Ислам философиясының құрылымы мен бірегейлігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

8 лекция

Ислам философиясының құрылымы мен бірегейлігі

Ислам философиясының құран мен сүннет аясында ежелгі грек философиясынан әсер алғандығы бұдан алдыңғы дәрістерде аталып өтті. Иә, ортағасырлық ислам философтарының Аристотель, Платон секілді ежелгі грек философтарының ойларынан нәр алып, мүмкіндігінше құран мен сүннет аясынан шықпай өз еңбектерін дүниеге әкелгендіктерін айтуға болады. Алайда, ислам философиясының тікелей грек философиясының көшірмесі екенін алға тарту жаңылыс болмақ. Расында басқа біреуден әсер алмаған 100 пайыздық түпнұсқа ілім жоқ. Егер түпнұсқалыққа қатаң шарттар қоятын болсақ, данышпан Аристотель мен Платондардың да еңбектері төл туындылар болмай шығу қаупі бар. Себебі олар да өздерінен алдын өткен ғұламалардың ой-пікірлерінен әсер алған. Олардың еңбектері - өздерінен алдыңғы пікірлерге өз үлестерін қоса отыра бір жүйеге келтіруінде. Олай болса ислам философиясының да өзінен алдыңғы ойлардан әсер алуы қалыпты жағдай.

Ислам философиясына қатысты кейбіреулердің оның толығымен рационалдық, діннен ұзақ, тіпті дінге қайшы екенін алға тартуларына қарамастан, оның шын мәнінде діннің әсерінен әсте алыстамағандығын айтуға болады. Сондықтан ислам филофиясына «материалистік» философия ретінде анықтама беру айқын қате. Мысалы, ислам философиясында «жаратылыс» ұғымы бар және бұндай бір ұғымның болуы діни әсердің болғандығын айқын көрсетеді. Грек философиясында да «Құдай» үғымы бар. Бірақ, бұл ұғымның мәні өзгеше. Мәселен, Аристотельдің көзқарасы бойынша құдай әлемдегі материалдыққа жақын бір күш және оның міндеті жарытылысқа тек алғашқы қозғалысты берумен ғана шектеледі. Алайда, әл-Фарабидің көзқарасына қарай Алла материяның тысындағы ұлы бір зат. Ол материяға тек пішін ғана беріп қоймай, онымен әрқашан байланыста болады. Әрине бұл мәселеде әлФарабидің Аристотельге қарағанда өзгеше пікірге ие болуы - ең әуелі оның мұсылман болуынан. Әйтседе діннің әсері ислам философтарының барлығында бірдей болған жоқ. Мысалы, бұл әсер Ғазалиде қатты сезілсе, Ибн Сина, әл-Фараби мен Инб Рұшдтарда әлсіздеу болды деуге болады.

Ислам философиясында ақыл ету екі түрге бөлінеді:

Біріншісі: сананың немесе ойдың сыртқы дүниеге бағытталған «ақыл» деп аталатын процедурасы. «Рационализм» деген құбылыс осы. Бұны «материалдық ақыл» десек болады. Бұл ақылдың тараптарлары әл-Фараби, Ибн Сина мен Ибн Рұшд. Исламдағы бұл ақылдың қайнар көзі Аристотельге негізделеді.

Екіншісі: исламға негізделген және «қалп» (жүрек), «фуад», «әлбаб» және «садр» (көкірек) деген Құранда пайдаланылған сөздер білдіретін ақыл. Бұл сыртқы және ішкі дүниеге бағытталған ақыл. Осы ақыл бойынша адам ақиқатқа жету үшін өзінің ақылы және сезімдерімен қатар, әртүрлі қабілеттерін де қолданады. Бұны «рухани ақыл ету» деп атауға болады. Бұндай ақыл етудің қайнар көзі ислам діні. Әдетте бұл ақыл ету тобына Ғазалидың жолын ұстанған, Ишрақ философиясының артынан ерген ойшылдармен қатар, Ибну-л Араби секілді философ-сопы ғұламаларды жатқызуға болады.

Ислам философиясының пайда болып өркендеуімен қатар жалпы философиялық жүйеге қатысты келесідей өзгерістер енді:

Жаңа теориялар мен көзқарастар айтылды. Мысалы, әл-Фараби мен одан бұрынғы кәламшылар жаратылысты міндетті және мүмкін ретінде екіге бөлді.
Бұрынғы философтар мен оларды философияларын сынға алынды. Мәселен, Кинди, әл-Фараби, Ибн Сина секілді ислам философтары Аристотель мен Платон да ішінде бар көптеген ежелгі грек және эленисттік философтардың кейбір көзқарастарын толығымен теріске шығарды.
Ислам философтары өздерінен бұрынғы философтардың теориялары мен көзқарастарын әрі қарай дамытты. Мысалы, Аристотель ақылды теориялық және практикалық деп екіге бөледі. Оның артынан басқа бір грек философы үш ақыл түрін алға тартты: материалдық ақыл, бейім ақыл және белсенді ақыл. Ал, Кинд болса ақылдың түрлерін төртке шығарады: шынайы ақыл (әл-ақл би-л фиғл), әлеуетті ақыл (әл-ақл бил қууа), бейім ақыл (әл-ақл би-л мәләкә) және айқын ақыл (әл-ақлу-з заһир) .
Ислам философтары бір-бірін сынға алып отырды.
Ислам философтары әуел бастан-ақ исламдық философия құруға тырысты.

9 лекция

БАҒДАД МӘШШӘЙІНДЕРІ

Бағдад мәшшәйіндері (перипатиктері) қатарына Әбу Бишр Матта, Әбу Насыр әл-Фараби, Яхия ибн Ади, Әбу Сүлайман әс-Сиджистани, Ибн Самх пен Әбу Хаййан ат-Таухиди жатады. Сондай-ақ нақты болмаса да, Әбу-л Хасан ал-Амири де солардың қатарында. Көрініп тұрғандай, олар негізінен Аббаси халифатының астанасы Бағдад қаласында шоғырланып, олардың ғылымдағы белсенділік мерзімі шамамен 870-1023 жылдары аралығына тұспа-тұс келеді. Сол кездегі әуесқойлық бойынша, олардың еңбектері көбінесе аристотельдік логиканың аспектілеріне қатысты болды. Сонымен қатар аталған ғұламалардың барлығы дерлік логика ілімінен басқа салаларда да қалам тербеді. Дегенмен мұның өзін де олар әдетте аристотельдік көзқарас тұрғысынан жазды. Оны төменде берілген таңдамалы үзінділерден де аңғаруға болады. Төмендегі іріктемелер Әбу Бишр Маттаның Аристотельдің «Физикасына» (Physics) жазған түсіндірмесінен, Яхия ибн Адидің ықтималдылықтардың табиғаты/сипаты трактатынан (бұл трактаттың бір бөлігі, шын мәнінде, Аристотельдің «Интерпретация жайында» (On Interpretation) еңбегіне түсіндірме болып саналады, дегенмен аталмыш бөлік мұндағы топтамаға енгізілмеді) және де Әбу Сүлайман әс-Сиджистанидің «Адам түрінің дұрыс кемелденуі жайында» (On the Proper Perfection of Human Species) атты трактатынан алынды. Соңғысы аристотельдік сарында жазылған философиялық-психологиялық еңбек болып саналады.

Бағдад мәшшәйін философиялық мектебінің «негізін қалаушы» несторияндық христиан, түбі сириялық Әбу Бишр Матта (ө. 940) . Ол логика маманы еді, әрі Аристотельдің логикаға қатысты екбектерін де аударған. ӘлФараби - Яхия бин ‘Ади мен Әбу Сүлайман әс-Сиджистанилерге де ұстаздық еткен ғұлама. Әйтсе де Әбу Бишр Матта жұртшылыққа өзінің араб тілі грамматикасының маманы Әбу Саид ас-Сирафимен болған араб қоғамындағы «грек» логикасының маңызына қатысты әйгілі пікірсайысына байланысты танымал болса керек. Бұл пікірсайыс 932 жылы Бағдадта болды. АсСирафидің айқанына қарағанда пікірталас бір күнге созылған. Онда Әбу Бишр Матта логиканың өз аясы мен қолданысында әмбебап «құрал» екендігін алға тартты. Сол себепті ол грамматикадағы ерекшеліктерге қарамастан (мысалы, араб тілі грамматикасы), пікірлерді жеткізуге бағытталған сөздің дұрысбұрыстығын анықтай алады. Бұған ас-Сирафи «әмбебап логиканың» жоқтығын алға тартып, логиканың белгілі бір тілдердің ережелерінен басқаша екендігін, сондықтан грек логикасы философия жамылғысымен көмкерілген, бар болғаны грек грамматикасы ғана деген уәж айтады. Ас-Сирафи өз сөзінде араб тілділердің грек лингивистикалық қорына емес, араб тілі мамандарының аса күрделі лингвистикалық теорияларына жүгінсе, көбірек пайда келтіретіндігін мәлімдеді. Әбу Бишр Матта логикаға қызығушылығымен қатар, Аристотельдің «Физика» және «Аспандар жайында» еңбектерінің аспектілеріне қатысты да қалам тербеді. Сондай-ақ ол Аристотельдің

«Метафизика» (Metaphysics) кітабының аудармасына да үлес қосқан болуы керек. Әбу Бишр Маттаның Аристотельдің «Физикасына» түсіндірмесінде көрсетілгендей, мұндағы іріктемелер материалдық қажеттілікке қатысты.

Әбу Закария Яхия ибн Ади (974) яһудилік сенімдегі адам болуына қарамастан, ол да Әбу Бишр Матта секілді сириялық христиан болатын. Ол Аристотельдің «Софистикалық теріске шығару» (Sophistical Refutations) еңбегін аударған-ды. Сондай-ақ Ади Әбу Бишр Матта мен әл-Фарабидің де шәкірті болды. Өзінің қос ұстазы сияқты ол да логика, тіл һәм грамматика ілімдері арасындағы байланысқа ерекше қызығушылық танытты. Логикалық іліммен қатар ол эпистемологияға көңіл қойды және христиандық теология мәселелері мен этикаға қатысты еңбектер де жазды. Өз заманында ол XI ғасырдың басында белсенді болған төмендегідей философтардың барлығына дерлік ұстаздық етті. Оның шәкірттері қатарына Әбу Сүлайман әсСиджистани, ат-Таухиди, Ибн Самх, Иса ибн Али, Ибн Зурах, Ибн Суар мен Ибн Әби Саид кірді. Осы еңбекте аударылып, бір бөлігі еніп отырған «Ықтималдылықтың табиғи сипатын анықтау» (Establishing the Nature of the Possible) трактаты Яхия ибн Адидің логика мен теологиялық мәселелердегі қызығушылығын әрі оны бір жерге қалай топтастырғанын көрсетеді.

«Логика маманы» (ал-мантиқи) мұсылман философ Әбу Сүлайман Мұхаммед ибн Тахир ибн Бахрам әс-Сиджистани (жобамен 912-985 жылдары өмір сүрген) Яхия ибн Ади мен Әбу Бишр Матта екеуінің де шәкірті болды. Яхия бин Адиннің өлімінен кейін, Бағдад мәшшәйіндерінің жетекшілігі әсСиджистанидің қолына көшкен. Бірақ ол Әбу Бишр Матта я болмаса Яхия ибн Адиннің жолымен жүрген жоқ, Аристотельдің еңбектерін түзету мен түсіндірме беру жұмысын бір шетке ысырып қойып, оның орнына аристотельдік ойшылдық тәсілін ауқымдырақ аудиторияға таныстыру жобасын қолға алды. Өз кезегінде бұл аудитория дін һәм грамматика мамандарын, құқықтанушылар мен гуманистерді қамтыды. Бұған оның «Адам тұрқының дұрыс кемелденуі жайында» атты трактаты мысал бола алады.

Ол еңбек Буайхи билеушісі Адуд ад-Даулаға (949-983) бағытталды. Трактатта келісті кемел адамның сипаттары жайында пікір қозғалады да, автордың заманында осы кемелдіктердің барлығы бойында жинақталған адамның Адуд ад-Даула болғандығы айтылады. Дегенмен дәл сондай-ақ бұл еңбек аристотельдік психологияның бір бөлшегі болып саналады.

ӘР-РАЗИ

Әбу Бәкір Мұхаммед ибн Зәкәрия әр-Рази 864 жылы Ирандағы Рей деген қазіргі Тегеранға жақын мекенде дүниеге келген. Ол 925 немесе 932 жылы сол жерде дүниеден өтті. Әр-Рази араб әлемінің интеллектуалдық дәстүрінде дәрігер ретінде танымал болды. Оны «исламдағы ең үздік дәрігер» деп те атады. Ал философ ретінде ол жаман атаққа ие болып, оған «еркін ойлы», «жікке бөлуші», тіпті «кәпір» деген де ат таңылған еді. Өз еңбектерін мағлұматқа мол әрі кең көлемді етіп жазған әр-Рази ғылыми һәм философиялық тақырыптарды толықтай дерлік қамтитын екі жүзге жуық кітап жазды. Бұл еңбектердің көбі медицинадағы мәселелерге қатысты. Алайда олардың үштен бірінен астамы философия тақырыптарына арналған еді. Оның жазбаларынан қолжетімді болған мәліметтерге қарағанда, әр-Разидің бедел иесінің кім және не екеніне қарамастан, нәрселерді тек беделдің негізінде қабылдаудан бас тартқан нонконформист болғаны айқын. Осылайша ол медицина ғылымында Гиппократ және Гален сияқты ежелгі беделді ғұламаларға қарсы шығып, өз бақылаулары мен медициналық тәжірибесінің негізінде олардың пайымдауларын түзетіп, толықтырды; ол араб тілді философтардың арасында кеңінен танылған аристотелизмдегі неоплатондық сарынға (неоплатондық аристотелизмге) тән белгілердің көбіне кереғар келген, гректер мен бәлкім сабейліктердің әсерінің қосындысынан туындаған өзінің метафизикалық жүйесін әзірледі; ең мәлім болғаны - ол аяндар мен пайғамбарлыққа деген қажеттілікті жоққа шығарды. Ол адамда сана болғандықтан, пайғамбарларды ең жақсы дегенде - артық, ал ең жаман дегенде (жікке бөліну мен қантөгістерге апаратындықтан), моральдық тұрғыдан жеккөрінішті тұлғалар деп санады.

Әр-Рази ойларының медицинаға тигізген әсері ислам әлемімен шектеліп қалмай, оның ықпалы XII ғасырдың басында әр-Разидің медицинаға қатысты еңбектері аударылған, Латын Еуропасына да таралды. Шын мәнінде, әр-

Разидің еңбектері Еуропада тіпті XVI ғасырға дейін оқылған еді. Алайда оның философиялық жазбалары осылай табысты бола қоймады. Осылайша біз әрРазидің философиялық ойы туралы түсінігімізді көбіне оған қас дереккөздерден алынған қысқа шығармалар, үзінділер мен дәлелдемелерден (куәліктерден) там-тұмдап жинақтауға тиіс боламыз. Әр-Разидің философиялық жинағының көп бөлігінің жоғалып кетуі, негізінен, кейінгі ойшылдардың оның аристотелизм мен тіпті исламның өзінің маңызды ерекшеліктерін жоққа шығарған ойларының ортодоксалды аспектілеріне деген нашар қарым-қатынасынан орын алса керек.

ИБН ТҰФАЙЛ

Ибн Тұфайл - Андалусияның ұлы мәшшәйіндері арасындағы екінші тұлға. Оны «Хайй бин Йақзан» («Сергектің ұлы Тірі») атты танымал философиялық романның бірінші авторы ретінде санауға болады. Латын әлемінде Әбубасер атымен танымал, Әбу Бәкір Мұхаммед ибн Абдулмалик ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тұфайл әл-Қайси, Гранададан 64 километр қашықтықтағы Гуадикс қалашығының тумасы. Ол Андалусияда мұрабиттер әлі де билік құрып тұрған кезде, шамамен 1110-1116 жылдары аралығында дүниеге келді. XII ғасырдың орта шенінде мұрабиттер биліктен кетіп, олардың орнына муаххидтер келді. Муаххидтер немесе әл-Муаххидун - Құдайдың бірлігін (таухид) аса дәріптейтін, солтүстік Африкадағы берберлер арасынан шыққан реформашы қозғалыс болатын. Ибн Тұфайл муаххидтердің билік құрылымында уәзірлік деңгейіне жете қоймады. Бұған қарамастан ол сарай шеңберінде белсенді еді. Ол Сеута мен Танжер губернаторының хатшысы болып тағайындалды. Кейіннен сарай емшісі және муаххидтер билеушісі Әбу Яқуб Юсуфтың (1168-1184) жақын досына айналды. Ол екеуінің көптеген сағаттарды, тіпті күндерді философиялық талқылаулармен өткізгендігі айтылады. Сонымен қатар жас Ибн Рұшдты (Аверроэс) халифаға таныстырған да осы Ибн Тұфайл болатын. Ол сондай-ақ Ибн Рұшдтың Аристотель еңбектерінің түсіндірмесін жасауына, соның бастауына түрткі болды. Кейіннен осы жұмысының арқасында Ибн Рұшдтың атағы шықты. Ибн Тұфайл 1185 жылы Марракеште қартайған шағында қайтыс болды.

Ибн Тұфайлдың медицина жайында кемінде екі еңбек жазғанын білеміз; олардың бірі - медицина туралы өлең, бұл қолжазба түрінде бізге дейін жеткен. Сондай-ақ ол философия, жаратылыстану және метафизикаға қатысты еңбектердің авторы. «Жан туралы жолдау» еңбегі де осы философиялық шығармалардың ішіне кіреді. Өкінішке қарай Хайй бин Йақзаннан басқа, осы философиялық шығармалардың ешбірі бізге дейін жетпеген. Аталмыш жұмыс илаһи діндер, мистицизм мен философияның арасын жарастыруға тырысады. Бұл еңбек Ибн Тұфайлдың философиялық ойшылдығының ең кемінде бір көрінісін ұсынады. Дегенмен осында бұл жұмыстың тек бір бөлігі ғана тәржімаланып отыр. Осыған қарамастан әңгіменің толықтай ағылшын тіліндегі қазіргі заманғы екі аудармасы бар. Шығарманың философиялық мазмұнын былай қойғанда, одан алар таза әдеби ғанибет үшін де оқуға әбден тұрарлық.

ӘЛ-ҒАЗАЛИ

Біз Ғазалидің «Философтардың орнықсыздығы» кітабын қолымызға алған кезде, оны философ ретінде оқимыз. Ал ақиқатында ол өзін философпын деп санамаған; дұрысы, ол өзін (философиядан терең хабары болуына қарамастан) философияның сыншысы ретінде бағалаған. Бәлкім, ол өзін бұдан гөрі дін білгірі, сопы және шариғат құқықшысы (фақиһ) ретінде танығанды жөн санаған болар.

Әбу Хамид Мухаммед ибн Мухаммед әл-Ғазали 1058 жылы Персияның солтүстік-шығысындағы (қазіргі Хорасандағы) Тус деген қалада дүниеге келді. Ол өзінің туып-өскен шаһары Туста, одан кейін Журжанда дәстүрлі ислами білім алды. Ол кезде ислами білімдерде шариғат құқығына (фиқһ) көбірек басымдық берілетін. Артынан ол тағы да сол Иранның солтүстікшығысында орналасқан Нишапур қаласына білім қуып барды. Ғазали ол жерде өз заманының ең мықты дін білгірі ашғари ғұламасы, әл-Харамайн Әбу-л Ма'али әл-Жуайнидің (1028-1085) қолында, ислами спекулятивтік теология деп аталатын кәлам ілімінен сабақ алды. 1091 жылы селжұқ түрік сұлтаны Мәлік шахтың уәзірі Низам әл-Мүлік Ғазалиді Бағдадта орналасқан, бәлкім, сол замандағы ең беделді медресе саналған Низамия медресесіне шафиғи фиқһының оқытушысы етіп тағайындады. Бұл жерде ғұлама төрт жыл қызмет атқарды. Дәл осы Бағдадтағы жылдарында ол белсенді түрде философияны зерттеді. Өзінің ең маңызды философиялық еңбегі - «Философтардың орнықсыздығы» (The Insoberence of the Pbilosopbers) мен өзінің ең маңызды діни еңбегі - «Сенімдегі байсалдылық» (Moderation in Belief) кітаптарын жазды. Шамамен 1095 жылдары Ғазали рухани дағдарысқа ұшырайды. Өзінің автобиографиялық еңбегінде ол осыған дейін өзінің дүниелік жетістіктердің ізін қуғандығын, ал енді тереңірек руханиятқа қарай көңіл бөлгендігін жазады. Ол бұл терең руханиятты сопылық мистицизм жолынан табады. Ғұлама оқытушылық өмірінен 11 жыл жырақта жүреді. Осы кезеңде ол өзінің ең басты өмірлік еңбегі «Діни ілімдерді қайта жандандыру» (The Revivifisation of the Religions Sciences) кітабын жазды. Ғазали осы еңбегі арқылы сопылық пен дәстүрлі ислами сенімді біріктіруге тырысады. 1106 жылы Ғазалиді ислам құқығы бойынша оқытушылыққа қайта оралуына көндіріп, бұл жолы ол Нишапурдағы Низамия медресесіне оқытушы болып тағайындалды. Ғұлама онда екі жылдан аса уақыт ұстаздық етіп, одан кейін орнын босатты. Сөйтіп, жылы Туста, яғни өзі дүниеге келген шаһарда өмірден озды.

Ғазалидің философияға деген қатынасы жақсы және жек көру арасында болды десек, дәл сипаттаған боламыз. Бір жағынан, ол өзі таза ислами ілімдерге қарама-қайшы келеді деп түсінген философиялық тезистерге ашық түрде қас болды. Ғазали оларды тек күпірлік ретінде емес, пиғылы нашар философия ретінде де қарастырып, қарсы тұрды. Осы орайда ғұлама философтарды сынға ала отырып, ертеректегі философтардың пікірлеріне қуана-қуана сүйенді. Әсіресе грек-христиан неоплатондық Иоанн Филопонға жүгініп отырды. Екінші жағынан, Ғазали ислам теологиясын тиянақтау мен қорғауда философиялық ойшылдық пен белгілі бір философиялық тұжырымдардың қадірі жайында әжептеуір хабардар болатын. Осыған орай, ол Ибн Сина мен басқа да философтардың философиялық ойларын жиі Құран мазмұнына қарай қайта бейімдеп отырды. Кейін оларды өзінің философиялық теологиясында пайдаланды. Сол секілді оның «Білім стандарты» (The Standard of Knowledge) еңбегі аристотельдік және авиценналық логика мен дискурсивтік немесе философиялық ойлау принциптері жайындағы анықтамалық кітап тәрізді. Бұл еңбек мұсылман құқықшылары мен дін білгірлеріне арналған болатын.

10 лекция

Vi. СУФИЗМ

1. Алдын ала ескертулер

Жалпы этимология «сопылық» сөзінің шығуын араб тіліндегі суф, «жүн» түбірінен алады. Онда сопылық костюмге меңзеу бар, ол көйлек пен ақ жүннен, хиркадан тұрады. Бұл сөзде сопыларды басқа мұсылмандардан ерекшелейтін рухани доктринаға сілтеме жоқ. «Сопылар» термині тасаввуф ілімін ұстанатын мистиктер мен рухани аскетиктер қауымын білдіреді. Тасаввуф - svf түбірінен шыққан 5-ші формадағы ауызша зат есім. Бұл «сопылықты ұстану» дегенді білдіреді және жалпы сопылық туралы сөз болғанда қолданылады (ташаю, шиизмді мойындау етіктерімен салыстыр; тасаннун, сунниттік және т. б. ) . Тағы бір түсініктеме, бір қарағанда өте қанағаттанарлық, бұл сөзді грек тіліндегі софос, данышпан терминінің грек транскрипциясы ретінде қарастыруға бейім. Бұл мәселе бойынша шығыстанушылардың пікірлері әр түрлі, бірақ Бируни Х ғасырда. сөзді дәл осылай қарастырды (файлсуф сөзі грек философының қайғылы және күнә әріптерінің айырмашылығына қарамастан, транскрипциясы, осы екі сөздегі «с» -ны білдіреді) . Сонымен қатар, араб филологтарының семит этимологиясын шетелдік шыққан сөздермен байланыстырған ептілігін білген жөн.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.