Ұлттық сананы қалыптастыру
ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ
№
дәріс
Дәріс тақырыбы және тезистер
Сағат көлемі
№ 1
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Ұлттық тәрбие. Ұлттық тәлімдік мұраттың мінездемесі.
2. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік жағдайында келешек маманның ұлттық тәрбиесінің мәні, мақсаты мен міндеттері. Ұлттық тәрбиенің көкейкесті мәселелері.
3. Болашақ мамандардың ұлттық өзіндік санасы құрылымындағы Мәңгілік ел пәнінің нәтижесі мен мақсаты. Мәңгілік ел пәнінің өзекті міндеті ретінде қазіргі заман жастарының ұлттық өзіндік санасы, тәрбиесіндегі, жаңа қазақстандық патротизм, азаматтық пен әлеуметтік жауапкершіліктің қажетті шарттары.
4. Қазақстан Президенті Жолдауы мен стратегиялық құжаттарда Қазақ елі - мәңгілік ел ұлттық идеясының мәні.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
1-дәріс. Ұлттық тәрбие пәнінің мақсаты мен өзектілігі. Болашақ мамандардың ұлттық өзіндік санасы құрылымындағы Ұлттық тәрбие пәнінің нәтижесі
Посткеңестік кезеңде Қазақстан Республикасының Президенті жариялаған ұлттық идеяның сол немесе басқа стратегиялық ұлттық жобаларда және Жолдауларда студент жастарға, тұтас Қазақстан халықтарына ұлттық тәрбие берудің мақсаты мен міндеттерін анықтағанын дәлелдейді.
Материалдар мәліметтерінен, ұлттық идеяның үш құрауыштарының контекстінде (мәнмәтінінде)Ұлттық тәрбие пәнінің мақсаты: ұлттық сана-сезімнің, ұлттық рухтың, патриотизм рухының, тарихи сана мен әлеуметтік жадының, кәсібилік пен бәсекеге қабілеттілік рухының жоғары жаму деңгейі бар; Қазақстан халқының тәуелсіздігін, қауіпсіздігін, тұрақтылығын, дамуы мен тұрмысын жақсарту жөніндегі белсенді де шешімді іс-қимылдарға дайын болатын, ұлттық мәдениеттің рухани құндылықтарын дамытып сақтауға жауапты, өзге мәдениеттер өкілдерімен сындарлы келісім құруға дайын мамандардың жаңа буынын, қоғамның әлеуметтік белсенді мүшелерін тәрбиелеу екені айқындалды.
Осы мақсатқа сәйкес қазіргі заман жағдайында болашақ мамандарға ұлттық тәрбие берудің негізгі міндеттері төмендегілер болып табылады.
1. Болашақ мамандарға (ұлттық қатыстылығына қарамастан) негізгі құрамдас бөліктері тарих, тіл, салт-дәстүр, өзіндік ерекшелік болып табылатын, әлем мәдениетінің табиғи бөлігі ретіндегі қазақ халқының ұлттық мәдениетіне терең ену арқылы ұлттық сана-сезім мен ұлттық рухты, сонымен бірге қазақ халқының ұлттық мүдделерін, ұлттық құндылықтары мен құнды бағдарларын ұғынып қабылдауды қалыптастыру.
2. Мемлекет құраушы ұлт студенттерінде жеке ұлттық негіздерді, өз халқының қалыптасу мен даму тарихын ұғына білуді оның өткенімен, бүгінімен және болашағымен бірлікте және өзара байланыста ұлттық рух, жеңіс рухы, патриотизм рухы, тарихи сана мен әлеуметтік жады негіздері ретінде қалыптастыру.
3. Болашақ мамандарда (ұлттық қатыстылығына қарамастан) Қазақстан халқы тарихы мен тағдырының дамуының басты қозғаушы тетігі ретіндегі, халық рухы күшті болған сайын оның мемлекеттілігінің болашағы да жоғары деген біріктіруші және нығайтушы негіздер ретінде ұлт рухын, бірігу рухын қалыптастыру, нығайтып дамыту.
4. Студенттерде (ұлттық қатыстылығына қарамастан) қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде, қазақ халқының, қазақ жерінде тұратын барлық халықтар мен ұлыстардың ұлттық сана-сезімінің базалық руханилығы мен бірігуінің өзегі ретінде, тұтастай алғандағы ұлт рухын дамыту негізі ретінде белсенді түрде үйренуге дайын болуды қалыптастыру.
5. Студенттерде (ұлттық қатыстылығына қарамастан) бірге өмір сүріп жатқан халықтар мен ұлыстардың салт-дәстүріне, ұлттық мәдениеті мен тарихына қазақ халқының озық дәстүрлері негізінде (қонақжайлылық, барлық адамдарға қамқорлық, төзімділік) құрметпен қарауды қалыптастыру.
6. Студенттерде (ұлттық қатыстылығына қарамастан): а) ұлттың жоғары қадыр-қасиет, патриотизм мен азаматтылық, төзімділік пен адамгершілік деңгейін, денсаулық пен салауатты өмір сүруді бағалай білуді; ә) мемлекеттің әл-қуатын дамыту мен қауіпсіздігін сақтауға жауапкершілікті мойынға алуды, туған жері қожайыны ретінде сезінуді; б) перманентті дербес өзін-өзі құрушы қызмет қажеттілігі мен дайындығына тұлғаның мәндік маңызын дамытып, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі танытуға қажетті шарт ретінде, жақсылық, ақиқат, сұлулық сияқты мәңгілік мұраттарды белгілейтін өмір, бостандық, ар, сенім, сүйіспеншілік, бақыт сиқты негізгі жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталған тұлға болуға тәрбиелеу.
7. Этносаралық,конфессияаралық және мәдениетаралық диалогқа дайын болуды айқын білдіретін жан-жақты парасатты, перманентті жетілген және бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру . Жоғарыдағы айтылғандарға сәйкес тәрбие, этникалық тәрбие, көпмәдени тәрбие, ұлттық тәрбие ұғымдарының мәнін анықтауға тоқталамыз. Осы ұғымдардың мәнін ашу Мәңгілік ел ұлттық идеясының үш маңызды құрауыштарының контекстінде (мәнмәтінінде) ұлттық тәрбие берудің жоғарыда белгілеп көрсетілген міндеттерінің маңызын анықтауға мүмкіндік береді.
Қоғамның дамуы мен сақталуы ұрпақ тәжірибесін үздіксіз берумен байланысты. Оны жаңа ұрпақ материалдық және рухани құндылықтарды дамытуда өз үлесін қоса отырып, меңгереді және қолданады, байытады және жетілдіреді. Мұндай байланыс пен сабақтастық ТӘРБИЕ арқылы жүзеге асырылады. Тәрбие - бұл қоғамның тарихи және мәдени тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа берумен байланысты қызметі. Тәжірибені адамға таныс білім, білік, ойлау тәсілі, адамгершілік, этикалық, құқықтық нормалар және т.б. деп түсінуге болады. Яғни адамзаттың рухани мұрасының тарихи даму үдерісіндегі жасалғанның барлығы. Адамзат есейген сайын әлеуметтік тәжірибе мазмұны бойынша күрделене түскен. Осыдан ТӘРБИЕ өмірдің және қоғамның дамуының маңызды факторы, сонымен қатар арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында тұлғаны қалыптастырудың мақсатқа бағытталған үдерісі. Француз философы К.А.Гельвеций XVIII ғасырда-ақ тәрбие жетілген сайын халық бақытты болады - деп жазған [2, 506].
Тәрбиеге келесі ерекшеліктер тән:
- 40-35 мың жыл бұрын адамзаттық қоғамның пайда болуымен қалыптасты және барлық қоғамдық-экономикалық формацияға тән. Тәрбие содан бері, қоғам өмір сүріп жатқанда болады;
- әлеуметтік құбылыс тек адамдарға тән. Жануарлар мінез-құлықтың дайын сызбанұсқасымен туылады, оған тек қана нақты жағдайға бейімделу қажет. Ал адам әлем туралы дайын біліммен өмірге келмейді, оларды қоғамдағы өмір сүру үдерісінде меңгереді;
- тарихи сипатқа ие. Бұл мақсат, мазмұн, құрал, формалар мен әдістер, қоғамдағы өзгерістерге қарай өзгеретін саяси білімдерде байқалады;
- қоғамның қызметі арнайы құрылған мемлекеттік және қоғамдық құрылым, қоғаммен бақыланатын және коррекцияланатын білім беру мекемелері арқылы жүзеге асырылады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде - өсіп келе жатқан ұрпақты, оның қоғамның өндіріс күшінің маңызды элементі, өзінің өмірлік жолын жасаушы, тұлғалық және жеке дамуын қалыптастырудың, қоғам өміріне қатыстырудың, ендірудің күрделі және қарама-қайшы үдерісі. Сондықтан тәрбие сонымен бірге тұлғаның мәнді күштерін, өзінің табысты өмір сүруі мен тіршілігіне қажетті құндылықтарды, адамгершілік ұстанымдар мен моральдық нормаларды меңгеруін және қабылдауын ашып көрсететін мақсатқа бағытталған, ұйымдастырылатын үдеріс ретінде қарастырылады.
Тәрбие түрлерінің әртүрлі жіктемесі бар:
- мазмұны бойынша (адамгершілік, еңбек, ақыл-ой, физикалық, эстетикалық және т.б.);
- формасы бойынша: институциональдық белгісі (отбасылық, мектептік), конфессиональдық (діни), арнайы оқу мекемесіндегі тәрбие (пенитенциарлы), тұрғылықты орны бойынша (мектептен тыс) және т.б.;
- тәрбиенің объектісі бойынша (азаматтық, патриоттық, құқықтық, экологиялық және т.б.).
XX ғасырдың ортасы мен XXI ғасырдың басында әлемдік қауымдастықта жаһандану бағыты, мәдениетаралық өзара байланыстың кеңейтілуі, рухани және материалдық құндылықтар пайдасының өсуі, тұлғалық жекеліктің дамуы байқалды.
- басқа адамға, нәсілге, дінге, әлеуметтік құрылысқа, тәрбиенің мұратына толерантты қатынасын тәрбиелеу;
- дербес адамгершілік жоғары сапа қасиеттерін тәрбиелеу;
- адамдармен - басқа нәсіл, тіл, дін, этнос және т.б. өкілдерімен бірге өмір сүру дағдысына тәрбиелеу;
- басқа адамға көмектесуге дайындық және рақымдылық сезіміне тәрбиелеу;
- әлем үшін тәрбиелеу.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай ережелер мен тұжырымдар жасалады:
1. Қазіргі заман жағдайында болашақ мамандарға ұлттық тәрбие берудің өзекті міндеттерінің бірі олардың жоғары деңгейдегі ұлттық сана - сезімін қалыптастыру болып табылады.
2. Болашақ мамандардың жоғары деңгейдегі ұлттық сана - сезімін қалыптастыру Мәңгілік Ел ұлттық идеясының үш маңызды құраушылары контекстінде (мәнмәтініде) жүзеге асырылуы тиіс:
-этнос қалыптастырушы, этникалық сәйкестендіру мен этникалық әлеуметтендіруді дамытуға бағытталған этникалық тәрбие есебінен жүзеге асырылады;
-азаматтық, азаматтық сәйкестілікті дамытуға бағытталған көпмәдени тәрбие есебінен іске асырылады; ;
-жалпымемлекеттік, болашақ мамандардың бәскеге қабілеттілігін дамытуға бағытталған зияткерлік тәрбие арқылы жүзеге асырылады.
Сондықтан көпұлтты Қуатты Күшті Қазақ мемлекетінің жақын болашақта қалыптасуы ұлттық тәрбиенің мәнін өзіне этникалық, көпмәдени және зияткерлік тәрбие, олардың бірлігін, өзара байланысын мен өзара шарттылығын таңдап алған Мәңгілік Ел ұлттық идеясының үш маңызды құраушылары контекстінде (мәнмәтінінде) кеңінен түсінуді талап етеді.
Кез келген қоғам тәрбиелік жүйені құра отырып, мақсатқа бағдарланған үдерісті жасауға талаптанады. Мақсаты - іс-әрекеттің идеалды үлгісінің нәтижесі. Тәрбиенің мақсаты тәрбие үдерісінің нәтижесі туралы алдын ала анықталған түсініктер. Осындай нәтиже тәрбиелік идеалмұрат болып табылады. Сондықтан ұлттық тәрбиелік мұрат (идеал) - білімнің жоғары мақсаты, адам туралы адамгершілік (идеалды) түсінік, тәрбие, оқыту мен даму ұлттық өмірдің негізгі субъектілерін күшейтуге бағытталған: мемлекет, отбасы, мектеп, саяси партиялар, діни бірлестіктер және қоғамдық ұйымдар (А.Я. Данилюк, В.А.Тишков, А.М.Кондаков) [5,5].
Қоғамның даму үдерісінде тәрбиелік идеалмұрат өзінің нақты-тарихи мазмұнымен толықтырылады.Спартадағы тәрбиелік идеал - тамаша дайындалған әскер, әскери қауымның мүшесі. Сократтың пікірінше, тәрбиенің мақсаты - бұл өзін-өзі тану. Платонның шәкірті Аристотель тәрбиенің мақсаты - жанның жоғары жақтарының - ақыл мен ерік-жігердің дамуы деп есептеген. Сонымен бірге көп уақытқа дейін тәрбиенің мақсаты адамның алла берген табиғатынан деп түсініліп келді.
Ағылшын философы Д.Локк тәрбиелік идеал - жоғары білімді адам - джентльмен, іскерлік және кәсіпкерлік қасиеттерін меңгерген, басқа адамдармен қатынаста тәрбиелілігімен ажыратылады деп есептеді. Ресейде Екатерина II басқарған уақытта мемлекеттік қайраткер, педагог И.И. Бецкой жабық мекемелерде тәрбиеленетін жаңа адамдарды тәрбиелеу бағдарламасын жасады. Мұндай мекемелер кадет корпусы, бекзат қыздар институты болды.
Тәрбие мақсаттарының ішіндегі жаҺандық мақсаты - әр адамның жан-жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Тәрбиенің жетілген адам туралы ертедегі - дене әсемдігі мен рухани-адамгершілік құрылымның сәйкестілігін үйлестіру идеясы Ежелгі Грецияда пайда болды. Ол калокагатия (греч. kalos - тамаша, әдемі, agathos - мейірімді, адал) деген атқа ие болды, рухани және денеге қатысты әсемдік, әдемілік. Шынында, идеалды адам басшылық жасайтын топтан болуы керек деп есептеді, сондықтан олардың еңбекпен шұғылдануына жол берілмеді.
Танымал қытай педагогы Конфуций идеалды адам, қайырымды ер (цзюньцзы), текті жерден шығуы міндетті емес, бірақ ол өзінде жоғары адамгершілік қасиеттерді өзі тәрбиелеуі тиіс деп есептеді. Мұндай адамға тән белгілер ізгілік, адамға сүйіспеншілік, әділдік, адамгершілік, үлкенді сыйлау және т.б.Конфуций шәкірттерінің өмірден нені қалаймын деген сұрақтарына: Қариялардың тыныш өмір сүргенін, достардың адал болғанын, ал кішкентайлардың үлкендерге қамқорлық көрсеткенін қалаймын деп жауап береді (Лунь юй: путь Учителя, V, 26).
Ұлттық мұрат (идеал) - бұл интеллектуалды дамыған, шығармашыл, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде өзінің тағдырына ғана емес, көпұлтты Қазақстанның болашағына жауапкершілікті жете ұғынатын жоғары деңгейдегі ұлттық саналы рухани-адамгершіл тұлға, азамат және патриот.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
Қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары
1. Ұлттық тәрбие ?
а) Жеке тұлғаның Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін және Ұлттық
салт-дәстүрлерін меңгеріп, Ұлттық санасы мен намысының дамып,
қалыптасуы
в) Этнопедагогикалық білім, соның негізінде этнопедаогикалық іскерліктер
мен дағдылары қалыптастыру
с) Ұлттық сананы қалыптастыру
д) Ұлттық сана мен намысты қалыптастыру
е) Ұлттық санасы мен намысының дамып, қалыптасуы
2. Ұлттық тәрбие туралы қазақ халқының ұлы тәлімгері М. Жұмабаевтың пікірі
А)Әрбір ұлттың бала тәрбие қылу туралы ескіден келе жатқан жолы бар
B) Ұлттық тәрбие - басты мәселе
C) Ұлттық - қазақы тәрбие
D) Ұлттық тәрбие арқылы ұлттық санасы мен намысын дамытуға болады
E) Ұлттық санасы мен намысының дамып, қалыптастыру
3.Тұңғыш мемлекеттік ресми идеология, яғни Мәңгілік Ел идеясының жариялануы.
А)Қазақстандық жол-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауы
4.Идея термині
грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк
3.Республика президентін алғашқы балама сайлау Қазақстанда қай жылы өтті?
1999ж.
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Ұлттық мәдениеттегі қазақ халқының мұрасын меңгеру, қазақ ғылымының жетістіктері.
2.ЖОО-ның педагогикалық процесс жағдайында келешек мамандардың азаматтығы мен патриотизм, ұлттық өзіндік сана құрылымындағы әдіснамалық аспектілер.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
Ұлттық тәрбие. Ұлттық тәлімдік мұраттың мінездемесі. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік жағдайында келешек маманның ұлттық тәрбиесінің мәні, мақсаты мен міндеттері.
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
1.Ұлттық тәрбиенің көкейкесті мәселелері.
2.Болашақ мамандардың ұлттық өзіндік санасы құрылымындағы Ұлттық тәрбие пәнінің нәтижесі мен мақсаты.
3.Ұлттық мәдениеттегі қазақ халқының мұрасын меңгеру, қазақ ғылымының жетістіктері.
4.Ұлттық тәрбие пәнінің өзекті міндеті ретінде қазіргі заман жастарының ұлттық өзіндік санасы, тәрбиесіндегі, жаңа қазақстандық патротизм, азаматтық пен әлеуметтік жауапкершіліктің қажетті шарттары.
5.Қазақстан Президенті Жолдауы мен стратегиялық құжаттарда Қазақ елі - мәңгілік ел ұлттық идеясының мәні.
6.ЖОО-ның педагогикалық процесс жағдайында келешек мамандардың азаматтығы мен патриотизм, ұлттық өзіндік сана құрылымындағы әдіснамалық аспектілер.
1
№ 2
дәріс
сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Қазақ халқының дамуының тарихи және этникалық жолы.
2. Қазақ, қазақ елі этнонимдері: өткен, бүгін, болашақ. Этногенез кезеңдері (түрікке дейінгі,түрік, монғол). Қазақ этногенезінің дамуына монғол басқыншыларының әсері.
3. Қазақ халқының антропологиялық құрамы. Қазақ хандығының пайда болуы қазақ халқының құрылымындағы аяқтаушы кезең. Жаһандану тарихындағы қазақ халқының өкілдері.
4. Қазіргі Қазақстан жастарының ұлттық санасының тәрбиесіндегі ұлттық интеллигенцияның үлесі.
Дәріс -2 Мәңгілік ел идеясының дамуы мен қалыптасу тарихы Қарастырылатын Дәрістің қысқаша мазмұны:
1.Түрік Елі идеясы мен Қазақ Елі идеяларының арасында өзара сабақтастық бар екендігін, ал бұл ұстанымдардың сақ, ғұн, үйсін және қаңлы сияқты этникалық қауымдастықтардың қоғамдық өмірінен бастау алатындығын айтқан жөн.
2.Б.з.д мыңжылдықта қазақ жерінде өмір сүріп мәдениет жаратқан сақ қоғамында отан, ел туралы түсінік қалыптасып, оның ұстанымға айналғандығы анық. Ал филолог-ғалым Ғ.Айдаров ил , ел деген сөздердің мемлекет мағынасында түркі тіліне енуі осы Іле өзені өңіріне келіп, елдік құрған үйсін ұлысының тарихымен байланысты болуы әбден ықтимал деген пікірді білдірген. Бұл пікір негізсіз емес. Мәселен, Махмұд Қашқари (XІғ) Түрік сөздігінде Іле аңғарының түркілер өркениетінің қалыптасу процесінде маңызды орны бар екендігіне нұсқап, мәселен, жануарлар атымен аталған 12 жыл атауының өмірге келуін осы өзеннің бойындағы түркі елі қағанының қызметімен байланыстырады. М.Қащқаридың сөздігінде Ел мемлекет деген ұғымның баламасы.
Ерте орта ғасырлардағы түрік қағанатының тарих сахнасына шығуын ресейлік және еуропалық зерттеушілер оның басқа алыс-жақын елдерге жасаған басқыншылық әрекетімен байланыстырады.
Түрік қағанатының халықаралық дәрежедегі қуатты мемлекетке айналуы Қара қағанның інісі Іркін қағанның (таққа отырған соң қабылдаған аты Мұқан қаған) белсенді қызметіне тұс келді. Мұқан қаған көлемі ұлғая түскен мемлекеттің тұтастығын сақтау үшін аймақтық-сатылық басқару жүйесін енгізді. Мағынасы: аймақтық-сатылық жүйе бойынша тақ әкеден балаға емес, мемлекетті иелікке бөліп басқарып отырған қағанның ұлдары жасына қарай (яғни тақ ағасынан інісіне, егер кезектегі інісі өлген болса, онда оның ұлына) кезекпен және ретімен тақты иемденетін болды. Бұл тәртіпті ашыналық түркілердің үйсіндерден қабылдағандығы байқалады және ол жүйе мемлекеттің тұтастығына қызмет жасады.
3. Ортағасырлық түрік мәдениетінің әлемдік деңгейде танылуы Қарахандар мемлекетінің өмір сүрген мезгіліне тұс келеді. Қарахандар Орта Азиядағы мұсылман дінін қабылдаған алғашқы мемлекет болды. Орталық Азиялық түріктердің мемлекет құру және басқару салтын сақтай отырып, олар оны ислам институттарымен байыта түсті. Қарахандар мемлекеті ортаазиялық түркілердің интелектуалдық өсу мүмкіндігіне жаңа өріс ашты: білім мен ғылымға қолдау жасады, медреселер ұйымдастырды, қоғамда білім беделін арттырды т.с.с.
Осы ұстаным тұрғысынан келгенде Ж. Баласағұн мен М. Қашқаридың бізге қалдырған мұралары заман сұранысы тұрғысынан құнды.Махмұт Қашқаридың айтуында түріктер Алланың басқа да сүйікті құлдарының санатында. Ғалым Тәңірі оларды Түрік деп атады және оларды мемлекетке еге қылды, - деп көрсетіп, одан ары заманымыздың хақандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолдарына ұстатты; оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде соларды қолдады, - деген ойды айтып, түркілердің әлемдік кеңістікке шығып, өзін басқа өркениеттерге мойындатқандығын білдіреді. Сондықтан да ғалым түрік тілін үйрену уәжіп, білген абзал екендігін ескертіп, сол үшін де мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, Түрік тілдерінің диуаны,- аталатын кітабын жазып шыққандығын баяндайды.
Махмут Қашқари жасаған тұжырымға ұқсас ойды Ж.Баласағұн шығармасынан да оқимыз. Құтты білік авторының түсінігінде түріктер құрған мемлекеттік билік білімге, ақылға сүйенгенде ғана елге құт әкеле алады. Бұл осыдан 945 жыл бұрын, яғни 1069 жылы айтылған пікір. Бүгін оны ешкім де тура емес деп айта алмайды. Өйткені бұл тұжырым барлық замандардағы кез-келген қоғамға байланысты жасалған негізді тұжырым. Бұдан шығатын қорытынды: XI ғасырдағы Қарахандар әулеті басқарған түркілер мемлекеті жалпыадамзаттық даму арнасында тұрды, сол сияқты ол мемлекеттің Жүсіп Баласағұн және Махмұт Қашқари сияқты ғұламалары да жалпыадамзаттық арнада және деңгейде ойлап, еңбек етті.
Сонымен, отан тарихының жалпытүркілік кезеңінде көрініс тапқан ел, түрік елі идеясының қоғамдық ойдағы нақты құбылыс ретінде ерекшеліктеріне көңіл аударайық. Біз қараған мезгілде Іле, Орхон, Керулен, Алтай және басқа өңірлердегі түркі қоғамдары ел, этнос ретінде қалыптасу жолында тұрды.
4. XV ғасырдың 60- шы жылдары шаңырақ көтерген қазақ хандығы яғни, хандық түріндегі мемлекеттілігі қазақ халқының қалыптасу процесінің табиғи жалғасы әрі қорытындысы болатын. Үш бөліктен (жүзден) тұрған ел бұл кезеңде өзін Алаш мыңы атаса, көрші халықтар оны Қазақ елі атады. Қазақ елі атауы ауыстырған Алаш этнонимі ұлттық бірлікке өткен халықтың тұтастығын және еркіндікке, басқа елдермен тең өсіп-өнуге деген ынта-ықыласын білдіретін ұлттық идеяға ұласты.
Мынадай бір екі мәселеге көңіл аударған жөн. Олар, біріншіден, қазақ хандығының, яғни мемлекеттігінің басқа өңір емес, Жетісу өңірінде (Шу бойындағы Қозыбасы биігі) шаңырақ көтеруі болса, екіншіден, жаңадан құрылған хандық құрылымның Қазақстан немесе Қазақ хандығы атауын алуы еді. Ең негізгісі жаңа құралған хандыққа өз атын берген халық ендігі уақытта мемлекетті ұлт ретінде жаңа сапада төңірегіндегі елдерге таныла бастады.
Қалмақ шапқыншылығы жағдайында жалпыұлттық ұстанымға айналған Мәңгілік Ел идеясының мынадай аса маңызды өзекті ойларына көңіл аударған жөн. Ел басына төнген ауыр жағдайда ел басқарушы саяси топ мынадай жалпыұлттық мәні бар мәселені қоғам алдына міндет етіп қойды. Олар жалпыұлттық мемлекеттікті қайта жаңғырту, сондай-ақ халықтың белгілі бір бөлігін отырықшы егіншілік мәдениетіне аудару еді.
Зар заман мектебі ақындары жырлаған ойдың өзегі - отарлық әкімшілік қолына біржола өткен жерді жоқтау. Дулат пен Шортанбай сияқты ойшыл ақындар бұл пікірді өз ортасы тұрғысынан білдіргенімен, олардың шығармашылығына тән жалпыхалықтық мүддені, сол тарихи кезеңге тиесілі қоғамдық ойдағы үрдісті жоққа шығару қисынсыздық болар еді.
Шортанбай, Дулат, Мұрат шығармашылығы арқылы халықтың жалпы ұлттық көлемде өзінің отарлық, тәуелділік жағдайын түсінгендігі байқалады. Шортанбай, Дулат және Мұрат шығармашылығында бұлыңғыр болса да сол тарихи кезеңде отар елге айналған қазақ қоғамы үшін шарасыздықтың не екенін түсіну бар.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
1.Тарихшы Бартольдтың этнос терминіне берген анықтамасы
"өз мемлекетінен, тайпа, руынан бөлініп жеке өмір сүруші адам".
2.М.Ақынжановтың қазақ этносы терминіне берген анықтамасы
"хас-сақ, нағыз сақ деген атаудан қазақ шыққан".
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Халық құрылымының шарттары.
2.Қазақ халқының дамуының тарихи және этникалық жолы.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
3.Қазақ, қазақ елі этнонимдері: өткен, бүгін, болашақ.
4.Этногенез кезеңдері (түрікке дейінгі,түрік, монғол).
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
5.Қазақ этногенезінің дамуына монғол басқыншыларының әсері.
6.Қазақ халқының антропологиялық құрамы. Қазақ хандығының пайда болуы қазақ халқының құрылымындағы аяқтаушы кезең.
7.Қазақ шежіресі - әлеуметтік және халық жадындағы генеологиялық тасығыш. 8.Халықтың рухани бірігуіндегі қазақ даласының ұлы ойшылдарының рөлі. 9.Қазақ халқының ұлттық өзіндік санасындағы қазақ ағартушыларының рөлі. 10.Жаһандану тарихындағы қазақ халқының өкілдері.
11.Қазіргі Қазақстан жастарының ұлттық санасының тәрбиесіндегі ұлттық интеллигенцияның үлесі
1
№3
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1.Діл мінездемесі: ақыл қоймасына қарамастан, ой бейнесі, мінез толғанушылығы, дүниетанымы, адамдардың интегралды мінездемесі, тамаша құрамы, көзқарастар т.б.
2.Ділдің құрылымдық компоненттері.
3.Ұлттық құндылықтар - діл негізі.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Менталитет (діл). Қазақ халқының ділі (менталитеті). Елтану. Қазақтану. Діл (менталитет) құндылық бағдарды, қағидаларды, уәждерді, қажеттіліктерді және т.б. бейнелейтін жеке және топтық сананың деңгейі мен ерекшеліктерінің жағдайын сипаттайды, қазіргі уақытта ұлттық және тұлғалық ділдің мәнін зерттеудің қажеттілігі туындауда. Ділдің мәнін әлеуметтік-топтық көзқарас тұрғысынан қарастыруда, оның бұқаралық, пролетарлық, буржуаздық, бюрократиялық және т.б. түрлерін бөліп көрсетуге болатыны байқалады.
Философиялық әдебиеттерде менталитет - белгілі бір дәуірдегі, географиялық аймақтағы және әлеуметтік ортадағы адамдардың түсініктерінің, көзқарастарының, сезімдерінің жиынтығы, қоғамның тарихи және әлеуметтік үдерістерге ықпал ететін психологиялық құрылымы; психологтардың көзқарасынша, менталитет адамдардың психологиялық өмірінің ерекшелігі ретінде сол қоғамдағы білім мен діни сенім және басымды қажеттіліктерге негізделген ой-пікірлер, бағалау, нормалар мен ақыл-ой шабыттарының жүйесі арқылы ашып көрсетіледі.
Діл (менталитет) этнос (халық, тайпа, ұлыс, ұлт), мәдениет, дін, ғылым, өнер сияқты құрауыштардың күрделі үйлесуінен өседі, яғни қашанда күрделі интегративті және біртұтас сипатқа ие. Бұл құрауыштардың жинағы индивидтің жете ұғынуынсыз соқыр сезім деңгейінде іске асырылады. Осының салдарынан индивидтің өмірі мен іс-әрекетінің маңызды және жалпы сәттеріне тиісті жиынтықтар пайда болады. Зерттелініп отырған ұғымды біржақты талдау өте күрделі. Бірақ, біздің пікірімізше, мұнда адамның қоршаған ақиқат шындыққа көзқарастар жүйесі туралы сөз болып отыр, халықтың менталитеті оның дүниетанымдық ұстанымын көрсетеді және тұлғаның менталитетін қалыптастырудың негізі болып табылады.
2. Діл адамның санасында стратегиялық өмірлік мақсаттар мен жалпы дүниетанымдық бағдар ретінде мойындалған құндылықтардың бейнеленуі деп есептелетін құндылық бағдардың негізі болып табылады.
Ұлттық діл тұлғада ізгілік, адамгершілік, абырой, еңбексүйгіштік, ұжымшылдық, елжандылық, табиғатқа ұқыпты қарау, көркемөнер құндылықтарына зерек болуға қабілеттілік секілді базалық қасиеттерін қалыптастыруға қабілетті.
3. Ұлттық ділдің қалыптасу үдерісі келесі:
- географиялық,
- мәдени,
-экономикалық,
- қоғамдық-саяси факторларға байланысты.Кез келген халықтың ділін қалыптастыруда халық мекендеген географиялық, табиғи орта ерекше маңызға ие болған. Қазақтың кең даласы дала адамының жан дүниесін, оның өмір сүру салтын қалыптастырды.
Ұлттық және тұлғалық ділдің мәнін түсіну үшін ұлттық мәдениетті халықтың тарихи дамуы барысында жинақтаған рухани және материалдық құндылықтар жиынтығы ретінде білу қажет. Ашықтық, достық, қонақжайлылық, кексіздік және т.б. қазақ ұлтының ментальдық қасиеттері болып табылады.Қазақтардың жетекші этникалық дәстүрінің бірі өзінің шыққан тегін білуі болып табылады, оларға барлық уақытта өзінің генеалогиялық өзегін, көшпенділерге тән болған өзінің ұрпағын жалғастыруға талпыныс, өз қауымының салты мен дәстүрін дамыту тән. Көптеген отбасыларда ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға берілетін жәдігер, мұра (реликвии) сақталған. Сондықтан бала жас кезінен өзінің ата-бабалары мен өзінің ататегіне құрметпен қараған. Қоғамды дамытудың мақсаты ұлттық идеяда көрініс табатын, халықтың түпкі қызығушылығынан, ұлттық мәдениетінен туындайды.
Ұлттық рух - ұлттық нақтылықтың сапалық күй-жайының жинақталған нәтижесі. Үнемі төмендету, тәуелділік пен көнгіштікте болған халықтың рухы жоғары болмайды. Ұлттық рух - жеке батырлар мен халықтық ержүрек жауынгерлердің ер мінезді қасиеттерінің (ар, намыс, ұят, абырой) жиынтығы емес. Ал экстремальдық жағдаятта ұлттық рух магиялық, сиқырлы күшке енеді.
Сондықтан этностың менталитеті - халықтың рухани, экономикалық, этникалық және тарихи дамуының күрделілілігін, мазмұнын, белгілері мен сипаттамаларының жиынтығы
Тұтас алғанда, тұлғаның ұлттық менталитетін қалыптастыру кезеңдері тұлға теориясына негізделеді. Яғни, жоғарыда айтылған жағдайлардың болуы ғана емес, және қажет:
- тұлғаның мотивациялық саласын қалыптастыру (өсіп келе жатқан ұрпақ ұлттық тілді, дәстүрді, салтты, т.б. меңгеруге ынталы болуы керек);
- жастарды сәйкес біліммен және біліктілікпен қамтамасыз етужабдықтау;
- қазақтың ұлттық менталитетіне сай іс-әрекет, қарым-қатынас тәсілдерін, мінез-құлық типін қалыптастыру.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
Менталитет мәдениеттің қай деңгейімен тығыз байланысты?
[a] Суперөркениет.
[б] Әлемдік мәдениет.
[в][+] Ұлттық мәдениет.
[г] Рухани мәдениет.
[д] Субмәдениет.
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Діл мінездемесі: ой бейнесі, мінез толғанушылығы, дүниетанымы, адамдардың интегралды мінездемесі, тамаша құрамы, көзқарастар т.б.
2.Ділдің құрылымдық компоненттері.
3.Ұлттық құндылықтар - діл негізі.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
4.Ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың өзара байланысы.
5.Ұлттық құндылықтар жүйесі : тіл, халық тарихы, салт, әдет, табиғат, мораль
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
6.Қазақ халқының ділі және оның ерекшеліктері.
7.Қазақ халқының ділінің қалыптасуына әсер ететін факторлар: (географиялық орта, климаттық жағдай, қазақтың көшпелі мәдениеті, өмір салты, дін, тәңірлік, ата - бабалардың культі).
8.Қазақтану, Елтану - қазіргі таңдағы қазақ жастарының ұлттық ділінің құрылым ерекшеліктері.
1
№4
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Ұлттық сана халықтың дүниетанымының бөлігі.
2. Тұлғаның ұлттық санасының ортақ мінездемесі. Қазақ халықтың ұлттық санасының (тарих, тіл, жөн-жоралғылар және жөн-жоралғылар, мәдениет) құрама компоненттері.
3. Ұлттық сана - тұлғаның дамуының мықты генераторы, адам тәртібінің реттеуіші.
4. Ұлттық сананың психологиясы.
Ұлттық өзіндік сана.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Адам бойындағы ұлттық өзіндік сана оның тұлғалық қалыптасуы және әлеуметтік-психологиялық тұрғыда нақты бір деңгейге жетуі үшін қажетті маңызды өлшемдердің бірі болып табылады.
Ұлттық өзіндік сананың дамуы сана және ұлттық өзіндік сана ұғымдарын анықтаумен тығыз байланысты. Саналы адам ғана өзіндік санаға ие. Өзіндік сана - бұл табиғи бейнені көрсететін сананың ерекше формасы. Психологияда өзіндік сана тұлғаның жеке даралық ерекшеліктерінің көпқырлылығын және оның көптеген қоғамдық байланыстардағы өзіндік мәні мен орнын көрсететін процесс ретінде түсіндіріледі.
Адам сана және өзіндік сана арқылы әртүрлі қарым-қатынас және іс-әрекетке белсенді араласу нәтижесінде тұлға болып қалыптасады. Адам болу - сана ғана емес, сонымен қатар өзіндік санаға да ие болу дегенді білдіреді. Өзіндік сананың жас ерекшеліктері, діни, кәсіби, таптық, ұлттық және басқа да түрлері бар. Әлеуметтік ғылымдарда ұлттық өзіндік сана, этникалық өзіндік сана және таптық өзіндік сана терминдері қолданылады. Олар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүшелерінің өзіндік сананың ерекшеліктерін, мақсатын және әлеуметтік ортадағы орнын түйсінуін білдіреді.
Көптеген авторлар ұлттық сана және ұлттық өзіндік сана ұғымдарының шекарасын, ара-жігін ажыратудан қашқақтайды. Ұлттық сана - қоғамдық сананың бір формасы, онда қоғамның этникалық өмірі көрініс береді; бұл этникалық процестердің табиғи өзіндік ерекшеліктерін түсінудегі теориялық және қарапайым көзқарастардың жиынтығы. Өзіндік сана арқылы әр ұлт өзінің көпұлтты әлемдегі жалпы, түпкі тектік қызығушылықтары, мақсаты мен мұраты, өзіндік бет-бейнесін, сонымен қатар өзге ұлттар мен мемлекеттерге деген қатынасын түсінеді. Сол себепті көптеген ғалымдар ұлттық өзіндік сананы халықтың рухани мәдениетінің ұлтттық діңгегі деп пайымдайды.Ұлттық сана теориялық жәнеқалыптыдеңгейде көрініс береді. Ұлттық өзіндік сана ұлттық сананың ядросы ретінде тұтас бір ұлттың, этностық топтардың және жеке тұлғалардың да қызығушылықтарын бейнелейді. Ұлттық өзіндік сана көпұлтты қоғам деңгейінде этникалық өзіндік санамен өзара әрекеттестік үдерісінде пайда болады. Ұлттық өзіндік сана әртүрлі қызмет атқарады:бейімделу, қорғаныш, танымдық, өзін-өзі бақылау, тұрақтылық, жасампаздық, әлеуметтенушілік және жобалаушылық сияқты қызметтер.
Ғалымдар арасында халықтың ұлттық өзіндік санасының құрылымын анықтауда қалыптасқан нақтылық жоқ. Халықтың ұлттық өзіндік санасының қалыптасуына мынадай әртүрлі факторлар әсер етеді: ұлттың өмір сүруінің әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайлары; этникалық орта, этноәлеуметтік жағдайлар; этномәдени салт-дәстүрлер, құндылықтар; мемлекеттің экономикалық дамуындағы әлеуметтік идеялар,оның институтары және қарым-қатынастары; саяси сезімдер мен топшылаулар; діни көзқарастар; халықтың көш-қоны;этникааралық белсенді байланыстар; мемлекет және оның институттары, отбасы; білім беру жүйесі ( оқыту және тәрбиелеу); БАҚ , мәдени мекемелер және т.б.
Ұлттық өзіндік сана - бұл тұлғаның өзінің белгілі бір ұлттық қауымдастықтың өкілі екенін түсінуіне, өзге ұлт өкілдерінің мәдениетін дұрыс бағалай алуын реттейтін, сонымен қатар оның тіл, мәдениет, өз қауымдастығының ерекшеліктерін білетін және діни, территориялық, мемлекеттік қоғамдастықтағы ұлттың өткен тарихы туралы өз көзқарастары бар индивидтің тұлғалық дамуының интегративті сипаты. Ұлттық өзіндік сана тұлғаның құндылықты-мәнді негізін құрайтын құрылымдық маңызды компонент деп саналады. Ұлттық өзіндік сана когнитивті, эмоциональды және мінез-құлықтық компоненттердің жиынтығындағы күрделі құрылымға ие. (Л.М.Дробижева, Квитковская В.И., Ондар Л.М.).
Әлемде халықтардың өзінің тұрмыс-тіршілігін сақтап қалуына ұмтылу, өз мәдениеттері мен психикалық ойлау қабілеттерінің ерекше екендігін атап көрсетуге, өзінің белгілі бір этносқа жататындығын сезінуге ұмтылу үрдістері белсенді түрде жүріп жатыр. Әртүрлі континенттегі көптеген елдердің халқына қозғау салған бұл құбылыс бүгінгі заманғы этникалық парадокс деген атауға ие болады.
Ұлтаралық қатынастардың дамуы, этникалық қарама-қайшылықтардың шиеленісуі ұлттық сана-сезімнің қалыптасуын зерттеу проблемасын бірінші кезекке шығарады. Аталған проблема ғалымдар мен практиктердің алдына жылдам ауысатын қоғамда ұлттық сана-сезімді қалыптастыру жолдарын қайта қарастыру міндеттерін қояды.
Ұлттық сана-сезімді этнопсихологиялык тұрғысынан қарастырсак Ұлттық сана-сезім термині бұдан да ауқымы кең түсініктер жүйесімен байланысты. Ұлттық сана-сезімнің қалыптасу үрдісінде бірқатар жағдайлар қажетті. Бірінші кезекте, әрине, өзін осы немесе өзге бір кейіпте сезінетін ұлттың өзі болуы тиіс. Ұлт дегеніміз өз кезегінде этностың дамуының бір кезеңі. Бұл түсініктер кешенін толығымен игергенде ғана ұлттық сана-сезім деген ұғымды түсінуге болады.
Ұлттың ұлттық сана-сезім мен өзіндік сана-сезімді, ұлттық құндылықтарды, ұлттық мүддені, ұлттық мәдениет пен тілді білдіретін ішкі мазмұнының өмір сүруі мен ұдайы дамып отыруы ұлттың ұзақ өмір сүруінің қайнар көзі болып табылады.
Ұлттық сана-сезім ұлттық сананың ядросы бола отырып, адамдардың өзінің белгілі бір этникалық қоғамдастыққа қатыстылығын сезінуінің нәтижесінде қалыптасады, осы қоғамдастықтың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орнын түсінуінің нәтижесі болып келеді. Ұлттық сана-сезім этностың жекелеген тобының немесе толық бір ұлттың қызығушылығын көрсетуі мүмкін. Ұлттық сана-сезім көрінісінің негізінде этникалық идентификация (этникалық) феномені жатады, яғни адамның өзін нақты бір этникалық топтың мүшесі ретінде тұрақты түрде қабылдауының қалыптасуы жатады. Ұлттық сана-сезім идея, көзқарас пен ой-пікір, сезім- эмоция, көңіл-күй арқылы көрінеді және ұлт мүшелері түсініктерінің мазмұнын, деңгейі мен ерекшеліктерін: өзінің белгілі бір идентификациясын, басқа қоғамдастық өкілдерінен айырмашылықтарын,ұлттық құндылықтары мен қызығушылықтарын, ұлт тарихы, оның қазіргі күйі және даму перспективасы, өзінің әлеуметтік-этникалық қоғамдастығының ішкі мемлекеттік, мемлекетаралық және ұлтаралық қатынастардағы орны туралы пікірлерін көрсетеді.
Студенттердің ұлттық өзіндік санасын қалыптастыру бұл жоғары оқу орындарының барлық құрылымдық бөлімдеріндегі мақсатты түрде жүйелілік пен тұтастықты белсенділікті қажет ететін студент тұлғасының қалыптасуындағы тәрбие жұмысының, сонымен қатар студенттің өзінің белсенді іс-әрекетін білдіретін кешенді үдеріс.Ұлттық өзіндік сананың іс-әрекеттік компоненті тек шынайы әрекетті ғана қамтымайды, ол сол сияқты адамдардың кәсіби және тұлғалық сферадағы кез келген этносаралық байланысты орнатудағы әрекеттерімен де сабақтасады.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
1.Сананың жекеден жалпыға қарай алғашқы даму сатысы
А) Аталық сана
2.Күнделікті сана - бұл
А. бұл көңіл - күйлердің жиынтығы
В. бұл нанымдар мен сенімдер, болмысты әсерлеп түсіну
С. адамдардың әртүрлі қоғамдық құбылыстарды күнделікті өмірдегі түсінуі
Д. жоғарыдағының бәрі
Е. бұл сезімдердің жиынтығы
3.Сана формалары:
1. Жеке сана
4. Өзіндік сана
А)адамның қоғамдағы өзінің іс-әрекеттерін, сезімін, ойларын, жүріс-тұрыс қимылдарын, әдебін, мүдделерін, қоғамдағы өз орнын бағалау мен түсіну.
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Негізгі жақтарының үш психологиялық мінездемесі: өзіндік таным, өзіндік қарым-қатынас өзіндік бақылау.
2.Ұлттық сана халықтың дүниетанымының бөлігі.
3.Тұлғаның ұлттық санасының ортақ мінездемесі.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар
4.Қазақ халықтың ұлттық санасының (тарих, тіл, жөн-жоралғылар және жөн-жоралғылар, мәдениет) құрама компоненттері.
5.Ұлттық сана - тұлғаның дамуының мықты генераторы, адам тәртібінің реттеуіші.
6.Этностың мүшесі пікірінің рөлі туралы, оның тұрмысының өзінің тұтастығының әрекетінің мінездемесінде.
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
7.Ұлттық сананың көрінісі этникалық таптаурында, көңілдерде, тұлғаның және топтың жаратпаушылықтарында.
8.Ұлттық сананың психологиясы.9.Бірдейлестірудің үлгілері, бейімделу- компенсаторлық үдеріс және өмірлік мағынаны айырудың факторлары.
10.Жеке сана және тұлғаның өзін идентификациялау үдерісі - "Мен- концепциясы" - ұлттық сана негізі. 11.Адамның өзі туралы тамаша жүйесі, халықтың дүниетанымы мен ұлттық мүлкі туралы.
1
№5
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1.Этникалық әлеуметтену ұғымы. Тұлғаның этникалық әлеуметтенуінің рөлі. Адамның өмірінде этникалық фактордың рөлі.
2.Этникалық әлеуметтену - әлеуметтену аспектісінің бірі, қоғамда қабылданған тұлғаның өзіндік дамуында және тұлға даму үрдісіндегі этноәлеуметтік рөлі.Этникалық бірдейлік түрлері.
Этникалық әлеуметтену мен этникалық идентификация.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Әлеуметтендіру адамның әлеуметтік ортаға енуі және мәдени, психологиялық, әлеуметтік факторларға бейімделуі, оның бүкіл өмірі барысына созылатын үздіксіз үдеріс. Этникалық әлеуметтендіру индивидтің әлеуметтенуінің өзіндік типі болып табылады, оның мәні индивидтің этникалық мәдениетті, этностың нормаларын, құндылықтарын және мінез-құлық үлгілерін белсенді меңгеруімен, тиістілігін терең түсінуімен сипатталады.
Этнос адамға өзінің халқымен, басқадан ажыратып отыратын тарихымен, мәдениетімен, тілімен және ділімен бірегейлену, әлемді жағымды қабылдауға, тұрақтылықты және өмірдің құндылығын сезінуге көмектеседі. Этнос қана әрбір адам үшін маңызды қызметті табысты атқаруға қабілетті: 1) қоршаған әлемде салыстырмалы реттелген ақпараттар бере отырып, бағдарлау; 2) жалпы өмірлік құндылықтарды ұсыну; 3) әлеуметтік ғана емес, физикалық өзін сезінуге жауап бере отырып, қорғау.
Ғалымдар этникалық әлеуметтендірудің сол немесе басқа этностағы ерекшелігін мойындайды, оларды екі топқа біріктіреді - витальды және ментальды (негізгі рухани қасиеттер). Этностың витальды ерекшелігі (өмірлік, бұл жағдайда биологиялық-физикалық) баланы физикалық дамыту тәсілдері (баланы емізу, тамақтандыру сипаты, спорттық сабақтар, баланың денсаулығын қорғау және т.б.) деп түсініледі.
Этникалық әлеуметтендіру өзіне этностың әлеуметтенуін енгізетін көпдеңгейлі әлеуметтік құбылыс, яғни этникалық топтың ұрпақ аралық әлеуметтенуі, сонымен бірге этномәдени фактордың ықпалымен тұлғаны жеке әлеуметтендіру. Жастар этникалық мәдениетті алып жүруші және топтық қауымды ары қарай өндіруді қамтамасыз етуші. Ал этникалық мәдениет жалпыдамзаттық мәдениеттің бөлігі болып табылады.
Этникалық әлеуметтендіру - бұл үздіксіз үдеріс. Оның кезеңдері тұлғаның жас ерекшелік және психологиялық дамуымен тікелей байланысты емес, сондықтан біріншілік және екіншілік этникалық әлеуметтендіру бөліп көрсетіледі. Этникалық әлеуметтендірудің біріншілік кезеңінің негізі көрсеткіші жастық даму тән этникалық бірегейлікті қалыптастыру болып табылады, екінші кезеңнің көрсеткіші ретінде жағымды этникалық бірегейлік ұстанымға негізделген этникалық құзыреттілік қатысады.
Этникалық өзіндік сана-сезім этнос мүшелерінің өз ұлтының басты белгілерінің бірі, оның ерекшеліктері мен жетістіктері туралы пайымдарын енгізеді. Тұлғаның этникалық өзіндік сана-сезімі өзіне және басқа этносқа тән ерекшеліктер туралы күнделікті түсініктерге негізделетіндіктен, субъективтілікпен және іріктеулермен сипатталады, бірақ оларды объективті емес бейнелейді, ал өзінің қабылдау призмасы арқылы бүгу өзінің және басқа халықтың бейнесін қалыптастырудағы кейбір бұрмалауға алып келетінінен қашпау қажет.
Ұлттық таным мен өзін-өзі танудың нәтижесі ұлттық өзін-өзі анықтау және бірегейлік болып табылады. Этникалық бірегейліктің қалыптасуына және адамның өзінің этникалық тиістілігін жете ұғынуына олардың көпэтникалық немесе моноэтникалық ортада өмір сүру фактісі әсер етеді.
Қазіргі заманғы этнология этникалық бірегейліктің негізгі фазаларын бөліп көрсетеді: Этнодифференциация фазасы,авто және гетеростереотиптерді жасау фазасыа,ұлттық мұраттыңидеалдың қалыптасу фазасы.
Сонымен қатар, жағымды және жағымсыз этникалық бірегейлікті бөліп көрсетуге болады. Психологтар этникалық бірегейлікті қалыптастыруға ықпал ететін факторлардың ішінен: 1) отбасында, мектепте және әлеуметтік ортада этникалық әлеуметтенудің ерекшеліктерін;2)этнобайланысты ортаның,алдымен гетерогендіктіңгомогендіктің ерекшеліктерін; 3)этникалық топтар арасындағы мәртебелік қатынастарды бөліп көрсетеді.
Ұлттық сана-сезімді қалыптастыруда сәйкестендіру (идентификация), эмпатия, децентрация, стереотипизация, рефлексия және т.б. әлеуметтік-психологиялық тетіктер маңызды рөл атқарады. Жастық шақ тұтас алғанда әлеуметтендіру, көбінесе этникалық әлеуметтендіру үдерісіндегі дағдарыс нүктесі болып табылады.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
1.Идентификация ұғымын енгізген
З.Фрейд
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Этникалық әлеуметтену ұғымы.
2.Тұлғаның этникалық әлеуметтенуінің рөлі.
3.Адамның өмірінде этникалық фактордың рөлі.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
4.Этникалық әлеуметтену - әлеуметтену аспектісінің бірі, қоғамда қабылданған тұлғаның өзіндік дамуында және тұлға даму үрдісіндегі этноәлеуметтік рөлі.
5.Этникалық бірдейлік түрлері.
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
6.Этникалық бірдейлік - ұлттық сананың дамуының негізі.
7.Этникалық бірдейліктің бастауы.
8.Этноцентризм феномені, маңызы және ұғым аспектілері.
9.Этноцентризм - тұлғаның ұлттық мәдениетке телінуі және әлеуметтену үрдісінде.
10.Этноцентризм көрінісі - топаралық қатынастарда.
11.Этноцентризмнің психологиялық қызметі.
12.Этникалық сана, этникалық бірдейлік және этникалық толеранттылық тұлғаның этникалық біліктілігінің белгісі.
13.Этникалық біліктілік - этникалық әлеуметтену нәтижесі.
14.Этномәдени таным мен сана.
15.Этникалық бірдейлік - ұлттық сана дамуының негізі.
1
№6
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1."Рухани мәдениет", "материалдық мәдениет", "ұлттық мәдениет"ұғымдарының мәні.
2.Ұлттық мәдениеттің компоненттері. Қазақ ұлттық мәдениетінің Қазақ ұлттық мәдениетінің дамуы.
3.Қазақ ойшылдары: қазақ философиясы, философиялық ұстанымдары, ұлттық мәдениеттің құрылымына оның ықпалы. Қазақ халықтың материалдық мәдениеті және оның сипаттамасы.
4.Қазақ халқының рухани және материалдық мәдениеті, оның ділінің, ұлттық рухтың және ұлттық сананың дамуына ықпалы. Дүниежүзілік мәдениетке қазақстандық мәдениеттің үлесі.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
6-лекция тақырыбы. Қазақтың ұлттық мәдениеті.
Дәрістің жоспары:
1. Ұлттық мәдениет мәнінің және мақсатының жалпы сипаттамасы, оның компоненттері
2. Дәстүрлі мәдениет және оның қызметтері
3. Қазақтардың дәстүрлі мәдениеті және оның ерекшеліктері
4. Қазақ халқы философиялық ойының оның рухани мәдениетінің қалыптасуына әсері
Дәрістің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№
дәріс
Дәріс тақырыбы және тезистер
Сағат көлемі
№ 1
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Ұлттық тәрбие. Ұлттық тәлімдік мұраттың мінездемесі.
2. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік жағдайында келешек маманның ұлттық тәрбиесінің мәні, мақсаты мен міндеттері. Ұлттық тәрбиенің көкейкесті мәселелері.
3. Болашақ мамандардың ұлттық өзіндік санасы құрылымындағы Мәңгілік ел пәнінің нәтижесі мен мақсаты. Мәңгілік ел пәнінің өзекті міндеті ретінде қазіргі заман жастарының ұлттық өзіндік санасы, тәрбиесіндегі, жаңа қазақстандық патротизм, азаматтық пен әлеуметтік жауапкершіліктің қажетті шарттары.
4. Қазақстан Президенті Жолдауы мен стратегиялық құжаттарда Қазақ елі - мәңгілік ел ұлттық идеясының мәні.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
1-дәріс. Ұлттық тәрбие пәнінің мақсаты мен өзектілігі. Болашақ мамандардың ұлттық өзіндік санасы құрылымындағы Ұлттық тәрбие пәнінің нәтижесі
Посткеңестік кезеңде Қазақстан Республикасының Президенті жариялаған ұлттық идеяның сол немесе басқа стратегиялық ұлттық жобаларда және Жолдауларда студент жастарға, тұтас Қазақстан халықтарына ұлттық тәрбие берудің мақсаты мен міндеттерін анықтағанын дәлелдейді.
Материалдар мәліметтерінен, ұлттық идеяның үш құрауыштарының контекстінде (мәнмәтінінде)Ұлттық тәрбие пәнінің мақсаты: ұлттық сана-сезімнің, ұлттық рухтың, патриотизм рухының, тарихи сана мен әлеуметтік жадының, кәсібилік пен бәсекеге қабілеттілік рухының жоғары жаму деңгейі бар; Қазақстан халқының тәуелсіздігін, қауіпсіздігін, тұрақтылығын, дамуы мен тұрмысын жақсарту жөніндегі белсенді де шешімді іс-қимылдарға дайын болатын, ұлттық мәдениеттің рухани құндылықтарын дамытып сақтауға жауапты, өзге мәдениеттер өкілдерімен сындарлы келісім құруға дайын мамандардың жаңа буынын, қоғамның әлеуметтік белсенді мүшелерін тәрбиелеу екені айқындалды.
Осы мақсатқа сәйкес қазіргі заман жағдайында болашақ мамандарға ұлттық тәрбие берудің негізгі міндеттері төмендегілер болып табылады.
1. Болашақ мамандарға (ұлттық қатыстылығына қарамастан) негізгі құрамдас бөліктері тарих, тіл, салт-дәстүр, өзіндік ерекшелік болып табылатын, әлем мәдениетінің табиғи бөлігі ретіндегі қазақ халқының ұлттық мәдениетіне терең ену арқылы ұлттық сана-сезім мен ұлттық рухты, сонымен бірге қазақ халқының ұлттық мүдделерін, ұлттық құндылықтары мен құнды бағдарларын ұғынып қабылдауды қалыптастыру.
2. Мемлекет құраушы ұлт студенттерінде жеке ұлттық негіздерді, өз халқының қалыптасу мен даму тарихын ұғына білуді оның өткенімен, бүгінімен және болашағымен бірлікте және өзара байланыста ұлттық рух, жеңіс рухы, патриотизм рухы, тарихи сана мен әлеуметтік жады негіздері ретінде қалыптастыру.
3. Болашақ мамандарда (ұлттық қатыстылығына қарамастан) Қазақстан халқы тарихы мен тағдырының дамуының басты қозғаушы тетігі ретіндегі, халық рухы күшті болған сайын оның мемлекеттілігінің болашағы да жоғары деген біріктіруші және нығайтушы негіздер ретінде ұлт рухын, бірігу рухын қалыптастыру, нығайтып дамыту.
4. Студенттерде (ұлттық қатыстылығына қарамастан) қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде, қазақ халқының, қазақ жерінде тұратын барлық халықтар мен ұлыстардың ұлттық сана-сезімінің базалық руханилығы мен бірігуінің өзегі ретінде, тұтастай алғандағы ұлт рухын дамыту негізі ретінде белсенді түрде үйренуге дайын болуды қалыптастыру.
5. Студенттерде (ұлттық қатыстылығына қарамастан) бірге өмір сүріп жатқан халықтар мен ұлыстардың салт-дәстүріне, ұлттық мәдениеті мен тарихына қазақ халқының озық дәстүрлері негізінде (қонақжайлылық, барлық адамдарға қамқорлық, төзімділік) құрметпен қарауды қалыптастыру.
6. Студенттерде (ұлттық қатыстылығына қарамастан): а) ұлттың жоғары қадыр-қасиет, патриотизм мен азаматтылық, төзімділік пен адамгершілік деңгейін, денсаулық пен салауатты өмір сүруді бағалай білуді; ә) мемлекеттің әл-қуатын дамыту мен қауіпсіздігін сақтауға жауапкершілікті мойынға алуды, туған жері қожайыны ретінде сезінуді; б) перманентті дербес өзін-өзі құрушы қызмет қажеттілігі мен дайындығына тұлғаның мәндік маңызын дамытып, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі танытуға қажетті шарт ретінде, жақсылық, ақиқат, сұлулық сияқты мәңгілік мұраттарды белгілейтін өмір, бостандық, ар, сенім, сүйіспеншілік, бақыт сиқты негізгі жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталған тұлға болуға тәрбиелеу.
7. Этносаралық,конфессияаралық және мәдениетаралық диалогқа дайын болуды айқын білдіретін жан-жақты парасатты, перманентті жетілген және бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру . Жоғарыдағы айтылғандарға сәйкес тәрбие, этникалық тәрбие, көпмәдени тәрбие, ұлттық тәрбие ұғымдарының мәнін анықтауға тоқталамыз. Осы ұғымдардың мәнін ашу Мәңгілік ел ұлттық идеясының үш маңызды құрауыштарының контекстінде (мәнмәтінінде) ұлттық тәрбие берудің жоғарыда белгілеп көрсетілген міндеттерінің маңызын анықтауға мүмкіндік береді.
Қоғамның дамуы мен сақталуы ұрпақ тәжірибесін үздіксіз берумен байланысты. Оны жаңа ұрпақ материалдық және рухани құндылықтарды дамытуда өз үлесін қоса отырып, меңгереді және қолданады, байытады және жетілдіреді. Мұндай байланыс пен сабақтастық ТӘРБИЕ арқылы жүзеге асырылады. Тәрбие - бұл қоғамның тарихи және мәдени тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа берумен байланысты қызметі. Тәжірибені адамға таныс білім, білік, ойлау тәсілі, адамгершілік, этикалық, құқықтық нормалар және т.б. деп түсінуге болады. Яғни адамзаттың рухани мұрасының тарихи даму үдерісіндегі жасалғанның барлығы. Адамзат есейген сайын әлеуметтік тәжірибе мазмұны бойынша күрделене түскен. Осыдан ТӘРБИЕ өмірдің және қоғамның дамуының маңызды факторы, сонымен қатар арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында тұлғаны қалыптастырудың мақсатқа бағытталған үдерісі. Француз философы К.А.Гельвеций XVIII ғасырда-ақ тәрбие жетілген сайын халық бақытты болады - деп жазған [2, 506].
Тәрбиеге келесі ерекшеліктер тән:
- 40-35 мың жыл бұрын адамзаттық қоғамның пайда болуымен қалыптасты және барлық қоғамдық-экономикалық формацияға тән. Тәрбие содан бері, қоғам өмір сүріп жатқанда болады;
- әлеуметтік құбылыс тек адамдарға тән. Жануарлар мінез-құлықтың дайын сызбанұсқасымен туылады, оған тек қана нақты жағдайға бейімделу қажет. Ал адам әлем туралы дайын біліммен өмірге келмейді, оларды қоғамдағы өмір сүру үдерісінде меңгереді;
- тарихи сипатқа ие. Бұл мақсат, мазмұн, құрал, формалар мен әдістер, қоғамдағы өзгерістерге қарай өзгеретін саяси білімдерде байқалады;
- қоғамның қызметі арнайы құрылған мемлекеттік және қоғамдық құрылым, қоғаммен бақыланатын және коррекцияланатын білім беру мекемелері арқылы жүзеге асырылады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде - өсіп келе жатқан ұрпақты, оның қоғамның өндіріс күшінің маңызды элементі, өзінің өмірлік жолын жасаушы, тұлғалық және жеке дамуын қалыптастырудың, қоғам өміріне қатыстырудың, ендірудің күрделі және қарама-қайшы үдерісі. Сондықтан тәрбие сонымен бірге тұлғаның мәнді күштерін, өзінің табысты өмір сүруі мен тіршілігіне қажетті құндылықтарды, адамгершілік ұстанымдар мен моральдық нормаларды меңгеруін және қабылдауын ашып көрсететін мақсатқа бағытталған, ұйымдастырылатын үдеріс ретінде қарастырылады.
Тәрбие түрлерінің әртүрлі жіктемесі бар:
- мазмұны бойынша (адамгершілік, еңбек, ақыл-ой, физикалық, эстетикалық және т.б.);
- формасы бойынша: институциональдық белгісі (отбасылық, мектептік), конфессиональдық (діни), арнайы оқу мекемесіндегі тәрбие (пенитенциарлы), тұрғылықты орны бойынша (мектептен тыс) және т.б.;
- тәрбиенің объектісі бойынша (азаматтық, патриоттық, құқықтық, экологиялық және т.б.).
XX ғасырдың ортасы мен XXI ғасырдың басында әлемдік қауымдастықта жаһандану бағыты, мәдениетаралық өзара байланыстың кеңейтілуі, рухани және материалдық құндылықтар пайдасының өсуі, тұлғалық жекеліктің дамуы байқалды.
- басқа адамға, нәсілге, дінге, әлеуметтік құрылысқа, тәрбиенің мұратына толерантты қатынасын тәрбиелеу;
- дербес адамгершілік жоғары сапа қасиеттерін тәрбиелеу;
- адамдармен - басқа нәсіл, тіл, дін, этнос және т.б. өкілдерімен бірге өмір сүру дағдысына тәрбиелеу;
- басқа адамға көмектесуге дайындық және рақымдылық сезіміне тәрбиелеу;
- әлем үшін тәрбиелеу.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай ережелер мен тұжырымдар жасалады:
1. Қазіргі заман жағдайында болашақ мамандарға ұлттық тәрбие берудің өзекті міндеттерінің бірі олардың жоғары деңгейдегі ұлттық сана - сезімін қалыптастыру болып табылады.
2. Болашақ мамандардың жоғары деңгейдегі ұлттық сана - сезімін қалыптастыру Мәңгілік Ел ұлттық идеясының үш маңызды құраушылары контекстінде (мәнмәтініде) жүзеге асырылуы тиіс:
-этнос қалыптастырушы, этникалық сәйкестендіру мен этникалық әлеуметтендіруді дамытуға бағытталған этникалық тәрбие есебінен жүзеге асырылады;
-азаматтық, азаматтық сәйкестілікті дамытуға бағытталған көпмәдени тәрбие есебінен іске асырылады; ;
-жалпымемлекеттік, болашақ мамандардың бәскеге қабілеттілігін дамытуға бағытталған зияткерлік тәрбие арқылы жүзеге асырылады.
Сондықтан көпұлтты Қуатты Күшті Қазақ мемлекетінің жақын болашақта қалыптасуы ұлттық тәрбиенің мәнін өзіне этникалық, көпмәдени және зияткерлік тәрбие, олардың бірлігін, өзара байланысын мен өзара шарттылығын таңдап алған Мәңгілік Ел ұлттық идеясының үш маңызды құраушылары контекстінде (мәнмәтінінде) кеңінен түсінуді талап етеді.
Кез келген қоғам тәрбиелік жүйені құра отырып, мақсатқа бағдарланған үдерісті жасауға талаптанады. Мақсаты - іс-әрекеттің идеалды үлгісінің нәтижесі. Тәрбиенің мақсаты тәрбие үдерісінің нәтижесі туралы алдын ала анықталған түсініктер. Осындай нәтиже тәрбиелік идеалмұрат болып табылады. Сондықтан ұлттық тәрбиелік мұрат (идеал) - білімнің жоғары мақсаты, адам туралы адамгершілік (идеалды) түсінік, тәрбие, оқыту мен даму ұлттық өмірдің негізгі субъектілерін күшейтуге бағытталған: мемлекет, отбасы, мектеп, саяси партиялар, діни бірлестіктер және қоғамдық ұйымдар (А.Я. Данилюк, В.А.Тишков, А.М.Кондаков) [5,5].
Қоғамның даму үдерісінде тәрбиелік идеалмұрат өзінің нақты-тарихи мазмұнымен толықтырылады.Спартадағы тәрбиелік идеал - тамаша дайындалған әскер, әскери қауымның мүшесі. Сократтың пікірінше, тәрбиенің мақсаты - бұл өзін-өзі тану. Платонның шәкірті Аристотель тәрбиенің мақсаты - жанның жоғары жақтарының - ақыл мен ерік-жігердің дамуы деп есептеген. Сонымен бірге көп уақытқа дейін тәрбиенің мақсаты адамның алла берген табиғатынан деп түсініліп келді.
Ағылшын философы Д.Локк тәрбиелік идеал - жоғары білімді адам - джентльмен, іскерлік және кәсіпкерлік қасиеттерін меңгерген, басқа адамдармен қатынаста тәрбиелілігімен ажыратылады деп есептеді. Ресейде Екатерина II басқарған уақытта мемлекеттік қайраткер, педагог И.И. Бецкой жабық мекемелерде тәрбиеленетін жаңа адамдарды тәрбиелеу бағдарламасын жасады. Мұндай мекемелер кадет корпусы, бекзат қыздар институты болды.
Тәрбие мақсаттарының ішіндегі жаҺандық мақсаты - әр адамның жан-жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Тәрбиенің жетілген адам туралы ертедегі - дене әсемдігі мен рухани-адамгершілік құрылымның сәйкестілігін үйлестіру идеясы Ежелгі Грецияда пайда болды. Ол калокагатия (греч. kalos - тамаша, әдемі, agathos - мейірімді, адал) деген атқа ие болды, рухани және денеге қатысты әсемдік, әдемілік. Шынында, идеалды адам басшылық жасайтын топтан болуы керек деп есептеді, сондықтан олардың еңбекпен шұғылдануына жол берілмеді.
Танымал қытай педагогы Конфуций идеалды адам, қайырымды ер (цзюньцзы), текті жерден шығуы міндетті емес, бірақ ол өзінде жоғары адамгершілік қасиеттерді өзі тәрбиелеуі тиіс деп есептеді. Мұндай адамға тән белгілер ізгілік, адамға сүйіспеншілік, әділдік, адамгершілік, үлкенді сыйлау және т.б.Конфуций шәкірттерінің өмірден нені қалаймын деген сұрақтарына: Қариялардың тыныш өмір сүргенін, достардың адал болғанын, ал кішкентайлардың үлкендерге қамқорлық көрсеткенін қалаймын деп жауап береді (Лунь юй: путь Учителя, V, 26).
Ұлттық мұрат (идеал) - бұл интеллектуалды дамыған, шығармашыл, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде өзінің тағдырына ғана емес, көпұлтты Қазақстанның болашағына жауапкершілікті жете ұғынатын жоғары деңгейдегі ұлттық саналы рухани-адамгершіл тұлға, азамат және патриот.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
Қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары
1. Ұлттық тәрбие ?
а) Жеке тұлғаның Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін және Ұлттық
салт-дәстүрлерін меңгеріп, Ұлттық санасы мен намысының дамып,
қалыптасуы
в) Этнопедагогикалық білім, соның негізінде этнопедаогикалық іскерліктер
мен дағдылары қалыптастыру
с) Ұлттық сананы қалыптастыру
д) Ұлттық сана мен намысты қалыптастыру
е) Ұлттық санасы мен намысының дамып, қалыптасуы
2. Ұлттық тәрбие туралы қазақ халқының ұлы тәлімгері М. Жұмабаевтың пікірі
А)Әрбір ұлттың бала тәрбие қылу туралы ескіден келе жатқан жолы бар
B) Ұлттық тәрбие - басты мәселе
C) Ұлттық - қазақы тәрбие
D) Ұлттық тәрбие арқылы ұлттық санасы мен намысын дамытуға болады
E) Ұлттық санасы мен намысының дамып, қалыптастыру
3.Тұңғыш мемлекеттік ресми идеология, яғни Мәңгілік Ел идеясының жариялануы.
А)Қазақстандық жол-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауы
4.Идея термині
грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк
3.Республика президентін алғашқы балама сайлау Қазақстанда қай жылы өтті?
1999ж.
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Ұлттық мәдениеттегі қазақ халқының мұрасын меңгеру, қазақ ғылымының жетістіктері.
2.ЖОО-ның педагогикалық процесс жағдайында келешек мамандардың азаматтығы мен патриотизм, ұлттық өзіндік сана құрылымындағы әдіснамалық аспектілер.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
Ұлттық тәрбие. Ұлттық тәлімдік мұраттың мінездемесі. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік жағдайында келешек маманның ұлттық тәрбиесінің мәні, мақсаты мен міндеттері.
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
1.Ұлттық тәрбиенің көкейкесті мәселелері.
2.Болашақ мамандардың ұлттық өзіндік санасы құрылымындағы Ұлттық тәрбие пәнінің нәтижесі мен мақсаты.
3.Ұлттық мәдениеттегі қазақ халқының мұрасын меңгеру, қазақ ғылымының жетістіктері.
4.Ұлттық тәрбие пәнінің өзекті міндеті ретінде қазіргі заман жастарының ұлттық өзіндік санасы, тәрбиесіндегі, жаңа қазақстандық патротизм, азаматтық пен әлеуметтік жауапкершіліктің қажетті шарттары.
5.Қазақстан Президенті Жолдауы мен стратегиялық құжаттарда Қазақ елі - мәңгілік ел ұлттық идеясының мәні.
6.ЖОО-ның педагогикалық процесс жағдайында келешек мамандардың азаматтығы мен патриотизм, ұлттық өзіндік сана құрылымындағы әдіснамалық аспектілер.
1
№ 2
дәріс
сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Қазақ халқының дамуының тарихи және этникалық жолы.
2. Қазақ, қазақ елі этнонимдері: өткен, бүгін, болашақ. Этногенез кезеңдері (түрікке дейінгі,түрік, монғол). Қазақ этногенезінің дамуына монғол басқыншыларының әсері.
3. Қазақ халқының антропологиялық құрамы. Қазақ хандығының пайда болуы қазақ халқының құрылымындағы аяқтаушы кезең. Жаһандану тарихындағы қазақ халқының өкілдері.
4. Қазіргі Қазақстан жастарының ұлттық санасының тәрбиесіндегі ұлттық интеллигенцияның үлесі.
Дәріс -2 Мәңгілік ел идеясының дамуы мен қалыптасу тарихы Қарастырылатын Дәрістің қысқаша мазмұны:
1.Түрік Елі идеясы мен Қазақ Елі идеяларының арасында өзара сабақтастық бар екендігін, ал бұл ұстанымдардың сақ, ғұн, үйсін және қаңлы сияқты этникалық қауымдастықтардың қоғамдық өмірінен бастау алатындығын айтқан жөн.
2.Б.з.д мыңжылдықта қазақ жерінде өмір сүріп мәдениет жаратқан сақ қоғамында отан, ел туралы түсінік қалыптасып, оның ұстанымға айналғандығы анық. Ал филолог-ғалым Ғ.Айдаров ил , ел деген сөздердің мемлекет мағынасында түркі тіліне енуі осы Іле өзені өңіріне келіп, елдік құрған үйсін ұлысының тарихымен байланысты болуы әбден ықтимал деген пікірді білдірген. Бұл пікір негізсіз емес. Мәселен, Махмұд Қашқари (XІғ) Түрік сөздігінде Іле аңғарының түркілер өркениетінің қалыптасу процесінде маңызды орны бар екендігіне нұсқап, мәселен, жануарлар атымен аталған 12 жыл атауының өмірге келуін осы өзеннің бойындағы түркі елі қағанының қызметімен байланыстырады. М.Қащқаридың сөздігінде Ел мемлекет деген ұғымның баламасы.
Ерте орта ғасырлардағы түрік қағанатының тарих сахнасына шығуын ресейлік және еуропалық зерттеушілер оның басқа алыс-жақын елдерге жасаған басқыншылық әрекетімен байланыстырады.
Түрік қағанатының халықаралық дәрежедегі қуатты мемлекетке айналуы Қара қағанның інісі Іркін қағанның (таққа отырған соң қабылдаған аты Мұқан қаған) белсенді қызметіне тұс келді. Мұқан қаған көлемі ұлғая түскен мемлекеттің тұтастығын сақтау үшін аймақтық-сатылық басқару жүйесін енгізді. Мағынасы: аймақтық-сатылық жүйе бойынша тақ әкеден балаға емес, мемлекетті иелікке бөліп басқарып отырған қағанның ұлдары жасына қарай (яғни тақ ағасынан інісіне, егер кезектегі інісі өлген болса, онда оның ұлына) кезекпен және ретімен тақты иемденетін болды. Бұл тәртіпті ашыналық түркілердің үйсіндерден қабылдағандығы байқалады және ол жүйе мемлекеттің тұтастығына қызмет жасады.
3. Ортағасырлық түрік мәдениетінің әлемдік деңгейде танылуы Қарахандар мемлекетінің өмір сүрген мезгіліне тұс келеді. Қарахандар Орта Азиядағы мұсылман дінін қабылдаған алғашқы мемлекет болды. Орталық Азиялық түріктердің мемлекет құру және басқару салтын сақтай отырып, олар оны ислам институттарымен байыта түсті. Қарахандар мемлекеті ортаазиялық түркілердің интелектуалдық өсу мүмкіндігіне жаңа өріс ашты: білім мен ғылымға қолдау жасады, медреселер ұйымдастырды, қоғамда білім беделін арттырды т.с.с.
Осы ұстаным тұрғысынан келгенде Ж. Баласағұн мен М. Қашқаридың бізге қалдырған мұралары заман сұранысы тұрғысынан құнды.Махмұт Қашқаридың айтуында түріктер Алланың басқа да сүйікті құлдарының санатында. Ғалым Тәңірі оларды Түрік деп атады және оларды мемлекетке еге қылды, - деп көрсетіп, одан ары заманымыздың хақандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолдарына ұстатты; оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде соларды қолдады, - деген ойды айтып, түркілердің әлемдік кеңістікке шығып, өзін басқа өркениеттерге мойындатқандығын білдіреді. Сондықтан да ғалым түрік тілін үйрену уәжіп, білген абзал екендігін ескертіп, сол үшін де мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, Түрік тілдерінің диуаны,- аталатын кітабын жазып шыққандығын баяндайды.
Махмут Қашқари жасаған тұжырымға ұқсас ойды Ж.Баласағұн шығармасынан да оқимыз. Құтты білік авторының түсінігінде түріктер құрған мемлекеттік билік білімге, ақылға сүйенгенде ғана елге құт әкеле алады. Бұл осыдан 945 жыл бұрын, яғни 1069 жылы айтылған пікір. Бүгін оны ешкім де тура емес деп айта алмайды. Өйткені бұл тұжырым барлық замандардағы кез-келген қоғамға байланысты жасалған негізді тұжырым. Бұдан шығатын қорытынды: XI ғасырдағы Қарахандар әулеті басқарған түркілер мемлекеті жалпыадамзаттық даму арнасында тұрды, сол сияқты ол мемлекеттің Жүсіп Баласағұн және Махмұт Қашқари сияқты ғұламалары да жалпыадамзаттық арнада және деңгейде ойлап, еңбек етті.
Сонымен, отан тарихының жалпытүркілік кезеңінде көрініс тапқан ел, түрік елі идеясының қоғамдық ойдағы нақты құбылыс ретінде ерекшеліктеріне көңіл аударайық. Біз қараған мезгілде Іле, Орхон, Керулен, Алтай және басқа өңірлердегі түркі қоғамдары ел, этнос ретінде қалыптасу жолында тұрды.
4. XV ғасырдың 60- шы жылдары шаңырақ көтерген қазақ хандығы яғни, хандық түріндегі мемлекеттілігі қазақ халқының қалыптасу процесінің табиғи жалғасы әрі қорытындысы болатын. Үш бөліктен (жүзден) тұрған ел бұл кезеңде өзін Алаш мыңы атаса, көрші халықтар оны Қазақ елі атады. Қазақ елі атауы ауыстырған Алаш этнонимі ұлттық бірлікке өткен халықтың тұтастығын және еркіндікке, басқа елдермен тең өсіп-өнуге деген ынта-ықыласын білдіретін ұлттық идеяға ұласты.
Мынадай бір екі мәселеге көңіл аударған жөн. Олар, біріншіден, қазақ хандығының, яғни мемлекеттігінің басқа өңір емес, Жетісу өңірінде (Шу бойындағы Қозыбасы биігі) шаңырақ көтеруі болса, екіншіден, жаңадан құрылған хандық құрылымның Қазақстан немесе Қазақ хандығы атауын алуы еді. Ең негізгісі жаңа құралған хандыққа өз атын берген халық ендігі уақытта мемлекетті ұлт ретінде жаңа сапада төңірегіндегі елдерге таныла бастады.
Қалмақ шапқыншылығы жағдайында жалпыұлттық ұстанымға айналған Мәңгілік Ел идеясының мынадай аса маңызды өзекті ойларына көңіл аударған жөн. Ел басына төнген ауыр жағдайда ел басқарушы саяси топ мынадай жалпыұлттық мәні бар мәселені қоғам алдына міндет етіп қойды. Олар жалпыұлттық мемлекеттікті қайта жаңғырту, сондай-ақ халықтың белгілі бір бөлігін отырықшы егіншілік мәдениетіне аудару еді.
Зар заман мектебі ақындары жырлаған ойдың өзегі - отарлық әкімшілік қолына біржола өткен жерді жоқтау. Дулат пен Шортанбай сияқты ойшыл ақындар бұл пікірді өз ортасы тұрғысынан білдіргенімен, олардың шығармашылығына тән жалпыхалықтық мүддені, сол тарихи кезеңге тиесілі қоғамдық ойдағы үрдісті жоққа шығару қисынсыздық болар еді.
Шортанбай, Дулат, Мұрат шығармашылығы арқылы халықтың жалпы ұлттық көлемде өзінің отарлық, тәуелділік жағдайын түсінгендігі байқалады. Шортанбай, Дулат және Мұрат шығармашылығында бұлыңғыр болса да сол тарихи кезеңде отар елге айналған қазақ қоғамы үшін шарасыздықтың не екенін түсіну бар.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
1.Тарихшы Бартольдтың этнос терминіне берген анықтамасы
"өз мемлекетінен, тайпа, руынан бөлініп жеке өмір сүруші адам".
2.М.Ақынжановтың қазақ этносы терминіне берген анықтамасы
"хас-сақ, нағыз сақ деген атаудан қазақ шыққан".
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Халық құрылымының шарттары.
2.Қазақ халқының дамуының тарихи және этникалық жолы.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
3.Қазақ, қазақ елі этнонимдері: өткен, бүгін, болашақ.
4.Этногенез кезеңдері (түрікке дейінгі,түрік, монғол).
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
5.Қазақ этногенезінің дамуына монғол басқыншыларының әсері.
6.Қазақ халқының антропологиялық құрамы. Қазақ хандығының пайда болуы қазақ халқының құрылымындағы аяқтаушы кезең.
7.Қазақ шежіресі - әлеуметтік және халық жадындағы генеологиялық тасығыш. 8.Халықтың рухани бірігуіндегі қазақ даласының ұлы ойшылдарының рөлі. 9.Қазақ халқының ұлттық өзіндік санасындағы қазақ ағартушыларының рөлі. 10.Жаһандану тарихындағы қазақ халқының өкілдері.
11.Қазіргі Қазақстан жастарының ұлттық санасының тәрбиесіндегі ұлттық интеллигенцияның үлесі
1
№3
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1.Діл мінездемесі: ақыл қоймасына қарамастан, ой бейнесі, мінез толғанушылығы, дүниетанымы, адамдардың интегралды мінездемесі, тамаша құрамы, көзқарастар т.б.
2.Ділдің құрылымдық компоненттері.
3.Ұлттық құндылықтар - діл негізі.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Менталитет (діл). Қазақ халқының ділі (менталитеті). Елтану. Қазақтану. Діл (менталитет) құндылық бағдарды, қағидаларды, уәждерді, қажеттіліктерді және т.б. бейнелейтін жеке және топтық сананың деңгейі мен ерекшеліктерінің жағдайын сипаттайды, қазіргі уақытта ұлттық және тұлғалық ділдің мәнін зерттеудің қажеттілігі туындауда. Ділдің мәнін әлеуметтік-топтық көзқарас тұрғысынан қарастыруда, оның бұқаралық, пролетарлық, буржуаздық, бюрократиялық және т.б. түрлерін бөліп көрсетуге болатыны байқалады.
Философиялық әдебиеттерде менталитет - белгілі бір дәуірдегі, географиялық аймақтағы және әлеуметтік ортадағы адамдардың түсініктерінің, көзқарастарының, сезімдерінің жиынтығы, қоғамның тарихи және әлеуметтік үдерістерге ықпал ететін психологиялық құрылымы; психологтардың көзқарасынша, менталитет адамдардың психологиялық өмірінің ерекшелігі ретінде сол қоғамдағы білім мен діни сенім және басымды қажеттіліктерге негізделген ой-пікірлер, бағалау, нормалар мен ақыл-ой шабыттарының жүйесі арқылы ашып көрсетіледі.
Діл (менталитет) этнос (халық, тайпа, ұлыс, ұлт), мәдениет, дін, ғылым, өнер сияқты құрауыштардың күрделі үйлесуінен өседі, яғни қашанда күрделі интегративті және біртұтас сипатқа ие. Бұл құрауыштардың жинағы индивидтің жете ұғынуынсыз соқыр сезім деңгейінде іске асырылады. Осының салдарынан индивидтің өмірі мен іс-әрекетінің маңызды және жалпы сәттеріне тиісті жиынтықтар пайда болады. Зерттелініп отырған ұғымды біржақты талдау өте күрделі. Бірақ, біздің пікірімізше, мұнда адамның қоршаған ақиқат шындыққа көзқарастар жүйесі туралы сөз болып отыр, халықтың менталитеті оның дүниетанымдық ұстанымын көрсетеді және тұлғаның менталитетін қалыптастырудың негізі болып табылады.
2. Діл адамның санасында стратегиялық өмірлік мақсаттар мен жалпы дүниетанымдық бағдар ретінде мойындалған құндылықтардың бейнеленуі деп есептелетін құндылық бағдардың негізі болып табылады.
Ұлттық діл тұлғада ізгілік, адамгершілік, абырой, еңбексүйгіштік, ұжымшылдық, елжандылық, табиғатқа ұқыпты қарау, көркемөнер құндылықтарына зерек болуға қабілеттілік секілді базалық қасиеттерін қалыптастыруға қабілетті.
3. Ұлттық ділдің қалыптасу үдерісі келесі:
- географиялық,
- мәдени,
-экономикалық,
- қоғамдық-саяси факторларға байланысты.Кез келген халықтың ділін қалыптастыруда халық мекендеген географиялық, табиғи орта ерекше маңызға ие болған. Қазақтың кең даласы дала адамының жан дүниесін, оның өмір сүру салтын қалыптастырды.
Ұлттық және тұлғалық ділдің мәнін түсіну үшін ұлттық мәдениетті халықтың тарихи дамуы барысында жинақтаған рухани және материалдық құндылықтар жиынтығы ретінде білу қажет. Ашықтық, достық, қонақжайлылық, кексіздік және т.б. қазақ ұлтының ментальдық қасиеттері болып табылады.Қазақтардың жетекші этникалық дәстүрінің бірі өзінің шыққан тегін білуі болып табылады, оларға барлық уақытта өзінің генеалогиялық өзегін, көшпенділерге тән болған өзінің ұрпағын жалғастыруға талпыныс, өз қауымының салты мен дәстүрін дамыту тән. Көптеген отбасыларда ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға берілетін жәдігер, мұра (реликвии) сақталған. Сондықтан бала жас кезінен өзінің ата-бабалары мен өзінің ататегіне құрметпен қараған. Қоғамды дамытудың мақсаты ұлттық идеяда көрініс табатын, халықтың түпкі қызығушылығынан, ұлттық мәдениетінен туындайды.
Ұлттық рух - ұлттық нақтылықтың сапалық күй-жайының жинақталған нәтижесі. Үнемі төмендету, тәуелділік пен көнгіштікте болған халықтың рухы жоғары болмайды. Ұлттық рух - жеке батырлар мен халықтық ержүрек жауынгерлердің ер мінезді қасиеттерінің (ар, намыс, ұят, абырой) жиынтығы емес. Ал экстремальдық жағдаятта ұлттық рух магиялық, сиқырлы күшке енеді.
Сондықтан этностың менталитеті - халықтың рухани, экономикалық, этникалық және тарихи дамуының күрделілілігін, мазмұнын, белгілері мен сипаттамаларының жиынтығы
Тұтас алғанда, тұлғаның ұлттық менталитетін қалыптастыру кезеңдері тұлға теориясына негізделеді. Яғни, жоғарыда айтылған жағдайлардың болуы ғана емес, және қажет:
- тұлғаның мотивациялық саласын қалыптастыру (өсіп келе жатқан ұрпақ ұлттық тілді, дәстүрді, салтты, т.б. меңгеруге ынталы болуы керек);
- жастарды сәйкес біліммен және біліктілікпен қамтамасыз етужабдықтау;
- қазақтың ұлттық менталитетіне сай іс-әрекет, қарым-қатынас тәсілдерін, мінез-құлық типін қалыптастыру.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
Менталитет мәдениеттің қай деңгейімен тығыз байланысты?
[a] Суперөркениет.
[б] Әлемдік мәдениет.
[в][+] Ұлттық мәдениет.
[г] Рухани мәдениет.
[д] Субмәдениет.
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Діл мінездемесі: ой бейнесі, мінез толғанушылығы, дүниетанымы, адамдардың интегралды мінездемесі, тамаша құрамы, көзқарастар т.б.
2.Ділдің құрылымдық компоненттері.
3.Ұлттық құндылықтар - діл негізі.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
4.Ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың өзара байланысы.
5.Ұлттық құндылықтар жүйесі : тіл, халық тарихы, салт, әдет, табиғат, мораль
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
6.Қазақ халқының ділі және оның ерекшеліктері.
7.Қазақ халқының ділінің қалыптасуына әсер ететін факторлар: (географиялық орта, климаттық жағдай, қазақтың көшпелі мәдениеті, өмір салты, дін, тәңірлік, ата - бабалардың культі).
8.Қазақтану, Елтану - қазіргі таңдағы қазақ жастарының ұлттық ділінің құрылым ерекшеліктері.
1
№4
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Ұлттық сана халықтың дүниетанымының бөлігі.
2. Тұлғаның ұлттық санасының ортақ мінездемесі. Қазақ халықтың ұлттық санасының (тарих, тіл, жөн-жоралғылар және жөн-жоралғылар, мәдениет) құрама компоненттері.
3. Ұлттық сана - тұлғаның дамуының мықты генераторы, адам тәртібінің реттеуіші.
4. Ұлттық сананың психологиясы.
Ұлттық өзіндік сана.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Адам бойындағы ұлттық өзіндік сана оның тұлғалық қалыптасуы және әлеуметтік-психологиялық тұрғыда нақты бір деңгейге жетуі үшін қажетті маңызды өлшемдердің бірі болып табылады.
Ұлттық өзіндік сананың дамуы сана және ұлттық өзіндік сана ұғымдарын анықтаумен тығыз байланысты. Саналы адам ғана өзіндік санаға ие. Өзіндік сана - бұл табиғи бейнені көрсететін сананың ерекше формасы. Психологияда өзіндік сана тұлғаның жеке даралық ерекшеліктерінің көпқырлылығын және оның көптеген қоғамдық байланыстардағы өзіндік мәні мен орнын көрсететін процесс ретінде түсіндіріледі.
Адам сана және өзіндік сана арқылы әртүрлі қарым-қатынас және іс-әрекетке белсенді араласу нәтижесінде тұлға болып қалыптасады. Адам болу - сана ғана емес, сонымен қатар өзіндік санаға да ие болу дегенді білдіреді. Өзіндік сананың жас ерекшеліктері, діни, кәсіби, таптық, ұлттық және басқа да түрлері бар. Әлеуметтік ғылымдарда ұлттық өзіндік сана, этникалық өзіндік сана және таптық өзіндік сана терминдері қолданылады. Олар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүшелерінің өзіндік сананың ерекшеліктерін, мақсатын және әлеуметтік ортадағы орнын түйсінуін білдіреді.
Көптеген авторлар ұлттық сана және ұлттық өзіндік сана ұғымдарының шекарасын, ара-жігін ажыратудан қашқақтайды. Ұлттық сана - қоғамдық сананың бір формасы, онда қоғамның этникалық өмірі көрініс береді; бұл этникалық процестердің табиғи өзіндік ерекшеліктерін түсінудегі теориялық және қарапайым көзқарастардың жиынтығы. Өзіндік сана арқылы әр ұлт өзінің көпұлтты әлемдегі жалпы, түпкі тектік қызығушылықтары, мақсаты мен мұраты, өзіндік бет-бейнесін, сонымен қатар өзге ұлттар мен мемлекеттерге деген қатынасын түсінеді. Сол себепті көптеген ғалымдар ұлттық өзіндік сананы халықтың рухани мәдениетінің ұлтттық діңгегі деп пайымдайды.Ұлттық сана теориялық жәнеқалыптыдеңгейде көрініс береді. Ұлттық өзіндік сана ұлттық сананың ядросы ретінде тұтас бір ұлттың, этностық топтардың және жеке тұлғалардың да қызығушылықтарын бейнелейді. Ұлттық өзіндік сана көпұлтты қоғам деңгейінде этникалық өзіндік санамен өзара әрекеттестік үдерісінде пайда болады. Ұлттық өзіндік сана әртүрлі қызмет атқарады:бейімделу, қорғаныш, танымдық, өзін-өзі бақылау, тұрақтылық, жасампаздық, әлеуметтенушілік және жобалаушылық сияқты қызметтер.
Ғалымдар арасында халықтың ұлттық өзіндік санасының құрылымын анықтауда қалыптасқан нақтылық жоқ. Халықтың ұлттық өзіндік санасының қалыптасуына мынадай әртүрлі факторлар әсер етеді: ұлттың өмір сүруінің әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайлары; этникалық орта, этноәлеуметтік жағдайлар; этномәдени салт-дәстүрлер, құндылықтар; мемлекеттің экономикалық дамуындағы әлеуметтік идеялар,оның институтары және қарым-қатынастары; саяси сезімдер мен топшылаулар; діни көзқарастар; халықтың көш-қоны;этникааралық белсенді байланыстар; мемлекет және оның институттары, отбасы; білім беру жүйесі ( оқыту және тәрбиелеу); БАҚ , мәдени мекемелер және т.б.
Ұлттық өзіндік сана - бұл тұлғаның өзінің белгілі бір ұлттық қауымдастықтың өкілі екенін түсінуіне, өзге ұлт өкілдерінің мәдениетін дұрыс бағалай алуын реттейтін, сонымен қатар оның тіл, мәдениет, өз қауымдастығының ерекшеліктерін білетін және діни, территориялық, мемлекеттік қоғамдастықтағы ұлттың өткен тарихы туралы өз көзқарастары бар индивидтің тұлғалық дамуының интегративті сипаты. Ұлттық өзіндік сана тұлғаның құндылықты-мәнді негізін құрайтын құрылымдық маңызды компонент деп саналады. Ұлттық өзіндік сана когнитивті, эмоциональды және мінез-құлықтық компоненттердің жиынтығындағы күрделі құрылымға ие. (Л.М.Дробижева, Квитковская В.И., Ондар Л.М.).
Әлемде халықтардың өзінің тұрмыс-тіршілігін сақтап қалуына ұмтылу, өз мәдениеттері мен психикалық ойлау қабілеттерінің ерекше екендігін атап көрсетуге, өзінің белгілі бір этносқа жататындығын сезінуге ұмтылу үрдістері белсенді түрде жүріп жатыр. Әртүрлі континенттегі көптеген елдердің халқына қозғау салған бұл құбылыс бүгінгі заманғы этникалық парадокс деген атауға ие болады.
Ұлтаралық қатынастардың дамуы, этникалық қарама-қайшылықтардың шиеленісуі ұлттық сана-сезімнің қалыптасуын зерттеу проблемасын бірінші кезекке шығарады. Аталған проблема ғалымдар мен практиктердің алдына жылдам ауысатын қоғамда ұлттық сана-сезімді қалыптастыру жолдарын қайта қарастыру міндеттерін қояды.
Ұлттық сана-сезімді этнопсихологиялык тұрғысынан қарастырсак Ұлттық сана-сезім термині бұдан да ауқымы кең түсініктер жүйесімен байланысты. Ұлттық сана-сезімнің қалыптасу үрдісінде бірқатар жағдайлар қажетті. Бірінші кезекте, әрине, өзін осы немесе өзге бір кейіпте сезінетін ұлттың өзі болуы тиіс. Ұлт дегеніміз өз кезегінде этностың дамуының бір кезеңі. Бұл түсініктер кешенін толығымен игергенде ғана ұлттық сана-сезім деген ұғымды түсінуге болады.
Ұлттың ұлттық сана-сезім мен өзіндік сана-сезімді, ұлттық құндылықтарды, ұлттық мүддені, ұлттық мәдениет пен тілді білдіретін ішкі мазмұнының өмір сүруі мен ұдайы дамып отыруы ұлттың ұзақ өмір сүруінің қайнар көзі болып табылады.
Ұлттық сана-сезім ұлттық сананың ядросы бола отырып, адамдардың өзінің белгілі бір этникалық қоғамдастыққа қатыстылығын сезінуінің нәтижесінде қалыптасады, осы қоғамдастықтың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орнын түсінуінің нәтижесі болып келеді. Ұлттық сана-сезім этностың жекелеген тобының немесе толық бір ұлттың қызығушылығын көрсетуі мүмкін. Ұлттық сана-сезім көрінісінің негізінде этникалық идентификация (этникалық) феномені жатады, яғни адамның өзін нақты бір этникалық топтың мүшесі ретінде тұрақты түрде қабылдауының қалыптасуы жатады. Ұлттық сана-сезім идея, көзқарас пен ой-пікір, сезім- эмоция, көңіл-күй арқылы көрінеді және ұлт мүшелері түсініктерінің мазмұнын, деңгейі мен ерекшеліктерін: өзінің белгілі бір идентификациясын, басқа қоғамдастық өкілдерінен айырмашылықтарын,ұлттық құндылықтары мен қызығушылықтарын, ұлт тарихы, оның қазіргі күйі және даму перспективасы, өзінің әлеуметтік-этникалық қоғамдастығының ішкі мемлекеттік, мемлекетаралық және ұлтаралық қатынастардағы орны туралы пікірлерін көрсетеді.
Студенттердің ұлттық өзіндік санасын қалыптастыру бұл жоғары оқу орындарының барлық құрылымдық бөлімдеріндегі мақсатты түрде жүйелілік пен тұтастықты белсенділікті қажет ететін студент тұлғасының қалыптасуындағы тәрбие жұмысының, сонымен қатар студенттің өзінің белсенді іс-әрекетін білдіретін кешенді үдеріс.Ұлттық өзіндік сананың іс-әрекеттік компоненті тек шынайы әрекетті ғана қамтымайды, ол сол сияқты адамдардың кәсіби және тұлғалық сферадағы кез келген этносаралық байланысты орнатудағы әрекеттерімен де сабақтасады.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
1.Сананың жекеден жалпыға қарай алғашқы даму сатысы
А) Аталық сана
2.Күнделікті сана - бұл
А. бұл көңіл - күйлердің жиынтығы
В. бұл нанымдар мен сенімдер, болмысты әсерлеп түсіну
С. адамдардың әртүрлі қоғамдық құбылыстарды күнделікті өмірдегі түсінуі
Д. жоғарыдағының бәрі
Е. бұл сезімдердің жиынтығы
3.Сана формалары:
1. Жеке сана
4. Өзіндік сана
А)адамның қоғамдағы өзінің іс-әрекеттерін, сезімін, ойларын, жүріс-тұрыс қимылдарын, әдебін, мүдделерін, қоғамдағы өз орнын бағалау мен түсіну.
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Негізгі жақтарының үш психологиялық мінездемесі: өзіндік таным, өзіндік қарым-қатынас өзіндік бақылау.
2.Ұлттық сана халықтың дүниетанымының бөлігі.
3.Тұлғаның ұлттық санасының ортақ мінездемесі.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар
4.Қазақ халықтың ұлттық санасының (тарих, тіл, жөн-жоралғылар және жөн-жоралғылар, мәдениет) құрама компоненттері.
5.Ұлттық сана - тұлғаның дамуының мықты генераторы, адам тәртібінің реттеуіші.
6.Этностың мүшесі пікірінің рөлі туралы, оның тұрмысының өзінің тұтастығының әрекетінің мінездемесінде.
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
7.Ұлттық сананың көрінісі этникалық таптаурында, көңілдерде, тұлғаның және топтың жаратпаушылықтарында.
8.Ұлттық сананың психологиясы.9.Бірдейлестірудің үлгілері, бейімделу- компенсаторлық үдеріс және өмірлік мағынаны айырудың факторлары.
10.Жеке сана және тұлғаның өзін идентификациялау үдерісі - "Мен- концепциясы" - ұлттық сана негізі. 11.Адамның өзі туралы тамаша жүйесі, халықтың дүниетанымы мен ұлттық мүлкі туралы.
1
№5
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1.Этникалық әлеуметтену ұғымы. Тұлғаның этникалық әлеуметтенуінің рөлі. Адамның өмірінде этникалық фактордың рөлі.
2.Этникалық әлеуметтену - әлеуметтену аспектісінің бірі, қоғамда қабылданған тұлғаның өзіндік дамуында және тұлға даму үрдісіндегі этноәлеуметтік рөлі.Этникалық бірдейлік түрлері.
Этникалық әлеуметтену мен этникалық идентификация.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Әлеуметтендіру адамның әлеуметтік ортаға енуі және мәдени, психологиялық, әлеуметтік факторларға бейімделуі, оның бүкіл өмірі барысына созылатын үздіксіз үдеріс. Этникалық әлеуметтендіру индивидтің әлеуметтенуінің өзіндік типі болып табылады, оның мәні индивидтің этникалық мәдениетті, этностың нормаларын, құндылықтарын және мінез-құлық үлгілерін белсенді меңгеруімен, тиістілігін терең түсінуімен сипатталады.
Этнос адамға өзінің халқымен, басқадан ажыратып отыратын тарихымен, мәдениетімен, тілімен және ділімен бірегейлену, әлемді жағымды қабылдауға, тұрақтылықты және өмірдің құндылығын сезінуге көмектеседі. Этнос қана әрбір адам үшін маңызды қызметті табысты атқаруға қабілетті: 1) қоршаған әлемде салыстырмалы реттелген ақпараттар бере отырып, бағдарлау; 2) жалпы өмірлік құндылықтарды ұсыну; 3) әлеуметтік ғана емес, физикалық өзін сезінуге жауап бере отырып, қорғау.
Ғалымдар этникалық әлеуметтендірудің сол немесе басқа этностағы ерекшелігін мойындайды, оларды екі топқа біріктіреді - витальды және ментальды (негізгі рухани қасиеттер). Этностың витальды ерекшелігі (өмірлік, бұл жағдайда биологиялық-физикалық) баланы физикалық дамыту тәсілдері (баланы емізу, тамақтандыру сипаты, спорттық сабақтар, баланың денсаулығын қорғау және т.б.) деп түсініледі.
Этникалық әлеуметтендіру өзіне этностың әлеуметтенуін енгізетін көпдеңгейлі әлеуметтік құбылыс, яғни этникалық топтың ұрпақ аралық әлеуметтенуі, сонымен бірге этномәдени фактордың ықпалымен тұлғаны жеке әлеуметтендіру. Жастар этникалық мәдениетті алып жүруші және топтық қауымды ары қарай өндіруді қамтамасыз етуші. Ал этникалық мәдениет жалпыдамзаттық мәдениеттің бөлігі болып табылады.
Этникалық әлеуметтендіру - бұл үздіксіз үдеріс. Оның кезеңдері тұлғаның жас ерекшелік және психологиялық дамуымен тікелей байланысты емес, сондықтан біріншілік және екіншілік этникалық әлеуметтендіру бөліп көрсетіледі. Этникалық әлеуметтендірудің біріншілік кезеңінің негізі көрсеткіші жастық даму тән этникалық бірегейлікті қалыптастыру болып табылады, екінші кезеңнің көрсеткіші ретінде жағымды этникалық бірегейлік ұстанымға негізделген этникалық құзыреттілік қатысады.
Этникалық өзіндік сана-сезім этнос мүшелерінің өз ұлтының басты белгілерінің бірі, оның ерекшеліктері мен жетістіктері туралы пайымдарын енгізеді. Тұлғаның этникалық өзіндік сана-сезімі өзіне және басқа этносқа тән ерекшеліктер туралы күнделікті түсініктерге негізделетіндіктен, субъективтілікпен және іріктеулермен сипатталады, бірақ оларды объективті емес бейнелейді, ал өзінің қабылдау призмасы арқылы бүгу өзінің және басқа халықтың бейнесін қалыптастырудағы кейбір бұрмалауға алып келетінінен қашпау қажет.
Ұлттық таным мен өзін-өзі танудың нәтижесі ұлттық өзін-өзі анықтау және бірегейлік болып табылады. Этникалық бірегейліктің қалыптасуына және адамның өзінің этникалық тиістілігін жете ұғынуына олардың көпэтникалық немесе моноэтникалық ортада өмір сүру фактісі әсер етеді.
Қазіргі заманғы этнология этникалық бірегейліктің негізгі фазаларын бөліп көрсетеді: Этнодифференциация фазасы,авто және гетеростереотиптерді жасау фазасыа,ұлттық мұраттыңидеалдың қалыптасу фазасы.
Сонымен қатар, жағымды және жағымсыз этникалық бірегейлікті бөліп көрсетуге болады. Психологтар этникалық бірегейлікті қалыптастыруға ықпал ететін факторлардың ішінен: 1) отбасында, мектепте және әлеуметтік ортада этникалық әлеуметтенудің ерекшеліктерін;2)этнобайланысты ортаның,алдымен гетерогендіктіңгомогендіктің ерекшеліктерін; 3)этникалық топтар арасындағы мәртебелік қатынастарды бөліп көрсетеді.
Ұлттық сана-сезімді қалыптастыруда сәйкестендіру (идентификация), эмпатия, децентрация, стереотипизация, рефлексия және т.б. әлеуметтік-психологиялық тетіктер маңызды рөл атқарады. Жастық шақ тұтас алғанда әлеуметтендіру, көбінесе этникалық әлеуметтендіру үдерісіндегі дағдарыс нүктесі болып табылады.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
1.Идентификация ұғымын енгізген
З.Фрейд
Ағымдық бақылау бойынша сұрақтар:
1.Этникалық әлеуметтену ұғымы.
2.Тұлғаның этникалық әлеуметтенуінің рөлі.
3.Адамның өмірінде этникалық фактордың рөлі.
Аралық бақылау бойынша сұрақтар:
4.Этникалық әлеуметтену - әлеуметтену аспектісінің бірі, қоғамда қабылданған тұлғаның өзіндік дамуында және тұлға даму үрдісіндегі этноәлеуметтік рөлі.
5.Этникалық бірдейлік түрлері.
Қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:
6.Этникалық бірдейлік - ұлттық сананың дамуының негізі.
7.Этникалық бірдейліктің бастауы.
8.Этноцентризм феномені, маңызы және ұғым аспектілері.
9.Этноцентризм - тұлғаның ұлттық мәдениетке телінуі және әлеуметтену үрдісінде.
10.Этноцентризм көрінісі - топаралық қатынастарда.
11.Этноцентризмнің психологиялық қызметі.
12.Этникалық сана, этникалық бірдейлік және этникалық толеранттылық тұлғаның этникалық біліктілігінің белгісі.
13.Этникалық біліктілік - этникалық әлеуметтену нәтижесі.
14.Этномәдени таным мен сана.
15.Этникалық бірдейлік - ұлттық сана дамуының негізі.
1
№6
дәріс
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1."Рухани мәдениет", "материалдық мәдениет", "ұлттық мәдениет"ұғымдарының мәні.
2.Ұлттық мәдениеттің компоненттері. Қазақ ұлттық мәдениетінің Қазақ ұлттық мәдениетінің дамуы.
3.Қазақ ойшылдары: қазақ философиясы, философиялық ұстанымдары, ұлттық мәдениеттің құрылымына оның ықпалы. Қазақ халықтың материалдық мәдениеті және оның сипаттамасы.
4.Қазақ халқының рухани және материалдық мәдениеті, оның ділінің, ұлттық рухтың және ұлттық сананың дамуына ықпалы. Дүниежүзілік мәдениетке қазақстандық мәдениеттің үлесі.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
6-лекция тақырыбы. Қазақтың ұлттық мәдениеті.
Дәрістің жоспары:
1. Ұлттық мәдениет мәнінің және мақсатының жалпы сипаттамасы, оның компоненттері
2. Дәстүрлі мәдениет және оның қызметтері
3. Қазақтардың дәстүрлі мәдениеті және оның ерекшеліктері
4. Қазақ халқы философиялық ойының оның рухани мәдениетінің қалыптасуына әсері
Дәрістің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz