Банктің өтімділігін басқару теориялары мен оның әдістері
Кіріспе
Нарықтық қатынаста банктер кез келген мемлекеттің экономикалық жағдайының
басты индикаторы болып табылады. Елде тұрақты, икемді және тиімді банк
жүйесін қалыптастыру – бұл экономиканы реформалаудың маңызды
тапсырмаларының бірі болып табылады.
Республикадағы банктердің қызметі әр түрлі себептердің әсерінен
құалыптасқан, атап айтқанда инфляция, төлем өтеу үрдісі, мемлекеттік
дефицит, банк жүйесіндегі дағдарыс сияқты экономикалық қиын жағдайда
атқарылғанын айта кету керек. Бұл аталған жағдайлардың әр қайсысы, өзіне
тән ерекшеліктерімен, сондай-ақ, банк қызметіне келеңсіз салдарымен ықпал
ететіндігімен сипатталады.
Мысалы, төлем өтеудегі дағдарыс ссудалық қарыздарды уақытында өтеу
мүмкіндігіне кері әсерін тигізеді. Инфляция әсерінен берілген ссудалардың
құнсыздануына соқтырады. Банктік дағдарыс несиелік мекемелердің қызметін,
олардың несие тарту мүмкіндігін шектеп қиындатады. Банктер коммерциялық
кәсіпорын ретінде барынша мол табыс табуға тырысады. Содықтан олар өз
қаражаттарымен несие беру және құнды қағаздар сатып алу сияқты жоғары
табысты, бірақ тәуекелді операциялар жасайды. Екінші жағынан банк
қауіпсіздік жағын да ойластыруы керек. Банк қауіпсіздігін ең алдымен
банктің өтімділігі қамтамасыз етеді. Банк өтімділігін сақтау ретінде, оның
өз міндеттемелерін уақытында өтеуге қабілеттілігі банк саясатындағы маңызды
тапсырмалардың бірі болып табылады. Банктің қысқа мерзімді міндеттемелерін
өтеуге дәрменсіздігінен туындауы мүмкін жағдайды бағалай отырып, банктің
өтімділік қабілетін жақсы көруге болады. Өтімділіктің бірнеше сатысы бар.
Өтімділігі төмен банк, әдетте қолайлы жағдайды қолдана алмайды, яғни
банктің өтімділігі төмен болған жағдайда ол өзінің өтімді активтерін
тиімсіз конъюктурада сатып, немесе өзге банктерден жоғары пайызға қарызға
алуға мәжбүр болады. Бұл банктің басқа таңдауының болмағанын білдіреді.
Өтімділіктің маңыздырақ кемшілігі – ол клиенттер алдындағы өзінің
ағымдағы міндеттемелерін өтеуге дәрменсіздігі болып табылады, бұл банктің
активтерін көп мөлшерде сатуына әкелуі мүмкін, тіптен нашар жағдайда оның
қызмет етуге қабілеттілігіне күмән туып, төлем өтей алмай, банктроттыққа
ұшырайды. Сондықтан банк өтімділігі осындай маңызды болып табылады.
ҚР Ұлттық банкі тарабынан екінші деңгейлі банктердің өтімділігін сақтауы
және капиталын ұлғайту жөнінде қойылған талабы, банктердің бірігуі
процессін жеделдетіп, өтімділігін арттырды. Қазақстанда 2008 жылдың 1
қаңтарында тек 34 екінші деңгейлі банктер қалған.
Үлкен бір банктің немесе кішірек бірнеше банктердің банкротқа ұшырауы
ақша айналымының күрт өзгеруін, төлем жүйесінің құлдырауын тудырып,
халықтың мүддесіне әсер етуі және елдің экономикасын құлдыратуы мүмкін. Бір
банктың банкротқа ұшырауы әсерінен басқа банктер де банкроттыққа ұшырауы
мүмкін. Бұл жағдайлардан банк өтімділігінің қаншалықты үлкен маңызды екенін
көруге болады.
Осыған байланысты әлемде банк қызметі қалай реттелетінін жалпы әлем
банктерінің өтімділігін, оның ішінде нарықтық экономикасы дамыған елдердің
тәжірбиесін зерттеу маңызды мәселе болып отыр. Бұл сұрақтар бойынша
заңдылықтарды, реттеу әдістерінің нәтижелілігі мен нысандарын, банк
операцияларының өтімділігін және тәуекелге талдау әдістерін зерттейтін
шетелдік кең ауқымды оқулықтар пайда болды.
Бұл күні банктер өтімділігінің қазіргі замандағы әдістемесі мен
теориясын, оны талдау әдісін және бағалау нәтижелілігін зерттеу маңыздылығы
басым, ендеше кітапта осы жайында айтылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты екінші деңгейлі банктердің өтімділігі мен оны
басқару әдісіндегі өзекті мәселелерді ашу.
Осыған орай дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері мыналар:
– банк өтімділігі және оның деңгейін анықтаушы факторлар;
– екінші деңгейлі банктің өтімділігін басқару теориялары мен оның
әдістерін қарастыру;
– екінші деңгейлі банк өтімділігінің көрсеткіштерін зерттеу;
– БТА Банкі АҚ-ның өтімділік коэффициентіне талдау жасау;
– өтімділік тәуекелін басқару саясаты;
– екінші деңгейлі банктің өтімділігін басқаруды жетілдіру жолдары.
1 екінші деңгейлі БАНКТІҢ ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗдері
1. Екінші деңгейлі банктің өтімділігі және оның деңгейін анықтаушы
факторлар
Өтімділік термині латынша liquidus сөзінен шыққан, сұйық, ағымдағы
деген мағынаны білдіреді, тіке мағынасына қарай, оны жеңіл өтетін,
материалдық құндылықтың ақшалай қаражатқа тез айналуы деп түсіну мүмкін.
Алайда, бұл күрделі ұғым, анағұрлым кең және терең мағынаны білдіреді.
Коммерциялық банктің өтімділігі дегеніміз, оның барлық контрагенттер
алдындағы қаржылық міндеттемелерін және қарыздарын уақытында және толық
өтеуге қабілеттілігін білдіреді, бұл банктің меншікті капиталының
жеткілікті мөлшері болуымен, баланстың актив және пассив баптары бойынша
қаражатты көлеміне қарай, сәйкес мерзімін есептей отырып, оңтайлы
орналастырумен анықталады.
Банк өтімділігі келесі қызметтерді атақарды:
– депозиттерді қайтару және несиеге сұранысты қанағаттандыру;
– банк сенімділігін қамтамасыз ету және өтімділік тәуекелділігін азайту;
– активтердің тиімсіз сатылуынан сақтау;
– банк тартқан қаражаттың төленбей қалу тәуекелдігі үшін сыйақы көлемін
шекету 1, 419бет ;
Коммерциялық банктің өтімділігін неғұрлым толығырақ сипаттау үшін қазіргі
заман оқулықтарында көмекші үш көрсеткіш айрықшаланған: стационарлық
өтімділік (қор), ағымдағы өтімділік (ағым немесе айналым) және
болжамды өтімділік (болжам).
Өтімділік – қор ұғымы, өз клиентінің алдындағы міндеттемесін өтеу
мақсатында қолдана алтындай, банктің балансында активтің (қордың) қандайда
бір көлемі болуы. Сонымен, өтімділік – қор белгілі бір сәтте банктің
өтімділігін сипаттап және осы сәтте банктің өз міндеттемелерін орындауға
қаражатының жеткілікті екенін көрсетеді. Бірақ бұл көрсеткіштер өте
серпінді және құбылмалы болып келетін өтімділіктің шынайы негізін толық
көрсете алмайды. Бұл, жекелеген жағдайларда – банктің жылдам және ағымдағы
өтімділікті қолдау үшін өтімді активтердің жеткілікті деңгейіне ие болып,
бірақ уақыт өте келе, өтімді активтерге салымдар салу транформациясы
ағынынан, кіріс міндеттемелердің ағыны асып кетуіне байланысты өз
міндеттемелерін өтеу қабілетін жоғалтқан жағдайда байқалады. Активтердің
өтімділігі – активтердің ақша қаражатына трансформациялануға қабілеттілігі
болып табылады.
Өтімділіктің анықтамасы – ағымы – өтімділіктің прогрессивтік және кешенді
сипаттамасын кеңірек көрсетеді. Өтімділік – ағым өтімділіктің – қордың
болашақтағы жағдайын көрсетеді, яғни, банктің жаңа міндеттемелер мен
талаптарды қабылдауынан пайда болған кіріс және шығыс ақшалай ағымның
көлемін есепке ала отырып, динамикалық өзгерістерді және оның болжамды
мәнін, сондай-ақ, банктің активтері мен пассивтерінің құрылымын өзгертуге
қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді. Болжау жақын уақыттағы
болашаққа жасалады (бір айдан үш айға дейін) және бұл, банктің ағымдағы
немесе қысқа мерзімге өтімділігін сипаттайды.
Өтімділік – болжаудың өтімділік – ағымнан айырмашылығы мынада:
өтімділіктің бірінші нысаны банктің активтік және пассивтік операцияларының
ағымдағы және болашақтағы тәуекелдігін бағалаумен байланысты.
Жоғарыда көрсетілген өтімділіктің үш сипаттамасын салыстыра отырып,
өтімділікті қолдау және басқару мақсаты үшін ең тиімдісі өтімділік ағымын
анықтау болып табылатынын байқаймыз, өйткені, өтімділікті анықтаудың осы
амалы банктің өз жағдайын нақты анықтауға қабілетілігін бағалауға мүмкіндік
береді, сонымен бірге белгілі бір уақыт аралығында өтімділіктің тиімді
деңгейін өзгертуге мүмкіндік береді. 2, 140б.
Банк үшін ақша айналым капиталы, және қандай да бір деңгейде өнім де
болып табылады. Егер өндірістік кәсіпорын өзінің қызметін капиталының
айналымын тауарлық нысанға негіздейтін болса, және оның өтімділігі тауардың
өтімділігіне тіке байланысты болса, ал банк капиталын ақша нарығының
белсенді қатысуышысы ретінде ақшалай нысанда айналдыра отырып біріншіден
қарыздың міндеттемелермен жұмыс істейді (несие беруші ретінде де, несие
алушы ретінде де). Сонымен бірге банк жарылқаушы емес, дербес қаржы
институты болып табылады. Банк өзінің көрсеткен қызметі үшін оның шығынын
жабатын табыс табуы керек, яғни оның қызметінің құны (бағасы) банктің әрі
қарай дамуына жеткілікті деңгейде болуы керек. Басқаша айтқанда, дербес
субъект ретінде банктің қоғамдағы қызметі, оның банктік қызмет түріндегі
өнімінің бағасы кем дегенде теріс болмауы керек.
Сонымен, кез-келген коммерциялық банктің өтімділік бойынша өзекті
мәселемен кем дегенде екі мәрте бетпе-бет келеуі хақ: біріншіден, ақша
нарығында нарықтың қатысушыларының бір біріне төлемін атқара отырып өз
рөлін техникалық орындаушы ретінде. Екіншіден, қаржылық-несиелік саласының
дербес субъектісі ретінде, қызмет көрсету арқылы табыс тауып немесе шығынға
қалып, банк өз тауарының – банк қызметінің өтімділігімен бетпе-бет келеді.
Байқалғандай, бір жағынан өз клиенттерінің шоттары бойынша қолма-қол және
қолма-қолсыз ақшалай айналымды қамтамасыз ету, осыдан міндеттемелердің
аяқталу мерзіміне қарай активті және пассивті операциялар аралығының
сәйкестігін сақтау, ал екінші жағынан – табыстың минимумдық деңгейінің
тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.
Өтімділік жағдайын сипаттайтын екі түрлі қағида бар:
- тапшылықтық;
- астамшылық.
Өтімділік дағдарысы туралы айтылғанда нақты оның дефициттігі туралы
айтылады. Алайда банк өтімділігінің астамшылығы да банкке жақсы жағдай
тудырмайды, онда банк операцияларының тиімсіздігі немесе операциялардың
тоқтауына әкеліп соқтырады. 3, 55б.
Банк өз қарызын және қаржылық міндеттемелерін уақытында өтеу үшін қолма-
қол ақша қаражатын және басқа да өтімді активтерінің сомасын, сондай-ақ,
басқа да табыс көздерінен қаражатын тез арада жұмылдыруға қабілеті
жеткілікті болған жағдайда ғана өтімді деп есептеледі. Кез-келген
коммерциялық банктің активтер баптары баланста өтімділікке жұмсау
тәртібінде тқрады, яғни оларды өтем жасау үшін айналдыруға мүмкіндік бар.
Активтер өтімділік дәрежесіне қарай тез және бәсең өтетін активтерге
бөлінеді. Алдыңғы қатарлы (тез өтетін) өтімді қаражаттарға: кассадағы қолма-
қол ақша, өзге несиелік мекемелермен есептесу бойынша банктің шотында
жатқан ақшалай қаражат, банктің сертификаттары жатады. Салыстырмалы өтімді
болып табылатын, ол банк кез-келген уақытта қарыз алушыдан ақша талап ете
алатын талап еткенге дейін ссудалар. Ақшаға айналдыру қиынырық болуына
байланысты құнды қағаздағы банктік инвестициялардың өтімділігі төмен болып
саналады. Ұзақ мерзімді ссудалар мен жылжымайтын мүлікке салынған салымдар
банктік активтерінің өтімділігі өте төмен болып сипатталады. Өтімді болып
есептелетін активтердің құрылымы, олардың өтелуін қамтамасыз етуге
тағайындалған, міндеттеме мерзіміне қарай өзгеруі мүмкін. Осыған байланысты
активтер баптарының арасында бірінші қолма-қол деп аталатын активтерді,
сондан кейін жылдам өтетін салымдарды белгілеу қалыптасқан. 4, 57б.
Кейбір банктер операцияларының өтімділігі, олардың талап еткенге дейін
міндеттемелері бойынша және өтеу мерзімі жеткен жедел міндеттемелері
бойынша уақытылы төлем өтеуге қабілеттілігін білдіреді, бұл активті және
пассивті операцияларды сәйкестендіре ұйымдастыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Міндеттемелерді өтеуде банктің табысына нұқсан келтірілмеуі керек.
Сонымен бірге банктің өтімділігі оның табыстылығымен бірге де қаралады.
Банктер активтерін басқару барысында әрдайым табыстылық - өтімділік деген
қарама-қайшылықпен бетпе-бет келеді. Бұл жерде, кез-келген экономист
агенттің (оның ішінде банкте) келісім жасасарда, қандайда бір қаржылық
операция орындауда шешімін табуға тура келетін негізгі мәселе, нақтырақ
айтқанда, табыс пен тәуекелдің арасында таңдау жасау мәселесі қаралған.
Бұл жағдайда банк өтімділігімен қиындықтар салымшының іс-әрекетіне
байланысты ғана емес (дәл осы жағдайда бұл тек ықтималды өзекті
мәселелердің бір түрі ғана), сонымен бірге банктік стратегия мен тактиканың
қиылысында табыстылық - өтімділік қарама-қайшылығын шешу барысында ең
тиімді жағына таңдау жасауына да байланысты.
Белгілі бір мерзім аралығындағы балансқа салыстырмалы (динамикалық)
талдау жасау барысында банктің өтімділігі мен операциялар тәуекеліне
активті баптар бойынша орын алған өзгерістердің әсер ету дәрежесі және
себептері анықталуы мүмкін. Сонымен қатар, активтердің жалпы өтімділігі
оның ішкі өтімділігі және нарықта өтуге қабілеттілігі деп аталатын
көрсеткіштермен анықталады. Біріншісі өтеу мерзіміне қатысты, өтеу мерзімі
аяқталғаннан соң активті қолма-қол ақшаға ауыстыруға мүмкіндік туады,
екіншісі активті кез-келген осы сәтте өткізуді мегзейді.
Өтімділік пассивтердің құрылымына тәуелді. Егер талап еткенге дейін
салымдардың салымшылары өз ақшаларын кез-келген уақытта талап етуге құқылы
болса, ал шұғыл салымдар едәуір ұзағырақ уақыт банктің қарамағында болады.
Сондықтан талап еткенге дейін салымдардың үлесін арттырып және шұғыл
салымдардың үлесін азайту банк өтімділігін төмендетеді. Банктің өзге
несиелік мекемелерден алған депозиттері мен қарыздарының сенімділігі де
банк балансының өтімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
Банк өтімділігі кейбір несиелік операциялардың тәуекелдік деңгейіне
бағынышты: банктің балансында неғырлым тәуекелдігі басым активтер үлесі көп
болса, солғұрлым банктің өтімділігі төмен. Іс жүзінде сенімді активтерге
сенімді ақша қаражаттарын жатқызып, ал банктердің ұзақ уақытқа салған
салымдарын тәуекелдігі басым деп есептеледі. Банктің қарыз алушыларының
өтеуге қабілеттілігінің деңгейі ссудалардың уақытында қайтарылуына
айтарлықтай әсер ете отырып, банк балансының өтімділігіне де әсерін
тигізеді: берілген несиелердің жалпы сомасында тәуекелдігі басым
несиелердің үлесі неғұрлым көп болса, солғұрлым банктің өтімділігі төмен.
Егер актив бойынша қаражатты жылдам өткізу арқылы пассив бойынша шұғыл
міндеттемелерді жабуға баланстың жағдайы қабілетті болса, баланс өтімді
деп есептеледі. Банктің өз міндеттемелерін орындау үшін, оның активтерін
тез арада ақшалай қаражатқа айналдыру мүмкіндігі бірқатар факторларға
байланысты, оның ішінде қаражатты орналастыру мерзімі мен қор тарту
мерзімінің сәйкес келуі шешуші рөл атқарады. Бұл жағдайда банктің
міндеттемелері бойынша төленуі тиіс төлемнің мерзімі мен сомасы арасындағы
балансқа теңдік қамтамасыз етіледі. Сонымен, банктің өзге табыс көздерінен
тез арада тартып алған ақшалай қаражатты оның пассив бойынша
міндеттемелерін уақытында орындауға мүмкіндік бере алатын болса, банк
өтімді деп есептеледі.
Несиенің өсуін бақылауға бағытталған шамада банктердің өтімділігінің
шынайы деңгейіне әсер ету ақшалай-неселік саясаттың негізгі мақсаты болып
табылады. Басқаша айтқанда, өтімділікке қатысты ритфикция бір мезгілде
несиелік операциялардың даму мүмкіндігін шектеу. Бұл мақсатқа коммерциялық
банктердің орталық банкпен бірігіп іс-әрекет етуінде қолма-қол ақшаның
көлемін реттеу арқылы қол жеткізуге болады, онда орталық банктегі
есептеудің ережесі (қайта есептеу ставкалары) модификацияланып және
міндетті қордың көлемі өзгертіледі, сонымен қатар, пайыздық ставканың
деңгейін төмендету және жоғарылару есебінен несие беруді ұйымдастырып және
кеңейтуге арналған ақшалай рынокты интервенциялау жасалады 4, 58бет.
Бір қарағанға, коммерциялық банктің өтімділігі дегенде, оны банктің төлем
өтеуге қабілеттілігі, яғни оның қандайда бір нақты мезгілдегі (бүгінгі
немесе кешегі күнгі) міндеттемесін өтеуге қабілеттілігі деген ұғымнан
айырмасы жоқ сияқты. Бірақ өтімділік ұғымы кеңірек, ол банктің кешегі
немесе бүгінгі ғана емес, болашақтағы да өз міндеттемелерін орындауға
қабілеттілігін білдіреді.
Қазіргі заманда міндеттемелерді орындау түсінігі, тартылған пассивтер мен
банктегі салымдар мерзімі бойынша активтерді өткізуден түскен қаражат кез-
келген уақыт аралығында банктің салымшыларының талабын орындауға және
қалған уақыты келген міндеттерді өтеуге жеткілікті болуына сәйкес келуі.
Осындай сәйкестіксіз банктің дұрыс жұмыс істеуі мүмкін емес. Сондықтан
оның жетістіктері ұзақ уақыт банк саясаты болып есептелді. Осыдан кейін,
пассивтік бөлігінде ұзақ уақыттық салымдары бар банктер инвестцициялық
операциялар жасап және ұзақ уақыттық несиелер беруге мүмкіндігі бар деуге
болады. Керісінше, базалық қорын қысқа мерзімді қаражат құрайтын банктер
тек қысқа мерзімді операциялар жауай алады 5, 25 бет.
Құнды қағаздар салымдарының өтімділігі көп жағдайда қор нарығының дамуына
байланысты. Алғашқы және тармақталған екінші деңгейлі нарықтардың барлығы
нақты салым түрлерін өтімді активтер категориясына ауыстырады.
Сонымен, активтердің өтімділігі біріншіден, олардың сапасына, сондай-ақ,
ақшалай-нақты және қаржы жүйесінің дамуына байланысты.
Банк үшін міндеттерін уақытында және шығынсыз орындау, банк қызметінің
сапасын анқтайтын, көптеген ішкі және сыртқы тәртіптер факторларына шартты.
Ішкі тәртіп (эндогендік) факторларға: банктің мықты капиталды базасы,
оның активтерінің сапасы, депозиттерінің сапасы, сыртқы қаржы көздерінен
тәуелділігі, активтер мен пассивтердің мерзімі бойынша сәйкестігі, сауатты
менеджмент, банктің тәуір имимджі, капиталды басқаруы, коммерциялық банктің
функционалды құрылымы жатады.
Банктің мықты капиталдық базасын, оның активтер тәуекелдігін және
салымшылар қаражатының кепілділігін және несиелерді жабатын басты
қорғанышты қаражат көзі ретінде меншікті капиталының максималды үлкендігін
білдіреді. Меншікті капиталдың негізін жарғылық қор және банктің әр түрлі
мақсаттарына, оның ішінде банктің қаржылық тұрақтылығына арналған өзге
қорлары құрайды. Банктің меншікті капиталы неғұрлым мол болса, сол құрлы
оның өтімділігі де жоғары.
Банктің өтімділігіне әсер беретін тағы бір фактор, оның активтерінің
сапасы болып табылады. Активтердің сапасын анықтайтын төрт критерий бар: ол
өтімділік, тәуекелділік, табыстылық және диверсифицикациялық. Активтердің
өтімділігі – бұл, активтердің сату немесе қарызгерге (қарыз алушы) міндетін
өтеу арқылы қолма-қол ақшаға айналуға қабілеттілігі. Активтердің өтімділік
деңгейі олардың жұмсалатын орнына байланысты. Банктің ақшалай түрдегі
активтері төлеу функциясын орындауға арналған. Ссудалар қысқа және ұзақ
мерзімді клиенттердің талабын қанағаттандыра алады. Құнды қағаздарға
салымдар мен өзге инвестициялар да осындай қызмет атқарады.
Банктің өтімділігін анықтайтын маңызды факторлардың бірі, ол банктің
депозиттік базасының сапасы болып табылады. Банктің депозитік бөлігін
банктің шұғыл депозиттік және жинақтаушы салымдардың есеп-айырысу және
ағымдағы шоттарындағы қаражаттар түрінде жинақтаған заңды және жеке
тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттің (талап еткенге дейінгі, шұғыл
және жинақтаушы) тұрақтылығы, оның сапасының көрсеткіші болып табылады.
Депозиттің тұрақты бөлігі қаншалықты көп болса, оның өтімділігі де
соншалықты жоғары, өйткені, бұл бөліктегі жинақталған қор банкте қалады.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге қажеттілігін
азайтады, себебі болашақта банк міндеттемелерінің орнының қайта толуын
білдіреді.
Шетел зерттеушілерінің өткізген әр түрлі депозиттер жайын талдау бойынша
талап еткенге дейінгі депозиттер ең тұрақты болып табылады. Депозиттің бұл
түрі пайыздық ставкалар көлеміне бағынышты емес. Оның қандай да бір банкке
тиесілілігі, көп жағдайда келесі факторларға байланысты болған: банктің
сапасы және қызмет көрсету жылдамдығы; банктің сенімділігі; салымшыларға
ұсынылған қызмет түрлерінің әр-түрлілігі; клиент пен банктің орналасқан
жерінің ара-қашықтығы. Сондықтан, осы көрсетілген талаптар бойынша
қанағаттанған клиенттер, банктен бір рет есеп-айырысу немесе ағымдағы шот
ашқаннан кейін, шоттағы қаражатты жұмсап, оны қайта толтырып, банкпен ұзақ
уақытқа байланыс орнатады.
Шет елдік зерттеушілердің зерттеу мәліметтері бойынша, шұғыл және
жинақтаушы депозиттер қалдығының тұрақтылығы төмен болып саналады, олардың
нақты бір банкке бекітілгені пайыздық ставкасының деңгейіне едәуір әсер
етеді. Сондықтан олар, әр түрлі банктер тағайындаған депозиттік пайыздың
деңгейінде шамалы тербеліс болса, миграцияға ұшырағыш келеді 6, 142бет.
Банктің өтімділігіне активтер мен пассивтердің сомасы мен мерзімі бойынша
бір-біріне сәйкестігі өте маңызды әсер етеді. Банктің клиент алдындағы өз
міндетін орындауда, ақшалай қаражатпен инвестицияланатын мерзімді және оның
салымшылары ұсынған мерзімді келістіруі қажет. Банк қызметінде тартылған
қордың есебіне көбірек жұмыс істейтін бұл ережені сақтамау, банктің
кредиторлар алдында міндеттерін толық және уақытында өтеуге
қабілетсіздігіне әкеліп соқтырады. Әрине, барлық депозиттер бір уақытта
қайтарып алынбайды, олардың қандай да бір бөлігі қайта түседі, бірақ
активтер мен пассивтердің негізгі бөлігі үшін осы тәртіпті ұстану міндетті.
Банктің өтімділік деңгейі тәуелді болатын ішкі факторларға, сондай-ақ
менеджмет, яғни толығымен банк қызметін және жартылай өтімділігін басқару
жүйесі жатады. Банкті басқару сапасы дегеніміз, ол мазмұнды банктік
саясаттың болуы; жоғары деңгейде стратегиялық және ағымдағы шығындарды
шешуге мүмкіндік беретін, банктің рационалды және ұйымдастырылған құрылымы;
банктің активтері мен пассивтерін басқарудың тиісті механизімін жасау; әр
түрлі процедуралардың, оның ішінде жауаптылығы басым шешім қабылдауға
қатысты процедуралардың мазмұнын нақты анықтау.
Банктегі көпшілік мамандардың жоғары білікті болуы, тиісті ақпараттық
базаның құрылуы, ең бастысы, банк басқармасының банк қызметін басқарудың
ғылыми жүйесінің жасауды терең түсінуі менеджменттің жоғары деңгейін
білдіреді.
Банктік менеджменттің ең қиын тарсырмаларының бірі, ол тәуекелдерді
басқару болып табылады. Өтімділік тұрғысынан алып қарағанда келесі:
несиелік, депозиттік, қызметтің жаңа түрлері, салалық, техникалық
тәуекелдерді тікелей тәуекелге жатқызуға болады. Жанама тәуекелдер:
пайыздық, валюталық, салалық, сақтандыру тәуекелдері. Өтімділіктің ең
маңызды тікелей тәуекелдеріне: несиелік және депозиттік тәуекелдер жатады.
Несиелік тәуекел – бұл қарыз алушының несиелік келісім-шарт талаптары мен
мерзіміне сәйкес несиені қайтармау тәуекелі.
Депозиттік тәуекел – бұл банктегі салымды салымшының мерзімінен бұрын
қайтарып алу тәуекелі 3, 564 бет.
Банктің қажетті өтімділігінің қамтамасыз етуші тағы бір фактор, ол оның
имиджіне қатысты. Банктің жақсы имиджі оған әр түрлі қаражат тарту кезінде,
басқа банктер алдында артықшылық беріп, сонымен өтімді қаражаттарға
қажеттілікті тезірек жоюға мүмкіндік береді. Беделді банкке өзінің
депозиттік базасының тұрақтылығын қамтамасыз ету көп жеңіл. Ол қаржы
жағынан тұрақты клиенттермен қарым-қатынас орнатуға мүмкіндікті көбірек
алады, яғни жоғары сапалы активтерге ие бола алады.
Банктің жақсы имиді оған шетелдік әріптестермен байланыс орнатып,
дамытуға мүмкіндік беріп, банктің қаржылық жағдайы мен өтімділігін бекітуге
өз әсерін тигізеді.
Егер банктің шындығында жеткен жетістіктеріне сүйене отырып, оның жақсы
имиджін қалыптастырған жағдайда: даму стратегиясын дұрыс таңдау;
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсарту; маркетингтік зерттеулерді
тереңдету; кең, жүйелі және шынайы жарнама ұйымдастыру; жұртшылықпен
байланыс орнату; банктің қызметі туралы ақпараттың ашықтығын, оның ішінде
банктің есептерін т.с.с. жариялау арқылы ашықтықты қамтамасы етуді
қамтитын, қиын процесстер бар.
Банктің жақсы имиджін анықтауда бас менеджерлердің жеке қасиеттері,
олардың біліктілігі және адамгершілік бейнесі де маңызды орын алады. Қиын
жағдайда өзінің өтімділігін тез арада және жеңіл қалпына келтіруді ойлаған
банк өзінің жақсы имиджін қалыптастыруға шұғыл кірісуі тиіс. 6, 144 бет.
Капиталды басқару банк менеджментіндегі маңызды бағыттардың бірі болып
есептеледі. Капиталды басқарудың мақсаты өсім базасының сайма-сайлығын
қамтамасыз ету (банк операцияларының сипаттамасы мен көлеміне қолдау
көрсетеді), мүмкін шығындарды жою (табыстар ағымдағы шығындарды жабуға
көмегі болғанмен, бірақ алдағы уақытта жеткіліксіз болуы мүмкін), банк
жабылған жағдайда салымшыларды және кредиторларды қорғауды қамтамасыз ету
болып табылады. Банктің өтімділігіне беделінің әсер етуі банк операцияларын
шектеу арқылы іске асырылады.
Коммерциялық банктің функционалды құрылымы қаншалықты әр түрлі болса,
сәйкесінше банк өтімділігін шұғыл басқару процессі қиынырақ бола түседі,
өйткені, банк қызметінің барлық бағыттары туралы толық мағлұматтан,
уақыттың әр сәтінде қандай жағдай болып жатқаны және болған өзгерістің әр
қайсысы өтімділікке қандай әсер беретініні туралы хабардар болу керек..
Өтімділікті басқару барысында қазіргі заманғы ақпараттық-технологиялық
жүйемен қолдану, банкке уақыттың әр сәтінде қызметінің әр түрлі
көрсеткіштерін алуға мүмкіндік береді (мысалы, корреспонденттік шотта
қандай қалдық қалғанын, клиенттердің есеп-айырысу шотында қанша ақша бар,
ашылған валюталық позицияға шетелдік валютаның саудасы қандай әсер беретіні
және т.б.) және жетістіктің кепілі болып табылады.
Коммерциялық банк қызметкерлерінің және құрылымдық бөлімшелерінің жұмыс
өнімділігін бақылау және талдау жүргізу банк шығындарын азайту тапсырмасын
шешу жағдайында банк үшін маңызды орын алуда. Оны шешу барысындағы негізгі
мәселе банк операцияларының қиындығы, олардың уақытқа тең бөлініп және
жұмсалған күшке шамалас өлшемінде. Жеке тұлға факторының маңыздылығы еш
күмән тудырмайды, әсіресе өтімділікті басқарумен шұғылданатын құрылымдық
бқлімшелер үшін өте маңызды.
Ұсынылатын қызмет түрлері мен өнімдерге клиенттердің ағымдағы және
болжамды сұранысын маркетингтік зерттеу, кейбір клиенттер тобын және
олардың сұранысын бөлу бизнестің барлық облыстарында және оның ішінде банк
жүйесінде кеңінен қолданылады. Ал банк өтімділігіне келетін болсақ,
маркетингтік зерттеу оны басқару үрдісінде үлкен ұтымдылық береді. Осы
зерттеу нәтижелері нарықтық жайы туралы, болып жатқан оқиғалар, пайда
болған тенденциялар туралы қосымша ақпарат береді.
Банк өтімділігін шартты түрде белгілейтін, жоғарыда қаралған факторлар
банктің жеке ерекшелігіне, мекеменің қаржылық жағдайына, банктің клиенттер
шеңберін құру ерекшелігіне, банктің қызмет ету ұзақтығының ерекшелігіне,
менеджерлер командасының сапасына қарай артық немесе кем маңыздылығына ие
болады.
Банк өтімлігініне байланысты өзекті мәселе туындағында бір жағдайда
банктің құрылымы мен қор базасының сапасы, екінші бір жағдайда активтер
сапасы, үшінші жағдайда менеджмент, ал кейбір жағдайларда осы факторлардың
барлығы кешенді әсер етуі мүмкін.
Сондықтан банк өтімділігінің көп факторлы өзекті мәселесін мойындай
отырып, әр банк үшін ең маңызды өзектілігі басым мәселені айрықша бөліп,
оның ерекшелігін ескеру өте маңызды.
Банктік өтімділі, сондай-ақ, банк қызметінен тыс бірқатар сыртқы
факторларға (экзогендік) байланысты. Оларға: елдегі жалпы экономикалық және
саяси жағдай, құнды қағаздар нарығы мен банктар аралығындағы нарықтың
дамуы, реқаржыландыру жүйесінің ұйымдастырылуы, салықтық реттеу факторлары
жатады.
Елдегі саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының дамуына және
банк жүйесінің нәтижелі қызмет етуіне ықпал етеді, банк қызметінің
экономикалық негізінің тұрақты болуын қамтамасыз етеді, банктердің отандық
және шетелдік инвесторларының сенімін нығайтады. Осы көрсетілген жағдай
болмаған жағдайда банктер тұрақты депозиттік база құрып, операциялардың
рентабелділігіне қол жеткізе алмайды, өздерінің құралдарын дамытып,
активтерінің сапасын көтеруге, басқару жүйесін дамытуға мүмкіндіктері
болмайды. 6, 145бет
Құнды қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттың табыстылығына нұқсан
келтірместен неғұрлым тиімді нұсқасын қамтамасыз етуге көмегін тигізеді,
өйткені көптеген шетелде банктің активтерін ақшалай қаражатқа тез
ауыстырудың ең тиімді жолы қор нарығының қызмет етуіне байланысты.
Банкаралық нарықтың дамуы банктер арасында уақытша бос ақша қаражатын тез
арада орналастыруға мүмкіндік береді. Банк өзінің өтімділігіне қолдау
көрсету үшін әр түрлі мерзімге, сондай-ақ бір күнге де банкаралық нарықтан
қаражат тарта алады. Банкаралық несиенің белгілі бер шекке жеткенше
өтімділікке қауіптілігі жоқ, керісінше, ол қысқа мерзімді өтімді қаражаттың
жеткіліктігі бойынша мәселені шешуге көмектеседі. Егер тартылған
қаражаттың негізгі бөлігі банкаралық несиеден құралатын болса, онда,
банкаралық нарықтағы қолайсыз жағдай банктің құлдырауына әкелуі мүмкін.
Сыртқы қаржы көздеріне аса тәуелділігімен ерекшеленген, бизнеске арналған
өзінің жеке базасы жоқ банктің болашақта дамуға мүмкіндігі аз және қорлық
базасының тұрақсыздығынан тәуекелге ұшырауы мүмкін. Банкаралық нарықтан тез
арада қаражат алу мүмкіндігі банкаралық нарық ұйымының жалпы қаржылық
жағдайына және банктің беделіне байланысты. Заң жүзінде ол бірігіп жұмыс
істеуге мәжбүр банк жабылып қалуы немесе ол өзінің міндеттерін орындауға
қауһарсыз болуы мүмкін. Егер Орталық банк өтімділіктің жеткіліксіздігімен
туындаған қиыншылық уақытша деп санап, және ол банктің капиталдық жағдайы
өтем қайтаруға қабілеттілігіне көзі жеткен болса, онда Орталық банк өтімді
қаражаттың жеткіліксіздігі бойынша қиындыққа ұшыраған банкке өтімділік
бойынша туындаған төтенше жағдайда қаржылай көмек көрсетуі тиіс.
Коммерциялық банктердің өтімділігі орталық банкпен, негізінен қайта
қаржыландыру тәсілімен (қарызға алынатын қаражаттың сұранысы мен ұсынысына
әсер ету) және олардың несиеге қабілеттілігіне ықпал ету арқылы (несие
ұсынысына әсер ету) реттеледі. Банктің өтімділігін өзгерту – орталық
банкпен жүргізіліп отырған, жалпы банк жүйесінің өтімділігіне қолдау
көрсетуі тиіс, ақшалай-несиелік саясаттың діңгегі болып табылады.
Салық заңнамасы банк өтімділігіне тікелей әсер етпейді, бірақ,
экономикалық-саяси жағдайдың жалпы факторы тәрізді, коммерциялық банк
санаса отырып өзінің қызметін атқарып, саясатын жүргізетін объективті
жағдайларды туындатып және қосымша шектеу қояды. 3, 563бет
Сонымен, банк өтімділігі үздіксіз өзгерістер мен өз-ара байланыста
болатын көптеген факторлармен шартталған, сапалы банк қызметінің
сипаттамасы болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген анықтамаға орай, коммерциялық банктің өтімділігі
деп, банктің өз міндеттерін өтеуге қабілеттілігін (кез-келген уақытта талап
еткенге дейінгі міндеттерін және шұғыл міндеттері бойынша мерзіміне сәйкес
өтеу) және өтеуге жеткілікті қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалай
қаражатының болуын түсінеміз. Өтімділік біріншіден, аударуға арналған
құралдың өзінің негізгі қызметін атқаруға қабілеттілігіне; екіншіден,
ақшаның жеткіліктілігіне; үшіншіден, қоғамдағы қарызы бойынша міндеттерін
орындауға сенімділікке байланысты. Банк өтімділігіне әсер ететін барлық
факторларды талдау банкке ағымдағы жағдайды анық білуге және болашақтағы
өзінің экономикалық жағдайын бағалауға мүмкіндік береді.
2. Банктің өтімділігін басқару теориялары мен оның әдістері
Коммерциялық банктің өтімділігін басқару, банк қызметіндегі күрделі және
көп салалы үрдіс болып табылады, сонымен бірге басқарудағы қабылданатын
шешімнің негізділігін, ерекше таразылауды, даму тенденциясын болжау және
жан-жақты талдау өткізуді, тәуекелді бағалауды, формалды әдістердің және
математикалық процедуралардың маңыздылығын талап етеді. Банк өтімділігін
басқару процессін, активтер мен пассивтерді басқару бойынша әдістер мен іс-
әрекеттердің қосындысы, деп те қарауға болады.
Өтімділікті басқару – банктің жасалған келісім-шарттарға сәйкес
міндеттерді орындауды өзіне алып және оны орындау бойынша іс-әрекеттерінің
жиынтығы болып табылады.
Өтімділікті басқару банктің жалпы стартегиясымен, банк өзі үшін таңдаған
іс-әрекетінің үлгісіне байланысты. Осы тапсырманы шешуге қолданылатын әр-
түрлі әдістер бар. Экономикалық оқулықтарда берілген өтімділікті басқарудың
қандай-да бір әдісін басқарудың теориясы деп атау тарихи қалыптасып кеткен.
Жылдар бойы өтімділікті басқару бойынша практикадағы менеджерлер банктің
өтімділігі бойынша өзекті мәселені шешудің бірнеше жалпы бағытын шығарды,
атап айтқанда:
- банктің активтерін басқаруға аса көңіл аударылатын бағыт;
- өтімділікті тиісті деңгейде ұстап тұру үшін пассивтерді басқарумен
байланысты бағыт;
- өтімділікті тепе-тең басқару (активтер мен пассивтерді басқару).
Бірінші бағыт бойынша негізгі үш әдісті бөлуге болады:
- коммерциялық ссудалар теориясы;
- араластыру теориясы;
- күтілетін табыстар теориясы. 3, 560 бет
Коммерциялық ссуда теориясы ең ескі әдіс болып табылады, оның негізгі
мағынасы, банк активтерінің құрамында тауар қоры кепілдікке қойылып немесе
капитал айналымын толтыру кепілдігіне алынған қысқа мерзімді ссудалардың
басым болуын, құрылысқа, құнды қағаздарға минималды салым салынып және
тұтынушылық несиенің аз көлемді дамуы немесе оның тіпті болмауын мегзейді.
Бұл тәсіл ХІХ ғасырда кеңінен тарап, ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін
қолданылған. Алайда, коммерциялық ссудалар теориясы бүгінгі заманда
қолданыстан тыс қалып, маңыздылығын жоғалтты деуге болмайды.
Өтімділікті басқарудың екінші әдісі – араластыру теориясы болып табылады,
ол активтерді өткізу жылдамдығы мен өтімділіктің өзара байланысын қамтиды.
Дж.Синки қаржылық активті сипаттай отырып, өтімділік талабы мен араластыру
талабын бөліп көрсетуі бекер емес. Осы әдістегі басты белгісі қаржы
активінің тура осы қасиетке қабілеттілігі болып табылады. Сәйкесінше
осындай қаржылық активтерге мемлекеттік құнды қағаздар, банктік акцептер,
ең жақсы эмитетті қысқа мерзімді вексельдер жатады.
Араластыру теориясының орнына күтілетін табыстар теориясы келді. Бұл
теорияның негізгі мақсаты банктің қаражатын орналастыру саясатының негізгі
бағытын ұстана отырып, банктің және оның клиенттерінің ақша ағымын нақты
жоспарлау негізінде өтімділікті белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Сонымен,
банктің өзі берген несиелердің қайтарылған сомасы, олардың пайыздары, құнды
қағаздары өтеу сомасы түрінде банкке түскен қаражат, банк өтімділігінің
көзі болып табылады.
ХХ ғ. 80-жылдарынан кейін пассивтерді басқару теориясы кеңінен тарады,
теорияға сәйкес өтімділікті басқару нарықтан қосымша қаражат тартумен
байланысты, яғни сырттан үнемі қарыз алу арқылы өтімділік қамтамасыз
етіледі. Егер банктің өз өтімділігін басқару бойынша саясаты үнемі сырттан
қарыз алу арқылы құрылса, онда ол тәуекелдік жағдайдың артуына және
банкаралық несие нарығына және контрагент-банктерге толық тәуелді болуына
әкелуі мүмкін. Банк өтімділігі, оны басқаруда дұрыс таңдалған стратегияның
маңыздылығы және күрделілігі, өтімділік дағдарысы туралы сөз қозғасақ, онда
бұған 1995ж. ресейлік банаралық несиелер нарығында болған дағдарыс айғақ
бола алады. Осы дағдарыста пассивтерді басқару теориясын қолданудың жарқын
көрінісі болды. Бұл жағдайда осы нарықтағы бірқатар мәскеулік ірі
банктердің шамадан тыс өтімділігі өзінің тартымдылығымен осы мезгілде
орналастырылатын активтермен салыстырғанда, қысқа мерзімді пассивтерді
тартуды басымырақ жүргізді, өз кезегінде бұл дағдарысқа әкелді.
Банк өтімділігін басқарудағы әдістердің тарихы қалыптасқан көзқарасы
активтер мен пассивтерге бірдей назар аудару қажеттігін, және акценттердің
бур бағытта араласып кетпеуін айқын көрсетеді. Қаралған әдістерге банк
портфелін басқаруды қарама-қарсы қоюға болады.
Банк портфелін басқару (немесе банк активтері мен пассивтерін басқарудың
портфелдік әдісі), табыстылықтың ықтималды қатынасын, төлем өтеуге
қабілеттіліктің өтімділігін, өтімділікті және төлем өтеуге қабілеттілік
мақсатына жетуді көздейтін, банк активтері мен пассивтерін рационалды
басқаруды білдіреді. Бұл теорияның ең танымалдысы:
- жалпы қаражат қоры әдісі;
- активтерді тарату әдісі (қаражаттарды конверсиялау);
- математикалық модельдеу.
Жалпы қаражат қоры әдісі, барлық қорларды ресурстық қорға жиынтықтап,
ондағы қаражатты, банктің пікірі бойынша, табыстылығы жағынан қарағанда ең
тиімді (болашақта табыс әкелетін) активтер арасында бөлуді мегзейді.
Қаражатты орналастыру, банктің қойған мақсатына жету жолына сәйкес болған
уақытта, қандай да бір нақты активтік операцияның қандай қаражат көзінің
есебінен жасалып жатқаны есептелмейді, (1-сурет), 2, 163бет.
Осы тәртіп бойынша қаражатты орналастыруда, өтімділіктің де,
табыстылықтың да талаптарын бір уақытта ескеру үшін, активтердің құрылымын
тиісті етіп қалыптастырған жөн, яғни банк өз қызметінің нақты өлшемдері мен
таңдауларын алдын-ала тағайындауы керек.
Ең алдымен банк, клиенттердің шоттары бойынша өтемдерді өтеуге, талап
еткенге дейінгі міндеттемелерді және өтеу мерзімі келген банктің берешек
төлемдерін өтеуге кететін жоғары өтімді активтердің үлесін бекітуі керек,
яғни қасқағым өтімділікті қамтамасыз етуі керек. Қор базасында күшті
шайқалыс байқалған банктерге, екінші кезекті едәуір қор қалыптастыру керек,
мысалы, кенеттен пайда болған қиыншылықты жеңуге қабілетті болу үшін,
мемлекеттік құнды қағаздарға немесе қысқа мерзімді банкаралық несие және
депозитке салым салу түрінде.
Жалпы қаражат қоры әдісі
1-сурет
Сонымен, жалпы қордан алып біріншілік қаражат орналастыру өтімділікті
қолдау мақсатында жасалады. Бірақ, өтімділік талабы банктің табыстылығының
талабына қарама-қайшы келеді. Сондықтан жоғары өтімді және өтімді
активтердің үлесін анықтауда осы жағдайды ескеріп, табыстылықтың жоғары
деңгейіне жету үшін осындай активтердің үлесін азайту қажет. Одан әрі қарай
жалпы қор қаражатын бөлу банктің приоритетіне және оның қызметінің негізгі
бағытына сәйкес жүргізілуі тиіс.
Көпшілік банктер үшін, берілген несиелерден түсетін пайыздар бойынша бап,
негізгі табыс болып табылатыны белгілі. Сондықтан, қаражат орналастырудың
келесі кезеңі банктің несие портфелін қалыптастыру болып табылады. Бірақ,
бұл жерде, салымның бұл түрі – жоғары тәуекелді салымдардың бірі екенін
және қарыздың негізгі сомасы мен оның пайыздарының қайтарылмай қалуы
мүмкіндігіне байланысты бұл активтердің жоғары тәуекелдігі банктің
өтімділігін төмендетуі мүмкіндігін ескеру қажет.
Қаражат орналастырудың келесі кезеңі, бұл өтеу мерзімі әр түрлі
корпоративтік құнды қағаздар портфелін қалыптастыру болып табылады.
Салымның бұл түрі бір шама тәуекелді болғанымен, басқалармен салыстырғанда
жоғары табысты, деп саналады.
Ұзақ мерзімді салымдар, әдетте банк үшін стратегиялық мәні бар
операцияларға қатыстысы, мысалы: заңды тұлғалар банктің жарғылық капиталы
мен қызметіне үлесті қатысуы, банктің материалды-техникалық базасын
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Жалпы қордан осындай салымдарға қаражат
бөлінгенде, олардың банк үшін маңыздылығын, сондай-ақ, осы топтың
активтерінің өтімділігінің аса төмендігін ескерген жөн. Сондықтан
өтімділікті қолдау үшін бұл активтердің көлемі шектеу керек. Практикада
жалпы қаражат қоры әдісін ақша қаражаты асып кеткен жағдайда коммерциялық
банктер жиі қолданады. Дегенмен, салымның бұл түрінде де бірқатар жақсы
қасиеттерімен қоса кемшіліктері де бар.
Бұл әдістің жақсы қасиеті, қаражатты салу бағытын және банктің активті
операцияларды өткізу түріне таңдау жасауда банктің басшылығына айтарлықтай
бостандық береді, өйткені саясатты қалыптастыру барысында қолда бар
қаражаттың жартысы банктің өтімділігін қолдауға бөлінсе, қалған қаражат,
банктің таңдауына қарай табыс әкелетін операцияға салынады, алайда, бұл
әдістің маңызды кемшіліктері де бар:
– біріншіден, өтімділік пен табыстылықты қолдау үшін қаражатты
орналастыру құрылымын анықтау барысында банк басшылығы субъективті
шешім қабылдап, осыған байланысты банк қызметі қосымша тәуекелге ұшырауы
мүмкін;
– екіншіден, өтімділікті қолдау тұрғысынан қарағанда, активтер
өтімділігінің тиісті деңгейін анықтауда нақты бағдар жоқ болғандықтан,
бұл әдістің тиісті деңгейде дәл емес. 2, 164 бет
Жалпы қаражат қоры әдісінің кемшіліктерін әрі күрделі, әрі нәтижесі
жоғарылау әдіс – активтерді орналастыру әдісін немесе басқаша атағанда,
қаражаты конверсиялау әдісін қолдану арқылы жеңуге болады.
Аталған әдістің маңыздылығы, оның көмегімен банктің активтері мен
пассивтерінің сомасын және мерзімін салыстыру мүмкіндігінде, ол үшін
қаражатты орналастырудың негізі бағыттары мен қаражат көздері топтастырылып
және банктің өтімділігін қолдау мен салымның табыстылығы ескеріле отырып,
белгілі бір пассивтер тобының қаражаты белгілі бір активтер тобына
орналастырылады (2-сурет).
Бұл модель бойынша, өтімділігін қолдау үшін банке қажетті өтімді
активтердің мөлшері тартылатын ресурстардың көзіне тікелей байланысты
болады. Сондықтан өтімділікті қолдаудың бұл әдісін қолдануда банктің
активтерін қалыптастыру, яғни тұрақсыз және қысқа мерзімді пассивтер
банктің қасқағымды және ағымдағы өтімділігін қолдау мақсатында жоғары
өтімді активтерге ауыстырылады, ал ұзақ мерзімді пассивтер сәйкесінше
өтімділігі төмен, бірақ табысы жоғарылау активтерге, мысалы, банктің
несиелік портфеліне салынады.
Активтерді орналастыру әдісі (қаражаттарды конверсиялау)
2-сурет
Қаражаттарды конверсиялау әдісін қолдану, жалпы қор әдісін қолдануда
пайда болатын, активтердің құрылымын шұғыл анықтаудағы өзекті мәселені
жартылай шешеді. Активтердің уақытша құрылымы банкте қолданыста тұрған
ресурстан анықталады.
Банкте табыстылық - өтімділік орталықтары деп аталатын орталықтар
құрылып, сол арқылы қолданыста бар қаражат көздерін орналастыру жүзеге
асырылады. Бұл орталықтарды банк ішіндегі банк, деп те аталады, себебі, әр
орталықтан орналастырылатын қаражат өзге орталықтардан орналастырылған
қаражаттардан тәуелсіз жүзеге асырылады.
Сонымен, банк басшылығы бастапқы кезеңде әр түрлі орталықтарға тиесілі
қаражаттарды анықтап және оларды орналастырудың тәртібін белгілеуі тиіс.
Бұл жерде Орталық банкпен бекітілетін міндетті резервтеу нормасы сияқты
көрсеткіштер де маңызды орын алатын болады, сондай-ақ, әрі қарай қаражатты
орналастыруда және пассивтерді инвестициялауда шектеу болатындықтан,
қаражат айналымының жылдамдығы да өте маңызды.
Практикада өтімділікті басқарудың осы әдісі қалай қолданылатынына талдау
жасап көрейік.
Бастапқы резервтің басым бөлігі талап еткенге дейінгі салымдар мен
ағымдағы жіне есеп-айырысу щоттарындағы қаражат есебінен құрылады. Бұл осы
топтың қаражаты айналымының аса көп болуына байланысты, сондықтан олардың
негізгі бөлігі тек жоғары өтімді активтерге орналастырылады. Сондай-ақ,
талап еткенге дейінгі қаражаттың бір бөлігі екінші кезектегі қорға
орналастырылуы мүмкін, мысалы, мемлекеттік құнды қағаздарға қысқа мерзімге
инвестициялау. Банк балансында талап еткенге дейінгі шоттарда тұрақты
қалдық болған жағдайда, олардың жартысын сенімді қарыз алушыға қысқа
мерзімді несиеге беру мүмкін. Осылайша, пассивтердің бірінші тобын қолдану
анағұрлым толығырақ болады, яғни, өтімділік шарты сақталады, және банк
қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздарға салымнан және несиеден қандай
да бір табыс табады.
Талап еткенге дейінгі салымдар қаражатымен салыстырғанда, шұғыл
салымдарға тартылған қаражаттардың тұрақтылығы жоғары, бірақ олардың
айналымы төмен. Сондықтан шұғыл негізде тартылған қаражаттар банкке негізгі
табысын түсіретін операцияларға, яғни несиелік салымдар, сондай-ақ, өтеу
мерзімі әр түрлі, әр түрлі эмитенттердің құнды қағаздарына инвестициялау
үшін қолданылуы мүмкін.
Банктің меншікті қаражаты банктің мүлкін қалыптастыратын операцияларда
қолданылуы, оның ішінде банктің дұрыс қызмет жасауы үшін қажетті ғимаратқа,
жабдықтарға, телекоммуникацияға, кқлік құралдарына салынуы мүмкін. Осы
қаражаттармен, сонымен бірге, ұзақ мерзімді несиелендіру, банктік үлеске
қосылу, құнды қағаздарға инвестициялық салым салулар жүзеге асырылуы
мүмкін. Осылайша, бұл пассивтер тобының қаражаттары да банктің табыс алуы
үшін қолданылады (алайда, банктің меншікті капиталымен атқарылатын қызметті
қорғау туралы ұмытуға болмайды, яғни, бұл топтың қаражатын инвестициялық
жобаларға салымға саларда операцияның тәуекелдігін ескеру қажет).
Бұл әдістің өзгелерден басты артықшылығы, іс жүзінде пассивтердің әр
тобындағы қаражаттар өтімді активтер қорын құрайды және қордың мөлшері осы
пассивтер тобының балансталған өтімділік тәуекеліне ықпал ету деңгейіне
тікелей байланысты. Бұл әдіс, банкке пассивтердің шұғылдығына сәйкес етіп,
активтерге қажетінше негізделген қаражат орналастыруды қамтамасыз ете
отырып, өзінің өтімділігін қолдап және оны жоспарлауға, сондай-ақ,
орналастырылатын және тартылатын қаражаттардың көлемін, банк үшін
операциялардың маңыздылығына қарай түзетіп отыруға мүмкіндік береді.
Активтерің табысты болуы, негізінен пассивтер тобының әр қайсысының ішінен,
көлемі осы пассивтер тобының балансталған өтімділік тәуекеліне ықпал ету
деңгейіне тәуелді, өтімді активтердің белгілі бір резерві құрылуына
байланысты. Бұл әдіс, банкке пассивтердің шұғылдығына сәйкес етіп,
активтерге қажетінше негізделген қаражат орналастыруды қамтамасыз ете
отырып, өзінің өтімділігін қолдап және оны жоспарлауға, сондай-ақ,
орналастырылатын және тартылатын қаражаттардың көлемін, банк үшін
операциялардың маңыздылығына, активтердің табыстылығына, пассивтерді
тартуда шығын көлеміне, қаражатты орналастыру тәуекеліне, ресурстық базаның
тұрақтылығына және басқа факторларға қарай түзетіп отыруға мүмкіндік
береді. Сонымен, осы әдісті практикада қолдану, активтер мен пассивтер
облысында салмақты саясат жүргізілуінің салдарынан банк үшін өтімділік
тәуекелін азайтады. Банктің балансында өтімді активтер мен пассивтердің
қандай да бір қорының жинақталуы клиенттерге олардың өз талаптарын
уақытында қанағаттандыруға мүмкіндікті көбейтіп, ал банк үшін салыстырмалы
тұрақтылықты және егер, шұғыл сырттан өтімділік көзін тарту керек болса
шығынның төмендігіне кепілдік береді.
Қаражатты конверсиялау әдісінің кемшілігіне, практикада негізгі қағидасын
қолдану (белгілі бір пассивтер тобының ішінен өтімді активтер резервін
құру) жұмыстағы активтердің үлесін азайтуы, бұл өз кезегінде, банктің
табысты базасының азаюына әкеліп, әрі қарай оның дамуына кері әсер беру
мүмкіндігін жатқызуға болады. 2, 166 бет
Математикалық әдіс пен ақпараттық технологияларды қолдану өтімділікті
тереңірек және неғұрлым күрделі басқаруға жол ашады. Осы әдіс банктің жалпы
қызметін және оның жекелеген өтімділігін анықтайтын көптеген факторлардың
өзара іс-әрекеті мен бір-біріне әсерін есептеп, ескеруге мүмкіндік береді.
Бұл әдісті қолдану тәсілі, өтімділікті басқару нәтижелілігін арттыруды және
өзекті мәселелердің кешенді талдауын қамтамасыз ететін математикалық
модельді шыққан қорытынды негізінде құру.
Өтімділікті басқаруды стратегиялық және ағымдағы (шұғыл) жоспарларда
көрсетуге болады. Старатегиялық басқару дегеніміз, өтімділікті қолдау
бойынша қызметтің жалпы бағытының жеткілікті деңгейде болуы, яғни нақты әр
мерзімде банктің шешетін тапсырмаларға сәйкес әдіс-тәсілдерді таңдау жасау.
Шұғыл басқаруды нақты қажетті деңгейде өтімділікті күнделікті қолдауға
бағытталған іс-шаралардың, әдістердің, қолданылатын іс-қимылдардың жиынтығы
ретінде түсіндіруге болады.
Практикада өтімділікті шұғыл басқару терминінің орнына,
корреспонденциялық шотты басқару, корреспонденциялық шотты болжау деген
ұғымдар көбірек қолданылады, өйткені, банктің корреспонденциялық шотының
жағдайы - өтімділік квинтэссенциясы болып табылады. Банктің
корреспонденциялық шоты – бұл, банктің өз атынан да, клиенттерінің атынан
да олардың тапсырысы бойынша солардың есеп-айырысу шотынан барлық төлем
өтеу, қолма-қол ақшамен есеп-айырысу операциялары жасалатын, сондай-ақ,
клиенттердің есеп-айырысу шотына ақша қаражаты және тікелей банкке табысты-
ресурстық ағымдар түсетін шот. 3, 562 бет
Егер банктің барлық жоғары өтімді активтерін қарастыратын болсақ, онда
корреспонденциялық шоттағы қаражатты солардың бірі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық қатынаста банктер кез келген мемлекеттің экономикалық жағдайының
басты индикаторы болып табылады. Елде тұрақты, икемді және тиімді банк
жүйесін қалыптастыру – бұл экономиканы реформалаудың маңызды
тапсырмаларының бірі болып табылады.
Республикадағы банктердің қызметі әр түрлі себептердің әсерінен
құалыптасқан, атап айтқанда инфляция, төлем өтеу үрдісі, мемлекеттік
дефицит, банк жүйесіндегі дағдарыс сияқты экономикалық қиын жағдайда
атқарылғанын айта кету керек. Бұл аталған жағдайлардың әр қайсысы, өзіне
тән ерекшеліктерімен, сондай-ақ, банк қызметіне келеңсіз салдарымен ықпал
ететіндігімен сипатталады.
Мысалы, төлем өтеудегі дағдарыс ссудалық қарыздарды уақытында өтеу
мүмкіндігіне кері әсерін тигізеді. Инфляция әсерінен берілген ссудалардың
құнсыздануына соқтырады. Банктік дағдарыс несиелік мекемелердің қызметін,
олардың несие тарту мүмкіндігін шектеп қиындатады. Банктер коммерциялық
кәсіпорын ретінде барынша мол табыс табуға тырысады. Содықтан олар өз
қаражаттарымен несие беру және құнды қағаздар сатып алу сияқты жоғары
табысты, бірақ тәуекелді операциялар жасайды. Екінші жағынан банк
қауіпсіздік жағын да ойластыруы керек. Банк қауіпсіздігін ең алдымен
банктің өтімділігі қамтамасыз етеді. Банк өтімділігін сақтау ретінде, оның
өз міндеттемелерін уақытында өтеуге қабілеттілігі банк саясатындағы маңызды
тапсырмалардың бірі болып табылады. Банктің қысқа мерзімді міндеттемелерін
өтеуге дәрменсіздігінен туындауы мүмкін жағдайды бағалай отырып, банктің
өтімділік қабілетін жақсы көруге болады. Өтімділіктің бірнеше сатысы бар.
Өтімділігі төмен банк, әдетте қолайлы жағдайды қолдана алмайды, яғни
банктің өтімділігі төмен болған жағдайда ол өзінің өтімді активтерін
тиімсіз конъюктурада сатып, немесе өзге банктерден жоғары пайызға қарызға
алуға мәжбүр болады. Бұл банктің басқа таңдауының болмағанын білдіреді.
Өтімділіктің маңыздырақ кемшілігі – ол клиенттер алдындағы өзінің
ағымдағы міндеттемелерін өтеуге дәрменсіздігі болып табылады, бұл банктің
активтерін көп мөлшерде сатуына әкелуі мүмкін, тіптен нашар жағдайда оның
қызмет етуге қабілеттілігіне күмән туып, төлем өтей алмай, банктроттыққа
ұшырайды. Сондықтан банк өтімділігі осындай маңызды болып табылады.
ҚР Ұлттық банкі тарабынан екінші деңгейлі банктердің өтімділігін сақтауы
және капиталын ұлғайту жөнінде қойылған талабы, банктердің бірігуі
процессін жеделдетіп, өтімділігін арттырды. Қазақстанда 2008 жылдың 1
қаңтарында тек 34 екінші деңгейлі банктер қалған.
Үлкен бір банктің немесе кішірек бірнеше банктердің банкротқа ұшырауы
ақша айналымының күрт өзгеруін, төлем жүйесінің құлдырауын тудырып,
халықтың мүддесіне әсер етуі және елдің экономикасын құлдыратуы мүмкін. Бір
банктың банкротқа ұшырауы әсерінен басқа банктер де банкроттыққа ұшырауы
мүмкін. Бұл жағдайлардан банк өтімділігінің қаншалықты үлкен маңызды екенін
көруге болады.
Осыған байланысты әлемде банк қызметі қалай реттелетінін жалпы әлем
банктерінің өтімділігін, оның ішінде нарықтық экономикасы дамыған елдердің
тәжірбиесін зерттеу маңызды мәселе болып отыр. Бұл сұрақтар бойынша
заңдылықтарды, реттеу әдістерінің нәтижелілігі мен нысандарын, банк
операцияларының өтімділігін және тәуекелге талдау әдістерін зерттейтін
шетелдік кең ауқымды оқулықтар пайда болды.
Бұл күні банктер өтімділігінің қазіргі замандағы әдістемесі мен
теориясын, оны талдау әдісін және бағалау нәтижелілігін зерттеу маңыздылығы
басым, ендеше кітапта осы жайында айтылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты екінші деңгейлі банктердің өтімділігі мен оны
басқару әдісіндегі өзекті мәселелерді ашу.
Осыған орай дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері мыналар:
– банк өтімділігі және оның деңгейін анықтаушы факторлар;
– екінші деңгейлі банктің өтімділігін басқару теориялары мен оның
әдістерін қарастыру;
– екінші деңгейлі банк өтімділігінің көрсеткіштерін зерттеу;
– БТА Банкі АҚ-ның өтімділік коэффициентіне талдау жасау;
– өтімділік тәуекелін басқару саясаты;
– екінші деңгейлі банктің өтімділігін басқаруды жетілдіру жолдары.
1 екінші деңгейлі БАНКТІҢ ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗдері
1. Екінші деңгейлі банктің өтімділігі және оның деңгейін анықтаушы
факторлар
Өтімділік термині латынша liquidus сөзінен шыққан, сұйық, ағымдағы
деген мағынаны білдіреді, тіке мағынасына қарай, оны жеңіл өтетін,
материалдық құндылықтың ақшалай қаражатқа тез айналуы деп түсіну мүмкін.
Алайда, бұл күрделі ұғым, анағұрлым кең және терең мағынаны білдіреді.
Коммерциялық банктің өтімділігі дегеніміз, оның барлық контрагенттер
алдындағы қаржылық міндеттемелерін және қарыздарын уақытында және толық
өтеуге қабілеттілігін білдіреді, бұл банктің меншікті капиталының
жеткілікті мөлшері болуымен, баланстың актив және пассив баптары бойынша
қаражатты көлеміне қарай, сәйкес мерзімін есептей отырып, оңтайлы
орналастырумен анықталады.
Банк өтімділігі келесі қызметтерді атақарды:
– депозиттерді қайтару және несиеге сұранысты қанағаттандыру;
– банк сенімділігін қамтамасыз ету және өтімділік тәуекелділігін азайту;
– активтердің тиімсіз сатылуынан сақтау;
– банк тартқан қаражаттың төленбей қалу тәуекелдігі үшін сыйақы көлемін
шекету 1, 419бет ;
Коммерциялық банктің өтімділігін неғұрлым толығырақ сипаттау үшін қазіргі
заман оқулықтарында көмекші үш көрсеткіш айрықшаланған: стационарлық
өтімділік (қор), ағымдағы өтімділік (ағым немесе айналым) және
болжамды өтімділік (болжам).
Өтімділік – қор ұғымы, өз клиентінің алдындағы міндеттемесін өтеу
мақсатында қолдана алтындай, банктің балансында активтің (қордың) қандайда
бір көлемі болуы. Сонымен, өтімділік – қор белгілі бір сәтте банктің
өтімділігін сипаттап және осы сәтте банктің өз міндеттемелерін орындауға
қаражатының жеткілікті екенін көрсетеді. Бірақ бұл көрсеткіштер өте
серпінді және құбылмалы болып келетін өтімділіктің шынайы негізін толық
көрсете алмайды. Бұл, жекелеген жағдайларда – банктің жылдам және ағымдағы
өтімділікті қолдау үшін өтімді активтердің жеткілікті деңгейіне ие болып,
бірақ уақыт өте келе, өтімді активтерге салымдар салу транформациясы
ағынынан, кіріс міндеттемелердің ағыны асып кетуіне байланысты өз
міндеттемелерін өтеу қабілетін жоғалтқан жағдайда байқалады. Активтердің
өтімділігі – активтердің ақша қаражатына трансформациялануға қабілеттілігі
болып табылады.
Өтімділіктің анықтамасы – ағымы – өтімділіктің прогрессивтік және кешенді
сипаттамасын кеңірек көрсетеді. Өтімділік – ағым өтімділіктің – қордың
болашақтағы жағдайын көрсетеді, яғни, банктің жаңа міндеттемелер мен
талаптарды қабылдауынан пайда болған кіріс және шығыс ақшалай ағымның
көлемін есепке ала отырып, динамикалық өзгерістерді және оның болжамды
мәнін, сондай-ақ, банктің активтері мен пассивтерінің құрылымын өзгертуге
қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді. Болжау жақын уақыттағы
болашаққа жасалады (бір айдан үш айға дейін) және бұл, банктің ағымдағы
немесе қысқа мерзімге өтімділігін сипаттайды.
Өтімділік – болжаудың өтімділік – ағымнан айырмашылығы мынада:
өтімділіктің бірінші нысаны банктің активтік және пассивтік операцияларының
ағымдағы және болашақтағы тәуекелдігін бағалаумен байланысты.
Жоғарыда көрсетілген өтімділіктің үш сипаттамасын салыстыра отырып,
өтімділікті қолдау және басқару мақсаты үшін ең тиімдісі өтімділік ағымын
анықтау болып табылатынын байқаймыз, өйткені, өтімділікті анықтаудың осы
амалы банктің өз жағдайын нақты анықтауға қабілетілігін бағалауға мүмкіндік
береді, сонымен бірге белгілі бір уақыт аралығында өтімділіктің тиімді
деңгейін өзгертуге мүмкіндік береді. 2, 140б.
Банк үшін ақша айналым капиталы, және қандай да бір деңгейде өнім де
болып табылады. Егер өндірістік кәсіпорын өзінің қызметін капиталының
айналымын тауарлық нысанға негіздейтін болса, және оның өтімділігі тауардың
өтімділігіне тіке байланысты болса, ал банк капиталын ақша нарығының
белсенді қатысуышысы ретінде ақшалай нысанда айналдыра отырып біріншіден
қарыздың міндеттемелермен жұмыс істейді (несие беруші ретінде де, несие
алушы ретінде де). Сонымен бірге банк жарылқаушы емес, дербес қаржы
институты болып табылады. Банк өзінің көрсеткен қызметі үшін оның шығынын
жабатын табыс табуы керек, яғни оның қызметінің құны (бағасы) банктің әрі
қарай дамуына жеткілікті деңгейде болуы керек. Басқаша айтқанда, дербес
субъект ретінде банктің қоғамдағы қызметі, оның банктік қызмет түріндегі
өнімінің бағасы кем дегенде теріс болмауы керек.
Сонымен, кез-келген коммерциялық банктің өтімділік бойынша өзекті
мәселемен кем дегенде екі мәрте бетпе-бет келеуі хақ: біріншіден, ақша
нарығында нарықтың қатысушыларының бір біріне төлемін атқара отырып өз
рөлін техникалық орындаушы ретінде. Екіншіден, қаржылық-несиелік саласының
дербес субъектісі ретінде, қызмет көрсету арқылы табыс тауып немесе шығынға
қалып, банк өз тауарының – банк қызметінің өтімділігімен бетпе-бет келеді.
Байқалғандай, бір жағынан өз клиенттерінің шоттары бойынша қолма-қол және
қолма-қолсыз ақшалай айналымды қамтамасыз ету, осыдан міндеттемелердің
аяқталу мерзіміне қарай активті және пассивті операциялар аралығының
сәйкестігін сақтау, ал екінші жағынан – табыстың минимумдық деңгейінің
тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.
Өтімділік жағдайын сипаттайтын екі түрлі қағида бар:
- тапшылықтық;
- астамшылық.
Өтімділік дағдарысы туралы айтылғанда нақты оның дефициттігі туралы
айтылады. Алайда банк өтімділігінің астамшылығы да банкке жақсы жағдай
тудырмайды, онда банк операцияларының тиімсіздігі немесе операциялардың
тоқтауына әкеліп соқтырады. 3, 55б.
Банк өз қарызын және қаржылық міндеттемелерін уақытында өтеу үшін қолма-
қол ақша қаражатын және басқа да өтімді активтерінің сомасын, сондай-ақ,
басқа да табыс көздерінен қаражатын тез арада жұмылдыруға қабілеті
жеткілікті болған жағдайда ғана өтімді деп есептеледі. Кез-келген
коммерциялық банктің активтер баптары баланста өтімділікке жұмсау
тәртібінде тқрады, яғни оларды өтем жасау үшін айналдыруға мүмкіндік бар.
Активтер өтімділік дәрежесіне қарай тез және бәсең өтетін активтерге
бөлінеді. Алдыңғы қатарлы (тез өтетін) өтімді қаражаттарға: кассадағы қолма-
қол ақша, өзге несиелік мекемелермен есептесу бойынша банктің шотында
жатқан ақшалай қаражат, банктің сертификаттары жатады. Салыстырмалы өтімді
болып табылатын, ол банк кез-келген уақытта қарыз алушыдан ақша талап ете
алатын талап еткенге дейін ссудалар. Ақшаға айналдыру қиынырық болуына
байланысты құнды қағаздағы банктік инвестициялардың өтімділігі төмен болып
саналады. Ұзақ мерзімді ссудалар мен жылжымайтын мүлікке салынған салымдар
банктік активтерінің өтімділігі өте төмен болып сипатталады. Өтімді болып
есептелетін активтердің құрылымы, олардың өтелуін қамтамасыз етуге
тағайындалған, міндеттеме мерзіміне қарай өзгеруі мүмкін. Осыған байланысты
активтер баптарының арасында бірінші қолма-қол деп аталатын активтерді,
сондан кейін жылдам өтетін салымдарды белгілеу қалыптасқан. 4, 57б.
Кейбір банктер операцияларының өтімділігі, олардың талап еткенге дейін
міндеттемелері бойынша және өтеу мерзімі жеткен жедел міндеттемелері
бойынша уақытылы төлем өтеуге қабілеттілігін білдіреді, бұл активті және
пассивті операцияларды сәйкестендіре ұйымдастыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Міндеттемелерді өтеуде банктің табысына нұқсан келтірілмеуі керек.
Сонымен бірге банктің өтімділігі оның табыстылығымен бірге де қаралады.
Банктер активтерін басқару барысында әрдайым табыстылық - өтімділік деген
қарама-қайшылықпен бетпе-бет келеді. Бұл жерде, кез-келген экономист
агенттің (оның ішінде банкте) келісім жасасарда, қандайда бір қаржылық
операция орындауда шешімін табуға тура келетін негізгі мәселе, нақтырақ
айтқанда, табыс пен тәуекелдің арасында таңдау жасау мәселесі қаралған.
Бұл жағдайда банк өтімділігімен қиындықтар салымшының іс-әрекетіне
байланысты ғана емес (дәл осы жағдайда бұл тек ықтималды өзекті
мәселелердің бір түрі ғана), сонымен бірге банктік стратегия мен тактиканың
қиылысында табыстылық - өтімділік қарама-қайшылығын шешу барысында ең
тиімді жағына таңдау жасауына да байланысты.
Белгілі бір мерзім аралығындағы балансқа салыстырмалы (динамикалық)
талдау жасау барысында банктің өтімділігі мен операциялар тәуекеліне
активті баптар бойынша орын алған өзгерістердің әсер ету дәрежесі және
себептері анықталуы мүмкін. Сонымен қатар, активтердің жалпы өтімділігі
оның ішкі өтімділігі және нарықта өтуге қабілеттілігі деп аталатын
көрсеткіштермен анықталады. Біріншісі өтеу мерзіміне қатысты, өтеу мерзімі
аяқталғаннан соң активті қолма-қол ақшаға ауыстыруға мүмкіндік туады,
екіншісі активті кез-келген осы сәтте өткізуді мегзейді.
Өтімділік пассивтердің құрылымына тәуелді. Егер талап еткенге дейін
салымдардың салымшылары өз ақшаларын кез-келген уақытта талап етуге құқылы
болса, ал шұғыл салымдар едәуір ұзағырақ уақыт банктің қарамағында болады.
Сондықтан талап еткенге дейін салымдардың үлесін арттырып және шұғыл
салымдардың үлесін азайту банк өтімділігін төмендетеді. Банктің өзге
несиелік мекемелерден алған депозиттері мен қарыздарының сенімділігі де
банк балансының өтімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
Банк өтімділігі кейбір несиелік операциялардың тәуекелдік деңгейіне
бағынышты: банктің балансында неғырлым тәуекелдігі басым активтер үлесі көп
болса, солғұрлым банктің өтімділігі төмен. Іс жүзінде сенімді активтерге
сенімді ақша қаражаттарын жатқызып, ал банктердің ұзақ уақытқа салған
салымдарын тәуекелдігі басым деп есептеледі. Банктің қарыз алушыларының
өтеуге қабілеттілігінің деңгейі ссудалардың уақытында қайтарылуына
айтарлықтай әсер ете отырып, банк балансының өтімділігіне де әсерін
тигізеді: берілген несиелердің жалпы сомасында тәуекелдігі басым
несиелердің үлесі неғұрлым көп болса, солғұрлым банктің өтімділігі төмен.
Егер актив бойынша қаражатты жылдам өткізу арқылы пассив бойынша шұғыл
міндеттемелерді жабуға баланстың жағдайы қабілетті болса, баланс өтімді
деп есептеледі. Банктің өз міндеттемелерін орындау үшін, оның активтерін
тез арада ақшалай қаражатқа айналдыру мүмкіндігі бірқатар факторларға
байланысты, оның ішінде қаражатты орналастыру мерзімі мен қор тарту
мерзімінің сәйкес келуі шешуші рөл атқарады. Бұл жағдайда банктің
міндеттемелері бойынша төленуі тиіс төлемнің мерзімі мен сомасы арасындағы
балансқа теңдік қамтамасыз етіледі. Сонымен, банктің өзге табыс көздерінен
тез арада тартып алған ақшалай қаражатты оның пассив бойынша
міндеттемелерін уақытында орындауға мүмкіндік бере алатын болса, банк
өтімді деп есептеледі.
Несиенің өсуін бақылауға бағытталған шамада банктердің өтімділігінің
шынайы деңгейіне әсер ету ақшалай-неселік саясаттың негізгі мақсаты болып
табылады. Басқаша айтқанда, өтімділікке қатысты ритфикция бір мезгілде
несиелік операциялардың даму мүмкіндігін шектеу. Бұл мақсатқа коммерциялық
банктердің орталық банкпен бірігіп іс-әрекет етуінде қолма-қол ақшаның
көлемін реттеу арқылы қол жеткізуге болады, онда орталық банктегі
есептеудің ережесі (қайта есептеу ставкалары) модификацияланып және
міндетті қордың көлемі өзгертіледі, сонымен қатар, пайыздық ставканың
деңгейін төмендету және жоғарылару есебінен несие беруді ұйымдастырып және
кеңейтуге арналған ақшалай рынокты интервенциялау жасалады 4, 58бет.
Бір қарағанға, коммерциялық банктің өтімділігі дегенде, оны банктің төлем
өтеуге қабілеттілігі, яғни оның қандайда бір нақты мезгілдегі (бүгінгі
немесе кешегі күнгі) міндеттемесін өтеуге қабілеттілігі деген ұғымнан
айырмасы жоқ сияқты. Бірақ өтімділік ұғымы кеңірек, ол банктің кешегі
немесе бүгінгі ғана емес, болашақтағы да өз міндеттемелерін орындауға
қабілеттілігін білдіреді.
Қазіргі заманда міндеттемелерді орындау түсінігі, тартылған пассивтер мен
банктегі салымдар мерзімі бойынша активтерді өткізуден түскен қаражат кез-
келген уақыт аралығында банктің салымшыларының талабын орындауға және
қалған уақыты келген міндеттерді өтеуге жеткілікті болуына сәйкес келуі.
Осындай сәйкестіксіз банктің дұрыс жұмыс істеуі мүмкін емес. Сондықтан
оның жетістіктері ұзақ уақыт банк саясаты болып есептелді. Осыдан кейін,
пассивтік бөлігінде ұзақ уақыттық салымдары бар банктер инвестцициялық
операциялар жасап және ұзақ уақыттық несиелер беруге мүмкіндігі бар деуге
болады. Керісінше, базалық қорын қысқа мерзімді қаражат құрайтын банктер
тек қысқа мерзімді операциялар жауай алады 5, 25 бет.
Құнды қағаздар салымдарының өтімділігі көп жағдайда қор нарығының дамуына
байланысты. Алғашқы және тармақталған екінші деңгейлі нарықтардың барлығы
нақты салым түрлерін өтімді активтер категориясына ауыстырады.
Сонымен, активтердің өтімділігі біріншіден, олардың сапасына, сондай-ақ,
ақшалай-нақты және қаржы жүйесінің дамуына байланысты.
Банк үшін міндеттерін уақытында және шығынсыз орындау, банк қызметінің
сапасын анқтайтын, көптеген ішкі және сыртқы тәртіптер факторларына шартты.
Ішкі тәртіп (эндогендік) факторларға: банктің мықты капиталды базасы,
оның активтерінің сапасы, депозиттерінің сапасы, сыртқы қаржы көздерінен
тәуелділігі, активтер мен пассивтердің мерзімі бойынша сәйкестігі, сауатты
менеджмент, банктің тәуір имимджі, капиталды басқаруы, коммерциялық банктің
функционалды құрылымы жатады.
Банктің мықты капиталдық базасын, оның активтер тәуекелдігін және
салымшылар қаражатының кепілділігін және несиелерді жабатын басты
қорғанышты қаражат көзі ретінде меншікті капиталының максималды үлкендігін
білдіреді. Меншікті капиталдың негізін жарғылық қор және банктің әр түрлі
мақсаттарына, оның ішінде банктің қаржылық тұрақтылығына арналған өзге
қорлары құрайды. Банктің меншікті капиталы неғұрлым мол болса, сол құрлы
оның өтімділігі де жоғары.
Банктің өтімділігіне әсер беретін тағы бір фактор, оның активтерінің
сапасы болып табылады. Активтердің сапасын анықтайтын төрт критерий бар: ол
өтімділік, тәуекелділік, табыстылық және диверсифицикациялық. Активтердің
өтімділігі – бұл, активтердің сату немесе қарызгерге (қарыз алушы) міндетін
өтеу арқылы қолма-қол ақшаға айналуға қабілеттілігі. Активтердің өтімділік
деңгейі олардың жұмсалатын орнына байланысты. Банктің ақшалай түрдегі
активтері төлеу функциясын орындауға арналған. Ссудалар қысқа және ұзақ
мерзімді клиенттердің талабын қанағаттандыра алады. Құнды қағаздарға
салымдар мен өзге инвестициялар да осындай қызмет атқарады.
Банктің өтімділігін анықтайтын маңызды факторлардың бірі, ол банктің
депозиттік базасының сапасы болып табылады. Банктің депозитік бөлігін
банктің шұғыл депозиттік және жинақтаушы салымдардың есеп-айырысу және
ағымдағы шоттарындағы қаражаттар түрінде жинақтаған заңды және жеке
тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттің (талап еткенге дейінгі, шұғыл
және жинақтаушы) тұрақтылығы, оның сапасының көрсеткіші болып табылады.
Депозиттің тұрақты бөлігі қаншалықты көп болса, оның өтімділігі де
соншалықты жоғары, өйткені, бұл бөліктегі жинақталған қор банкте қалады.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге қажеттілігін
азайтады, себебі болашақта банк міндеттемелерінің орнының қайта толуын
білдіреді.
Шетел зерттеушілерінің өткізген әр түрлі депозиттер жайын талдау бойынша
талап еткенге дейінгі депозиттер ең тұрақты болып табылады. Депозиттің бұл
түрі пайыздық ставкалар көлеміне бағынышты емес. Оның қандай да бір банкке
тиесілілігі, көп жағдайда келесі факторларға байланысты болған: банктің
сапасы және қызмет көрсету жылдамдығы; банктің сенімділігі; салымшыларға
ұсынылған қызмет түрлерінің әр-түрлілігі; клиент пен банктің орналасқан
жерінің ара-қашықтығы. Сондықтан, осы көрсетілген талаптар бойынша
қанағаттанған клиенттер, банктен бір рет есеп-айырысу немесе ағымдағы шот
ашқаннан кейін, шоттағы қаражатты жұмсап, оны қайта толтырып, банкпен ұзақ
уақытқа байланыс орнатады.
Шет елдік зерттеушілердің зерттеу мәліметтері бойынша, шұғыл және
жинақтаушы депозиттер қалдығының тұрақтылығы төмен болып саналады, олардың
нақты бір банкке бекітілгені пайыздық ставкасының деңгейіне едәуір әсер
етеді. Сондықтан олар, әр түрлі банктер тағайындаған депозиттік пайыздың
деңгейінде шамалы тербеліс болса, миграцияға ұшырағыш келеді 6, 142бет.
Банктің өтімділігіне активтер мен пассивтердің сомасы мен мерзімі бойынша
бір-біріне сәйкестігі өте маңызды әсер етеді. Банктің клиент алдындағы өз
міндетін орындауда, ақшалай қаражатпен инвестицияланатын мерзімді және оның
салымшылары ұсынған мерзімді келістіруі қажет. Банк қызметінде тартылған
қордың есебіне көбірек жұмыс істейтін бұл ережені сақтамау, банктің
кредиторлар алдында міндеттерін толық және уақытында өтеуге
қабілетсіздігіне әкеліп соқтырады. Әрине, барлық депозиттер бір уақытта
қайтарып алынбайды, олардың қандай да бір бөлігі қайта түседі, бірақ
активтер мен пассивтердің негізгі бөлігі үшін осы тәртіпті ұстану міндетті.
Банктің өтімділік деңгейі тәуелді болатын ішкі факторларға, сондай-ақ
менеджмет, яғни толығымен банк қызметін және жартылай өтімділігін басқару
жүйесі жатады. Банкті басқару сапасы дегеніміз, ол мазмұнды банктік
саясаттың болуы; жоғары деңгейде стратегиялық және ағымдағы шығындарды
шешуге мүмкіндік беретін, банктің рационалды және ұйымдастырылған құрылымы;
банктің активтері мен пассивтерін басқарудың тиісті механизімін жасау; әр
түрлі процедуралардың, оның ішінде жауаптылығы басым шешім қабылдауға
қатысты процедуралардың мазмұнын нақты анықтау.
Банктегі көпшілік мамандардың жоғары білікті болуы, тиісті ақпараттық
базаның құрылуы, ең бастысы, банк басқармасының банк қызметін басқарудың
ғылыми жүйесінің жасауды терең түсінуі менеджменттің жоғары деңгейін
білдіреді.
Банктік менеджменттің ең қиын тарсырмаларының бірі, ол тәуекелдерді
басқару болып табылады. Өтімділік тұрғысынан алып қарағанда келесі:
несиелік, депозиттік, қызметтің жаңа түрлері, салалық, техникалық
тәуекелдерді тікелей тәуекелге жатқызуға болады. Жанама тәуекелдер:
пайыздық, валюталық, салалық, сақтандыру тәуекелдері. Өтімділіктің ең
маңызды тікелей тәуекелдеріне: несиелік және депозиттік тәуекелдер жатады.
Несиелік тәуекел – бұл қарыз алушының несиелік келісім-шарт талаптары мен
мерзіміне сәйкес несиені қайтармау тәуекелі.
Депозиттік тәуекел – бұл банктегі салымды салымшының мерзімінен бұрын
қайтарып алу тәуекелі 3, 564 бет.
Банктің қажетті өтімділігінің қамтамасыз етуші тағы бір фактор, ол оның
имиджіне қатысты. Банктің жақсы имиджі оған әр түрлі қаражат тарту кезінде,
басқа банктер алдында артықшылық беріп, сонымен өтімді қаражаттарға
қажеттілікті тезірек жоюға мүмкіндік береді. Беделді банкке өзінің
депозиттік базасының тұрақтылығын қамтамасыз ету көп жеңіл. Ол қаржы
жағынан тұрақты клиенттермен қарым-қатынас орнатуға мүмкіндікті көбірек
алады, яғни жоғары сапалы активтерге ие бола алады.
Банктің жақсы имиді оған шетелдік әріптестермен байланыс орнатып,
дамытуға мүмкіндік беріп, банктің қаржылық жағдайы мен өтімділігін бекітуге
өз әсерін тигізеді.
Егер банктің шындығында жеткен жетістіктеріне сүйене отырып, оның жақсы
имиджін қалыптастырған жағдайда: даму стратегиясын дұрыс таңдау;
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсарту; маркетингтік зерттеулерді
тереңдету; кең, жүйелі және шынайы жарнама ұйымдастыру; жұртшылықпен
байланыс орнату; банктің қызметі туралы ақпараттың ашықтығын, оның ішінде
банктің есептерін т.с.с. жариялау арқылы ашықтықты қамтамасы етуді
қамтитын, қиын процесстер бар.
Банктің жақсы имиджін анықтауда бас менеджерлердің жеке қасиеттері,
олардың біліктілігі және адамгершілік бейнесі де маңызды орын алады. Қиын
жағдайда өзінің өтімділігін тез арада және жеңіл қалпына келтіруді ойлаған
банк өзінің жақсы имиджін қалыптастыруға шұғыл кірісуі тиіс. 6, 144 бет.
Капиталды басқару банк менеджментіндегі маңызды бағыттардың бірі болып
есептеледі. Капиталды басқарудың мақсаты өсім базасының сайма-сайлығын
қамтамасыз ету (банк операцияларының сипаттамасы мен көлеміне қолдау
көрсетеді), мүмкін шығындарды жою (табыстар ағымдағы шығындарды жабуға
көмегі болғанмен, бірақ алдағы уақытта жеткіліксіз болуы мүмкін), банк
жабылған жағдайда салымшыларды және кредиторларды қорғауды қамтамасыз ету
болып табылады. Банктің өтімділігіне беделінің әсер етуі банк операцияларын
шектеу арқылы іске асырылады.
Коммерциялық банктің функционалды құрылымы қаншалықты әр түрлі болса,
сәйкесінше банк өтімділігін шұғыл басқару процессі қиынырақ бола түседі,
өйткені, банк қызметінің барлық бағыттары туралы толық мағлұматтан,
уақыттың әр сәтінде қандай жағдай болып жатқаны және болған өзгерістің әр
қайсысы өтімділікке қандай әсер беретініні туралы хабардар болу керек..
Өтімділікті басқару барысында қазіргі заманғы ақпараттық-технологиялық
жүйемен қолдану, банкке уақыттың әр сәтінде қызметінің әр түрлі
көрсеткіштерін алуға мүмкіндік береді (мысалы, корреспонденттік шотта
қандай қалдық қалғанын, клиенттердің есеп-айырысу шотында қанша ақша бар,
ашылған валюталық позицияға шетелдік валютаның саудасы қандай әсер беретіні
және т.б.) және жетістіктің кепілі болып табылады.
Коммерциялық банк қызметкерлерінің және құрылымдық бөлімшелерінің жұмыс
өнімділігін бақылау және талдау жүргізу банк шығындарын азайту тапсырмасын
шешу жағдайында банк үшін маңызды орын алуда. Оны шешу барысындағы негізгі
мәселе банк операцияларының қиындығы, олардың уақытқа тең бөлініп және
жұмсалған күшке шамалас өлшемінде. Жеке тұлға факторының маңыздылығы еш
күмән тудырмайды, әсіресе өтімділікті басқарумен шұғылданатын құрылымдық
бқлімшелер үшін өте маңызды.
Ұсынылатын қызмет түрлері мен өнімдерге клиенттердің ағымдағы және
болжамды сұранысын маркетингтік зерттеу, кейбір клиенттер тобын және
олардың сұранысын бөлу бизнестің барлық облыстарында және оның ішінде банк
жүйесінде кеңінен қолданылады. Ал банк өтімділігіне келетін болсақ,
маркетингтік зерттеу оны басқару үрдісінде үлкен ұтымдылық береді. Осы
зерттеу нәтижелері нарықтық жайы туралы, болып жатқан оқиғалар, пайда
болған тенденциялар туралы қосымша ақпарат береді.
Банк өтімділігін шартты түрде белгілейтін, жоғарыда қаралған факторлар
банктің жеке ерекшелігіне, мекеменің қаржылық жағдайына, банктің клиенттер
шеңберін құру ерекшелігіне, банктің қызмет ету ұзақтығының ерекшелігіне,
менеджерлер командасының сапасына қарай артық немесе кем маңыздылығына ие
болады.
Банк өтімлігініне байланысты өзекті мәселе туындағында бір жағдайда
банктің құрылымы мен қор базасының сапасы, екінші бір жағдайда активтер
сапасы, үшінші жағдайда менеджмент, ал кейбір жағдайларда осы факторлардың
барлығы кешенді әсер етуі мүмкін.
Сондықтан банк өтімділігінің көп факторлы өзекті мәселесін мойындай
отырып, әр банк үшін ең маңызды өзектілігі басым мәселені айрықша бөліп,
оның ерекшелігін ескеру өте маңызды.
Банктік өтімділі, сондай-ақ, банк қызметінен тыс бірқатар сыртқы
факторларға (экзогендік) байланысты. Оларға: елдегі жалпы экономикалық және
саяси жағдай, құнды қағаздар нарығы мен банктар аралығындағы нарықтың
дамуы, реқаржыландыру жүйесінің ұйымдастырылуы, салықтық реттеу факторлары
жатады.
Елдегі саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының дамуына және
банк жүйесінің нәтижелі қызмет етуіне ықпал етеді, банк қызметінің
экономикалық негізінің тұрақты болуын қамтамасыз етеді, банктердің отандық
және шетелдік инвесторларының сенімін нығайтады. Осы көрсетілген жағдай
болмаған жағдайда банктер тұрақты депозиттік база құрып, операциялардың
рентабелділігіне қол жеткізе алмайды, өздерінің құралдарын дамытып,
активтерінің сапасын көтеруге, басқару жүйесін дамытуға мүмкіндіктері
болмайды. 6, 145бет
Құнды қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттың табыстылығына нұқсан
келтірместен неғұрлым тиімді нұсқасын қамтамасыз етуге көмегін тигізеді,
өйткені көптеген шетелде банктің активтерін ақшалай қаражатқа тез
ауыстырудың ең тиімді жолы қор нарығының қызмет етуіне байланысты.
Банкаралық нарықтың дамуы банктер арасында уақытша бос ақша қаражатын тез
арада орналастыруға мүмкіндік береді. Банк өзінің өтімділігіне қолдау
көрсету үшін әр түрлі мерзімге, сондай-ақ бір күнге де банкаралық нарықтан
қаражат тарта алады. Банкаралық несиенің белгілі бер шекке жеткенше
өтімділікке қауіптілігі жоқ, керісінше, ол қысқа мерзімді өтімді қаражаттың
жеткіліктігі бойынша мәселені шешуге көмектеседі. Егер тартылған
қаражаттың негізгі бөлігі банкаралық несиеден құралатын болса, онда,
банкаралық нарықтағы қолайсыз жағдай банктің құлдырауына әкелуі мүмкін.
Сыртқы қаржы көздеріне аса тәуелділігімен ерекшеленген, бизнеске арналған
өзінің жеке базасы жоқ банктің болашақта дамуға мүмкіндігі аз және қорлық
базасының тұрақсыздығынан тәуекелге ұшырауы мүмкін. Банкаралық нарықтан тез
арада қаражат алу мүмкіндігі банкаралық нарық ұйымының жалпы қаржылық
жағдайына және банктің беделіне байланысты. Заң жүзінде ол бірігіп жұмыс
істеуге мәжбүр банк жабылып қалуы немесе ол өзінің міндеттерін орындауға
қауһарсыз болуы мүмкін. Егер Орталық банк өтімділіктің жеткіліксіздігімен
туындаған қиыншылық уақытша деп санап, және ол банктің капиталдық жағдайы
өтем қайтаруға қабілеттілігіне көзі жеткен болса, онда Орталық банк өтімді
қаражаттың жеткіліксіздігі бойынша қиындыққа ұшыраған банкке өтімділік
бойынша туындаған төтенше жағдайда қаржылай көмек көрсетуі тиіс.
Коммерциялық банктердің өтімділігі орталық банкпен, негізінен қайта
қаржыландыру тәсілімен (қарызға алынатын қаражаттың сұранысы мен ұсынысына
әсер ету) және олардың несиеге қабілеттілігіне ықпал ету арқылы (несие
ұсынысына әсер ету) реттеледі. Банктің өтімділігін өзгерту – орталық
банкпен жүргізіліп отырған, жалпы банк жүйесінің өтімділігіне қолдау
көрсетуі тиіс, ақшалай-несиелік саясаттың діңгегі болып табылады.
Салық заңнамасы банк өтімділігіне тікелей әсер етпейді, бірақ,
экономикалық-саяси жағдайдың жалпы факторы тәрізді, коммерциялық банк
санаса отырып өзінің қызметін атқарып, саясатын жүргізетін объективті
жағдайларды туындатып және қосымша шектеу қояды. 3, 563бет
Сонымен, банк өтімділігі үздіксіз өзгерістер мен өз-ара байланыста
болатын көптеген факторлармен шартталған, сапалы банк қызметінің
сипаттамасы болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген анықтамаға орай, коммерциялық банктің өтімділігі
деп, банктің өз міндеттерін өтеуге қабілеттілігін (кез-келген уақытта талап
еткенге дейінгі міндеттерін және шұғыл міндеттері бойынша мерзіміне сәйкес
өтеу) және өтеуге жеткілікті қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалай
қаражатының болуын түсінеміз. Өтімділік біріншіден, аударуға арналған
құралдың өзінің негізгі қызметін атқаруға қабілеттілігіне; екіншіден,
ақшаның жеткіліктілігіне; үшіншіден, қоғамдағы қарызы бойынша міндеттерін
орындауға сенімділікке байланысты. Банк өтімділігіне әсер ететін барлық
факторларды талдау банкке ағымдағы жағдайды анық білуге және болашақтағы
өзінің экономикалық жағдайын бағалауға мүмкіндік береді.
2. Банктің өтімділігін басқару теориялары мен оның әдістері
Коммерциялық банктің өтімділігін басқару, банк қызметіндегі күрделі және
көп салалы үрдіс болып табылады, сонымен бірге басқарудағы қабылданатын
шешімнің негізділігін, ерекше таразылауды, даму тенденциясын болжау және
жан-жақты талдау өткізуді, тәуекелді бағалауды, формалды әдістердің және
математикалық процедуралардың маңыздылығын талап етеді. Банк өтімділігін
басқару процессін, активтер мен пассивтерді басқару бойынша әдістер мен іс-
әрекеттердің қосындысы, деп те қарауға болады.
Өтімділікті басқару – банктің жасалған келісім-шарттарға сәйкес
міндеттерді орындауды өзіне алып және оны орындау бойынша іс-әрекеттерінің
жиынтығы болып табылады.
Өтімділікті басқару банктің жалпы стартегиясымен, банк өзі үшін таңдаған
іс-әрекетінің үлгісіне байланысты. Осы тапсырманы шешуге қолданылатын әр-
түрлі әдістер бар. Экономикалық оқулықтарда берілген өтімділікті басқарудың
қандай-да бір әдісін басқарудың теориясы деп атау тарихи қалыптасып кеткен.
Жылдар бойы өтімділікті басқару бойынша практикадағы менеджерлер банктің
өтімділігі бойынша өзекті мәселені шешудің бірнеше жалпы бағытын шығарды,
атап айтқанда:
- банктің активтерін басқаруға аса көңіл аударылатын бағыт;
- өтімділікті тиісті деңгейде ұстап тұру үшін пассивтерді басқарумен
байланысты бағыт;
- өтімділікті тепе-тең басқару (активтер мен пассивтерді басқару).
Бірінші бағыт бойынша негізгі үш әдісті бөлуге болады:
- коммерциялық ссудалар теориясы;
- араластыру теориясы;
- күтілетін табыстар теориясы. 3, 560 бет
Коммерциялық ссуда теориясы ең ескі әдіс болып табылады, оның негізгі
мағынасы, банк активтерінің құрамында тауар қоры кепілдікке қойылып немесе
капитал айналымын толтыру кепілдігіне алынған қысқа мерзімді ссудалардың
басым болуын, құрылысқа, құнды қағаздарға минималды салым салынып және
тұтынушылық несиенің аз көлемді дамуы немесе оның тіпті болмауын мегзейді.
Бұл тәсіл ХІХ ғасырда кеңінен тарап, ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін
қолданылған. Алайда, коммерциялық ссудалар теориясы бүгінгі заманда
қолданыстан тыс қалып, маңыздылығын жоғалтты деуге болмайды.
Өтімділікті басқарудың екінші әдісі – араластыру теориясы болып табылады,
ол активтерді өткізу жылдамдығы мен өтімділіктің өзара байланысын қамтиды.
Дж.Синки қаржылық активті сипаттай отырып, өтімділік талабы мен араластыру
талабын бөліп көрсетуі бекер емес. Осы әдістегі басты белгісі қаржы
активінің тура осы қасиетке қабілеттілігі болып табылады. Сәйкесінше
осындай қаржылық активтерге мемлекеттік құнды қағаздар, банктік акцептер,
ең жақсы эмитетті қысқа мерзімді вексельдер жатады.
Араластыру теориясының орнына күтілетін табыстар теориясы келді. Бұл
теорияның негізгі мақсаты банктің қаражатын орналастыру саясатының негізгі
бағытын ұстана отырып, банктің және оның клиенттерінің ақша ағымын нақты
жоспарлау негізінде өтімділікті белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Сонымен,
банктің өзі берген несиелердің қайтарылған сомасы, олардың пайыздары, құнды
қағаздары өтеу сомасы түрінде банкке түскен қаражат, банк өтімділігінің
көзі болып табылады.
ХХ ғ. 80-жылдарынан кейін пассивтерді басқару теориясы кеңінен тарады,
теорияға сәйкес өтімділікті басқару нарықтан қосымша қаражат тартумен
байланысты, яғни сырттан үнемі қарыз алу арқылы өтімділік қамтамасыз
етіледі. Егер банктің өз өтімділігін басқару бойынша саясаты үнемі сырттан
қарыз алу арқылы құрылса, онда ол тәуекелдік жағдайдың артуына және
банкаралық несие нарығына және контрагент-банктерге толық тәуелді болуына
әкелуі мүмкін. Банк өтімділігі, оны басқаруда дұрыс таңдалған стратегияның
маңыздылығы және күрделілігі, өтімділік дағдарысы туралы сөз қозғасақ, онда
бұған 1995ж. ресейлік банаралық несиелер нарығында болған дағдарыс айғақ
бола алады. Осы дағдарыста пассивтерді басқару теориясын қолданудың жарқын
көрінісі болды. Бұл жағдайда осы нарықтағы бірқатар мәскеулік ірі
банктердің шамадан тыс өтімділігі өзінің тартымдылығымен осы мезгілде
орналастырылатын активтермен салыстырғанда, қысқа мерзімді пассивтерді
тартуды басымырақ жүргізді, өз кезегінде бұл дағдарысқа әкелді.
Банк өтімділігін басқарудағы әдістердің тарихы қалыптасқан көзқарасы
активтер мен пассивтерге бірдей назар аудару қажеттігін, және акценттердің
бур бағытта араласып кетпеуін айқын көрсетеді. Қаралған әдістерге банк
портфелін басқаруды қарама-қарсы қоюға болады.
Банк портфелін басқару (немесе банк активтері мен пассивтерін басқарудың
портфелдік әдісі), табыстылықтың ықтималды қатынасын, төлем өтеуге
қабілеттіліктің өтімділігін, өтімділікті және төлем өтеуге қабілеттілік
мақсатына жетуді көздейтін, банк активтері мен пассивтерін рационалды
басқаруды білдіреді. Бұл теорияның ең танымалдысы:
- жалпы қаражат қоры әдісі;
- активтерді тарату әдісі (қаражаттарды конверсиялау);
- математикалық модельдеу.
Жалпы қаражат қоры әдісі, барлық қорларды ресурстық қорға жиынтықтап,
ондағы қаражатты, банктің пікірі бойынша, табыстылығы жағынан қарағанда ең
тиімді (болашақта табыс әкелетін) активтер арасында бөлуді мегзейді.
Қаражатты орналастыру, банктің қойған мақсатына жету жолына сәйкес болған
уақытта, қандай да бір нақты активтік операцияның қандай қаражат көзінің
есебінен жасалып жатқаны есептелмейді, (1-сурет), 2, 163бет.
Осы тәртіп бойынша қаражатты орналастыруда, өтімділіктің де,
табыстылықтың да талаптарын бір уақытта ескеру үшін, активтердің құрылымын
тиісті етіп қалыптастырған жөн, яғни банк өз қызметінің нақты өлшемдері мен
таңдауларын алдын-ала тағайындауы керек.
Ең алдымен банк, клиенттердің шоттары бойынша өтемдерді өтеуге, талап
еткенге дейінгі міндеттемелерді және өтеу мерзімі келген банктің берешек
төлемдерін өтеуге кететін жоғары өтімді активтердің үлесін бекітуі керек,
яғни қасқағым өтімділікті қамтамасыз етуі керек. Қор базасында күшті
шайқалыс байқалған банктерге, екінші кезекті едәуір қор қалыптастыру керек,
мысалы, кенеттен пайда болған қиыншылықты жеңуге қабілетті болу үшін,
мемлекеттік құнды қағаздарға немесе қысқа мерзімді банкаралық несие және
депозитке салым салу түрінде.
Жалпы қаражат қоры әдісі
1-сурет
Сонымен, жалпы қордан алып біріншілік қаражат орналастыру өтімділікті
қолдау мақсатында жасалады. Бірақ, өтімділік талабы банктің табыстылығының
талабына қарама-қайшы келеді. Сондықтан жоғары өтімді және өтімді
активтердің үлесін анықтауда осы жағдайды ескеріп, табыстылықтың жоғары
деңгейіне жету үшін осындай активтердің үлесін азайту қажет. Одан әрі қарай
жалпы қор қаражатын бөлу банктің приоритетіне және оның қызметінің негізгі
бағытына сәйкес жүргізілуі тиіс.
Көпшілік банктер үшін, берілген несиелерден түсетін пайыздар бойынша бап,
негізгі табыс болып табылатыны белгілі. Сондықтан, қаражат орналастырудың
келесі кезеңі банктің несие портфелін қалыптастыру болып табылады. Бірақ,
бұл жерде, салымның бұл түрі – жоғары тәуекелді салымдардың бірі екенін
және қарыздың негізгі сомасы мен оның пайыздарының қайтарылмай қалуы
мүмкіндігіне байланысты бұл активтердің жоғары тәуекелдігі банктің
өтімділігін төмендетуі мүмкіндігін ескеру қажет.
Қаражат орналастырудың келесі кезеңі, бұл өтеу мерзімі әр түрлі
корпоративтік құнды қағаздар портфелін қалыптастыру болып табылады.
Салымның бұл түрі бір шама тәуекелді болғанымен, басқалармен салыстырғанда
жоғары табысты, деп саналады.
Ұзақ мерзімді салымдар, әдетте банк үшін стратегиялық мәні бар
операцияларға қатыстысы, мысалы: заңды тұлғалар банктің жарғылық капиталы
мен қызметіне үлесті қатысуы, банктің материалды-техникалық базасын
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Жалпы қордан осындай салымдарға қаражат
бөлінгенде, олардың банк үшін маңыздылығын, сондай-ақ, осы топтың
активтерінің өтімділігінің аса төмендігін ескерген жөн. Сондықтан
өтімділікті қолдау үшін бұл активтердің көлемі шектеу керек. Практикада
жалпы қаражат қоры әдісін ақша қаражаты асып кеткен жағдайда коммерциялық
банктер жиі қолданады. Дегенмен, салымның бұл түрінде де бірқатар жақсы
қасиеттерімен қоса кемшіліктері де бар.
Бұл әдістің жақсы қасиеті, қаражатты салу бағытын және банктің активті
операцияларды өткізу түріне таңдау жасауда банктің басшылығына айтарлықтай
бостандық береді, өйткені саясатты қалыптастыру барысында қолда бар
қаражаттың жартысы банктің өтімділігін қолдауға бөлінсе, қалған қаражат,
банктің таңдауына қарай табыс әкелетін операцияға салынады, алайда, бұл
әдістің маңызды кемшіліктері де бар:
– біріншіден, өтімділік пен табыстылықты қолдау үшін қаражатты
орналастыру құрылымын анықтау барысында банк басшылығы субъективті
шешім қабылдап, осыған байланысты банк қызметі қосымша тәуекелге ұшырауы
мүмкін;
– екіншіден, өтімділікті қолдау тұрғысынан қарағанда, активтер
өтімділігінің тиісті деңгейін анықтауда нақты бағдар жоқ болғандықтан,
бұл әдістің тиісті деңгейде дәл емес. 2, 164 бет
Жалпы қаражат қоры әдісінің кемшіліктерін әрі күрделі, әрі нәтижесі
жоғарылау әдіс – активтерді орналастыру әдісін немесе басқаша атағанда,
қаражаты конверсиялау әдісін қолдану арқылы жеңуге болады.
Аталған әдістің маңыздылығы, оның көмегімен банктің активтері мен
пассивтерінің сомасын және мерзімін салыстыру мүмкіндігінде, ол үшін
қаражатты орналастырудың негізі бағыттары мен қаражат көздері топтастырылып
және банктің өтімділігін қолдау мен салымның табыстылығы ескеріле отырып,
белгілі бір пассивтер тобының қаражаты белгілі бір активтер тобына
орналастырылады (2-сурет).
Бұл модель бойынша, өтімділігін қолдау үшін банке қажетті өтімді
активтердің мөлшері тартылатын ресурстардың көзіне тікелей байланысты
болады. Сондықтан өтімділікті қолдаудың бұл әдісін қолдануда банктің
активтерін қалыптастыру, яғни тұрақсыз және қысқа мерзімді пассивтер
банктің қасқағымды және ағымдағы өтімділігін қолдау мақсатында жоғары
өтімді активтерге ауыстырылады, ал ұзақ мерзімді пассивтер сәйкесінше
өтімділігі төмен, бірақ табысы жоғарылау активтерге, мысалы, банктің
несиелік портфеліне салынады.
Активтерді орналастыру әдісі (қаражаттарды конверсиялау)
2-сурет
Қаражаттарды конверсиялау әдісін қолдану, жалпы қор әдісін қолдануда
пайда болатын, активтердің құрылымын шұғыл анықтаудағы өзекті мәселені
жартылай шешеді. Активтердің уақытша құрылымы банкте қолданыста тұрған
ресурстан анықталады.
Банкте табыстылық - өтімділік орталықтары деп аталатын орталықтар
құрылып, сол арқылы қолданыста бар қаражат көздерін орналастыру жүзеге
асырылады. Бұл орталықтарды банк ішіндегі банк, деп те аталады, себебі, әр
орталықтан орналастырылатын қаражат өзге орталықтардан орналастырылған
қаражаттардан тәуелсіз жүзеге асырылады.
Сонымен, банк басшылығы бастапқы кезеңде әр түрлі орталықтарға тиесілі
қаражаттарды анықтап және оларды орналастырудың тәртібін белгілеуі тиіс.
Бұл жерде Орталық банкпен бекітілетін міндетті резервтеу нормасы сияқты
көрсеткіштер де маңызды орын алатын болады, сондай-ақ, әрі қарай қаражатты
орналастыруда және пассивтерді инвестициялауда шектеу болатындықтан,
қаражат айналымының жылдамдығы да өте маңызды.
Практикада өтімділікті басқарудың осы әдісі қалай қолданылатынына талдау
жасап көрейік.
Бастапқы резервтің басым бөлігі талап еткенге дейінгі салымдар мен
ағымдағы жіне есеп-айырысу щоттарындағы қаражат есебінен құрылады. Бұл осы
топтың қаражаты айналымының аса көп болуына байланысты, сондықтан олардың
негізгі бөлігі тек жоғары өтімді активтерге орналастырылады. Сондай-ақ,
талап еткенге дейінгі қаражаттың бір бөлігі екінші кезектегі қорға
орналастырылуы мүмкін, мысалы, мемлекеттік құнды қағаздарға қысқа мерзімге
инвестициялау. Банк балансында талап еткенге дейінгі шоттарда тұрақты
қалдық болған жағдайда, олардың жартысын сенімді қарыз алушыға қысқа
мерзімді несиеге беру мүмкін. Осылайша, пассивтердің бірінші тобын қолдану
анағұрлым толығырақ болады, яғни, өтімділік шарты сақталады, және банк
қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздарға салымнан және несиеден қандай
да бір табыс табады.
Талап еткенге дейінгі салымдар қаражатымен салыстырғанда, шұғыл
салымдарға тартылған қаражаттардың тұрақтылығы жоғары, бірақ олардың
айналымы төмен. Сондықтан шұғыл негізде тартылған қаражаттар банкке негізгі
табысын түсіретін операцияларға, яғни несиелік салымдар, сондай-ақ, өтеу
мерзімі әр түрлі, әр түрлі эмитенттердің құнды қағаздарына инвестициялау
үшін қолданылуы мүмкін.
Банктің меншікті қаражаты банктің мүлкін қалыптастыратын операцияларда
қолданылуы, оның ішінде банктің дұрыс қызмет жасауы үшін қажетті ғимаратқа,
жабдықтарға, телекоммуникацияға, кқлік құралдарына салынуы мүмкін. Осы
қаражаттармен, сонымен бірге, ұзақ мерзімді несиелендіру, банктік үлеске
қосылу, құнды қағаздарға инвестициялық салым салулар жүзеге асырылуы
мүмкін. Осылайша, бұл пассивтер тобының қаражаттары да банктің табыс алуы
үшін қолданылады (алайда, банктің меншікті капиталымен атқарылатын қызметті
қорғау туралы ұмытуға болмайды, яғни, бұл топтың қаражатын инвестициялық
жобаларға салымға саларда операцияның тәуекелдігін ескеру қажет).
Бұл әдістің өзгелерден басты артықшылығы, іс жүзінде пассивтердің әр
тобындағы қаражаттар өтімді активтер қорын құрайды және қордың мөлшері осы
пассивтер тобының балансталған өтімділік тәуекеліне ықпал ету деңгейіне
тікелей байланысты. Бұл әдіс, банкке пассивтердің шұғылдығына сәйкес етіп,
активтерге қажетінше негізделген қаражат орналастыруды қамтамасыз ете
отырып, өзінің өтімділігін қолдап және оны жоспарлауға, сондай-ақ,
орналастырылатын және тартылатын қаражаттардың көлемін, банк үшін
операциялардың маңыздылығына қарай түзетіп отыруға мүмкіндік береді.
Активтерің табысты болуы, негізінен пассивтер тобының әр қайсысының ішінен,
көлемі осы пассивтер тобының балансталған өтімділік тәуекеліне ықпал ету
деңгейіне тәуелді, өтімді активтердің белгілі бір резерві құрылуына
байланысты. Бұл әдіс, банкке пассивтердің шұғылдығына сәйкес етіп,
активтерге қажетінше негізделген қаражат орналастыруды қамтамасыз ете
отырып, өзінің өтімділігін қолдап және оны жоспарлауға, сондай-ақ,
орналастырылатын және тартылатын қаражаттардың көлемін, банк үшін
операциялардың маңыздылығына, активтердің табыстылығына, пассивтерді
тартуда шығын көлеміне, қаражатты орналастыру тәуекеліне, ресурстық базаның
тұрақтылығына және басқа факторларға қарай түзетіп отыруға мүмкіндік
береді. Сонымен, осы әдісті практикада қолдану, активтер мен пассивтер
облысында салмақты саясат жүргізілуінің салдарынан банк үшін өтімділік
тәуекелін азайтады. Банктің балансында өтімді активтер мен пассивтердің
қандай да бір қорының жинақталуы клиенттерге олардың өз талаптарын
уақытында қанағаттандыруға мүмкіндікті көбейтіп, ал банк үшін салыстырмалы
тұрақтылықты және егер, шұғыл сырттан өтімділік көзін тарту керек болса
шығынның төмендігіне кепілдік береді.
Қаражатты конверсиялау әдісінің кемшілігіне, практикада негізгі қағидасын
қолдану (белгілі бір пассивтер тобының ішінен өтімді активтер резервін
құру) жұмыстағы активтердің үлесін азайтуы, бұл өз кезегінде, банктің
табысты базасының азаюына әкеліп, әрі қарай оның дамуына кері әсер беру
мүмкіндігін жатқызуға болады. 2, 166 бет
Математикалық әдіс пен ақпараттық технологияларды қолдану өтімділікті
тереңірек және неғұрлым күрделі басқаруға жол ашады. Осы әдіс банктің жалпы
қызметін және оның жекелеген өтімділігін анықтайтын көптеген факторлардың
өзара іс-әрекеті мен бір-біріне әсерін есептеп, ескеруге мүмкіндік береді.
Бұл әдісті қолдану тәсілі, өтімділікті басқару нәтижелілігін арттыруды және
өзекті мәселелердің кешенді талдауын қамтамасыз ететін математикалық
модельді шыққан қорытынды негізінде құру.
Өтімділікті басқаруды стратегиялық және ағымдағы (шұғыл) жоспарларда
көрсетуге болады. Старатегиялық басқару дегеніміз, өтімділікті қолдау
бойынша қызметтің жалпы бағытының жеткілікті деңгейде болуы, яғни нақты әр
мерзімде банктің шешетін тапсырмаларға сәйкес әдіс-тәсілдерді таңдау жасау.
Шұғыл басқаруды нақты қажетті деңгейде өтімділікті күнделікті қолдауға
бағытталған іс-шаралардың, әдістердің, қолданылатын іс-қимылдардың жиынтығы
ретінде түсіндіруге болады.
Практикада өтімділікті шұғыл басқару терминінің орнына,
корреспонденциялық шотты басқару, корреспонденциялық шотты болжау деген
ұғымдар көбірек қолданылады, өйткені, банктің корреспонденциялық шотының
жағдайы - өтімділік квинтэссенциясы болып табылады. Банктің
корреспонденциялық шоты – бұл, банктің өз атынан да, клиенттерінің атынан
да олардың тапсырысы бойынша солардың есеп-айырысу шотынан барлық төлем
өтеу, қолма-қол ақшамен есеп-айырысу операциялары жасалатын, сондай-ақ,
клиенттердің есеп-айырысу шотына ақша қаражаты және тікелей банкке табысты-
ресурстық ағымдар түсетін шот. 3, 562 бет
Егер банктің барлық жоғары өтімді активтерін қарастыратын болсақ, онда
корреспонденциялық шоттағы қаражатты солардың бірі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz