Присяжныйлар қазақтан алыну
1.XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуы.
XX ғасырдың басында-ақ Қазақстан көп ұлтты елге айналды да, ғасыр басында Қазақстанның негізгі территориясы алты облысқа бөлінді: Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан генерал-губернаторлығына (орталығы - Ташкент
қаласы), ал Ақмола, Семей, Орал, Торғай облыстары - Дала
генерал-губернаторлығының құрамына кіргізіліп, Ішкі (Бөкей)ордасының территориясы Астрахань губерниясына, ал Маңғыстау Закаспий облысына қаратылды.Осы кезеңде Ресей империясының ішкі губернияларынан көші-қон ағынының дамуы нәтижесінде Қазақстан халқының тез өскендігі де аңғарылды. Оған дәлел: Ресей империясының бірінші жалпыға бірдей санағынан кейінгі алғашқы екі онжылдықта (1897-1917 жж.) Қазақстан халқының саны 4147,7 мың адамнан 5045,2 мың адамға, яғни 25,7% көбейген. Ал, өлкенің демографиялық деректерінің табиғи өсу деңгейіне салыстырмалы талдау жасасақ, мынадай цифрлардыаңғаруға болады. Өлкенің сол кездегі негізгі алты облысы бойынша1897-1906 жылдарда жалпы алғанда бір мың адамға халықтыңтабиғи өсімі 11,3%, ал 1907-1916 жылдарда -15,3%; Ақмола облысыбойынша орыстар мен украиндардың үлес салмағы 1897 жылғы 33,0% 1917 жылғы 55,7% дейін өскен де, осы екі онжылдық ішінде
халықтың табиғи өсімі 38,9% болған.Ал, қазақтары басым облыстарда табиғи өсімнің едәуір төменболғандығы көрінеді: Жетісуда - 25,7%, Сырдарияда - 25,6%, Оралда - 20%, Семейде - 15,6%. Сөйтіп, Қазақстанның байырғы халқының
үлес салмағының азаюына ғасырдың басында орыстардың,украиндардың және басқа да ұлт өкілдерінің империяның ішкіаймақтарынан жаппай қоныс аударуының аңғаруға болады. XX ғасырдың басында Ресей патшалығының отары ретіндегі Қазақстанда негізінен өнеркәсіптің екі саласы, яғни таукен өндірісі мен кен-зауыт өнеркәсібі, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал өнімдерін ұқсату жөніндегі өнеркәсіп жатқызылды. Әсіресе, тау-кен өнеркәсібі түсті металдар мен темірдің бай кен орындарын пайдаланып жатқан Алтай мен Орталық Қазақстанда өркендеді. Бірақ, ғасыр басында мыс, алтын, темір жөне басқа қазба байлықтарын шығаратын еліміздің таукен кәсіпорындары, негізінен, шетелдік акционерлікқоғамдардың қолына көшті.Мысалы, 1904 жылы Лондонда пайда болған Спаск мыс кендерінің ағылшын-француз акционерлік қоғамы Спаск-Успенск мыс кені мен заводын, Саран Қарағанды тас көмір кенін және рудниктерін түгелдей сатып алып, пайдаланды.Қазақ өлкесінің ғасыр басындағы тау-кен өнеркәсібінің басты салаларының бірі алтын шығару болды.Сонымен қатар, Екібастұзда, Қарағандыда, Саранда көмір кен орындары мол пайдаланылды. Өндірілген көмір темір жолмен және су жолдарымен Ресейдің Пермь губерниясына, Омбы мен Барнаулға, сондайақ, өлкенің Павлодар, Қызылжар және басқа да қалаларына жеткізіліп отырды.Осы кезеңде Батыс Қазақстан өңірі мен Орал-Ембі аймағында мұнай шығару өнеркәсібі де біршама дамыды.Бірақ, ол кәсіпорындар толығымен шетел капиталистерінің билігінде қала берді.Осындай себептерге байланысты, Қазақстанның кен өнеркәсібі бұл кезеңде жергілікті капитал негізінде өсіп шыққан жоқ.Оны сырттан келген орыс және шетел капиталы жасады. Оның өнімі түгелдей дерлік өлкеден тыс жерлерге әкетілді, ал пайда XX ғасырдың басынан бастап шетелге кетіп жатты.Осының бәрі кен өнеркәсібінің Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өсуіне ықпалын күрт кемітті.
Сонымен қатар Ембінің мұнай кәсіпорындарында 12сағатқа дейін, алтын өндірілетін кен орындарда 10-12 сағат,тұз өндірілетін кәсіпшіліктерде 14-16 сағатқа дейін созылды.Міне,осындай әлеуметтік теңсіздіктердің басымдылығын көрген және кәсіп иелерінің өздеріне алалаушылық жасап, құқықтарынан айыру шараларын
басынан өткізген қазақ жұмысшылары ерекше ауыр жағдайда болды.
Осының бәрі күрделеніп келіп, қазақ жұмысшыларын
өздерінің әлеуметтікэкономикалық және қоғамдық-саяси жағдайларын жақсарту мақсатындағы күреске итермеледі.
2.XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
XX ғасырдың басы Ресей империясында әлеуметпк қайшылықтардың шиеленісуімен, Қазақстанда отарлық саясаттың күшеюімен ерекшеленді. Отарлық саясат, әсіресе аграрлық салада пәрменді жүргізілді. Өйткені аграрлық мәселе қоныстандыру саясатына тығыз байланысты еді. Қазақ өлкесі бірнеше қоныстандыру аудандарына бөлінді: Торғай-Орал, Семей, Сырдария, Жетісу. Патша өкіметі Қоныс аудару қорына қуру үшін Қазақ өлкесіндегі артық жерлерді анықтайтын қоныстандыру басқармаларын құрды.Қоныстандыру басқармалары әрбір қазақ отбасы 15 десятина жер үлесін алуға құқылы деген ереже енгізіп , ал қалған жердің барлығы Мемлекеттік меншік министрлігі басқаратын қоғамдық жер қорына берілетін болды. Қоныс аудару қоры қазақтардың жайылым, суат, мал айдау жолдарын, қыстақтарын тартып ала бастады. Қазақ өлкесінде Орынбор, Орал, Сібір, Жетісу казак әскерлері де орналасқан болатын. XX ғасыр-дың басына қарай казактардың саны 1 миллион 11000
мың адамға жетті және олар 15,6 миллион гектар ең құнарлы деген жерлерге иелік етті Ресейдегі аграрлық саладағы езгерістердің жаңа кезеңі Столыпин реформаларымен тығыз байланысты болды. 1906 жылы Ресейдің премьер-министрі болып тағайындалған П.Столыпин елде аграрлық реформа жүргізуді қолға алды. Қазақ жеріне Ресейден келген шаруаларды қоныстандыру мен кулак шаруашылықтарын құру үшін оларға жеңілдіктер беру жүйесі енгізілді. Столыпин реформасы бойынша шаруаларға өзіне тиесілі жер ұлесімен қауым құрамынан шығып ,жеке хутор құруға рұқсат етілді. Осындай шаралар арқылы Столыпин орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудару қозғалысына күшті серпін берді. Егер 1895-жылдары қазақ өлкесінің даалық облыстарына 294296 адам қоныстанса 1906-1910 жылдары олар саны 770 мың адамға жетт. 1897жылы дала өлкесінде орыстардың үлесі 20 пайыз болса 1917 жылы 42 пайызға жетті. ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде тау кен өнеркәсібі дамыды, 1902 жылы барлығы 18695 жұмысшы еңбек ететін 197 өндіріс орны жұмыс істеген. Тау-кен өндірісімен бірге өнім өңдейтін шағын кәсіпорындар жүйесі де қалыптаса бастады. Бұл кезеңде өлкеде 690 кәсіпорын болса, ал онда 7297 адам жұмыс істеген. XX ғасырдың ең ірі деген өндіріс орындарына Қарағанды кемір шахталары, Қазақ өлкесінің шығыс және орталық аудандарындағы түсті металлургия, Орал-Ембі мұнай өңдеу кәсіпорындары кірді. Ісжүзінде бұл өндіріс орындары шетел кәсіпкерлерінің, негізінен ағылшын, француз, американдықтардың қолында болды. Спасск мыс кеніші акционерлік қоғамының төрағасы ағылшын парламентінің мүшесі Артур Фелл, ал төрағаның орынбасары Франция президентінің жиені Эрнест Жан Карно болды. Орыстық-Азиялық деп аталатын Риддер мен Екібастұз кеніштерінің корпорациясы ағылшын компаниясының иелігіне беріліп, оған болашақ АҚШ президенті Герберт Гувер мен ағылшын қаржыгері Уркварт қаржы салды. Қазақ жері арқылы өтетін теміржолдарды салу нәтижесінде теміржол жұмысшыларының саны өсе бастады. Мысалы, Орынбор-Ташкент темір жолының ұзындығы 1656 км құраса, ал онда істейтін жұмысшылардың саны 30 мыңға жетті. Бұл теміржол 1901-1905 жылдары салынып, Қазақ өлкесіндегі ең негізгі магистральге айналды. Жол бойында Шалқар, Қазалы, Перовск, Түркістан сияқты ірі бекеттер жұмыс істеді. XX ғасыр басында Ресейде болсын, Қазақ өлкесінде болсын жұмысшылардың әлеуметтік жағдайы өте ауыр еді. Әсіресе қазақ жүмысшыларының әлеуметпк жағдайы ешбір сын көтермейтін дәрежеде болды. Олар жұмыстың ең ауыр түрлерін және жалақы аз төленетін бөліктерінде істеді. Өйткені қазақ жұмысшыларының кәсіби мамандықтары болмады, көпшілігі маусымдық жүмыстарға жалданды. Өндіріс басшылары мен жергілікті патша әкімшілігі қазақ жұмысшыларының орыс тілінде еркін сөйлей алмайтындықтарын пайдаланып, үнемі олардың азаматтық әрі әлеуметтік қүқықтарын бұзып отырды. Кәсілорындар техникалық қауіпсіздік талаптарын орындамады, құрал - жабдықтармен қамтылмаған күйде жұмыс істеді. Мұның бәрі жұмысшылардың өз жағдайларын жақсарту үшін күреске шығуға итермеледі.
3. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қалыптасуы.
Қазақ ұлттық интелегенциясының қалыптасуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде болды.Қазақстандағы ұлттық интеллигенциясының қалыптасуы әртүрлі жағдайда жүрді, оның әлеуметтік құрамы мен саяси көзқарастары біркелкі болмады.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның ұлттық интеллигенциясы біртекті болмады, ол өзінің саяси бағыттары мен әлеуметтік негіздері бойынша үш топқа бөлінді: 1-іншісі демократиялық - Алаш қозғалысының белгілі зерттеушісі - профессор Аманжолов бұл топты либералдық-демократиялық деп есептеді.оның өкілдері Санкт-Петербург, Мәскеу және Ресейдің басқа да орталықтарында жоғары білім алған, көпшілігінде отаршылық әкімшілікте қызмет еткен және дәрігер, мұғалім, адвокат және т.б. ретінде жұмыс істеген, сұлтан, би, бай және ауқатты қазақ шаруалары отбасыларынан шыққандар болды. Ресей демократиялық идеалдары және Батыс еуропалық прогрессивті ойларының ықпалымен тәрбиеленген, басқа топтарға қарағанда, саны жағынан көп және жақсы ұйымдасқан бұл топ Алаш партиясының негізін құрады. Бұл топты Әлихан . Бөкейхан Батысшылдар деп атайды Бұлардың қатарында Байтұрсынов, . Тынышпаев, Шоқай, Ақпаев, Дулатов, тұрды.
Ұлттық интеллигенцияның екінші тобы Түркияны бағыт еткен мұсылмандық қозғалыс өкілдерінен тұрды, осы үшін оларды Бөкейханов түркіфилдер деп атады .Бұл топқа тек молдалар, имам, қожалар ғана емес, демократиялық бостандық үшін, бірінші кезекте ар бостандығы және патшалық Ресейдің отарлық езгісіне, оның қазақтарды орыстандыру мен күштеп шоқындыру саясатына қарсы күрескен ұлттық интеллигенция өкілдері де кірді.
Орыс зиялы қауымымен салыстыра отырып, Бөкейханов бірінші бағытты Батыстықтар деп, екіншісін Түркіфилдер мен панисламизмді жақтаушылар деп атады.
Бұл екі топ 1917 ж. Ақпан төңкерісінен соң ерекше белсенділік танытты.
3)Ұлттық зиялылар тобынының шағын бөлігін қазақ кедей шаруаларынан шыққандар құрады және олар социалистік бағыттағы көзқараста болды. Бұл топтың өкілдеріне: Әліби Жангелдин, Тұрар Рысқұлов, Көлбай Төгісов, Сәкен Сейфуллин және тағы басқалар жатты, 1917 ж. ақпаннан кейін өздерінің ұйымдарын, баспа органдарын құра бастады. Бұл топ 1917 ж. Қазаннан кейін Орталықтан, Кеңес үкіметінің, оның әскерлерінің қолдауымен Алаш қозғалысына қарсы күресті күшейтті.
Жалпы қазақ зиялылары ұлттық идея: əділеттік, бірлік, ұлттық тілді-мəдениетті дамыту, оқу, білім алу, басқа елдер мен терезесі тең болу деген мəселелерге көңіл аударыды. ХХ ғасырдың басында Қазақстанның ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары -- Бөкейханов, Байтұрсынов , Дулатов , Шоқай , Нұрмақов, Сəдуақасов, Ақбаев тағы басқа қазақ зиялылары есіміндерін ерекше айтамыз.
4.Қазақтардың Ресейдің І - ІІ Мемлекеттік Думаларының жұмысына қатысуы.
1905 жылғы қанды жексенбіден кейін Бүкіл империяны қамтыған наразылықтардың күшеюіне байланысты патша үкіметі халыққа бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. 1905 жылы 17 қазанда II Николай патша азаматтық бостандықтардың мызғымас негіздерін енгізу манифесі мен Мемлекеттік думаға сайлау өткізу туралы шешім қабылдады.
Бөкейханов бастамасымен патша манифессінің мәтіні қазақ тіліне аударылып он мың данамен қазақ ауылдарына таратылды. Жер жерлерде қазақтар жиналып манифесті оқып болашақтағы мемлекеттік дума сайлауы туралы мәселелерді талқылады. 1905 жылы 17 қазан манифесі бойынша мемлекеттік дума шақырылатын болды.
I Дума 1906 жылдын 27 сәуірі мен 8 шілдесі аралығында болып бар болғаны 73 күн жұмыс жасады. Қазақ өлкесінен мемлекеттік думаға 4 миллион халыктан 9 депутат сайланды. 4уі қазақ, 5 уі орыс халқының атынан сайланды. Олар Орал облысынан Алпысбай Қалменов Торғай облысынан Ахмет Бірімжанов Семей облысынан Әлихан Бөкейханов Астрахань губерниясынан Бақтыгерей Құлманов. Бұлардың барлығы жоғарғы білімді мамандар еді. Думада аграрлық мәселе талас тудырды. Думаның жұмысында аграрлық мәселе бойынша Қалменов пен Бірімжанов белсенділік танытты. Заңгер ретінде Ахмет Бірімжанов бірқатар ескертпелер мен ұсыныстар айтты.
Ахмет Бірімжанов аграрлық міселе бойынша құрылған комиисияның құрамына қазақ депутаттарының өкілін енгізуді ұсынды.Қазақ депутаттары сондайақ мұсылмандар фракциясы тарапынан аграрлық мәселеге байланысты даярланған тұжырымдаманы жазуға қатысты.
Әлихан Бөкейханов думаға сайланғанымен дума жұмысына қатыса алмады себебі себепсіз тұтқындалып Павлодар түрмесінде үш ай қамуда болды. Ол түрмеден шығып барам дегенше Дума депутаттары жеке меншік жерлерді күшпен алып оны жері аз шаруаларға беру туралы шешім қабылдаса бұл шешіммен үкімет келіспей нәтижесінде 1906 жылы 9 шілдеде II Николай I Думаны тарату туралы жарлыққа қол қойған болатын сондықтан Әлихан Бөкейханов I Думаның заңсыз таратылғанына наразылық білдірген Выборг үндеуіне қол қояды. I Мемлекеттік Дума құрамы жағынан кадеттік либералдық болды. 1906 жылдын желтоқсанының соңында ІІ Мемлекеттік Думаға сайлау басталды.
ІІ Мемлекеттік Дума 1907 жылы 20 ақпан да өз жұмысын бастады. Дума 103 күн жұмыс істеді. ІІ Мемлекеттік Думаға 14 депутат сайланса оның ішінде 6 уы қазақ халқының өкілдері болды.Олар Ақмола облысынан молда Шәймерден Қосшығұлов,Семейден би Темірғали Нұрекенов, Оралдан Бақытжан Қаратаев, Торғайдан Бірімжанов, Жетісудан инженер Тынышбаев, Сырдариядан Аллабергенов сайланды. Дума жұмысында қызу пікірталас тудырған аграрлық мәселе және қоныс аудару мәселесі болды. ІІ Мемлекеттік Дума 1907 жылы 16 мамырдағы отырысында заңгер Бақытжан Қаратаев Ресейден шаруаларды Қазақстанға қоныс аудару саясатының қазақтар үшін өте жағымсыз,ауыртпалық болып отырғаны туралы арнайы баяндама жасады. Бірінші орыс революцияы қатаңдықпен басылып тасталғаннан кейін 1907 жылы 3 маусымда реакцияшыл сайлау заңы шықты.Ендігі жерде бұратана ұлттар соның ішінде қазақтар сайлау құқығынан айырылды. 1907-1917 жылдар аралығында өткен III-IV Мемлекеттік думаларға қазақ қоғамынан депутаттар сайланбады. Қазақ зияларының орыс парламентіне артқан үміттері ақталмады.Ұлт зиялылары Дума жұмысына тікелей және мұсылман фракциясы арқылы қатыса жүріп саяси тәжірибе жинады және көздеген мұратқа жету үшін ауыр ұзақ жолдан өту қажеттілігін түсінді.
Қазақ баспасөзінің қалыптасуы (Қазақ газеті, Айқап журналы).
Ұлттық зиялы қауымның түрлі идеялық-саяси ағымдарының пікірін толық бейнелейтін Айқап журналы және Қазақ газеті болды.
1911 - 1915 жж. шыққан Айқап журналы (баспагері мен редакторы - Мұхамеджан Сералин . Қазақстандағы идеялық-саяси ойдың аграрлық-демократиялық бағыттарын көрсетті. Бұл журналда Ж.Сейдалин, Б. Қаратаев, С. Торайғыров, С. Сейфуллин, Б. Майлин және басқада қызметтестер болды. Журнал беттерінде қазақ ауылындағы аграрлық қатынастар, ағарту және білім беру, ақша-тауарлық қатынастарының даму мәселелері ашылып, патша үкіметінің отаршылдық саясаты әшкереленді. Айқап журналындағы басты мәселе аграрлық мәселе болды. Айқап беттерінде ақша-тауарлық қатынастардың даму мәселелеріне, мал шаруашылығының қарқындылық мәселелеріне, қазақ шаруашылығының нарықпен тығыз байланыстар орнатуына, кооперациялар ұйымдастыру қажеттілігіне ерекше орын бөлінген. 1913 - 1918 жылдар аралығында жарық көрген Қазақ газеті либерал - демократиялық бағыттағы идеяларды бейнеледі.Газет редакторы Ахмет Байтұрсынов болды. Бұл газетте Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов қызметтес болған. Басты аграрлық мәселені шешу, жерді қазақтар меншігіне беру, жерді сатуға тыйым салу талаптарын қойды. Қазақ газетінде экономикалық кеңістікте мал шаруашылығының рөлі туралы, мал шаруашылығын қарқындату туралы, кооперативтік қозғалыс туралы мақалалар жазылды. Жалпы, өлкенің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінің дамуы туралы көзқарастарының әр түрлімгіне қарамастан, Айқап журналы мен Қазақ газеті өз беттерінде қазақ халқының жалпы ұлттық идеялары мен мүдделерін көрсете білді.
Қазақ баспасөзінің қалыптасуы Айқап журналы
1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш "Айқап" ұлттық журналының бірінші нөмірі шықты. Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған Мұхамеджан Сералин болды. Мұхамеджан Сералин "Қазақстанда демократиялық бағыттағы ұлттық журнал шығаруды бірінші болып жолға қойды. Сералинмен қатар, Қаратаев, Сейдалин, Торайғыров журналдың рухани жетекшілеріне айналды. "Айқап" журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті. Айқап" та жарияланған "Бізге не істеу керек?" деп аталған мақалада "Айқап" журналының бағдарламасы толық айқындалып жазылды яғни :
" Отырықшылыққа көшу, қалалар тұрғызу, жерден қол үзбеу.
Мектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.
Дін істерін өз қолына алу, өз мүфтиін сайлау. және тағы басқа
Мұха - мед - жан Сералиннің: Журналға Ай - - қап деп есім бердік. Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ici бар?!. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журна - лы - мыз да өкінішімізге лайық Ай - қап болды, - деді. Журналда қазақ ауылдарындағы оқу-ағарту жұмыстары, әйел теңдігі, отырықшылық өмір салтына көшу, сонымен қатар Мемлекеттік Думаға қатысу жөніндегі саяси мәселелер көтерілді. Журналда Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Бейімбет Майлин, Спандияр Көбеев, Назира Құлжанова т.б. сияқты белгілі жазушылар белсенді қызмет атқарған. Абай , Ыбырай Алтынсарин өлеңдерімен қатар халық ауыз әдебиетінің шығармалары, шығыс, орыс және еуропа әдебиетінің туындылары жарияланған.
Бейімбет Май - лин - нің сөзі - мен айтар болсақ, ха - лық үшін Қа - зақ газеті көз - дің қарасындай, ал Айқап журналы көздің ағындай еді.
Қазақ газетінің № 1 номері 1913 жылы 2 ақпанда Орынбор қаласында шықты. Қазақ қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын насихаттады, және Алаш партиясының баспа органы болды.
1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Жалпы газеттің 265 нөмірі жарық көрген. Газет рәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл -- қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне Қазақ деп жазылды. Мұны түсіндірген ұлт зиялылары қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, „Қазақ" газеті қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын деп жазды.Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп, газетіміздің есімін қазақ деп қойдық деді Ахмет Байтұрсынов . Газетте Шәкәрім Құдайбердіұлының Қазақ газетінің шығуына байланысты жазылған Қазақ құтты болсын! деген өлеңі басылды.
Қазақ газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы Ахмет Байтұрсынов оның өкілетті өкілі Міржақып Дулатов болды. Газетте Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов; Мағжан Жұмабаев, Жақып Ақбаев; Сұлтанмахмұт Торайғыров және тағы басқалардың мақалалары жарияланып тұрды. Қазақ газеті арқылы Алаш зиялылары аумалы-төкпелі заманда қазаққа пайдалы ақыл-кеңес айтып, қоғамды дұрыс жолға бағыттауға тырысты. Мәселен, 1915 жылғы газеттің алғашқы санындағы мақалада қазақ жастарының солдатқа баруы маңызды екендігі туралы жазылған еді. Ресейдегі саяси күштердің қақтығысы салдарынан 1918 жылдың қаңтар айының 17-нен бастап Қазақ газеті алты ай мерзімге шығарылмай қалды. Ақыры, қайта басылып тарала бастағанымен, басылым ғұмыры ұзаққа созылған жоқ. 1918 жылдың 16 қыркүйегінде Қазақ газетінің ең соңғы саны шықты.Жалпы
1913-1918 жылдары Қазақ газеті 26 рет жабылды, ал газет редакторы болған Ахмет Байтұрсынұлының өзі бірнеше рет тұтқындалған. 1918 жылдың қыркүйегінде большевиктер қазақ газетінің ұстанған бағыты большевиктердің идеяларына сәйкес келмеуіне байланысты газетті жауып тастады.
6.1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: себептері, қозғаушы күштері және барысы.
Патшалық Рессейдің 1914-1918 жылдары бірінші дүние жүзілік империалисттік соғысқа қатысуына байланысты халықтың басына жаңа ауыртпалықтар түсті. Соғыс экономикалық жағдайды күрт нашарлатып, елдегі елдегі таптық қайшылықты шиеленістіріп жіберді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы құлдырап кетті, егіс көлемі кеміді, Жетісу, Сырдария обылыстарында жергілікті халықтан жерді тартып алу әрекеті толастамады. Азық-түлік екі есе, тіпті оданда көп қымбаттады. Салықтар мен алымдар 3-4 есе көбейді. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: себептері отарлық езгінің күшеюі, жердің тартып алынуы, алым-салықтың көбеюі, бұқара жағдайының күрт нашарлауы болса Көтерілістің басталуына патшаның 1916 ж. 25 маусымда армияның қара жұмысына Түркістан өлкесініңм және ішінара Сібірдің 19-дан 43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Оның негізгі қозғаушы күші, жергілікті ұлт шаруаларынан тұратын халық бұқарасы болды.Қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта блды. 1916 жылғы көтерілістің басшылары Торғай даласында-большевик Әліби Жангелдин мен Аманкелді Иманов, Орал облысында Сейітқали Мендешев, Ақмола даласында-Әділбек Майкөтов пен Сәкен Сейфуллин, Жетісуда-Тоқаш Бокин мен Бекболат Әшекеевтер болды Қозғалыс стихиялы, әр түрлі аймақтарда әр түрлі мезгілде басталды .Көтеріліс бүкіл Қазақстан территориясын түгел қамтыды, көтеріліс барысында 1916 жылғы көтерілістің екі ошағын ерекше айтамыз
1.Жетісу
2.Торғай
Жетісуда көтеріліс тарихын: 1) шілде - стихиялық наразылық көріністер, 2) тамыз - оның қарулы көтеріліске ұласуы, 3) қыркүйек-қазан көтерілістің біртіндеп бәсеңдеуі және жеңіліс табуы деген кезеңге бөлуге болады. Жетісуда ұлт-азаттық көтерілістер Жаркент уезіне қарасты Қызылбөрік, Шелек, Меркі болыстарында, Қарқара және Асы жайлауларында, Нарынқол-Шарын бөлімшесінде Верный уезіндегі Қорам, Ұзынағаш, Жайылмыс болыс - тарында, Жетісу облысына қараған Лепсі және Қапал уездерінің кейбір болыстарында болды. 1916 жылғы Жетісуда болған ірі көтерілістің бірі Қарқара аймағындағы Ереуілтөбеде блды, ол тарихта Қарқара көтерілісі деп аталады, патша үкіметінің құжаттарында Албан көтерілісі деп атайды. 5мың көтерілісшілер Қарқара жәрменкесін қоршап, Кравченконың жазалау отрядтарын талқандады. 1916жылы 9 тамызда көтеріліс біртіндеп Шу өңіріне Меркі ауданына ауысты. Көтеріліс басшысы Ақкөз батыр болды. 1916 жылы 11 тамызда Лепсі уезінде Масловтың жазалаушы отрядтары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды.
Жетісудағы көтеріліс басшыларының бірі Тоқаш Бокин үгіт жұмысына басшылық етіп, соғыстың халыққа қарсы сипатын түсіндірді.Жетісудағы көтерілісті басуға патша үкіметі жазалау экспедициясын жіберді. Жетісу көтерілісшілері патша әскеріне табандылықпен қарсылық көрсетті, бірақ күш тең болмағандықтан жеңілді. Көтеріліс жетекшілерінің бірі Бекболат Әшекеевті 1916 жылы 9 қыркүйекте жазаушылар Боралдай асуында дарға асты. Сөйтіп, 1916 жылғы қазан айында Жетісу көтерілісі талқандалды. Сотсыз және тергеусіз атылғандарды есептемегенде, сот үкімімен Түркістан өлкесінде 1917 ж. 1 ақпанына дейін 347 адам өлім жазасына, 168 адам каторгалық жұмыстарға, 129 адам түрмеге жабылуға кесілді. Патша өкімет орындары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе Жетісудың байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға қашуға мәжбүр болды.
Торғай обылысындағы көтерілістің мынадай ерекшеліктері болды. Көтеріліс оқиғаларына бір орталықтан басшылық жасалды,көтерілісшілер саны көп болды, қамтыған аумағы аса үлкен болды,көтерілісшілер қарсылығы ұзаққа созылды, көтеріліске шыққандар әскери өнерге үйретілді. Көтерілісшілерге халық батыры Аманкелді Иманов, Әбдіғапар Жанбосынов пен большевик Әліби Жанкелдин басшылық етті. Торғай обылысының Торғай, Ырғыз,Ақтөбе,Қостанай уездері түгел көтерілісшілерге қосылды.Көтерілісшілер саны 50мыңға дейңн жетті. 1916жылы 21 қарашасында 13 болыс өкілдерінің құрылтайында Әбдіғапар Жанбосынов Торғай уезінің ханы болып сайланды,Амангелді Иманов бас қолбасшы сардарбек болса ,Әліби Жангелдин көтерілісшілердің рухани көсемі болды. Мерген Кейкі Көшкінбаев басқарған мергендер тобын құрды. Әбдіғапар Жанбосынов пен Амангелді Иманов әскери тәртіп орнатып оларды ондықтар,жүздіктер,мыңдықтарға бөліп әрқайсысына басшыларын тағайындады. Көтерілісшілердің әскери кеңесі құрылып арнайы тағайындалған адамдар көтерілісшілерді азық түлікпен,көлікпен, қару жарақпен қамтамасыз етті. Көтерілісшілер бақылауындағы аудандарда көтерілісшілер басқаратын азаматтық билік орнады.
1916 жылы 22 қазанда Амангелді басшылығымен 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Оған генерал А.Лаврентьевтің 9 мын адамдық жазалаушы тобы жіберілді. Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Амангелдінің штабы орналасқан Батпаққара жазығы мен Аққұм құмының маңына шоғырланып, партизандық күрес әдісіне көшті. Көтерілісшілер Татырда, Ақшығанақта ,Доғал Үрпекте ,Күйікте патшаның жазалау отрядтарымен ерлікпен шайқасты. Оның ең жойқын болған жері Батпаққара ауданы, өйткені көтерілісшілер штабы осында еді. Торғайдағы көтеріліс Ақпан төңкерісіне дейін созылып жеңіліспен аяқталды. Патша әскерлері көтерілісті қаталдықпен басып-жаншыды, көптеген көтерілісшілер мен бейбіт халық қырғынға ұшырады.
1916 жылғы көтеріліске қазақ зиялыларының көзқарасы, көтерілістің жеңілу себептері және тарихи маңызы.
Қазақ қауымында патшаның 1916 жылғы маусым жарлығы мен көтеріліске көзқарас бірдей болған жоқ: ауылдың феодалдық- байшыл билеуші тобы мен жергілікті экімшіліктің белгілі бөлігі патша жарлығын толығымен қолдап, оны белсенді түрде жүзеге асырушылар болды; қазақ интеллигенциясының радикалды батыл іс-қимылға бейім өкілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рысқұлов, Ә.Жангелдин, С.Меңдешев, Б.Алманов, Ә.Жүнісов т.б.) халықты қарулы көтеріліске шақырып, оған өздері де қатысты. Ал Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сияқты либерал-демократиялық зиялылар өкілдерінің жетекшілері халықты жарлықты орындауға қарсы шықпауға үгіттеп, оны орындамаған жағдайда қазақтар қантөгіске үшырауы мүмкін деп санады жэне осыған байланы - сты үлкен алаңдаушылық білдірді. Алаш қайраткерлері халықты жаңа аласапыраннан қорғаштап, қайткен күнде оны аман сақтауға тырысты. Сондықтан да олар қарулы көтеріліске қарсы болып, қазақтарды патша жарлығын орындауға шақырды. Біріншіден, олар Ресейге төнген сыртқы қатердің бодан болып отырған қазақтарға да толық қатысы бар деп санады. Бүдан сырт қалуға болмайды, -- деп есептеді. Екіншіден, ic жүзінде қарусыз қазақтардың түрақты орыс армиясына қарсы бас көтеруін болдырмауға талпынды. Қарусыз халық өкіметтің жа - залау шараларының қүрбаны болады деп қауіптенді. Үшіншіден, соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақтардың хал-күйі жеңілдеп, ұлттық автономия қүрылатынына үміт артты. Империя- мен ақылға қонымды келісім тактикасын ұстанып, халқының аман болуын бірінші кезекке қойған Алаш көсемдері тыл жұмыстарына шақыруды кейінге қалдыра тұрып, тиісті әзірлік жүмыстарын жүргізуді ұсынды. Көтеріліс барысында орын алған қанды қырғын, жүздеген мың адамдардың қаза табуы бүлардың қауіптерінің негізсіз еместігін дәлелдеді.
1916 жылғы көтерілістің жеңілуінің себептері:
Көтеріліс бытыраңқы болып, көтерілісшілер тарапынан ынтымақтың болмауы,Көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді,Әскери қарудың жеткіліксіздігі.
Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды, Алдын- ала белгіленген жоспардың болмады, Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады.
1916 жылғы көтерілістің тарихи маңызы
Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті, Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды,Отаршылдыққа қарсы азаттық күрестің шырқау шыңы болды, Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті,1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдыққа қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды.
1917 жылғы Ресейдегі ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы және оның Қазақстанға ықпалы.
1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы үлкен дағдарысқа ұшырады: бірінші - экономикалық , екінші - саяси дағдарыс.Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады, ауыл шаруашылығы күйреді. Бұл дағдарыс жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.
Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді басқару қабілеті төмен болды.
Осы аталған дағдарыс Ресейде 1917жылы 24-27 ақпанда Ресейде буржуазиялық демократиялық революцияға алып келсе , революция нәтижесінде 2 Николай патша тақтан құлатылып монархия жойылды. Ақпан төңкерісінен кейін елде қосүкімет орнады. Ол 1іншісі Уақытша үкімет 2шісі жұмысшы,шаруа,солдат депутаттарының кеңес.Қос үкімет дегеніміз бір мезгілде билікке екі тап өкілдерінің келуі. Қосөкіметтің мәні мынадай болды: нақты билікке ие Уақытша үкіметтің күшті әлеуметтік базасы болмады, ал Кеңестер әлеуметтік күшке ие бола тұрып, нақты билікке қол жеткізе алмады.
1917 жылы 28 ақпанда М.В.Родзянконың басшылығымен Мемлекеттік Думаның комитеті құрылып, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті қалпына келтіруді өз қолына алғанын мәлімдеді. 2 наурыз күні Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мен Петроград Кеңесінің арасындағы келісім бойынша Уақытша үкімет құрылды оны князь Г. Львов басқарды.
Мемлекеттік Думаның Уақытша комитетінің құрылуы, ол комитет арқылы Уақытша үкіметтің дүниеге келуі, жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің құрылуы туралы хабар Уақытша үкімет пен Петроград Кеңесі Президиумының халыққа жолдауы Қазақстанға 1917 жылы наурыздың 2-3-інде келіп жетті.
Халықтың Уақытша үкіметке барынша қолдау көрсетуіне оның 1916 жылғы 25 маусым жарлығының күшін жойып, енді бұратаналарды қара жұмысқа алуды тоқтатуын, ал 7 наурызда 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларға амнистия жариялау сияқты шаралары да ықпал етті.
Самодержавияның құлатылғаны жайлы хабар жер-жерлерге жетісімен түрлі әлеуметтік топтардың, саяси партиялардың өкілдері жоғарыдан нұсқау күтпей-ақ, өздерінің қоғамдық ұйымдары арқылы жергілікті басқару органдарын құруды қолға ала бастайды. 1917 жылдың 5 наурызына дейін Қазақстанда да қоғамдық негіздегі атқару комитеттері құрыла бастады. Мәселен, 3 наурызда Көкшетауда, 4 наурызда Қызылжарда, 5 наурызда Семейде біріккен қоғамдық ұйымдардың атқару комитеттері құрылды. Бұл ұйымдарға түрлі әлеуметтік топтар мен саяси партиялар мүшелікке ұмтылды. Бұл халықтың демократиялық басқару дәстүріне құлшына араласқанын аңғартты.
Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мен Уақытша үкімет билік орындарын құру туралы 5 наурызда арнайы қаулы жариялады. Осыған байланысты жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа мазмұнда ұйымдастыруда өзгерістер бола бастайды. Наурыз және сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша үкіметтің облыстық және уездік комиссарлық басқару жүйесі, сонымен бірге облыстық, уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық комитеттер және олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр мен маусым айларында бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті және басқа осы сияқты басқару орындары құрылады.
Ә.Бөкейханов 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне тағайындалды. Әлихан. Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында облыстық басшылыққа келген бірінші қазақ болатын.
1917 жылы наурыз айы ішінде Орал облыстық комиссары болып Бизянов бекітілді. Ақмола мен Семей облыстары қарайтын Дала өлкелік комиссарлығына мемлекеттік кеңес мүшесі И.Лаптев жіберілді.1917 жылы сәуірде Уақытша үкіметтің қаулысы бойынша Түркістан өлкесінде нақты тәртіп орнатып, күнделікті туындап отыратын мәселелерді сол жерде шешіп, өлкені басқару үшін Түркістан уақытша комитеті құрылды. Оның құрамына Мемлекеттік Дума мүшесі Н.Н.Щепкин, бірінші Дума мүшесі Ә.Бөкейханов, екінші Дума мүшесі М.Тынышпаев, үшінші Дума мүшесі С.Мақсудов, тағы басқалар енді. Комитеттің төрағасы болып Н.Н.Щепкин тағайындалды. Самарқан, Ферғана, Сырдария, Жетісу, Закаспий облыстарында және Хиуа мен Бұқара хандықтарындағы орыс поселкелеріне Түркістан комитеті Уақытша үкімет атынан билік жүргізуге өкілетті болды.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде белсенділіктің айтарлықтай арта түсуіне облыстық, уездік қазақ комитеттері үлкен әсер етті. Мысалы, 1917 жылдың 10 наурызында - Оралда 11-наурызында - Семейде Омбыда наурыздың аяғында - Верныйда құрылған және т.б. облыстың қазақ комитеттері "Қазақ" газетінің көмегімен бірден-ақ қазақтардың облыстық съездерін дайындауға кірісті. Олар съездерге дайындалу барысында облыстық қоғамдық және басқа комитеттермен де, Уақытша үкіметтің органдарымен де ынтымақтастық жасады. Мысалы, Ә.Бөкейханов - Торғай облысы бойынша, М.Тынышбаев Жетісу облысы бойынша (эсер А.Шкапскиймен бірге) Уақытша үкіметтің комиссарлары болды. Ал, А.Байтұрсынов, М.Шоқаев, М.Дулатов, Ж.Досмұхамедов, басқа қазақ зиялыларының өкілдері Уақытша үкіметтің жергілікті органдарында жұмыс істеді.
Ақпан революциясының зор тарихи маңызы болды. Себебі Ресейде самодержавиені түпкілікті жойды, əр партиялардың өкілдері кірген Демократиялық үкімет билікке келді, барлық саяси партиялар ресми түрде өздерінің қызметтерін атқара бастады. өзінің сипаты бойынша Ақпан оқиғалары халықтық революция болды. Өйткені оған көптеген топтар мен саяси партия өкілдері қатысып, бүкіл халық патша үкіметіне қарсы күрес жүргізді.1917 жылы 25 қазанда Уақытша үкімет Қазан төңкерісі нәтижесінде құлады.
1917 жылғы шілдедегі Жалпықазақ съезі және оның Алаш партиясын құру туралы шешімі.
1917 жылы 21-26 шілде аралығында Ақмола,Семей,Торғай, Орал, Жетісу,Сырдария,Ферғана облыстарынан және Бөкей ордасынан қазақ өкілдерінің қатысуымен Орынбор қаласында 1-інші Жалпықазақ съезі өтті Сьезд Хәлел Досмұхамедұлының төрағалығымен, Байтұрсыновтың, Дулатовтың Сейітовтың хатшылығымен өтті.
Бірінші жалпықазақ сьезінің күн тәртібіне сол тарихи кезендегі елдің әлеуметтік экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне қатысты төмендегідей 14 мәселе қойылды:
1. Мемлекеттік құрылыс. 2. Қазақ автономиясы. 3. Жер мәселесі. 4. Халық милициясы. 5. Земство. 6. Оқу мәселесі. 7. Сот мәселесі. 8. Дін мәселесі. 9. Әйел мәселесі. 10. Бүкілресейлік құрылтай жиналысы. 11. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі. 12. Қазақ саяси партиясы. 13. Жетісу оқиғасы. 14. Киевте өтетін Бүкілресейлік федералистер сиезіне және Санкт-Петербургтегі оқу комиссиясына Қазақтан өкіл жіберу.
Сьезд қабылданған қаулы бойынша Ресей демократиялық федеративтік республика болып, қазақ облыстары қоныс, ұлт жігіне қарай облыстық автономия алуға тиіс болды. Делегаттар жер туралы мәселені аса ұкыптылықпен талқылап, 14 тармақтан тұратын шешім қабылдады. Онда: Қазақ халқы өзіне қарасты жерге орналасып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін деп көрсетіліп, бұрын қазақтардың пайдасынан алынып қойған жерлерді кері қайтару талап етілді. Делегаттар жер туралы қазақ өз алдына заң жобасын жасасын деген ұсыныс білдіріп, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының болашақ депутаттарына жиналыста бұл мәселені талқылап, оған депутаттыққа кандидат етіп 81 адамнан тұратын тізімді бекітті. Олардың ішінде Бөкейханов, Байтұрсынов, Ермеков , Ақпаев Дулатов , Бірімжанов, Шоқай секілді белгілі қазақ зиялылары болды.
Сьезд Оқу-ағарту ісіне байланысты бастауыш білім жалпыға міндетті болсын, бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде жүрсін, мектеп оқулықтары және мерзімді басылым Қазақ газеті емлесімен жазылсын деп көрсетсе, әйел теңдігі жөнінде әйелдер саяси құқықта ерлермен тең, ерге шығу еркі әйелдің өзінде болсын, қалыңмал жойылсын, 16-ға толмаған қызға құда түсу болмасын, неке қиярда әйел мен еркекті беттестіріп, ризалықтары ескеріліп отырсын деп қаулы етті.
1917 жылғы шілдедегі Жалпықазақ съезінде қазақтың тұңғыш ұлттық саяси Алаш партиясын құру туралы қаулы шығарылды.
Алаш партиясының бағдарламасының жобасы он бөлімнен тұрды. Алаш партиясы бағдарламасын жасаушылар: Әлихан Бөкейханов; Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов басқалар болды. Алаш партиясының баспа органы 1918жылы қаңтарына дейін Орынборда шығып тұрған Қазақ газеті болды. Қазақ газетін большевиктер тарапынан жабылғаннан кейін, оны Семейде жарық көрген көріп тұрған Сарыарқа газеті ауыстырды.
Алаш партиясының он бөліміне тоқталсам
І. Мемлекет қалпы
Ресей демократиялық, федеративтік республика болу (Демократия мағынасы- мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағынасы - құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді.) Үкімет басында Учредительное собрание мен Дума қалауынша кесімді жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу, ол министрлер Учредительное собрание мен Дума алдында жауапты болу. Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады. Сайлау хұқында қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болу. Законды жалғыз ғана Дума шығару һәм Дума үкімет үстінен қарап, ісін тексеру, запрос (сұрау) жасау хұқы да Думада болу. Мемлекет салығы Думасыз салынбау.
ІІ. Жергілікті бостандық
Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия Республикасының Федерациялық бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу. Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алу. "Алаш" партиясы қазақтың би, болыс, аулнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына жаһид қылады (тырысады).
ІІІ. Негізгі құқық
Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу. Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға - еркіншілік; үкімет қызметшілері иесінен рұқсатсыз ешкім табалдырығын аттамаушылық; заңсыз жолмен ешкімді үкімет адамдары ұстамаушылық;
IV. Дін ісі
Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін жоюға ерік. Кіру - шығу жағынан бостандық. Муфтилік қазақта өз алдында болу. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер молдада болу, жесір дауы сотта қаралу.
V. Сот және билігі
Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу- тексеруі һәм үкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылу. Би һәм судья орнынан тергеусіз түспеу.Зор жазалы қылмыстар присяжный сотпен қаралу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ тілі болу. Присяжныйлар қазақтан алыну. Қырдағы ауыл, болыс ішіндегі билік пен сот жұрт ұйғарған ереже жолымен атқарылу.
VI. Ел қорғау
Әскерлік жасқа жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: әскер табына бөлгенде туысқан табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару.
VII. Салық
Салық әл-ақуаты, табысқа қарай байға - байша, кедейге кедейше әділ жолмен тартылу.
VIII. Жұмысшылар[
Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазақ жерінде завод- фабрика аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. "Алаш" партиясы жұмысшылар турасында социал-демократтардың меньшевик табының программасын жақтайды.)
IX. Ғылым - білім үйрету
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болу; жұртқа жалпы оқу жайылу. Бастауыш мектептерінде ана тілінде оқу; қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз алды автономия түрінде болу; үкімет оқу ісіне кіріспеу; мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылу; ел ішінде кітапханалар ашылу.
Х. Жер мәселесі
Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу: бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту; қазаққа тиетін жер сыбағасын жергілікті комитетер кесу; сыбаға өлшеу- норма жердің топырағы мен шаруашылық түріне қарай жасалу; сыбағадан артылған жер земство қолында болу; артық тұрған жерден ел өскенде ауық-ауық сыбаға кесіліп берілу; Алаш партиясы -- қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық партиясы 1917 жылды дүниеге келген Алаш .партиясының ның өмірге келуі, біріншіден, қазақ елінің қоғамдық дамуының жаңа экономикалық саяси және рухани негізде қайта құру қажеттілігінің пісіп жетілгендігін, екіншіден, Ресей империясының Қазақстанда орнатқан отарлық басқару жүйесінің терең дағдарысқа ұшырағандығын көрсеткен болатын.
Алаш партиясын тарих сахнасына шығарған тұңғыш жалпықазақ съезін қазақ зиялыларының мемлекет болу жолында жасаған маңызды қадамы деп айтуға болады.
1917 жылғы қазан революциясы кезеңiндегi Қазақстан.
Қазан төңкерісі -- 1917 жылы 24 қазанда Петроградта уақытша үкіметке қарсы Владмир Ильич Ленин бастаған большевиктер қарулы көтеріліс ұйымдастырды. 25 қазанда кеңестерді жақтаушылар қаланың негізгі нысандары вокзал,телефон станциялары,банкты басып алды. Уақытша үкімет құлатылып оның мүшелері тұтқындалды. Бұл мемлекеттік төңкеріс еді. 25 қазанда Ленин Ресей азаматтарына үндеу жариялады. 1917жылы 25 қазанда Смольныйда Кеңестердің Бүкілресейлік II сьезі ашылып онда Ленин жұмысшыларға,солдаттарға және шаруаларға үндеу оқыды. ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес өкіметін орнатуға шақырды. Сондайақ Ленин дайындаған кеңес үкіметінің Бітім және Жер туралы декреттер қабылдады. Алғашқысында 1914 жылы Басталған бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына аннекциясыз және контрибутциясыз демократиялық бітім жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік меншік болып жарияланды. 1917 жылы 3 қарашада Ресей халықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XX ғасырдың басында-ақ Қазақстан көп ұлтты елге айналды да, ғасыр басында Қазақстанның негізгі территориясы алты облысқа бөлінді: Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан генерал-губернаторлығына (орталығы - Ташкент
қаласы), ал Ақмола, Семей, Орал, Торғай облыстары - Дала
генерал-губернаторлығының құрамына кіргізіліп, Ішкі (Бөкей)ордасының территориясы Астрахань губерниясына, ал Маңғыстау Закаспий облысына қаратылды.Осы кезеңде Ресей империясының ішкі губернияларынан көші-қон ағынының дамуы нәтижесінде Қазақстан халқының тез өскендігі де аңғарылды. Оған дәлел: Ресей империясының бірінші жалпыға бірдей санағынан кейінгі алғашқы екі онжылдықта (1897-1917 жж.) Қазақстан халқының саны 4147,7 мың адамнан 5045,2 мың адамға, яғни 25,7% көбейген. Ал, өлкенің демографиялық деректерінің табиғи өсу деңгейіне салыстырмалы талдау жасасақ, мынадай цифрлардыаңғаруға болады. Өлкенің сол кездегі негізгі алты облысы бойынша1897-1906 жылдарда жалпы алғанда бір мың адамға халықтыңтабиғи өсімі 11,3%, ал 1907-1916 жылдарда -15,3%; Ақмола облысыбойынша орыстар мен украиндардың үлес салмағы 1897 жылғы 33,0% 1917 жылғы 55,7% дейін өскен де, осы екі онжылдық ішінде
халықтың табиғи өсімі 38,9% болған.Ал, қазақтары басым облыстарда табиғи өсімнің едәуір төменболғандығы көрінеді: Жетісуда - 25,7%, Сырдарияда - 25,6%, Оралда - 20%, Семейде - 15,6%. Сөйтіп, Қазақстанның байырғы халқының
үлес салмағының азаюына ғасырдың басында орыстардың,украиндардың және басқа да ұлт өкілдерінің империяның ішкіаймақтарынан жаппай қоныс аударуының аңғаруға болады. XX ғасырдың басында Ресей патшалығының отары ретіндегі Қазақстанда негізінен өнеркәсіптің екі саласы, яғни таукен өндірісі мен кен-зауыт өнеркәсібі, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал өнімдерін ұқсату жөніндегі өнеркәсіп жатқызылды. Әсіресе, тау-кен өнеркәсібі түсті металдар мен темірдің бай кен орындарын пайдаланып жатқан Алтай мен Орталық Қазақстанда өркендеді. Бірақ, ғасыр басында мыс, алтын, темір жөне басқа қазба байлықтарын шығаратын еліміздің таукен кәсіпорындары, негізінен, шетелдік акционерлікқоғамдардың қолына көшті.Мысалы, 1904 жылы Лондонда пайда болған Спаск мыс кендерінің ағылшын-француз акционерлік қоғамы Спаск-Успенск мыс кені мен заводын, Саран Қарағанды тас көмір кенін және рудниктерін түгелдей сатып алып, пайдаланды.Қазақ өлкесінің ғасыр басындағы тау-кен өнеркәсібінің басты салаларының бірі алтын шығару болды.Сонымен қатар, Екібастұзда, Қарағандыда, Саранда көмір кен орындары мол пайдаланылды. Өндірілген көмір темір жолмен және су жолдарымен Ресейдің Пермь губерниясына, Омбы мен Барнаулға, сондайақ, өлкенің Павлодар, Қызылжар және басқа да қалаларына жеткізіліп отырды.Осы кезеңде Батыс Қазақстан өңірі мен Орал-Ембі аймағында мұнай шығару өнеркәсібі де біршама дамыды.Бірақ, ол кәсіпорындар толығымен шетел капиталистерінің билігінде қала берді.Осындай себептерге байланысты, Қазақстанның кен өнеркәсібі бұл кезеңде жергілікті капитал негізінде өсіп шыққан жоқ.Оны сырттан келген орыс және шетел капиталы жасады. Оның өнімі түгелдей дерлік өлкеден тыс жерлерге әкетілді, ал пайда XX ғасырдың басынан бастап шетелге кетіп жатты.Осының бәрі кен өнеркәсібінің Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өсуіне ықпалын күрт кемітті.
Сонымен қатар Ембінің мұнай кәсіпорындарында 12сағатқа дейін, алтын өндірілетін кен орындарда 10-12 сағат,тұз өндірілетін кәсіпшіліктерде 14-16 сағатқа дейін созылды.Міне,осындай әлеуметтік теңсіздіктердің басымдылығын көрген және кәсіп иелерінің өздеріне алалаушылық жасап, құқықтарынан айыру шараларын
басынан өткізген қазақ жұмысшылары ерекше ауыр жағдайда болды.
Осының бәрі күрделеніп келіп, қазақ жұмысшыларын
өздерінің әлеуметтікэкономикалық және қоғамдық-саяси жағдайларын жақсарту мақсатындағы күреске итермеледі.
2.XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
XX ғасырдың басы Ресей империясында әлеуметпк қайшылықтардың шиеленісуімен, Қазақстанда отарлық саясаттың күшеюімен ерекшеленді. Отарлық саясат, әсіресе аграрлық салада пәрменді жүргізілді. Өйткені аграрлық мәселе қоныстандыру саясатына тығыз байланысты еді. Қазақ өлкесі бірнеше қоныстандыру аудандарына бөлінді: Торғай-Орал, Семей, Сырдария, Жетісу. Патша өкіметі Қоныс аудару қорына қуру үшін Қазақ өлкесіндегі артық жерлерді анықтайтын қоныстандыру басқармаларын құрды.Қоныстандыру басқармалары әрбір қазақ отбасы 15 десятина жер үлесін алуға құқылы деген ереже енгізіп , ал қалған жердің барлығы Мемлекеттік меншік министрлігі басқаратын қоғамдық жер қорына берілетін болды. Қоныс аудару қоры қазақтардың жайылым, суат, мал айдау жолдарын, қыстақтарын тартып ала бастады. Қазақ өлкесінде Орынбор, Орал, Сібір, Жетісу казак әскерлері де орналасқан болатын. XX ғасыр-дың басына қарай казактардың саны 1 миллион 11000
мың адамға жетті және олар 15,6 миллион гектар ең құнарлы деген жерлерге иелік етті Ресейдегі аграрлық саладағы езгерістердің жаңа кезеңі Столыпин реформаларымен тығыз байланысты болды. 1906 жылы Ресейдің премьер-министрі болып тағайындалған П.Столыпин елде аграрлық реформа жүргізуді қолға алды. Қазақ жеріне Ресейден келген шаруаларды қоныстандыру мен кулак шаруашылықтарын құру үшін оларға жеңілдіктер беру жүйесі енгізілді. Столыпин реформасы бойынша шаруаларға өзіне тиесілі жер ұлесімен қауым құрамынан шығып ,жеке хутор құруға рұқсат етілді. Осындай шаралар арқылы Столыпин орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудару қозғалысына күшті серпін берді. Егер 1895-жылдары қазақ өлкесінің даалық облыстарына 294296 адам қоныстанса 1906-1910 жылдары олар саны 770 мың адамға жетт. 1897жылы дала өлкесінде орыстардың үлесі 20 пайыз болса 1917 жылы 42 пайызға жетті. ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде тау кен өнеркәсібі дамыды, 1902 жылы барлығы 18695 жұмысшы еңбек ететін 197 өндіріс орны жұмыс істеген. Тау-кен өндірісімен бірге өнім өңдейтін шағын кәсіпорындар жүйесі де қалыптаса бастады. Бұл кезеңде өлкеде 690 кәсіпорын болса, ал онда 7297 адам жұмыс істеген. XX ғасырдың ең ірі деген өндіріс орындарына Қарағанды кемір шахталары, Қазақ өлкесінің шығыс және орталық аудандарындағы түсті металлургия, Орал-Ембі мұнай өңдеу кәсіпорындары кірді. Ісжүзінде бұл өндіріс орындары шетел кәсіпкерлерінің, негізінен ағылшын, француз, американдықтардың қолында болды. Спасск мыс кеніші акционерлік қоғамының төрағасы ағылшын парламентінің мүшесі Артур Фелл, ал төрағаның орынбасары Франция президентінің жиені Эрнест Жан Карно болды. Орыстық-Азиялық деп аталатын Риддер мен Екібастұз кеніштерінің корпорациясы ағылшын компаниясының иелігіне беріліп, оған болашақ АҚШ президенті Герберт Гувер мен ағылшын қаржыгері Уркварт қаржы салды. Қазақ жері арқылы өтетін теміржолдарды салу нәтижесінде теміржол жұмысшыларының саны өсе бастады. Мысалы, Орынбор-Ташкент темір жолының ұзындығы 1656 км құраса, ал онда істейтін жұмысшылардың саны 30 мыңға жетті. Бұл теміржол 1901-1905 жылдары салынып, Қазақ өлкесіндегі ең негізгі магистральге айналды. Жол бойында Шалқар, Қазалы, Перовск, Түркістан сияқты ірі бекеттер жұмыс істеді. XX ғасыр басында Ресейде болсын, Қазақ өлкесінде болсын жұмысшылардың әлеуметтік жағдайы өте ауыр еді. Әсіресе қазақ жүмысшыларының әлеуметпк жағдайы ешбір сын көтермейтін дәрежеде болды. Олар жұмыстың ең ауыр түрлерін және жалақы аз төленетін бөліктерінде істеді. Өйткені қазақ жұмысшыларының кәсіби мамандықтары болмады, көпшілігі маусымдық жүмыстарға жалданды. Өндіріс басшылары мен жергілікті патша әкімшілігі қазақ жұмысшыларының орыс тілінде еркін сөйлей алмайтындықтарын пайдаланып, үнемі олардың азаматтық әрі әлеуметтік қүқықтарын бұзып отырды. Кәсілорындар техникалық қауіпсіздік талаптарын орындамады, құрал - жабдықтармен қамтылмаған күйде жұмыс істеді. Мұның бәрі жұмысшылардың өз жағдайларын жақсарту үшін күреске шығуға итермеледі.
3. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қалыптасуы.
Қазақ ұлттық интелегенциясының қалыптасуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде болды.Қазақстандағы ұлттық интеллигенциясының қалыптасуы әртүрлі жағдайда жүрді, оның әлеуметтік құрамы мен саяси көзқарастары біркелкі болмады.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның ұлттық интеллигенциясы біртекті болмады, ол өзінің саяси бағыттары мен әлеуметтік негіздері бойынша үш топқа бөлінді: 1-іншісі демократиялық - Алаш қозғалысының белгілі зерттеушісі - профессор Аманжолов бұл топты либералдық-демократиялық деп есептеді.оның өкілдері Санкт-Петербург, Мәскеу және Ресейдің басқа да орталықтарында жоғары білім алған, көпшілігінде отаршылық әкімшілікте қызмет еткен және дәрігер, мұғалім, адвокат және т.б. ретінде жұмыс істеген, сұлтан, би, бай және ауқатты қазақ шаруалары отбасыларынан шыққандар болды. Ресей демократиялық идеалдары және Батыс еуропалық прогрессивті ойларының ықпалымен тәрбиеленген, басқа топтарға қарағанда, саны жағынан көп және жақсы ұйымдасқан бұл топ Алаш партиясының негізін құрады. Бұл топты Әлихан . Бөкейхан Батысшылдар деп атайды Бұлардың қатарында Байтұрсынов, . Тынышпаев, Шоқай, Ақпаев, Дулатов, тұрды.
Ұлттық интеллигенцияның екінші тобы Түркияны бағыт еткен мұсылмандық қозғалыс өкілдерінен тұрды, осы үшін оларды Бөкейханов түркіфилдер деп атады .Бұл топқа тек молдалар, имам, қожалар ғана емес, демократиялық бостандық үшін, бірінші кезекте ар бостандығы және патшалық Ресейдің отарлық езгісіне, оның қазақтарды орыстандыру мен күштеп шоқындыру саясатына қарсы күрескен ұлттық интеллигенция өкілдері де кірді.
Орыс зиялы қауымымен салыстыра отырып, Бөкейханов бірінші бағытты Батыстықтар деп, екіншісін Түркіфилдер мен панисламизмді жақтаушылар деп атады.
Бұл екі топ 1917 ж. Ақпан төңкерісінен соң ерекше белсенділік танытты.
3)Ұлттық зиялылар тобынының шағын бөлігін қазақ кедей шаруаларынан шыққандар құрады және олар социалистік бағыттағы көзқараста болды. Бұл топтың өкілдеріне: Әліби Жангелдин, Тұрар Рысқұлов, Көлбай Төгісов, Сәкен Сейфуллин және тағы басқалар жатты, 1917 ж. ақпаннан кейін өздерінің ұйымдарын, баспа органдарын құра бастады. Бұл топ 1917 ж. Қазаннан кейін Орталықтан, Кеңес үкіметінің, оның әскерлерінің қолдауымен Алаш қозғалысына қарсы күресті күшейтті.
Жалпы қазақ зиялылары ұлттық идея: əділеттік, бірлік, ұлттық тілді-мəдениетті дамыту, оқу, білім алу, басқа елдер мен терезесі тең болу деген мəселелерге көңіл аударыды. ХХ ғасырдың басында Қазақстанның ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары -- Бөкейханов, Байтұрсынов , Дулатов , Шоқай , Нұрмақов, Сəдуақасов, Ақбаев тағы басқа қазақ зиялылары есіміндерін ерекше айтамыз.
4.Қазақтардың Ресейдің І - ІІ Мемлекеттік Думаларының жұмысына қатысуы.
1905 жылғы қанды жексенбіден кейін Бүкіл империяны қамтыған наразылықтардың күшеюіне байланысты патша үкіметі халыққа бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. 1905 жылы 17 қазанда II Николай патша азаматтық бостандықтардың мызғымас негіздерін енгізу манифесі мен Мемлекеттік думаға сайлау өткізу туралы шешім қабылдады.
Бөкейханов бастамасымен патша манифессінің мәтіні қазақ тіліне аударылып он мың данамен қазақ ауылдарына таратылды. Жер жерлерде қазақтар жиналып манифесті оқып болашақтағы мемлекеттік дума сайлауы туралы мәселелерді талқылады. 1905 жылы 17 қазан манифесі бойынша мемлекеттік дума шақырылатын болды.
I Дума 1906 жылдын 27 сәуірі мен 8 шілдесі аралығында болып бар болғаны 73 күн жұмыс жасады. Қазақ өлкесінен мемлекеттік думаға 4 миллион халыктан 9 депутат сайланды. 4уі қазақ, 5 уі орыс халқының атынан сайланды. Олар Орал облысынан Алпысбай Қалменов Торғай облысынан Ахмет Бірімжанов Семей облысынан Әлихан Бөкейханов Астрахань губерниясынан Бақтыгерей Құлманов. Бұлардың барлығы жоғарғы білімді мамандар еді. Думада аграрлық мәселе талас тудырды. Думаның жұмысында аграрлық мәселе бойынша Қалменов пен Бірімжанов белсенділік танытты. Заңгер ретінде Ахмет Бірімжанов бірқатар ескертпелер мен ұсыныстар айтты.
Ахмет Бірімжанов аграрлық міселе бойынша құрылған комиисияның құрамына қазақ депутаттарының өкілін енгізуді ұсынды.Қазақ депутаттары сондайақ мұсылмандар фракциясы тарапынан аграрлық мәселеге байланысты даярланған тұжырымдаманы жазуға қатысты.
Әлихан Бөкейханов думаға сайланғанымен дума жұмысына қатыса алмады себебі себепсіз тұтқындалып Павлодар түрмесінде үш ай қамуда болды. Ол түрмеден шығып барам дегенше Дума депутаттары жеке меншік жерлерді күшпен алып оны жері аз шаруаларға беру туралы шешім қабылдаса бұл шешіммен үкімет келіспей нәтижесінде 1906 жылы 9 шілдеде II Николай I Думаны тарату туралы жарлыққа қол қойған болатын сондықтан Әлихан Бөкейханов I Думаның заңсыз таратылғанына наразылық білдірген Выборг үндеуіне қол қояды. I Мемлекеттік Дума құрамы жағынан кадеттік либералдық болды. 1906 жылдын желтоқсанының соңында ІІ Мемлекеттік Думаға сайлау басталды.
ІІ Мемлекеттік Дума 1907 жылы 20 ақпан да өз жұмысын бастады. Дума 103 күн жұмыс істеді. ІІ Мемлекеттік Думаға 14 депутат сайланса оның ішінде 6 уы қазақ халқының өкілдері болды.Олар Ақмола облысынан молда Шәймерден Қосшығұлов,Семейден би Темірғали Нұрекенов, Оралдан Бақытжан Қаратаев, Торғайдан Бірімжанов, Жетісудан инженер Тынышбаев, Сырдариядан Аллабергенов сайланды. Дума жұмысында қызу пікірталас тудырған аграрлық мәселе және қоныс аудару мәселесі болды. ІІ Мемлекеттік Дума 1907 жылы 16 мамырдағы отырысында заңгер Бақытжан Қаратаев Ресейден шаруаларды Қазақстанға қоныс аудару саясатының қазақтар үшін өте жағымсыз,ауыртпалық болып отырғаны туралы арнайы баяндама жасады. Бірінші орыс революцияы қатаңдықпен басылып тасталғаннан кейін 1907 жылы 3 маусымда реакцияшыл сайлау заңы шықты.Ендігі жерде бұратана ұлттар соның ішінде қазақтар сайлау құқығынан айырылды. 1907-1917 жылдар аралығында өткен III-IV Мемлекеттік думаларға қазақ қоғамынан депутаттар сайланбады. Қазақ зияларының орыс парламентіне артқан үміттері ақталмады.Ұлт зиялылары Дума жұмысына тікелей және мұсылман фракциясы арқылы қатыса жүріп саяси тәжірибе жинады және көздеген мұратқа жету үшін ауыр ұзақ жолдан өту қажеттілігін түсінді.
Қазақ баспасөзінің қалыптасуы (Қазақ газеті, Айқап журналы).
Ұлттық зиялы қауымның түрлі идеялық-саяси ағымдарының пікірін толық бейнелейтін Айқап журналы және Қазақ газеті болды.
1911 - 1915 жж. шыққан Айқап журналы (баспагері мен редакторы - Мұхамеджан Сералин . Қазақстандағы идеялық-саяси ойдың аграрлық-демократиялық бағыттарын көрсетті. Бұл журналда Ж.Сейдалин, Б. Қаратаев, С. Торайғыров, С. Сейфуллин, Б. Майлин және басқада қызметтестер болды. Журнал беттерінде қазақ ауылындағы аграрлық қатынастар, ағарту және білім беру, ақша-тауарлық қатынастарының даму мәселелері ашылып, патша үкіметінің отаршылдық саясаты әшкереленді. Айқап журналындағы басты мәселе аграрлық мәселе болды. Айқап беттерінде ақша-тауарлық қатынастардың даму мәселелеріне, мал шаруашылығының қарқындылық мәселелеріне, қазақ шаруашылығының нарықпен тығыз байланыстар орнатуына, кооперациялар ұйымдастыру қажеттілігіне ерекше орын бөлінген. 1913 - 1918 жылдар аралығында жарық көрген Қазақ газеті либерал - демократиялық бағыттағы идеяларды бейнеледі.Газет редакторы Ахмет Байтұрсынов болды. Бұл газетте Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов қызметтес болған. Басты аграрлық мәселені шешу, жерді қазақтар меншігіне беру, жерді сатуға тыйым салу талаптарын қойды. Қазақ газетінде экономикалық кеңістікте мал шаруашылығының рөлі туралы, мал шаруашылығын қарқындату туралы, кооперативтік қозғалыс туралы мақалалар жазылды. Жалпы, өлкенің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінің дамуы туралы көзқарастарының әр түрлімгіне қарамастан, Айқап журналы мен Қазақ газеті өз беттерінде қазақ халқының жалпы ұлттық идеялары мен мүдделерін көрсете білді.
Қазақ баспасөзінің қалыптасуы Айқап журналы
1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш "Айқап" ұлттық журналының бірінші нөмірі шықты. Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған Мұхамеджан Сералин болды. Мұхамеджан Сералин "Қазақстанда демократиялық бағыттағы ұлттық журнал шығаруды бірінші болып жолға қойды. Сералинмен қатар, Қаратаев, Сейдалин, Торайғыров журналдың рухани жетекшілеріне айналды. "Айқап" журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті. Айқап" та жарияланған "Бізге не істеу керек?" деп аталған мақалада "Айқап" журналының бағдарламасы толық айқындалып жазылды яғни :
" Отырықшылыққа көшу, қалалар тұрғызу, жерден қол үзбеу.
Мектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.
Дін істерін өз қолына алу, өз мүфтиін сайлау. және тағы басқа
Мұха - мед - жан Сералиннің: Журналға Ай - - қап деп есім бердік. Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ici бар?!. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журна - лы - мыз да өкінішімізге лайық Ай - қап болды, - деді. Журналда қазақ ауылдарындағы оқу-ағарту жұмыстары, әйел теңдігі, отырықшылық өмір салтына көшу, сонымен қатар Мемлекеттік Думаға қатысу жөніндегі саяси мәселелер көтерілді. Журналда Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Бейімбет Майлин, Спандияр Көбеев, Назира Құлжанова т.б. сияқты белгілі жазушылар белсенді қызмет атқарған. Абай , Ыбырай Алтынсарин өлеңдерімен қатар халық ауыз әдебиетінің шығармалары, шығыс, орыс және еуропа әдебиетінің туындылары жарияланған.
Бейімбет Май - лин - нің сөзі - мен айтар болсақ, ха - лық үшін Қа - зақ газеті көз - дің қарасындай, ал Айқап журналы көздің ағындай еді.
Қазақ газетінің № 1 номері 1913 жылы 2 ақпанда Орынбор қаласында шықты. Қазақ қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын насихаттады, және Алаш партиясының баспа органы болды.
1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Жалпы газеттің 265 нөмірі жарық көрген. Газет рәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл -- қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне Қазақ деп жазылды. Мұны түсіндірген ұлт зиялылары қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, „Қазақ" газеті қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын деп жазды.Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп, газетіміздің есімін қазақ деп қойдық деді Ахмет Байтұрсынов . Газетте Шәкәрім Құдайбердіұлының Қазақ газетінің шығуына байланысты жазылған Қазақ құтты болсын! деген өлеңі басылды.
Қазақ газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы Ахмет Байтұрсынов оның өкілетті өкілі Міржақып Дулатов болды. Газетте Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов; Мағжан Жұмабаев, Жақып Ақбаев; Сұлтанмахмұт Торайғыров және тағы басқалардың мақалалары жарияланып тұрды. Қазақ газеті арқылы Алаш зиялылары аумалы-төкпелі заманда қазаққа пайдалы ақыл-кеңес айтып, қоғамды дұрыс жолға бағыттауға тырысты. Мәселен, 1915 жылғы газеттің алғашқы санындағы мақалада қазақ жастарының солдатқа баруы маңызды екендігі туралы жазылған еді. Ресейдегі саяси күштердің қақтығысы салдарынан 1918 жылдың қаңтар айының 17-нен бастап Қазақ газеті алты ай мерзімге шығарылмай қалды. Ақыры, қайта басылып тарала бастағанымен, басылым ғұмыры ұзаққа созылған жоқ. 1918 жылдың 16 қыркүйегінде Қазақ газетінің ең соңғы саны шықты.Жалпы
1913-1918 жылдары Қазақ газеті 26 рет жабылды, ал газет редакторы болған Ахмет Байтұрсынұлының өзі бірнеше рет тұтқындалған. 1918 жылдың қыркүйегінде большевиктер қазақ газетінің ұстанған бағыты большевиктердің идеяларына сәйкес келмеуіне байланысты газетті жауып тастады.
6.1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: себептері, қозғаушы күштері және барысы.
Патшалық Рессейдің 1914-1918 жылдары бірінші дүние жүзілік империалисттік соғысқа қатысуына байланысты халықтың басына жаңа ауыртпалықтар түсті. Соғыс экономикалық жағдайды күрт нашарлатып, елдегі елдегі таптық қайшылықты шиеленістіріп жіберді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы құлдырап кетті, егіс көлемі кеміді, Жетісу, Сырдария обылыстарында жергілікті халықтан жерді тартып алу әрекеті толастамады. Азық-түлік екі есе, тіпті оданда көп қымбаттады. Салықтар мен алымдар 3-4 есе көбейді. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: себептері отарлық езгінің күшеюі, жердің тартып алынуы, алым-салықтың көбеюі, бұқара жағдайының күрт нашарлауы болса Көтерілістің басталуына патшаның 1916 ж. 25 маусымда армияның қара жұмысына Түркістан өлкесініңм және ішінара Сібірдің 19-дан 43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Оның негізгі қозғаушы күші, жергілікті ұлт шаруаларынан тұратын халық бұқарасы болды.Қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта блды. 1916 жылғы көтерілістің басшылары Торғай даласында-большевик Әліби Жангелдин мен Аманкелді Иманов, Орал облысында Сейітқали Мендешев, Ақмола даласында-Әділбек Майкөтов пен Сәкен Сейфуллин, Жетісуда-Тоқаш Бокин мен Бекболат Әшекеевтер болды Қозғалыс стихиялы, әр түрлі аймақтарда әр түрлі мезгілде басталды .Көтеріліс бүкіл Қазақстан территориясын түгел қамтыды, көтеріліс барысында 1916 жылғы көтерілістің екі ошағын ерекше айтамыз
1.Жетісу
2.Торғай
Жетісуда көтеріліс тарихын: 1) шілде - стихиялық наразылық көріністер, 2) тамыз - оның қарулы көтеріліске ұласуы, 3) қыркүйек-қазан көтерілістің біртіндеп бәсеңдеуі және жеңіліс табуы деген кезеңге бөлуге болады. Жетісуда ұлт-азаттық көтерілістер Жаркент уезіне қарасты Қызылбөрік, Шелек, Меркі болыстарында, Қарқара және Асы жайлауларында, Нарынқол-Шарын бөлімшесінде Верный уезіндегі Қорам, Ұзынағаш, Жайылмыс болыс - тарында, Жетісу облысына қараған Лепсі және Қапал уездерінің кейбір болыстарында болды. 1916 жылғы Жетісуда болған ірі көтерілістің бірі Қарқара аймағындағы Ереуілтөбеде блды, ол тарихта Қарқара көтерілісі деп аталады, патша үкіметінің құжаттарында Албан көтерілісі деп атайды. 5мың көтерілісшілер Қарқара жәрменкесін қоршап, Кравченконың жазалау отрядтарын талқандады. 1916жылы 9 тамызда көтеріліс біртіндеп Шу өңіріне Меркі ауданына ауысты. Көтеріліс басшысы Ақкөз батыр болды. 1916 жылы 11 тамызда Лепсі уезінде Масловтың жазалаушы отрядтары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды.
Жетісудағы көтеріліс басшыларының бірі Тоқаш Бокин үгіт жұмысына басшылық етіп, соғыстың халыққа қарсы сипатын түсіндірді.Жетісудағы көтерілісті басуға патша үкіметі жазалау экспедициясын жіберді. Жетісу көтерілісшілері патша әскеріне табандылықпен қарсылық көрсетті, бірақ күш тең болмағандықтан жеңілді. Көтеріліс жетекшілерінің бірі Бекболат Әшекеевті 1916 жылы 9 қыркүйекте жазаушылар Боралдай асуында дарға асты. Сөйтіп, 1916 жылғы қазан айында Жетісу көтерілісі талқандалды. Сотсыз және тергеусіз атылғандарды есептемегенде, сот үкімімен Түркістан өлкесінде 1917 ж. 1 ақпанына дейін 347 адам өлім жазасына, 168 адам каторгалық жұмыстарға, 129 адам түрмеге жабылуға кесілді. Патша өкімет орындары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе Жетісудың байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға қашуға мәжбүр болды.
Торғай обылысындағы көтерілістің мынадай ерекшеліктері болды. Көтеріліс оқиғаларына бір орталықтан басшылық жасалды,көтерілісшілер саны көп болды, қамтыған аумағы аса үлкен болды,көтерілісшілер қарсылығы ұзаққа созылды, көтеріліске шыққандар әскери өнерге үйретілді. Көтерілісшілерге халық батыры Аманкелді Иманов, Әбдіғапар Жанбосынов пен большевик Әліби Жанкелдин басшылық етті. Торғай обылысының Торғай, Ырғыз,Ақтөбе,Қостанай уездері түгел көтерілісшілерге қосылды.Көтерілісшілер саны 50мыңға дейңн жетті. 1916жылы 21 қарашасында 13 болыс өкілдерінің құрылтайында Әбдіғапар Жанбосынов Торғай уезінің ханы болып сайланды,Амангелді Иманов бас қолбасшы сардарбек болса ,Әліби Жангелдин көтерілісшілердің рухани көсемі болды. Мерген Кейкі Көшкінбаев басқарған мергендер тобын құрды. Әбдіғапар Жанбосынов пен Амангелді Иманов әскери тәртіп орнатып оларды ондықтар,жүздіктер,мыңдықтарға бөліп әрқайсысына басшыларын тағайындады. Көтерілісшілердің әскери кеңесі құрылып арнайы тағайындалған адамдар көтерілісшілерді азық түлікпен,көлікпен, қару жарақпен қамтамасыз етті. Көтерілісшілер бақылауындағы аудандарда көтерілісшілер басқаратын азаматтық билік орнады.
1916 жылы 22 қазанда Амангелді басшылығымен 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Оған генерал А.Лаврентьевтің 9 мын адамдық жазалаушы тобы жіберілді. Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Амангелдінің штабы орналасқан Батпаққара жазығы мен Аққұм құмының маңына шоғырланып, партизандық күрес әдісіне көшті. Көтерілісшілер Татырда, Ақшығанақта ,Доғал Үрпекте ,Күйікте патшаның жазалау отрядтарымен ерлікпен шайқасты. Оның ең жойқын болған жері Батпаққара ауданы, өйткені көтерілісшілер штабы осында еді. Торғайдағы көтеріліс Ақпан төңкерісіне дейін созылып жеңіліспен аяқталды. Патша әскерлері көтерілісті қаталдықпен басып-жаншыды, көптеген көтерілісшілер мен бейбіт халық қырғынға ұшырады.
1916 жылғы көтеріліске қазақ зиялыларының көзқарасы, көтерілістің жеңілу себептері және тарихи маңызы.
Қазақ қауымында патшаның 1916 жылғы маусым жарлығы мен көтеріліске көзқарас бірдей болған жоқ: ауылдың феодалдық- байшыл билеуші тобы мен жергілікті экімшіліктің белгілі бөлігі патша жарлығын толығымен қолдап, оны белсенді түрде жүзеге асырушылар болды; қазақ интеллигенциясының радикалды батыл іс-қимылға бейім өкілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рысқұлов, Ә.Жангелдин, С.Меңдешев, Б.Алманов, Ә.Жүнісов т.б.) халықты қарулы көтеріліске шақырып, оған өздері де қатысты. Ал Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сияқты либерал-демократиялық зиялылар өкілдерінің жетекшілері халықты жарлықты орындауға қарсы шықпауға үгіттеп, оны орындамаған жағдайда қазақтар қантөгіске үшырауы мүмкін деп санады жэне осыған байланы - сты үлкен алаңдаушылық білдірді. Алаш қайраткерлері халықты жаңа аласапыраннан қорғаштап, қайткен күнде оны аман сақтауға тырысты. Сондықтан да олар қарулы көтеріліске қарсы болып, қазақтарды патша жарлығын орындауға шақырды. Біріншіден, олар Ресейге төнген сыртқы қатердің бодан болып отырған қазақтарға да толық қатысы бар деп санады. Бүдан сырт қалуға болмайды, -- деп есептеді. Екіншіден, ic жүзінде қарусыз қазақтардың түрақты орыс армиясына қарсы бас көтеруін болдырмауға талпынды. Қарусыз халық өкіметтің жа - залау шараларының қүрбаны болады деп қауіптенді. Үшіншіден, соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақтардың хал-күйі жеңілдеп, ұлттық автономия қүрылатынына үміт артты. Империя- мен ақылға қонымды келісім тактикасын ұстанып, халқының аман болуын бірінші кезекке қойған Алаш көсемдері тыл жұмыстарына шақыруды кейінге қалдыра тұрып, тиісті әзірлік жүмыстарын жүргізуді ұсынды. Көтеріліс барысында орын алған қанды қырғын, жүздеген мың адамдардың қаза табуы бүлардың қауіптерінің негізсіз еместігін дәлелдеді.
1916 жылғы көтерілістің жеңілуінің себептері:
Көтеріліс бытыраңқы болып, көтерілісшілер тарапынан ынтымақтың болмауы,Көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді,Әскери қарудың жеткіліксіздігі.
Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды, Алдын- ала белгіленген жоспардың болмады, Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады.
1916 жылғы көтерілістің тарихи маңызы
Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті, Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды,Отаршылдыққа қарсы азаттық күрестің шырқау шыңы болды, Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті,1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдыққа қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды.
1917 жылғы Ресейдегі ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы және оның Қазақстанға ықпалы.
1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы үлкен дағдарысқа ұшырады: бірінші - экономикалық , екінші - саяси дағдарыс.Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады, ауыл шаруашылығы күйреді. Бұл дағдарыс жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.
Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді басқару қабілеті төмен болды.
Осы аталған дағдарыс Ресейде 1917жылы 24-27 ақпанда Ресейде буржуазиялық демократиялық революцияға алып келсе , революция нәтижесінде 2 Николай патша тақтан құлатылып монархия жойылды. Ақпан төңкерісінен кейін елде қосүкімет орнады. Ол 1іншісі Уақытша үкімет 2шісі жұмысшы,шаруа,солдат депутаттарының кеңес.Қос үкімет дегеніміз бір мезгілде билікке екі тап өкілдерінің келуі. Қосөкіметтің мәні мынадай болды: нақты билікке ие Уақытша үкіметтің күшті әлеуметтік базасы болмады, ал Кеңестер әлеуметтік күшке ие бола тұрып, нақты билікке қол жеткізе алмады.
1917 жылы 28 ақпанда М.В.Родзянконың басшылығымен Мемлекеттік Думаның комитеті құрылып, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті қалпына келтіруді өз қолына алғанын мәлімдеді. 2 наурыз күні Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мен Петроград Кеңесінің арасындағы келісім бойынша Уақытша үкімет құрылды оны князь Г. Львов басқарды.
Мемлекеттік Думаның Уақытша комитетінің құрылуы, ол комитет арқылы Уақытша үкіметтің дүниеге келуі, жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің құрылуы туралы хабар Уақытша үкімет пен Петроград Кеңесі Президиумының халыққа жолдауы Қазақстанға 1917 жылы наурыздың 2-3-інде келіп жетті.
Халықтың Уақытша үкіметке барынша қолдау көрсетуіне оның 1916 жылғы 25 маусым жарлығының күшін жойып, енді бұратаналарды қара жұмысқа алуды тоқтатуын, ал 7 наурызда 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларға амнистия жариялау сияқты шаралары да ықпал етті.
Самодержавияның құлатылғаны жайлы хабар жер-жерлерге жетісімен түрлі әлеуметтік топтардың, саяси партиялардың өкілдері жоғарыдан нұсқау күтпей-ақ, өздерінің қоғамдық ұйымдары арқылы жергілікті басқару органдарын құруды қолға ала бастайды. 1917 жылдың 5 наурызына дейін Қазақстанда да қоғамдық негіздегі атқару комитеттері құрыла бастады. Мәселен, 3 наурызда Көкшетауда, 4 наурызда Қызылжарда, 5 наурызда Семейде біріккен қоғамдық ұйымдардың атқару комитеттері құрылды. Бұл ұйымдарға түрлі әлеуметтік топтар мен саяси партиялар мүшелікке ұмтылды. Бұл халықтың демократиялық басқару дәстүріне құлшына араласқанын аңғартты.
Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мен Уақытша үкімет билік орындарын құру туралы 5 наурызда арнайы қаулы жариялады. Осыған байланысты жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа мазмұнда ұйымдастыруда өзгерістер бола бастайды. Наурыз және сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша үкіметтің облыстық және уездік комиссарлық басқару жүйесі, сонымен бірге облыстық, уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық комитеттер және олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр мен маусым айларында бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті және басқа осы сияқты басқару орындары құрылады.
Ә.Бөкейханов 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне тағайындалды. Әлихан. Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында облыстық басшылыққа келген бірінші қазақ болатын.
1917 жылы наурыз айы ішінде Орал облыстық комиссары болып Бизянов бекітілді. Ақмола мен Семей облыстары қарайтын Дала өлкелік комиссарлығына мемлекеттік кеңес мүшесі И.Лаптев жіберілді.1917 жылы сәуірде Уақытша үкіметтің қаулысы бойынша Түркістан өлкесінде нақты тәртіп орнатып, күнделікті туындап отыратын мәселелерді сол жерде шешіп, өлкені басқару үшін Түркістан уақытша комитеті құрылды. Оның құрамына Мемлекеттік Дума мүшесі Н.Н.Щепкин, бірінші Дума мүшесі Ә.Бөкейханов, екінші Дума мүшесі М.Тынышпаев, үшінші Дума мүшесі С.Мақсудов, тағы басқалар енді. Комитеттің төрағасы болып Н.Н.Щепкин тағайындалды. Самарқан, Ферғана, Сырдария, Жетісу, Закаспий облыстарында және Хиуа мен Бұқара хандықтарындағы орыс поселкелеріне Түркістан комитеті Уақытша үкімет атынан билік жүргізуге өкілетті болды.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде белсенділіктің айтарлықтай арта түсуіне облыстық, уездік қазақ комитеттері үлкен әсер етті. Мысалы, 1917 жылдың 10 наурызында - Оралда 11-наурызында - Семейде Омбыда наурыздың аяғында - Верныйда құрылған және т.б. облыстың қазақ комитеттері "Қазақ" газетінің көмегімен бірден-ақ қазақтардың облыстық съездерін дайындауға кірісті. Олар съездерге дайындалу барысында облыстық қоғамдық және басқа комитеттермен де, Уақытша үкіметтің органдарымен де ынтымақтастық жасады. Мысалы, Ә.Бөкейханов - Торғай облысы бойынша, М.Тынышбаев Жетісу облысы бойынша (эсер А.Шкапскиймен бірге) Уақытша үкіметтің комиссарлары болды. Ал, А.Байтұрсынов, М.Шоқаев, М.Дулатов, Ж.Досмұхамедов, басқа қазақ зиялыларының өкілдері Уақытша үкіметтің жергілікті органдарында жұмыс істеді.
Ақпан революциясының зор тарихи маңызы болды. Себебі Ресейде самодержавиені түпкілікті жойды, əр партиялардың өкілдері кірген Демократиялық үкімет билікке келді, барлық саяси партиялар ресми түрде өздерінің қызметтерін атқара бастады. өзінің сипаты бойынша Ақпан оқиғалары халықтық революция болды. Өйткені оған көптеген топтар мен саяси партия өкілдері қатысып, бүкіл халық патша үкіметіне қарсы күрес жүргізді.1917 жылы 25 қазанда Уақытша үкімет Қазан төңкерісі нәтижесінде құлады.
1917 жылғы шілдедегі Жалпықазақ съезі және оның Алаш партиясын құру туралы шешімі.
1917 жылы 21-26 шілде аралығында Ақмола,Семей,Торғай, Орал, Жетісу,Сырдария,Ферғана облыстарынан және Бөкей ордасынан қазақ өкілдерінің қатысуымен Орынбор қаласында 1-інші Жалпықазақ съезі өтті Сьезд Хәлел Досмұхамедұлының төрағалығымен, Байтұрсыновтың, Дулатовтың Сейітовтың хатшылығымен өтті.
Бірінші жалпықазақ сьезінің күн тәртібіне сол тарихи кезендегі елдің әлеуметтік экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне қатысты төмендегідей 14 мәселе қойылды:
1. Мемлекеттік құрылыс. 2. Қазақ автономиясы. 3. Жер мәселесі. 4. Халық милициясы. 5. Земство. 6. Оқу мәселесі. 7. Сот мәселесі. 8. Дін мәселесі. 9. Әйел мәселесі. 10. Бүкілресейлік құрылтай жиналысы. 11. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі. 12. Қазақ саяси партиясы. 13. Жетісу оқиғасы. 14. Киевте өтетін Бүкілресейлік федералистер сиезіне және Санкт-Петербургтегі оқу комиссиясына Қазақтан өкіл жіберу.
Сьезд қабылданған қаулы бойынша Ресей демократиялық федеративтік республика болып, қазақ облыстары қоныс, ұлт жігіне қарай облыстық автономия алуға тиіс болды. Делегаттар жер туралы мәселені аса ұкыптылықпен талқылап, 14 тармақтан тұратын шешім қабылдады. Онда: Қазақ халқы өзіне қарасты жерге орналасып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін деп көрсетіліп, бұрын қазақтардың пайдасынан алынып қойған жерлерді кері қайтару талап етілді. Делегаттар жер туралы қазақ өз алдына заң жобасын жасасын деген ұсыныс білдіріп, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының болашақ депутаттарына жиналыста бұл мәселені талқылап, оған депутаттыққа кандидат етіп 81 адамнан тұратын тізімді бекітті. Олардың ішінде Бөкейханов, Байтұрсынов, Ермеков , Ақпаев Дулатов , Бірімжанов, Шоқай секілді белгілі қазақ зиялылары болды.
Сьезд Оқу-ағарту ісіне байланысты бастауыш білім жалпыға міндетті болсын, бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде жүрсін, мектеп оқулықтары және мерзімді басылым Қазақ газеті емлесімен жазылсын деп көрсетсе, әйел теңдігі жөнінде әйелдер саяси құқықта ерлермен тең, ерге шығу еркі әйелдің өзінде болсын, қалыңмал жойылсын, 16-ға толмаған қызға құда түсу болмасын, неке қиярда әйел мен еркекті беттестіріп, ризалықтары ескеріліп отырсын деп қаулы етті.
1917 жылғы шілдедегі Жалпықазақ съезінде қазақтың тұңғыш ұлттық саяси Алаш партиясын құру туралы қаулы шығарылды.
Алаш партиясының бағдарламасының жобасы он бөлімнен тұрды. Алаш партиясы бағдарламасын жасаушылар: Әлихан Бөкейханов; Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов басқалар болды. Алаш партиясының баспа органы 1918жылы қаңтарына дейін Орынборда шығып тұрған Қазақ газеті болды. Қазақ газетін большевиктер тарапынан жабылғаннан кейін, оны Семейде жарық көрген көріп тұрған Сарыарқа газеті ауыстырды.
Алаш партиясының он бөліміне тоқталсам
І. Мемлекет қалпы
Ресей демократиялық, федеративтік республика болу (Демократия мағынасы- мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағынасы - құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді.) Үкімет басында Учредительное собрание мен Дума қалауынша кесімді жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу, ол министрлер Учредительное собрание мен Дума алдында жауапты болу. Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады. Сайлау хұқында қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болу. Законды жалғыз ғана Дума шығару һәм Дума үкімет үстінен қарап, ісін тексеру, запрос (сұрау) жасау хұқы да Думада болу. Мемлекет салығы Думасыз салынбау.
ІІ. Жергілікті бостандық
Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия Республикасының Федерациялық бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу. Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алу. "Алаш" партиясы қазақтың би, болыс, аулнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына жаһид қылады (тырысады).
ІІІ. Негізгі құқық
Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу. Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға - еркіншілік; үкімет қызметшілері иесінен рұқсатсыз ешкім табалдырығын аттамаушылық; заңсыз жолмен ешкімді үкімет адамдары ұстамаушылық;
IV. Дін ісі
Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін жоюға ерік. Кіру - шығу жағынан бостандық. Муфтилік қазақта өз алдында болу. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер молдада болу, жесір дауы сотта қаралу.
V. Сот және билігі
Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу- тексеруі һәм үкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылу. Би һәм судья орнынан тергеусіз түспеу.Зор жазалы қылмыстар присяжный сотпен қаралу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ тілі болу. Присяжныйлар қазақтан алыну. Қырдағы ауыл, болыс ішіндегі билік пен сот жұрт ұйғарған ереже жолымен атқарылу.
VI. Ел қорғау
Әскерлік жасқа жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: әскер табына бөлгенде туысқан табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару.
VII. Салық
Салық әл-ақуаты, табысқа қарай байға - байша, кедейге кедейше әділ жолмен тартылу.
VIII. Жұмысшылар[
Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазақ жерінде завод- фабрика аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. "Алаш" партиясы жұмысшылар турасында социал-демократтардың меньшевик табының программасын жақтайды.)
IX. Ғылым - білім үйрету
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болу; жұртқа жалпы оқу жайылу. Бастауыш мектептерінде ана тілінде оқу; қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз алды автономия түрінде болу; үкімет оқу ісіне кіріспеу; мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылу; ел ішінде кітапханалар ашылу.
Х. Жер мәселесі
Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу: бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту; қазаққа тиетін жер сыбағасын жергілікті комитетер кесу; сыбаға өлшеу- норма жердің топырағы мен шаруашылық түріне қарай жасалу; сыбағадан артылған жер земство қолында болу; артық тұрған жерден ел өскенде ауық-ауық сыбаға кесіліп берілу; Алаш партиясы -- қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық партиясы 1917 жылды дүниеге келген Алаш .партиясының ның өмірге келуі, біріншіден, қазақ елінің қоғамдық дамуының жаңа экономикалық саяси және рухани негізде қайта құру қажеттілігінің пісіп жетілгендігін, екіншіден, Ресей империясының Қазақстанда орнатқан отарлық басқару жүйесінің терең дағдарысқа ұшырағандығын көрсеткен болатын.
Алаш партиясын тарих сахнасына шығарған тұңғыш жалпықазақ съезін қазақ зиялыларының мемлекет болу жолында жасаған маңызды қадамы деп айтуға болады.
1917 жылғы қазан революциясы кезеңiндегi Қазақстан.
Қазан төңкерісі -- 1917 жылы 24 қазанда Петроградта уақытша үкіметке қарсы Владмир Ильич Ленин бастаған большевиктер қарулы көтеріліс ұйымдастырды. 25 қазанда кеңестерді жақтаушылар қаланың негізгі нысандары вокзал,телефон станциялары,банкты басып алды. Уақытша үкімет құлатылып оның мүшелері тұтқындалды. Бұл мемлекеттік төңкеріс еді. 25 қазанда Ленин Ресей азаматтарына үндеу жариялады. 1917жылы 25 қазанда Смольныйда Кеңестердің Бүкілресейлік II сьезі ашылып онда Ленин жұмысшыларға,солдаттарға және шаруаларға үндеу оқыды. ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес өкіметін орнатуға шақырды. Сондайақ Ленин дайындаған кеңес үкіметінің Бітім және Жер туралы декреттер қабылдады. Алғашқысында 1914 жылы Басталған бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына аннекциясыз және контрибутциясыз демократиялық бітім жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік меншік болып жарияланды. 1917 жылы 3 қарашада Ресей халықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz