ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН БАҒАЛАУ
Қaзaқстaн Республикaсы Бiлiм және Ғылым министpлiгi
Әл-Фapaби атындaғы Қaзaқ Ұлттық унивеpситетi
Экономика және Бизнес Жоғары мектебі
Экономика кафедрасы
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейінің экономикаға әсерін бағалау
5B050600 - Экoнoмикa мaмaндығы
Орындаған: ___________________________ Кенжехан Н.К.
(қолы)
Ғылыми жетекші: __________________________ Какижанова Т.И.
э.ғ.к., доцент м.а. (қолы)
Қopғaуғa жiбеpiлдi
Хаттама № 2020 ж.
Кaфедpa меңгеpушiсі: ________________________ Садыханова Г.А.
(қолы мен мөрі)
Норма бақылаушы: _______________________ Батыр А.Б.
(қолы)
Алматы, 2020
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс көлемі 73 бет, 24 сурет, 4 кесте, 48 әдебиеттер көздері және 4 қосымша.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН БАҒАЛАУ (ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫ МЫСАЛЫНДА).
Мақсаты - Қазақстандағы жұмыссыздықтың туындау себептерін анықтай отырып, жұмыссыздық деңгейін төмендету жолдарын іздеу.
Объектісі - Шымкент қаласының еңбек нарығы және жұмыспен қамту туралы жоспары.
Пәні - әлеуметтік-экономикалық дамуға ықпал ететін жұмыссыздық деңгейі жүйесі.
Көптеген елдердің экономикасында еңбек нарығы өте маңызды рөл атқарады. Еңбек нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастардың объективті әлеуметтік - экономикалық салдарларының бірі ретінде жұмыссыздық деңгейінің ел экономикасына тигізетін әсері мол.
Нәтиже:
Еңбек нарығындағы жұмыссыздық және жұмыспен қамту бойынша әдебиеттер зерттелінді;
Жұмыссыздық деңгейін төмендетудің бірнеше әдістері қарастырылды;
Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздық деңгейін төмендету шаралары айқындалып, ұсыныстар жасалынды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы 73 страниц, 24 рисунков, 4 таблиц, 48 источников литературы и 4 приложения.
ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ УРОВНЯ БЕЗРАБОТИЦЫ НА ЭКОНОМИКУ РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН(НА ПРИМЕРЕ ГОРОДА ШЫМКЕНТ).
Цель - Поиск путей снижения уровня безработицы с выявлением причин возникновения безработицы в Казахстане.
Объект - План рынка труда и занятости города Шымкента.
Предмет - система уровня безработицы, способствующая социально-экономическому развитию.
В экономике многих стран рынок труда играет очень важную роль. Уровень безработицы, как один из объективных социально - экономических последствий общественных отношений, складывающихся на рынке труда, имеет большое влияние на экономику страны.
Результат:
Изучена литература по безработице и занятости на рынке труда;
Рассмотрены несколько методов снижения уровня безработицы;
Определены меры по снижению уровня безработицы по городу Шымкент, выработаны рекомендации.
SUMMARY
The volume of the thesis 73 pages, 24 figures, 4 tables, 48 literature sources and 4 appendices.
ASSESSMENT OF THE IMPACT OF UNEMPLOYMENT ON THE ECONOMY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN (ON THE EXAMPLE OF THE CITY OF SHYMKENT).
The goal is to Find ways to reduce the unemployment rate and identify the causes of unemployment in Kazakhstan.
The object is a plan of the labor market and employment of the city of Shymkent.
The subject is an unemployment rate system that contributes to socio-economic development.
The labor market plays a very important role in the economy of many countries. The unemployment rate, as one of the objective socio - economic consequences of social relations in the labor market, has a great impact on the country's economy.
Result:
Literature on unemployment and employment in the labor market has been studied;
Several methods of reducing the unemployment rate are considered;
Identified measures to reduce the unemployment rate in the city of Shymkent, developed recommendations.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
6
1.1. Жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдары ... ..
6
1.2. Жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... .. ... .
12
1.3. Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және оны есептеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.1. Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің динамикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2. Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздықты талдау және оның негізгі себептерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.3. Қалалық жұмыссыздықтың жалпы ел экономикасына әсерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан қолданылатын шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
50
60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жұмыссыздық әлемдегі орталық мәселелердің бірі болып табылады және де ол бір жүйеден екіншісіне өтетін елдерде кең байқалады. Дәл осы процесс Қазақстанда да жүріп жатыр. Ол өзімен бірге бірқатар жаңа қолайсыздықтарды алып келеді. Сонымен қатар, бұл мәселе халықпен, халықтың өмір сүру деңгейімен тығыз байланысты және тікелей әсер етеді. Жұмысынан айрылу олардың табысының азаюына, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне, сонымен қатар психологиялық стреске алып келеді. Осы себепті көптеген саясат адамдары өзінің сайлауалды компанияларында жұмыс орындарын жасауға көңіл бөледі.
Еңбек нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастардың объективті әлеуметтік - экономикалық салдарларының бірі ретінде жұмыссыздық деңгейінің ел экономикасына тигізетін әсері мол. Ол халықты жұмыспен қамтамасыз ететін күрделі бөліну механизмі. Осылайша, өнімділікке де, өсу қарқынына да, экономиканың басқа да көптеген параметрлеріне де әсер етеді.
Ол қоғамда жұмысқа орналаспаған азаматтар мен тұрақты жұмысы бар адамдар арасындағы арақатынасты бейнелейді.Еңбек нарығы көп қырлы, біртекті емес экономикалыққатынастар жүйесінде жұмыс күшін ұдайы жаңғыртуды және тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Ғылыми - техникалық, технологиялық және ақпараттық прогрестің дамуымен еңбек нарығының рөліөседі. Сондықтан да теңдестірілген еңбек нарығын құрып, экономиканың өсіп келе жатқан салаларын жоғары білікті кадрлармен толықтыру маңызды.
Жұмыссыздық - күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс болғандықтан, қазіргі кезде экономиканың нақтылы секторында жұмыссыздықпен күресу мәселесі жұмыс орындарын құрылуымен, жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізумен, жұмыссыздықтан қорғау мен біртұтас түрде қаралуға тиіс.
Елімізде жұмыссыздық бойынша келесідей мәселелер туындап тұр:
Еңбек нарығына елеулі әсер еткен экономикалық өсім үрдісіне, макроэкономикалық тұрақтылыққатеріс салдарлары бойынша ықпалы;
Экономиканы дамытудың жаңа стратегиялық міндеттері мен экономиканы ұзақ мерзімге дамыту басымдылықтарына; экономиканың бірқатар негізгі салаларында еңбек тиімділігінің төмендігі;
Қала және облыстың жекелеген аудандарында жұмыссыздықтың ұзақ мерзімді белең алуы.
Жұмысқа деген сұраныс пен ұсыныстың кәсіптік-біліктілік сәйкессіздігінің жиі етек алуы;
Жұмыссыздық - белсенді халықтың бір бөлігі өзінің жұмыс күшін қолдана алмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Жұмыссыздық мемлекеттің өндірістің маңызды факторларының бірі-еңбекті тиімді пайдалануға қабілетсіздігін білдіреді. Жұмыссыздық- бұл интеграцияланған еңбек нарығында да, оның әртүрлі сегменттерінде де еңбек ұсынысы мен сұраныс арасындағы тепе-теңдіктің тұрақты бұзылуы салдарынан туындайтын мәжбүрлі жұмыспен қамтылмау.
Осы күнге дейін елімізде осы проблема аясында бірқатар жоспарлар мен бағдарламалар енгізіліп, мәселе толыққанды ашылып жатыр, осының нәтижесінде халқымыздың әл-ауқаты біршама жақсарып, жұмыссыздық деңгейі төмендеді. Міне осының өзі тақырыптың өзектілігін көрсетіп отыр. Қазіргі кезде еліміздің жағдайын жақсарту, экономикалық дағдарыстан шығу мемлекеттік тұрғыдан бақылауға алынған мәселелер бойынша күн тәртібінде бірнеше кезекке қойылып отыр. Осыған орай Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқы үшін маңызы өте зор, терең Қазақстан - 2030 атты стратегиялық бағдарламасында айтылған: Біз алдымызға анық та айқын мақсат қойдық: біз жақсы өмір сүргіміз келеді, біз еркіндікке ұмтылдық, біз бәрінен де бұрын балаларымыз бен немерелеріміздің лайықты өмір сүруін қаладық. Бұған сіздер мен біздер өз ғұмырымыздың біраз жылдарын арнадық. Еңбегіміз еш кеткен жоқ - біз бүгінгідей биікке көтерілдік.
Диплом жұмысының мақсаты - жұмыссыздық не себептен туындайды, жұмыссыздарға қандай әлеуметтік көмек көрсету керектігін ашық көрсету, жұмыссыздық деңгейін төмендетуге мейлінше үлкен назар аудару, еңбек нарығында жұмыссыздардың бәсекелестігін арттыруға үлес қосу, жұмыспен қамтудың тиімділігін қарастыру. Жұмыссыздықтың тек кері емес, сонымен қатар пайдалы жақтары да бар болса керек, өйткені көптеген экономистердің ойынша жұмыссыздық қажет нәрсе, оны зұлымдық ретінде қарастыруға болмайды, жұмыссыздықтың ең маңызды пайдалы жақтарына оның сапалы еңбекті, бәсекені тудыратыны жатады. Осы мақсаттарға сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
Жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау;
Жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формаларын анықтау;
Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және оны есептеу әдістерін зерттеп қарастыру;
Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің динамикалық көрсеткіштерін салыстырмалы сараптау;
Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздықты талдау және оның негізгі себептерін анықтау;
Қалалық жұмыссыздықтың жалпы ел экономикасына әсерін бағалау;
Жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан қолданылатын шараларға тоқталу;
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар келтіру;
Зерттеу объектісі - Шымкент қаласының халқы, оның ішінде жұмыссыздар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізінде отандық және шет елдік авторлардың кітаптары мен мерзімді басылымдары кеңінен қолданылады. Негізгі әдебиеттер: Тілеужанова М.Ә.,Агапова Т.А., Байжолова Р.А., Шаяхметова Е.А., Бреев Б., Вечканов Г.С. және тағы басқалары.
Тәжірибелік бөлімде зерттеудің ақпараттық негізі Шымкент қаласының еңбек нарығы бойынша статистикалық мәліметтері бастапқы ақпарат ретінде қызмет етті.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрды. Дипломдық жұмыс мәтіні компьютерде терілген 73 беттен тұрды. Дипломдық жұмыс мәтінінде 25 сурет, 5 кесте және 48 әдебиет берілген.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектісі мен зерттеу заты, жұмыстың тәжірибелік маңызы көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдары, жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формалары және оны сипаттайтын көрсеткіштер мен оны есептеу әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің динамикалық көрсеткіштері салыстырмалы түрде сипатталып, Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздықты негізгі себептерін анықталып, қалалық жұмыссыздықтың жалпы ел экономикасына әсері бағаланды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан қолданылатын шаралар талқыланып, жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар жасалынды.
Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыстың түйіні көрініс тапты.
1.ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдары
Көптеген елдердің экономикасында еңбек нарығы өте маңызды рөл атқарады. Еңбек нарығы - бұл ерекше тауар - жұмыс күшін сату жəне сатып алумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығы; еңбекті жалақыға айырбастау механизмі орындалатын нарық. Еңбек нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастардың объективті әлеуметтік - экономикалық салдарларының бірі ретінде жұмыссыздық деңгейінің ел экономикасына тигізетін әсері мол. Ол халықты жұмыспен қамтамасыз ететін күрделі бөліну механизмі. Осылайша, өнімділікке де, өсу қарқынына да, экономиканың басқа да көптеген параметрлеріне де әсер етеді. Ол қоғамда жұмысқа орналаспаған азаматтар мен тұрақты жұмысы бар адамдар арасындағы арақатынасты бейнелейді.Еңбек нарығы көп қырлы, біртекті емес экономикалыққатынастар жүйесінде жұмыс күшін ұдайы жаңғыртуды және тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Ғылыми - техникалық, технологиялық және ақпараттық прогрестің дамуымен еңбек нарығының рөліөседі. Сондықтан да теңдестірілген еңбек нарығын құрып, экономиканың өсіп келе жатқан салаларын жоғары білікті кадрлармен толықтыру маңызды болып табылады.
Марксистік саяси экономияға сәйкес жұмыс күші-адамның еңбекке қабілеттілігі, адамның өз қызметінде пайдаланатын физикалық және рухани қабілеттерінің жиынтығы. Статистикадағы жұмыс күші - жалданып жұмыс істеуге дайын адамдар саны. Бұл көрсеткіш кей елдерде әртүрлі есептелінеді.
"Жұмыссыздық" термині алғаш рет 1911 жылы британдық энциклопедияда пайда болды. Содан кейін 1915 жылы АҚШ Еңбек министрлігінің есебінде қолданылған. Жұмыссыздық әлемнің барлық елдерінде әртүрлі көлемде, нысандарда, уақыт аралықтарында пайда болып отырады.
Жұмыссыздық - белсенді халықтың бір бөлігі өзінің жұмыс күшін қолдана алмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Жұмыссыздық мемлекеттің өндірістің маңызды факторларының бірі-еңбекті тиімді пайдалануға қабілетсіздігін білдіреді. Жұмыссыздық- бұл интеграцияланған еңбек нарығында да, оның әртүрлі сегменттерінде де еңбек ұсынысы мен сұраныс арасындағы тепе-теңдіктің тұрақты бұзылуы салдарынан туындайтын мәжбүрлі жұмыспен қамтылмау [1].
Макроэкономикада 16 жастан бастап жəне одан жоғары жастағы халықты мынадай екі топқа бөліп қарастырады:
1. Экономикалық белсенді халық(бұл) - тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін жұмыс күшін ұсынатын еңбекке қабілетті азаматтардың бір бөлігі.
2. Экономикалық тұрғыдан белсенді емес халық - жұмыс күшінің құрамына кірмейтін ел тұрғындары. Мұнда енгізілген:
күндізгі оқу орындарының оқушылары мен студенттері;
зейнеткерлер (жасының қартаюына және басқа да негіздер бойынша);
үй шаруашылығын жүргізетін адамдар (оның ішінде балаларға, науқастарға күтім жасайтын және т. б.);
жұмыс табуға ұмтылғандар, бірақ таба алмағандар;
жұмыс істеудің қажеттілігі жоқ тұлғалар (олардың табыс көзіне қарамастан).
Еңбек нарығына ену
Жұмыс
іздемейтіндер
Жұмыс
іздемейтіндер
E U
E U
басқалары
басқалары
балалар
балалар
туу
Зейнеткерлер
Зейнеткерлер
өлім-жітім өлім-жітім
Еңбек нарығынан кету
- жұмысқа жарамсыздар - жұмыс күші
Сурет 1. Жұмыс күші мен жұмысқа жарамсыздардың негізгі ағындары.
Ескерту - [2] дереккөзі негізінде автормен құрастырылған.
Өз кезегінде экономикалық белсенді халық екі топқа бөлінеді:
1. Жұмыспен қамтылғандар (Е) - 16 және одан жоғары жастағы адамдар, сондай-ақ жасы кіші адамдар, оларға:
сыйақы үшін жалданып жұмыс істейді (толық немесе толық емес жұмыс уақыты жағдайында);
отбасылық кәсіпорындарда төлемсіз еңбек етеді.
2. Жұмыссыздар (U) - 16 жас және одан жоғары адамдар, олар:
жұмыстан босату нәтижесінде жұмыстан айырылған адамдар;
өз еркімен жұмысты қалдырған адамдар;
үзілістен кейін еңбек нарығына келген адамдар;
еңбек нарығына алғаш рет келгендер;
еңбек күшіне жас мөлшері жетпейтіндер.
Бір қарағанда, жұмыссыздық себептері айқын секілді: тым көп қызметкерлер тым аз жұмыс орындарына үміткер. Алайда, 50 жыл ішінде бұл қарапайым құбылыс экономистер үшін күрделі басқатырғыш болды [2].
Жұмыссыздық әр түрлі формаларды қабылдауға қабілетті және экономикалық мектептер нарықтық экономикадағы жұмыссыздық себептерін әртүрлі түсіндіреді. Жалпы алғанда бұл құбылысты түсіндірудің мынадай үлгілерін атап өтуге болады:
Халық санының көптігі (мальтусианизм).
Капиталдың органикалық құрылысының өсуі (марксизм).
Жалақының жоғары деңгейі (неоклассиктер).
Жиынтық сұраныстың жеткіліксіздігі (кеинсиандықтар).
1. Монетаристер мектебінің өкілі Ф. Хайек: Жұмыссыздық құбылысы "тепе-тең бағалар мен табыстың тұрақты нарықтан және тұрақты бағадан ауытқуынан" туындайды, бұл ауытқудан еңбек ресурстарының экономикалық тұрғыдан негізделмеген орналасуы болады және ол еңбек сұранысы мен ұсынысының тепе-теңсіздігіне әкеледі - деп тұжырымдаған.
2. Француз экономисі Ж. Б. Сэй еңбек нарығын қарастыра отырып, еңбекке сұраныс пен ұсыныстың өзара іс - қимылын ескере отырып, жұмыссыздықтың себебі-жалақының шамадан тыс жоғары деңгейі деп қорытынды жасайды. Бұл мәлімдеме өте даулы, бір жарым ғасыр бойы полемикаға ұшырайды.
3. Маркс бойынша: Салыстырмалы түрде қоныс аударудың формалары- ағымдағы, жасырын және іркілген жұмыссыздыққа тең. Жұмыс күшінің ішкі салалық және салааралық ауысуы процесінде пайда болатын жұмыссыздық тұрақсыздықты құрайды. Жасырын қоныс аударумен ұсақ өндірушілер қамтылған: шаруалар, қолөнершілер, саудагерлер.Олардың жұмыссыз жағдайы өз шаруашылығында ішінара жұмыспен қамтылуымен жасырын.
4. Ағылшын экономисі, дін қызметшісі Том Мальтус капитал мен халық айтарлықтай кезең ішінде өнімге деген сұранысқа қарағанда артық болуы мүмкін деп сендірді. Сұраныстың құлдырауының себебі жеке табыстардың қысқаруы болып табылады,ал олардың азаюы демографиялық фактор болып табылады: халықтың қоныстану қарқыны өндірістің өсу қарқынынан асып түседі. Демек, жұмыссыздықтың себебін халықтың тым тез өсуінен іздеу керек.
5.Ағылшын экономисі А. Пигу өзінің "Жұмыссыздық теориясы" (1933ж.) кітабында жұмыссыздық себептерінің неоклассикалық концепциясын әзірледі. Еңбек нарығындағы неоклассикалық модельдегі тепе-теңдік еңбекке сұраныстың агрегирленген функциясы және еңбек ұсынысының агрегирленген функциясы арқылы анықталады. Еңбек бағасы ретінде нақты жалақы мөлшері саналады. Нарықтық экономика, неоклассиктерше, барлық еңбек ресурстарын пайдалануға қабілетті жәнеикемді жалақы шарты арқылы орындалады.
6. Неоклассиктердің пікірінше, нарықтық экономикада жұмыссыздық ерікті сипатқа ие. Қызметкерлер өздері жұмыссыздықты таңдайды, өйткені нарықта қалыптасқан нақты жалақы бойынша еңбек еткісі келмейді. Жұмыссыздық бәсекелестік механизмге не мемлекеттің, не кәсіподақтардың араласуысияқты нарық заңдарын бұзу нәтижесінде туындайды. Жұмыссыздықты жою үшін жалақы икемділігі мен бәсекелестіктісақтау қажет.
7. Кейнсиандық нұсқаға сәйкес жұмыссыздық ұлттық өнімнің қысқаруына алып келетін тұтынушылық сұраныстың жеткіліксіздігінен туындайды да,жұмыссыздық амалсыз сипатқа ие болады.Дж. Кейнс неоклассикалық теория принциптерімен келіспейді және жұмыссыздық болған жағдайда еңбек нарығындағы тепе - теңдік тұжырымдамасын әзірлейді. Дж. Кейнспайымдауынша: Еңбекке деген сұраныс нақты жалақыға, яғни баға көтерілген кезде жалдамалы қызметкерлер сатып ала алатын тауарлар мен қызметтердің санына байланысты. Бағаның өсуі кезінде тауарлар мен қызметтер аз сатып алынатын болады, бұл өндіріс көлемінің қысқаруына, тиісінше қызметкерлердің бір бөлігін жұмыстан шығаруға әкеледі.
8. А.Смит ілімін жалғастырушы Д.Рикардо еңбектің өзі мен еңбекақы тауап болып табылады және өз негізінде табиғи бағамен анықталады да, оның маңайында ауытқиды деген. Құбылысты реттеушінің әсерінен еңбекақысының ең аз мөлшері мен оңтайлы еңбек ұсынысының арасында өзіндік тепе-теңдік бар. Смиттің ілгермелі өсу заңдылығына сәйкес еңбекке деген сұраныстың жоғарылау шарты қарастырылады [3].
Бұл теориялардың барлығы жұмыссыздықтың себептерін әртүрлі позицияларда дұрыс атап өткендігіне күмән жоқ. Оларды қорыта келе, біз объективті бірыңғай анықтама ала аламыз: жұмыссыздықтың құрылуы капиталдың органикалық құрылысының өсуін ескере отырып, тауарлар мен өндіріс факторларына жиынтық нарықтық сұраныстың жеткіліксіздігіне байланысты. Техникалық прогрестің рөлі бұл жерде капиталдың органикалық құрылысын арттыруда ескеріледі, ал Ф. Хайек және Т. Мальтус теориялары бұл анықтамаға жиынтық сұраныстың өзгеруі арқылы кірді деп түсінеміз.
Халықаралық Еңбек Ұйымы қабылдаған анықтама бойынша жұмыссыздық - еңбек етуге қабілетті, еңбек етуге дайын және шын мәнінде жұмыс іздеп жүрген адамға лайықты жұмыс алуға мүмкіндік болмауы себебінен жалақыны жоғалту ретінде түсіндіріледі. Бұл процесс көбінесе ел ауқымында қарайтын болсақ, аумақтың қаншалықты кеңдігіне және онда табиғи- климаттық жағдайлардың қандай айырмашылығы бар екендігіне, экономиканың құрылымы қандай және осы құрылымда өнеркәсіптің қалай орын алғанына, кәсіпорындардың қандай салалары мен типтері шоғырланғандығына байланысты ұсынылады. Осы факторлардың арасында қандай да бір дәрежеде ұлттық дәстүрлер көрініс табады,бірақ қоғамның саяси құрылымы басты рөл атқарады. Ұсыныс пен сұранысты келісу кезінде жалдамалы еңбек ерекшелігі елеулі дәрежеде ескеріледі. Әсіресе экономикалық даму сатысы маңызды. Халық шаруашылығы қалыптасқан экономикалық жүйе шеңберінде жұмыс істеп тұрған және мүлдем басқа бір жүйеге көшу жүзеге асырылған кезде жұмыссыздық мәселесі туындайды [4].
Осылайша, еңбек нарығы тұтастай сұраныс пен ұсыныстың заңдарына сүйене отырып, өзінің жұмыс істеу тетігінің көптеген принциптері бойынша басқа тауар нарықтарынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар арнайы экономикалық нарық болып табылады. Бұл жерде реттеуші тек макро - және микроэкономикалық факторлар ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық факторлар болып табылады.Еңбек нарығы ұлттық және әлемдік нарықтық өркениеттің аса маңызды буыны болады,онда қоғамның күнделікті эволюциясын жүзеге асыратын шығармашылық үлгідегі еңбек ресурстары қалыптасады.
Жұмыссыздық көп жағдайда саясатқа, әлеуметтік қатынастарға, экономикаға, жалпы қоғам өміріне жан-жақты жағымсыз әсер етеді. Жұмыссыздықтың экономикалық және экономикалық емес салдарын жеке және қоғамдық деңгейде көрсетеді.
1. Жұмыссыздықтың экономикалық емес салдары - бұл жұмысты жоғалтудың әлеуметтік, психологиялық және саяси салдары.
Жеке деңгейде олар ұзақ уақыт бойы жұмыс таба алмау өзінің толық еместігін тудырады, адамдарды психологиялық күйзеліске, күйзеліске, жүйке күйзелістеріне, жүрек-қан тамырлары ауруларына, достарының жоғалуына, отбасының қирауына және т.б. әкеледі.
Қоғам деңгейінде олар:
а) әлеуметтік шиеленістің өсуі, саяси төңкерістерге итермелеу. Америкалық президент Франклин Делано Рузвельт Ұлы Депрессиядан шығу үшін жаңа бағыт саясатын әзірлеу және жүргізу себебін түсіндіре отырып, басты мәселе жұмыссыздыққа айналғанын (АҚШ-та осы кезеңде әрбір төртінші адам жұмыссыз болған), сол арқылы ол "күйзеліс революциясының алдын алуды"қалағанын жазды. Шынында да, әскери төңкерістер мен төңкерістер әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздық деңгейі жоғары болуына байланысты;
б) білім беру, кәсіби даярлау және белгілі бір біліктілік деңгейін қамтамасыз ету шығындарына байланысты қоғам алып отырған шығындар, олар нәтижесінде оларды қолдана алмайтын, демек, өзін-өзі ақтайтын;
в) адамгершілік пен моральдың ыдырауы.
г) елдегі аурушаңдық пен өлім-жітім деңгейінің, сондай-ақ қылмыс деңгейінің өсуі.
2. Жұмыссыздықтың экономикалық салдары - мемлекеттің экономикасына тікелей әсер ететін салдарлар. Олар да жеке және қоғамдық деңгейде де көрінеді.
Жеке деңгейде олар: табысты немесе табыстың бір бөлігін жоғалтудан; болашақта біліктілікті жоғалтуға байланысты табыс деңгейінің ықтимал төмендеуінен (әсіресе ең нашар жаңа кәсіптер адамдар үшін) және сондықтан жоғары ақы төленетін, беделді жұмыс табу мүмкіндігінің азаюынан тұрады;
Жалақының қатаңдығы, яғни оның икемді өзгере алмайтындығы.
Тұтастай алғанда қоғам деңгейінде олар жалпы ішкі өнімнің толық өндірілмеуінен, нақты ЖІӨ-нің әлеуетті ЖІӨ-нен салыстырмалы ауытқуынан (артта қалуынан) тұрады. Циклдік жұмыссыздықтың болуы ресурстардың толық пайдаланылмайтынын білдіреді. Сондықтан нақты ЖІӨ әлеуетті (ресурстарды толық жұмыспен қамтуда ЖІӨ) қарағанда аз;
Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау, жәрдемақылар мен өтемақылар төлеу және сол сияқты мемлекет тарапынан көрсетілетін барлық жәрдемақылар қажеттігіне байланысты жұмыспен қамтылғандарға салық жүктемесінің ұлғайтылуы;
Жұмыссыздық экономиканы бірқатар теріс салдарларға ұшыратады:
1. Қоғамның экономикалық әлеуетін жоғалту және толық пайдаланбау және бірінші кезекте өнімді толық шығармау.
2. Ұзақ уақыт жұмыссыздығы кезінде қызметкерлер біліктілігін, жұмыс дағдысын жоғалтады.
3. Жұмыссыздық халықтың өмір сүру деңгейінің тікелей төмендеуіне әкеледі,өйткені жұмыссыздық бойынша жәрдемақы еңбекақыдан төмен.
4. Жұмыссыздық қоғамның саяси тұрақсыздығына, үкіметтің наразылығына, қылмыстың өсуіне алып келеді.
5. Халықтың психологиялық шиеленісінің өсуі, ертеңгі күнге, ауруларға, мерзімінен бұрын өлімге, өзіне-өзі қол жұмсауға, сенімсіздікке әкеледі [5].
Қасақана емес салдар заңы - мемлекеттік саясаттың күтіліп отырған салдармен қатар күтілмеген салдарға ие болу қасиетін көрсететін заң: жұмыссыздық жөніндегі жәрдемақыларға қанағаттанған жұмыссыздардың өсуін тудыруы мүмкін. Жұмысты жоғалтудың экономикалық салдарларын азайтып, жұмыссыздық бойынша сақтандыру бір мезгілде фрикциялық жұмыссыздардың санын ұлғайтады және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін көтереді. Жәрдемақы алатын жұмыссыздар жұмыс іздемейді және олардың көзқарасы бойынша тартымсыз ұсыныстарды жиірек қабылдамайды, бұл жалдау қарқынының көрсеткішін төмендетеді. Бұдан басқа, жұмыссыздық бойынша сақтандыру жүйесінің болуы кәсіпкерлерге жұмысшыларды жұмыстан босатуға оңай шешім қабылдауға мүмкіндік береді, осылайша жұмыстан босату қарқыны көрсеткішінің өсуіне алып келеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру оның табиғи деңгейін арттырады, бірақ бұл саясаттың жағымсыз екенін білдірмейді. Сонымен қатар, жұмысшыларға тартымсыз жұмыстан бас тартуға мүмкіндік бере отырып, бұл саясат жұмыс күшінің сипаттамалары мен жұмыс орындарының құрылымы арасында дәл сәйкестіктің орнығуына ықпал етуі мүмкін.
Жалпы теориялық тұрғыдан жұмыссыздық жұмыс күшінің ұсынысы мен оған сұраныстың сәйкес еместігін, олардың сандық және сапалық сәйкессіздігін көрсететін қоғамның экономикасы, саясаты, моралінің өзіндік синтезі.
Жұмыссыздық таза экономикалық проблемаларды тудырады - жалпы ұлттық өнімнің өндірілмеуі, сондай - ақ әлеуметтік-кедейшілік, қылмыс, әлеуметтік толқулар. Сондықтан жұмыссыздықпен күрестің мемлекеттік саясаты жұмыспен қамтудың табиғи деңгейіне қол жеткізуге бағытталуы тиіс.
Жоғарыдағы тұжырымдамаларды қорытындылай келе, жұмыссыздық салдарларынан сақтандыру мәселелерін зерттейтін экономистер жұмыссыздар санын қысқарту үшін осы жүйені реформалау жолдарын жиі ұсынады. Ұсыныстардың бірі жұмысшыны жұмыстан босататын фирма оған жұмыссыздық бойынша жәрдемақы толық көлемде төлеуді талап ету болып табылады. Мұндай жүйе 100 пайыз өтемақы жүйесі деп аталады, өйткені әрбір фирманың жұмыссыздық бойынша сақтандыруға жарнасы оның өз жұмысшыларымен алаңдайтын жұмыссыздық ауқымын дәл көрсетеді. Осылайша жұмысшылар жұмыс орнының босауын күтеді. Өтемақы мөлшерін ұлғайту кең таралған уақытша босатуды шектеуі мүмкін [6].
1.2. Жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формалары
Еңбек нарығын тиімді басқару оның әлеуметтік-экономикалық салдарларының шиеленісуі мен ауқымын қысқартуға қабілетті жұмыссыздықтың әртүрлі нысандары мен түрлерін реттеу тетігін әзірлеуді талап етеді. Ол үшін жұмыссыздық көріністерінің әртүрлілігін, пайда болу табиғатын зерттеп, әр түрлерге әсер ету құралдарының барабарлығын қамтамасыз ету қажет.
Сурет 2. Әртүрлі критерийлері бойынша жұмыссыыздықтың жіктелуі.
Ескерту - [7] дереккөзі негізінде автормен құрастырылған.
О. Тоффлердің айтуынша: "Біз обыр деп бір емес, әр түрлі ауруларды атайтынымыз сияқты, жалпы атауымен бірдей жинақталған әр түрлі аурулармен жұмыс істейміз".Бұл жерде жұмыссыздықтың әртүрлі формаларына жеке-жеке тоқталу керектігін айтады. Жұмыссыздық проблемасына теориялық көзқарасты зерттеу жұмыссыздықтың екі негізгі формасын - табиғи және мәжбүрлі түрдекөрсетуге мүмкіндік берді [7].
1. Табиғи жұмыссыздық - сұраныстың ауытқуына және өндірістің қажеттіліктеріне байланысты салааралық және өңіраралық орын ауыстыруларды жеткілікті түрде жылдам жасауға қабілетті жұмыс күшінің экономика үшін ең жақсы резервін сипаттайды. Ол бос жұмыс орындарының саны мен жұмыс іздеуші қызметкерлердің саны арасындағы шамамен теңдігі бар еңбек нарығының жағдайын сипаттайды.Жұмыс күшінің резервін құра отырып, табиғи жұмыссыздық бағаның өсуінсіз өндірісті кеңейтуге мүмкіндік береді.
Табиғи жұмыссыздық тұрақты болғандықтан және онсыз нарықтық экономиканың қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес болғандықтан, "толық жұмыспен қамту" ұғымы жұмыс күшінің 100% жұмыспен қамтылуын білдірмейді және табиғи жұмыссыздықтың болуын болжайды. Осылайша, халықты толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету проблемасы жұмыссыздықты табиғи деңгейде ұстау проблемасына айналады. Ол үш нысанда көрінеді: фрикциялық, институционалдық, ерікті.
а) Фрикциялық жұмыссыздық - жұмыс орындарын ауыстырумен, тұрғылықты жерін ауыстырумен, білім алумен, олардың декреттік демалысқа шығуымен, жалақысы төмен жұмыстан неғұрлым жоғары немесе қызықты жұмысқа ауысумен байланысты кадрлардың тұрақтамауын көрсетеді.
Фрикциялық және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық өте белгісіз. Елеулі айырмашылық "фрикциялық" жұмыссыздарда олар сата алатын дағдылар бар, ал "құрылымдық" жұмыссыздар қайта даярлаусыз, қосымша оқытусыз, яғни тұрғылықты жерін ауыстырусыз бірден жұмыс ала алмайды; фрикциялық жұмыссыздық неғұрлым қысқа мерзімді сипатта, ал құрылымдық жұмыссыздық неғұрлым ұзақ мерзімді және сондықтан неғұрлым күрделі болып саналады [8].
К. Макконнели бұл жұмыссыздықты "іздеу жұмыссыздығы" деп атап, фрикциялық жұмыссыздарға мыналарды жатқызды:
- әкімшіліктің бұйрығы бойынша жұмыстан босатылғандар;
- жеке өз қалауымен жұмыстан кеткендер;
- бұрынғы жұмысқа қайта келуді күтетіндер;
-жұмыс іздеген, бірақ оған әлі кіріспеген;
- маусымдық жұмысшылар;
-еңбек нарығында алғаш рет пайда болған және экономикада талап етілетін кәсіби даярлық пен біліктілік деңгейі бар адамдар.
Егер адамға қызмет түрі мен жұмыс орнын таңдау еркіндігі берілсе, әр уақытта кейбір қызметкерлер "жұмыс арасында"жағдайында болады. Біреулері өз еркімен жұмыс орнын ауыстырады. Басқа да іздейді жаңа жұмыс жұмыстан босату. Үшінші адамдар маусымдық жұмысты уақытша жоғалтады. Қызметкерлер санаты бар, әсіресе бірінші рет жұмыс іздеп жүрген жастар. Осы адамдардың барлығы жұмыс тауып немесе уақытша жұмыстан босатылғаннан кейін ескі жұмысқа қайтып оралғанда, басқа "іздеушілер" және уақытша жұмыстан босатылған қызметкерлер оларды "жалпы жұмыссыздар қорына"ауыстырады [9].
б) Институционалдық жұмыссыздық - еңбек нарығын тиімді ұйымдастырудың жеткіліксіздігі нәтижесінде туындайды. Мысалы, бос жұмыс орындарын міндетті тіркеу туралы заң қолданылмаса, бұл дезинформацияға және жұмыссыздық деңгейінің жасанды өсуіне әкеледі. Еңбек нарығы халықты жұмыспен қамту қызметін қоса алғанда, оның инфрақұрылымының әсерін бастан кешкен жағдайларда, сондай-ақ жұмыстан босату және жұмысқа жалдау процедураларын белгілейді, жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау шараларын қарастырады. Көрсетілетін көмектің деңгейі жұмыссыздардың мінез-құлқына әсер етеді, яғни қызмет пен материалдық қолдау ала отырып, олар әрекетсіздік және жұмыс іздеудің белсенді емес жағдайына бейімделеді. Институционалдық жұмыссыздық жұмыссыз мәртебесінен алынатын пайданың және табыс әкелетін жұмыстың болмауынан пайда болған шығындардың арақатынасын анықтайды.
в) Ерікті жұмыссыздық - кейбір санаттағы адамдарда, мысалы, қоғамның маргиналды тобына жататын бірқатар адамдарда немесе белгілі бір жағдайларда үй шаруашылықтарында жұмыс істеуді қаламайтындықтан туындайды. Жұмыспен қамтылмау кейде адамдардың өзіндік өмір стилін таңдауымен, олардың психологиялық қондырғысымен, белгілі бір материалдық тәуелсіздікпен және таңдау еркіндігімен, сондай-ақ шектеулі қажеттіліктермен түсіндіріледі. Мысалы, жұбайдың жеткілікті мазмұны, үй істерін орындау және балаларды тәрбиелеу қажеттілігі кейбір тұрмыс құрған әйелдерді жұмыстан ерікті түрде бас тартудың пайдасына таңдау жасауға итермелейді.
2. Мәжбүрлі түрде болатын жұмыссыздық - жұмыс орындарының қысқаруына алып келетін қоғамның әлеуметтік-шаруашылық өміріндегі болып жатқан өзгерістерге байланысты болады. Жұмыссыздықтың бұл түрі еңбек нарығында экономикалық үдерістердің конъюнктурасына әсерін көрсетеді және мұнда басты себепадамға қатысты сыртқы әсерлер болады. Мәжбүрлі жұмыссыздық ағымдағы жұмыссыздық табиғи нормадан асып кеткен кезде туындайды.Мәжбүрлі жұмыссыздық салалық жылжытуларға, өндірістік күштерді аумақтық орналастырудағы өзгерістерге байланысты болады.Ол үш нысанда көрінеді: циклдік, құрылымдық, технологиялық.
а) Циклдік жұмыссыздық - өнеркәсіптік дағдарыс кезінде өндірістің құлдырауына байланысты туындайды. Тауарлар мен қызметтер нарығындағы жағдайдың өзгеруі көптеген өндірістің азаюына немесе тіпті жұмыс істеушілерді жұмыстан босата отырып, өнім шығаруды тоқтатуына әкеп соғады. Бұл еңбек нарығындағы елеулі проблемаларды тудырады.Сондай-ақ, жұмыссыздықтың циклдік нысаны депрессия фазасына және экономикалық циклдің құлдырауына, яғни іскерлік белсенділіктің құлдырауы кезеңдеріне тән. Осы жұмыссыздықтың ауқымы мен ұзақтығы экономиканың құлдырауы кезінде шыңға және экономиканың өрлеуі кезінде минимумға жетеді [10].
Циклдік жұмыссыздық келесі түрлерді қамтиды:
- Шағын циклдік жұмыссыздық (ұзақтығы 8-10 жыл) - негізгі қорларды жаңарту қарқынына, олардың табиғи тозу дәрежесіне, қолданылатын өндіріс технологиясына және басқа да себептерге байланысты өндірістік циклдарға немесе өтеу циклдарына негізделген. В. С. Буланов пен Н. А. Волгин оны құрылымдық жұмыссыздықтың бір түрі деп санайды, біз келісе алмаймыз, өйткені соңғысы негізінен тұтынушылық сұраныстың өзгеруі салдарынан пайда болады, ал өндіріс технологиясының ауысуы шағын өнеркәсіптік циклдар түсінігімен байланысты. Сондықтан технологиялық жұмыссыздық деп біз өндірісті автоматтандыру кезінде немесе жаңа технологияларға көшу кезінде туындайтын шағын циклді жұмыссыздықтың кіші түрі деп түсінеміз.
- Үлкен циклдық жұмыссыздық - өндірістің барлық құрамдас элементтерінің елеулі өзгерістерімен және жұмыс ұрпақтарының ауысуымен байланысты ұзақтығы үлкен (40-50 жыл) циклдарға негізделген жұмыссыздық.
- Қаржылық жұмыссыздық - бұл кәсіпкерлер мен капитал иелерінің қаржылық іс-әрекетке қабілетсіз болуы нәтижесінде пайда болатын циклдік жұмыссыздықтың бір түрі. Жұмыссыздар саны мен құрамы әртүрлі салалардың, кәсіптер мен мамандықтардың, қызмет түрлерінің қызметкерлерінен құралады. Жұмыспен қамту проблемаларын шешуден кәсіпкерлер мен капитал иелері сақтандырылмаған. Олардың жұмыссыздық қызметін ауыстырудың немесе олар өндіретін немесе қаржыландыратын тауарларға немесе қызметтерге сұраныстың өзгеруінің нәтижесі болуы мүмкін.
б) Құрылымдық жұмыссыздық - ұлттық экономикадағы құрылымдық өзгерістерден туындаған жұмыс күшін босату нәтижесінде пайда болады. Өндірістік қайта құру мен жұмыспен қамтудың бір саладан басқасына ауысуымен қатар жүреді, сондықтан мамандықтың кейбір түрлеріне қажеттілік азаяды. Бұл жұмыссыздықтыңнегізгі ауқымы - салалар болып табылады. Құрылымдық жұмыссыздық сұраныс пен ұсыныс құрылымының жұмыс күшіне сәйкес келмеуінен туындайды. Уақыт өте келе тұтынушылық артықшылықтар өзгереді. Бұл өз кезегінде жұмыс күшіне деген жалпы сұраныс құрылымының өзгеруін тудырады.
в) Технологиялық жұмыссыздық - бір-біріне ауысуға келетін өндірістің жұмыс істеуінің технологиялық принциптерімен байланысты, олардың негізгілері құралдандыру, механикаландыру және автоматтандыру болып табылады. Жұмыссыздықтың бұл түрі жұмыс күшінің жұмыспен қамтылуын қысқартудың жаңа нысандарына жатады. Ол электрондық техникаға негізделген адам аз және адамсыз технологияны енгізумен байланысты. Мысалы, егер жоғары білікті 40 баспаханалық жұмысшы шамамен сағатына 170 мың белгіні терсе, компьютерлік принтерлер көмегімен 10 жұмысшы дәл сол уақытта 1 млн-ға жуық белгіні тере алады, соның нәтижесінде технологиялық жұмыссыздық 20 есе өседі.
г) Аймақтық жұмыссыздық - күрделі комбинациялар, тарихи, демографиялық, әлеуметтік-психологиялық факторлар әсерінен экономикалық саясатпенқалыптасатын жұмыссыздық. Аймақтық жұмыссыздық өңірлерде халықтың шоғырлануына және қалыптасқан тарихи-мәдениетіне, ондағы өндірістік салаларға байланысты туындайды.
д) Маусымдық жұмыссыздық - өндірістің кейбір салаларындағы маусымдық жұмыс сипатының салдары болып табылатын жұмыссыздық. Ауыл шаруашылығы,құрылыс және туристік бизнес дәстүрлі түрде жұмыспен қамту сипатында елеулі маусымдылықты көрсетеді. Маусымдық жұмыссыздық құрылымдық жұмыссыздық элементі болып табылады [11].
Егер жұмыссыздықтың жіктелуін жалғастырса, онда жоғарыда аталған түрлер мен формалардан басқа уақыт ұзақтығына қарай: тұрақты (4 айдан 12 айға дейін) және уақытша (4 айға дейін) жұмыссыздықты ажыратады. Олардың арасында ресми бөліну жоқ, бірақ әдебиет пен қалыптасқан тәжірибеге қарағанда, мысалы, АҚШ-та 15 және одан да көп апта бойы жұмыссыздық жағдайында болу ұзақтығы тұрақты деп санауға болады. Бұл жұмыссыздықтың ең қауіпті және әлеуметтік шиеленіс, дисвалификация және психикалық бұзылулар салдарымен болатын түрі. Сондықтан барлық елдердің үкіметінде, олардың жұмыспен қамту қызметтері бірінші кезекте жұмыссыздардың осындай жұмыспен қамтамасыз етеді; егер жұмыссыздықтың осы түрін мүлдем болдырмау мүмкін болмаса, олардың санын барынша қысқартуға ұмтылады.
К. Маркс жұмыссыздықтың үш түрін ажыратады: ағымдағы, жасырын және тоқырау.
- Жасырын жұмыссыздық - шаруашылықтағы қоныс - аудару нәтижесінде жұмыс күшін тартумен байланысты жұмыссыздық. Жасырын жұмыссыздық - толық емес жұмыс аптасы немесе жұмыс күнінің бір бөлігі ішінде жұмыспен қамтылғандарды, сондай-ақ қызметкер штатта ғана есепте тұрған формальды жұмыспен қамтылғандарды қамтиды. Бұл санатқа жалақының сақтаусыз мәжбүрлі демалыстағы қызметкерлер кіреді.
Тоқырау жұмыссыздығы - бұл ұзақ уақыт бойы созылатын, кездейсоқ жұмыс пен өте төмен табыстылықты білдіреді, ол толығымен табысты жоғалтуға әкеледі.Тоқырау жұмыссыздық-ұзақ уақыт бойы жұмысқа орналаса алмайтын адамдарды қамтиды. Жұмыссыздықтың осы түрінің мөлшері болмашы болса да (ХЕҰ деректері бойынша ол 1% - дан кем), теріс салдарларының дәрежесі бойынша іркіліс жұмыссыздық өзіне тең емес. Ұзақ уақыт бойы жұмысқа орналасуға мүмкіндігі жоқ адамдар моральдық түрде бас тартылды. Олар біртіндеп кәсіби тұрғыда білімін, дағдыларын, біліктілігін жоғалтады [12].
Ағымдағы жұмыссыздық - жалдамалы еңбектің маусымдық сипатына байланысты, көбінесе ауыл шаруашылығы өндірісінде, құрылыста және басқа да салаларда. Ұқсас циклдік жұмыссыздықпен, бірақ онымен салыстырғанда маусымдық незанятость болжауға болады, яғни, ол географиялық ортаның халықтың өмір сүруіне, оның әлеуметтік және мәдени салдарын.
Жұмыссыздықтың марксистік жіктелуі "салыстырмалы түрде қайта көшіру" факторына көбірек мән береді. Олардың еңбек биржаларында тіркелгеніне немесе тіркелмегеніне қарамастан "Экономика" оқулықтарының авторлары жұмыссыздардың саны мен құрылымына прагматикалық тұрғыдан қарайды: мемлекеттік Жұмыспен қамту қызметінде жұмыссыздар тіркелген немесе жоқ. Сондықтан жұмыссыздық туралы ресми деректер мен оның нақты шамасы сәйкес келмейді, өйткені ресми статистикаға жасырын жұмыссыздық пен әр түрлі себептермен жұмыспен қамту қызметінде тіркелмеген жұмыссыздар енгізілмеген.
Кейбір әдебиеттерде Кемсітушілік жұмыссыздығын бөліп қарастырады. Кемсітушілік жұмыссыздығының түрлері: нәсілдік немесе ұлттық, статистикалық кемсітушілік болып табылады. Қоғамда статистикалық кемсітушіліктің болуына байланысты әртүрлі жыныстық және жас топтар жұмыссыздарды құрайды. Нәсілдік жұмыссыздық қоғамда нәсілдік кемсітушіліктің болуы салдарынан туындайды. Жұмыссыздықтың кіші түрлеріне өзге себептер - еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың сапалы сәйкессіздігі және т. б. салдарынан пайда болуы мүмкін. Олардың арасында әйелдер, жастар, зейнеткерлер жатады.
Жұмыссыздықтың бір түрі кәсіпорын өніміне сұраныстың төмендеуі нәтижесінде пайда болатын ішінара жұмыссыздық болып табылады. Бұл жағдайда кәсіпкердің мінез-құлқының екі нұсқасы болуы мүмкін: немесе ол персоналдың бір бөлігі үшін толық жұмыс уақытын еңбек ету мүмкіндігін сақтайды, ал басқа бөлігі жұмыстан шығарады, немесе жұмыстан босатусыз барлық толық емес жұмыс уақытында жұмыс істеуге мүмкіндік береді, бұл ішінара жұмыссыздықтың туындауына әкеледі [13].
Жұмыссыздық деңгейін нақты бағалау келесі факторларға байланысты күрделене түседі:
1. Ішінара жұмыспен қамту. Ресми статистикада толық емес жұмыс күні жұмыспен қамтылғандар толық жұмыспен қамтылғандар санатына кіреді. Оларды толық жұмыспен қамтылған деп есептей отырып, ресми статистика жұмыссыздық деңгейін төмендетуде.
2. Жұмыс жоғалтқан, үміт алуға болады. Жұмыс алуға үмітін жоғалтқан жұмысшыларды қоспағанда, жұмыссыздар санатына ресми статистика жұмыссыздық деңгейін төмендетіп отыр.
3. Жалған ақпарат. Жұмыссыздық деңгейі кейбір жұмыс істемейтін адамдар жұмыс іздейді деп мәлімдеген жағдайда жоғары болуы мүмкін, бірақ бұл шындыққа сәйкес келмейді, сондай-ақ көлеңкелі экономика жұмыссыздықтың ресми деңгейін арттыруға ықпал етеді.
4. Экономиканың жекелеген салаларындағы өндіріс деңгейіндегі маусымдық өзгерістер. Ақырында, бесіншіден, халықтың демографиялық құрылымындағы өзгерістер, атап айтқанда еңбекке қабілетті жастағы халық санының өсуі еңбекке деген сұранысты арттырады және демек, жұмыссыздық ықтималдығы артады.
5. Жаңа технологияларды, жабдықтарды енгізу артық жұмыс күшін қысқартуға әкеп соқтыратын экономикадағы құрылымдық ілгерілеулер.
6. Жұмыс берушілерді барлық ресурстарға, оның ішінде еңбек ресурстарына деген қажеттілікті төмендетуге мәжбүр ететін экономикалық құлдырау немесе депрессия.
7. Үкіметтің еңбекақы төлеу саласындағы саясаты: жалақының ең төменгі мөлшерін арттыру өндіріс шығындарын ұлғайтады және сол арқылы жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді, бұл еңбек нарығының жұмыс күші сипатының қамтылуына қарай қалыптасатын өзіндік ішінара бір деңгейден екіншісіне әсер ете алатын классикалық моделін көрсетеді [14].
1.3.Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және оны есептеу әдістері
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық жағдайын анықтауда жұмыссыздық деңгейі негізгі көрсеткіш болып табылады. Еңбекке деген сұраныстың оның ұсынысымен өзара қатынасы жұмыссыздық деңгейін анықтайды.
Жұмыссыздық деңгейі - бұл ресми тіркелген жұмыссыздар санының жұмыс күшінің жалпы санына қатынасы. Ол пайызбен (%) анықталады.
Жұмыспен қамту деңгейі мен ұлттық өнім арасындағы тәуелділікті 1960-шы жылдардың басында американдық экономист Артур Оукен орнатты. Бұл тәуелділікті көрсететін формула Оукен Заңы деп аталды. Оукен Заңы-ЖІӨ өсу қарқыны мен жұмыссыздықтың өсу қарқыны арасындағы эмпирикалық тәуелділік, бұл ЖІӨ өсу қарқынының 2% - ға төмендеуі жұмыссыздық деңгейінің 1% - ға артуына алып келеді деп болжайды. Бұл ретте есептеу нүктесі ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фapaби атындaғы Қaзaқ Ұлттық унивеpситетi
Экономика және Бизнес Жоғары мектебі
Экономика кафедрасы
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейінің экономикаға әсерін бағалау
5B050600 - Экoнoмикa мaмaндығы
Орындаған: ___________________________ Кенжехан Н.К.
(қолы)
Ғылыми жетекші: __________________________ Какижанова Т.И.
э.ғ.к., доцент м.а. (қолы)
Қopғaуғa жiбеpiлдi
Хаттама № 2020 ж.
Кaфедpa меңгеpушiсі: ________________________ Садыханова Г.А.
(қолы мен мөрі)
Норма бақылаушы: _______________________ Батыр А.Б.
(қолы)
Алматы, 2020
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс көлемі 73 бет, 24 сурет, 4 кесте, 48 әдебиеттер көздері және 4 қосымша.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН БАҒАЛАУ (ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫ МЫСАЛЫНДА).
Мақсаты - Қазақстандағы жұмыссыздықтың туындау себептерін анықтай отырып, жұмыссыздық деңгейін төмендету жолдарын іздеу.
Объектісі - Шымкент қаласының еңбек нарығы және жұмыспен қамту туралы жоспары.
Пәні - әлеуметтік-экономикалық дамуға ықпал ететін жұмыссыздық деңгейі жүйесі.
Көптеген елдердің экономикасында еңбек нарығы өте маңызды рөл атқарады. Еңбек нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастардың объективті әлеуметтік - экономикалық салдарларының бірі ретінде жұмыссыздық деңгейінің ел экономикасына тигізетін әсері мол.
Нәтиже:
Еңбек нарығындағы жұмыссыздық және жұмыспен қамту бойынша әдебиеттер зерттелінді;
Жұмыссыздық деңгейін төмендетудің бірнеше әдістері қарастырылды;
Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздық деңгейін төмендету шаралары айқындалып, ұсыныстар жасалынды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы 73 страниц, 24 рисунков, 4 таблиц, 48 источников литературы и 4 приложения.
ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ УРОВНЯ БЕЗРАБОТИЦЫ НА ЭКОНОМИКУ РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН(НА ПРИМЕРЕ ГОРОДА ШЫМКЕНТ).
Цель - Поиск путей снижения уровня безработицы с выявлением причин возникновения безработицы в Казахстане.
Объект - План рынка труда и занятости города Шымкента.
Предмет - система уровня безработицы, способствующая социально-экономическому развитию.
В экономике многих стран рынок труда играет очень важную роль. Уровень безработицы, как один из объективных социально - экономических последствий общественных отношений, складывающихся на рынке труда, имеет большое влияние на экономику страны.
Результат:
Изучена литература по безработице и занятости на рынке труда;
Рассмотрены несколько методов снижения уровня безработицы;
Определены меры по снижению уровня безработицы по городу Шымкент, выработаны рекомендации.
SUMMARY
The volume of the thesis 73 pages, 24 figures, 4 tables, 48 literature sources and 4 appendices.
ASSESSMENT OF THE IMPACT OF UNEMPLOYMENT ON THE ECONOMY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN (ON THE EXAMPLE OF THE CITY OF SHYMKENT).
The goal is to Find ways to reduce the unemployment rate and identify the causes of unemployment in Kazakhstan.
The object is a plan of the labor market and employment of the city of Shymkent.
The subject is an unemployment rate system that contributes to socio-economic development.
The labor market plays a very important role in the economy of many countries. The unemployment rate, as one of the objective socio - economic consequences of social relations in the labor market, has a great impact on the country's economy.
Result:
Literature on unemployment and employment in the labor market has been studied;
Several methods of reducing the unemployment rate are considered;
Identified measures to reduce the unemployment rate in the city of Shymkent, developed recommendations.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
6
1.1. Жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдары ... ..
6
1.2. Жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... .. ... .
12
1.3. Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және оны есептеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.1. Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің динамикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2. Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздықты талдау және оның негізгі себептерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.3. Қалалық жұмыссыздықтың жалпы ел экономикасына әсерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан қолданылатын шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
50
60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жұмыссыздық әлемдегі орталық мәселелердің бірі болып табылады және де ол бір жүйеден екіншісіне өтетін елдерде кең байқалады. Дәл осы процесс Қазақстанда да жүріп жатыр. Ол өзімен бірге бірқатар жаңа қолайсыздықтарды алып келеді. Сонымен қатар, бұл мәселе халықпен, халықтың өмір сүру деңгейімен тығыз байланысты және тікелей әсер етеді. Жұмысынан айрылу олардың табысының азаюына, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне, сонымен қатар психологиялық стреске алып келеді. Осы себепті көптеген саясат адамдары өзінің сайлауалды компанияларында жұмыс орындарын жасауға көңіл бөледі.
Еңбек нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастардың объективті әлеуметтік - экономикалық салдарларының бірі ретінде жұмыссыздық деңгейінің ел экономикасына тигізетін әсері мол. Ол халықты жұмыспен қамтамасыз ететін күрделі бөліну механизмі. Осылайша, өнімділікке де, өсу қарқынына да, экономиканың басқа да көптеген параметрлеріне де әсер етеді.
Ол қоғамда жұмысқа орналаспаған азаматтар мен тұрақты жұмысы бар адамдар арасындағы арақатынасты бейнелейді.Еңбек нарығы көп қырлы, біртекті емес экономикалыққатынастар жүйесінде жұмыс күшін ұдайы жаңғыртуды және тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Ғылыми - техникалық, технологиялық және ақпараттық прогрестің дамуымен еңбек нарығының рөліөседі. Сондықтан да теңдестірілген еңбек нарығын құрып, экономиканың өсіп келе жатқан салаларын жоғары білікті кадрлармен толықтыру маңызды.
Жұмыссыздық - күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс болғандықтан, қазіргі кезде экономиканың нақтылы секторында жұмыссыздықпен күресу мәселесі жұмыс орындарын құрылуымен, жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізумен, жұмыссыздықтан қорғау мен біртұтас түрде қаралуға тиіс.
Елімізде жұмыссыздық бойынша келесідей мәселелер туындап тұр:
Еңбек нарығына елеулі әсер еткен экономикалық өсім үрдісіне, макроэкономикалық тұрақтылыққатеріс салдарлары бойынша ықпалы;
Экономиканы дамытудың жаңа стратегиялық міндеттері мен экономиканы ұзақ мерзімге дамыту басымдылықтарына; экономиканың бірқатар негізгі салаларында еңбек тиімділігінің төмендігі;
Қала және облыстың жекелеген аудандарында жұмыссыздықтың ұзақ мерзімді белең алуы.
Жұмысқа деген сұраныс пен ұсыныстың кәсіптік-біліктілік сәйкессіздігінің жиі етек алуы;
Жұмыссыздық - белсенді халықтың бір бөлігі өзінің жұмыс күшін қолдана алмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Жұмыссыздық мемлекеттің өндірістің маңызды факторларының бірі-еңбекті тиімді пайдалануға қабілетсіздігін білдіреді. Жұмыссыздық- бұл интеграцияланған еңбек нарығында да, оның әртүрлі сегменттерінде де еңбек ұсынысы мен сұраныс арасындағы тепе-теңдіктің тұрақты бұзылуы салдарынан туындайтын мәжбүрлі жұмыспен қамтылмау.
Осы күнге дейін елімізде осы проблема аясында бірқатар жоспарлар мен бағдарламалар енгізіліп, мәселе толыққанды ашылып жатыр, осының нәтижесінде халқымыздың әл-ауқаты біршама жақсарып, жұмыссыздық деңгейі төмендеді. Міне осының өзі тақырыптың өзектілігін көрсетіп отыр. Қазіргі кезде еліміздің жағдайын жақсарту, экономикалық дағдарыстан шығу мемлекеттік тұрғыдан бақылауға алынған мәселелер бойынша күн тәртібінде бірнеше кезекке қойылып отыр. Осыған орай Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқы үшін маңызы өте зор, терең Қазақстан - 2030 атты стратегиялық бағдарламасында айтылған: Біз алдымызға анық та айқын мақсат қойдық: біз жақсы өмір сүргіміз келеді, біз еркіндікке ұмтылдық, біз бәрінен де бұрын балаларымыз бен немерелеріміздің лайықты өмір сүруін қаладық. Бұған сіздер мен біздер өз ғұмырымыздың біраз жылдарын арнадық. Еңбегіміз еш кеткен жоқ - біз бүгінгідей биікке көтерілдік.
Диплом жұмысының мақсаты - жұмыссыздық не себептен туындайды, жұмыссыздарға қандай әлеуметтік көмек көрсету керектігін ашық көрсету, жұмыссыздық деңгейін төмендетуге мейлінше үлкен назар аудару, еңбек нарығында жұмыссыздардың бәсекелестігін арттыруға үлес қосу, жұмыспен қамтудың тиімділігін қарастыру. Жұмыссыздықтың тек кері емес, сонымен қатар пайдалы жақтары да бар болса керек, өйткені көптеген экономистердің ойынша жұмыссыздық қажет нәрсе, оны зұлымдық ретінде қарастыруға болмайды, жұмыссыздықтың ең маңызды пайдалы жақтарына оның сапалы еңбекті, бәсекені тудыратыны жатады. Осы мақсаттарға сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
Жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау;
Жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формаларын анықтау;
Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және оны есептеу әдістерін зерттеп қарастыру;
Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің динамикалық көрсеткіштерін салыстырмалы сараптау;
Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздықты талдау және оның негізгі себептерін анықтау;
Қалалық жұмыссыздықтың жалпы ел экономикасына әсерін бағалау;
Жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан қолданылатын шараларға тоқталу;
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар келтіру;
Зерттеу объектісі - Шымкент қаласының халқы, оның ішінде жұмыссыздар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізінде отандық және шет елдік авторлардың кітаптары мен мерзімді басылымдары кеңінен қолданылады. Негізгі әдебиеттер: Тілеужанова М.Ә.,Агапова Т.А., Байжолова Р.А., Шаяхметова Е.А., Бреев Б., Вечканов Г.С. және тағы басқалары.
Тәжірибелік бөлімде зерттеудің ақпараттық негізі Шымкент қаласының еңбек нарығы бойынша статистикалық мәліметтері бастапқы ақпарат ретінде қызмет етті.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрды. Дипломдық жұмыс мәтіні компьютерде терілген 73 беттен тұрды. Дипломдық жұмыс мәтінінде 25 сурет, 5 кесте және 48 әдебиет берілген.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектісі мен зерттеу заты, жұмыстың тәжірибелік маңызы көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдары, жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формалары және оны сипаттайтын көрсеткіштер мен оны есептеу әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің динамикалық көрсеткіштері салыстырмалы түрде сипатталып, Шымкент қаласы бойынша жұмыссыздықты негізгі себептерін анықталып, қалалық жұмыссыздықтың жалпы ел экономикасына әсері бағаланды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан қолданылатын шаралар талқыланып, жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар жасалынды.
Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыстың түйіні көрініс тапты.
1.ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Жұмыссыздықтың мәні және әлеуметтік-экономикалық салдары
Көптеген елдердің экономикасында еңбек нарығы өте маңызды рөл атқарады. Еңбек нарығы - бұл ерекше тауар - жұмыс күшін сату жəне сатып алумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығы; еңбекті жалақыға айырбастау механизмі орындалатын нарық. Еңбек нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастардың объективті әлеуметтік - экономикалық салдарларының бірі ретінде жұмыссыздық деңгейінің ел экономикасына тигізетін әсері мол. Ол халықты жұмыспен қамтамасыз ететін күрделі бөліну механизмі. Осылайша, өнімділікке де, өсу қарқынына да, экономиканың басқа да көптеген параметрлеріне де әсер етеді. Ол қоғамда жұмысқа орналаспаған азаматтар мен тұрақты жұмысы бар адамдар арасындағы арақатынасты бейнелейді.Еңбек нарығы көп қырлы, біртекті емес экономикалыққатынастар жүйесінде жұмыс күшін ұдайы жаңғыртуды және тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Ғылыми - техникалық, технологиялық және ақпараттық прогрестің дамуымен еңбек нарығының рөліөседі. Сондықтан да теңдестірілген еңбек нарығын құрып, экономиканың өсіп келе жатқан салаларын жоғары білікті кадрлармен толықтыру маңызды болып табылады.
Марксистік саяси экономияға сәйкес жұмыс күші-адамның еңбекке қабілеттілігі, адамның өз қызметінде пайдаланатын физикалық және рухани қабілеттерінің жиынтығы. Статистикадағы жұмыс күші - жалданып жұмыс істеуге дайын адамдар саны. Бұл көрсеткіш кей елдерде әртүрлі есептелінеді.
"Жұмыссыздық" термині алғаш рет 1911 жылы британдық энциклопедияда пайда болды. Содан кейін 1915 жылы АҚШ Еңбек министрлігінің есебінде қолданылған. Жұмыссыздық әлемнің барлық елдерінде әртүрлі көлемде, нысандарда, уақыт аралықтарында пайда болып отырады.
Жұмыссыздық - белсенді халықтың бір бөлігі өзінің жұмыс күшін қолдана алмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Жұмыссыздық мемлекеттің өндірістің маңызды факторларының бірі-еңбекті тиімді пайдалануға қабілетсіздігін білдіреді. Жұмыссыздық- бұл интеграцияланған еңбек нарығында да, оның әртүрлі сегменттерінде де еңбек ұсынысы мен сұраныс арасындағы тепе-теңдіктің тұрақты бұзылуы салдарынан туындайтын мәжбүрлі жұмыспен қамтылмау [1].
Макроэкономикада 16 жастан бастап жəне одан жоғары жастағы халықты мынадай екі топқа бөліп қарастырады:
1. Экономикалық белсенді халық(бұл) - тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін жұмыс күшін ұсынатын еңбекке қабілетті азаматтардың бір бөлігі.
2. Экономикалық тұрғыдан белсенді емес халық - жұмыс күшінің құрамына кірмейтін ел тұрғындары. Мұнда енгізілген:
күндізгі оқу орындарының оқушылары мен студенттері;
зейнеткерлер (жасының қартаюына және басқа да негіздер бойынша);
үй шаруашылығын жүргізетін адамдар (оның ішінде балаларға, науқастарға күтім жасайтын және т. б.);
жұмыс табуға ұмтылғандар, бірақ таба алмағандар;
жұмыс істеудің қажеттілігі жоқ тұлғалар (олардың табыс көзіне қарамастан).
Еңбек нарығына ену
Жұмыс
іздемейтіндер
Жұмыс
іздемейтіндер
E U
E U
басқалары
басқалары
балалар
балалар
туу
Зейнеткерлер
Зейнеткерлер
өлім-жітім өлім-жітім
Еңбек нарығынан кету
- жұмысқа жарамсыздар - жұмыс күші
Сурет 1. Жұмыс күші мен жұмысқа жарамсыздардың негізгі ағындары.
Ескерту - [2] дереккөзі негізінде автормен құрастырылған.
Өз кезегінде экономикалық белсенді халық екі топқа бөлінеді:
1. Жұмыспен қамтылғандар (Е) - 16 және одан жоғары жастағы адамдар, сондай-ақ жасы кіші адамдар, оларға:
сыйақы үшін жалданып жұмыс істейді (толық немесе толық емес жұмыс уақыты жағдайында);
отбасылық кәсіпорындарда төлемсіз еңбек етеді.
2. Жұмыссыздар (U) - 16 жас және одан жоғары адамдар, олар:
жұмыстан босату нәтижесінде жұмыстан айырылған адамдар;
өз еркімен жұмысты қалдырған адамдар;
үзілістен кейін еңбек нарығына келген адамдар;
еңбек нарығына алғаш рет келгендер;
еңбек күшіне жас мөлшері жетпейтіндер.
Бір қарағанда, жұмыссыздық себептері айқын секілді: тым көп қызметкерлер тым аз жұмыс орындарына үміткер. Алайда, 50 жыл ішінде бұл қарапайым құбылыс экономистер үшін күрделі басқатырғыш болды [2].
Жұмыссыздық әр түрлі формаларды қабылдауға қабілетті және экономикалық мектептер нарықтық экономикадағы жұмыссыздық себептерін әртүрлі түсіндіреді. Жалпы алғанда бұл құбылысты түсіндірудің мынадай үлгілерін атап өтуге болады:
Халық санының көптігі (мальтусианизм).
Капиталдың органикалық құрылысының өсуі (марксизм).
Жалақының жоғары деңгейі (неоклассиктер).
Жиынтық сұраныстың жеткіліксіздігі (кеинсиандықтар).
1. Монетаристер мектебінің өкілі Ф. Хайек: Жұмыссыздық құбылысы "тепе-тең бағалар мен табыстың тұрақты нарықтан және тұрақты бағадан ауытқуынан" туындайды, бұл ауытқудан еңбек ресурстарының экономикалық тұрғыдан негізделмеген орналасуы болады және ол еңбек сұранысы мен ұсынысының тепе-теңсіздігіне әкеледі - деп тұжырымдаған.
2. Француз экономисі Ж. Б. Сэй еңбек нарығын қарастыра отырып, еңбекке сұраныс пен ұсыныстың өзара іс - қимылын ескере отырып, жұмыссыздықтың себебі-жалақының шамадан тыс жоғары деңгейі деп қорытынды жасайды. Бұл мәлімдеме өте даулы, бір жарым ғасыр бойы полемикаға ұшырайды.
3. Маркс бойынша: Салыстырмалы түрде қоныс аударудың формалары- ағымдағы, жасырын және іркілген жұмыссыздыққа тең. Жұмыс күшінің ішкі салалық және салааралық ауысуы процесінде пайда болатын жұмыссыздық тұрақсыздықты құрайды. Жасырын қоныс аударумен ұсақ өндірушілер қамтылған: шаруалар, қолөнершілер, саудагерлер.Олардың жұмыссыз жағдайы өз шаруашылығында ішінара жұмыспен қамтылуымен жасырын.
4. Ағылшын экономисі, дін қызметшісі Том Мальтус капитал мен халық айтарлықтай кезең ішінде өнімге деген сұранысқа қарағанда артық болуы мүмкін деп сендірді. Сұраныстың құлдырауының себебі жеке табыстардың қысқаруы болып табылады,ал олардың азаюы демографиялық фактор болып табылады: халықтың қоныстану қарқыны өндірістің өсу қарқынынан асып түседі. Демек, жұмыссыздықтың себебін халықтың тым тез өсуінен іздеу керек.
5.Ағылшын экономисі А. Пигу өзінің "Жұмыссыздық теориясы" (1933ж.) кітабында жұмыссыздық себептерінің неоклассикалық концепциясын әзірледі. Еңбек нарығындағы неоклассикалық модельдегі тепе-теңдік еңбекке сұраныстың агрегирленген функциясы және еңбек ұсынысының агрегирленген функциясы арқылы анықталады. Еңбек бағасы ретінде нақты жалақы мөлшері саналады. Нарықтық экономика, неоклассиктерше, барлық еңбек ресурстарын пайдалануға қабілетті жәнеикемді жалақы шарты арқылы орындалады.
6. Неоклассиктердің пікірінше, нарықтық экономикада жұмыссыздық ерікті сипатқа ие. Қызметкерлер өздері жұмыссыздықты таңдайды, өйткені нарықта қалыптасқан нақты жалақы бойынша еңбек еткісі келмейді. Жұмыссыздық бәсекелестік механизмге не мемлекеттің, не кәсіподақтардың араласуысияқты нарық заңдарын бұзу нәтижесінде туындайды. Жұмыссыздықты жою үшін жалақы икемділігі мен бәсекелестіктісақтау қажет.
7. Кейнсиандық нұсқаға сәйкес жұмыссыздық ұлттық өнімнің қысқаруына алып келетін тұтынушылық сұраныстың жеткіліксіздігінен туындайды да,жұмыссыздық амалсыз сипатқа ие болады.Дж. Кейнс неоклассикалық теория принциптерімен келіспейді және жұмыссыздық болған жағдайда еңбек нарығындағы тепе - теңдік тұжырымдамасын әзірлейді. Дж. Кейнспайымдауынша: Еңбекке деген сұраныс нақты жалақыға, яғни баға көтерілген кезде жалдамалы қызметкерлер сатып ала алатын тауарлар мен қызметтердің санына байланысты. Бағаның өсуі кезінде тауарлар мен қызметтер аз сатып алынатын болады, бұл өндіріс көлемінің қысқаруына, тиісінше қызметкерлердің бір бөлігін жұмыстан шығаруға әкеледі.
8. А.Смит ілімін жалғастырушы Д.Рикардо еңбектің өзі мен еңбекақы тауап болып табылады және өз негізінде табиғи бағамен анықталады да, оның маңайында ауытқиды деген. Құбылысты реттеушінің әсерінен еңбекақысының ең аз мөлшері мен оңтайлы еңбек ұсынысының арасында өзіндік тепе-теңдік бар. Смиттің ілгермелі өсу заңдылығына сәйкес еңбекке деген сұраныстың жоғарылау шарты қарастырылады [3].
Бұл теориялардың барлығы жұмыссыздықтың себептерін әртүрлі позицияларда дұрыс атап өткендігіне күмән жоқ. Оларды қорыта келе, біз объективті бірыңғай анықтама ала аламыз: жұмыссыздықтың құрылуы капиталдың органикалық құрылысының өсуін ескере отырып, тауарлар мен өндіріс факторларына жиынтық нарықтық сұраныстың жеткіліксіздігіне байланысты. Техникалық прогрестің рөлі бұл жерде капиталдың органикалық құрылысын арттыруда ескеріледі, ал Ф. Хайек және Т. Мальтус теориялары бұл анықтамаға жиынтық сұраныстың өзгеруі арқылы кірді деп түсінеміз.
Халықаралық Еңбек Ұйымы қабылдаған анықтама бойынша жұмыссыздық - еңбек етуге қабілетті, еңбек етуге дайын және шын мәнінде жұмыс іздеп жүрген адамға лайықты жұмыс алуға мүмкіндік болмауы себебінен жалақыны жоғалту ретінде түсіндіріледі. Бұл процесс көбінесе ел ауқымында қарайтын болсақ, аумақтың қаншалықты кеңдігіне және онда табиғи- климаттық жағдайлардың қандай айырмашылығы бар екендігіне, экономиканың құрылымы қандай және осы құрылымда өнеркәсіптің қалай орын алғанына, кәсіпорындардың қандай салалары мен типтері шоғырланғандығына байланысты ұсынылады. Осы факторлардың арасында қандай да бір дәрежеде ұлттық дәстүрлер көрініс табады,бірақ қоғамның саяси құрылымы басты рөл атқарады. Ұсыныс пен сұранысты келісу кезінде жалдамалы еңбек ерекшелігі елеулі дәрежеде ескеріледі. Әсіресе экономикалық даму сатысы маңызды. Халық шаруашылығы қалыптасқан экономикалық жүйе шеңберінде жұмыс істеп тұрған және мүлдем басқа бір жүйеге көшу жүзеге асырылған кезде жұмыссыздық мәселесі туындайды [4].
Осылайша, еңбек нарығы тұтастай сұраныс пен ұсыныстың заңдарына сүйене отырып, өзінің жұмыс істеу тетігінің көптеген принциптері бойынша басқа тауар нарықтарынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар арнайы экономикалық нарық болып табылады. Бұл жерде реттеуші тек макро - және микроэкономикалық факторлар ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық факторлар болып табылады.Еңбек нарығы ұлттық және әлемдік нарықтық өркениеттің аса маңызды буыны болады,онда қоғамның күнделікті эволюциясын жүзеге асыратын шығармашылық үлгідегі еңбек ресурстары қалыптасады.
Жұмыссыздық көп жағдайда саясатқа, әлеуметтік қатынастарға, экономикаға, жалпы қоғам өміріне жан-жақты жағымсыз әсер етеді. Жұмыссыздықтың экономикалық және экономикалық емес салдарын жеке және қоғамдық деңгейде көрсетеді.
1. Жұмыссыздықтың экономикалық емес салдары - бұл жұмысты жоғалтудың әлеуметтік, психологиялық және саяси салдары.
Жеке деңгейде олар ұзақ уақыт бойы жұмыс таба алмау өзінің толық еместігін тудырады, адамдарды психологиялық күйзеліске, күйзеліске, жүйке күйзелістеріне, жүрек-қан тамырлары ауруларына, достарының жоғалуына, отбасының қирауына және т.б. әкеледі.
Қоғам деңгейінде олар:
а) әлеуметтік шиеленістің өсуі, саяси төңкерістерге итермелеу. Америкалық президент Франклин Делано Рузвельт Ұлы Депрессиядан шығу үшін жаңа бағыт саясатын әзірлеу және жүргізу себебін түсіндіре отырып, басты мәселе жұмыссыздыққа айналғанын (АҚШ-та осы кезеңде әрбір төртінші адам жұмыссыз болған), сол арқылы ол "күйзеліс революциясының алдын алуды"қалағанын жазды. Шынында да, әскери төңкерістер мен төңкерістер әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздық деңгейі жоғары болуына байланысты;
б) білім беру, кәсіби даярлау және белгілі бір біліктілік деңгейін қамтамасыз ету шығындарына байланысты қоғам алып отырған шығындар, олар нәтижесінде оларды қолдана алмайтын, демек, өзін-өзі ақтайтын;
в) адамгершілік пен моральдың ыдырауы.
г) елдегі аурушаңдық пен өлім-жітім деңгейінің, сондай-ақ қылмыс деңгейінің өсуі.
2. Жұмыссыздықтың экономикалық салдары - мемлекеттің экономикасына тікелей әсер ететін салдарлар. Олар да жеке және қоғамдық деңгейде де көрінеді.
Жеке деңгейде олар: табысты немесе табыстың бір бөлігін жоғалтудан; болашақта біліктілікті жоғалтуға байланысты табыс деңгейінің ықтимал төмендеуінен (әсіресе ең нашар жаңа кәсіптер адамдар үшін) және сондықтан жоғары ақы төленетін, беделді жұмыс табу мүмкіндігінің азаюынан тұрады;
Жалақының қатаңдығы, яғни оның икемді өзгере алмайтындығы.
Тұтастай алғанда қоғам деңгейінде олар жалпы ішкі өнімнің толық өндірілмеуінен, нақты ЖІӨ-нің әлеуетті ЖІӨ-нен салыстырмалы ауытқуынан (артта қалуынан) тұрады. Циклдік жұмыссыздықтың болуы ресурстардың толық пайдаланылмайтынын білдіреді. Сондықтан нақты ЖІӨ әлеуетті (ресурстарды толық жұмыспен қамтуда ЖІӨ) қарағанда аз;
Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау, жәрдемақылар мен өтемақылар төлеу және сол сияқты мемлекет тарапынан көрсетілетін барлық жәрдемақылар қажеттігіне байланысты жұмыспен қамтылғандарға салық жүктемесінің ұлғайтылуы;
Жұмыссыздық экономиканы бірқатар теріс салдарларға ұшыратады:
1. Қоғамның экономикалық әлеуетін жоғалту және толық пайдаланбау және бірінші кезекте өнімді толық шығармау.
2. Ұзақ уақыт жұмыссыздығы кезінде қызметкерлер біліктілігін, жұмыс дағдысын жоғалтады.
3. Жұмыссыздық халықтың өмір сүру деңгейінің тікелей төмендеуіне әкеледі,өйткені жұмыссыздық бойынша жәрдемақы еңбекақыдан төмен.
4. Жұмыссыздық қоғамның саяси тұрақсыздығына, үкіметтің наразылығына, қылмыстың өсуіне алып келеді.
5. Халықтың психологиялық шиеленісінің өсуі, ертеңгі күнге, ауруларға, мерзімінен бұрын өлімге, өзіне-өзі қол жұмсауға, сенімсіздікке әкеледі [5].
Қасақана емес салдар заңы - мемлекеттік саясаттың күтіліп отырған салдармен қатар күтілмеген салдарға ие болу қасиетін көрсететін заң: жұмыссыздық жөніндегі жәрдемақыларға қанағаттанған жұмыссыздардың өсуін тудыруы мүмкін. Жұмысты жоғалтудың экономикалық салдарларын азайтып, жұмыссыздық бойынша сақтандыру бір мезгілде фрикциялық жұмыссыздардың санын ұлғайтады және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін көтереді. Жәрдемақы алатын жұмыссыздар жұмыс іздемейді және олардың көзқарасы бойынша тартымсыз ұсыныстарды жиірек қабылдамайды, бұл жалдау қарқынының көрсеткішін төмендетеді. Бұдан басқа, жұмыссыздық бойынша сақтандыру жүйесінің болуы кәсіпкерлерге жұмысшыларды жұмыстан босатуға оңай шешім қабылдауға мүмкіндік береді, осылайша жұмыстан босату қарқыны көрсеткішінің өсуіне алып келеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру оның табиғи деңгейін арттырады, бірақ бұл саясаттың жағымсыз екенін білдірмейді. Сонымен қатар, жұмысшыларға тартымсыз жұмыстан бас тартуға мүмкіндік бере отырып, бұл саясат жұмыс күшінің сипаттамалары мен жұмыс орындарының құрылымы арасында дәл сәйкестіктің орнығуына ықпал етуі мүмкін.
Жалпы теориялық тұрғыдан жұмыссыздық жұмыс күшінің ұсынысы мен оған сұраныстың сәйкес еместігін, олардың сандық және сапалық сәйкессіздігін көрсететін қоғамның экономикасы, саясаты, моралінің өзіндік синтезі.
Жұмыссыздық таза экономикалық проблемаларды тудырады - жалпы ұлттық өнімнің өндірілмеуі, сондай - ақ әлеуметтік-кедейшілік, қылмыс, әлеуметтік толқулар. Сондықтан жұмыссыздықпен күрестің мемлекеттік саясаты жұмыспен қамтудың табиғи деңгейіне қол жеткізуге бағытталуы тиіс.
Жоғарыдағы тұжырымдамаларды қорытындылай келе, жұмыссыздық салдарларынан сақтандыру мәселелерін зерттейтін экономистер жұмыссыздар санын қысқарту үшін осы жүйені реформалау жолдарын жиі ұсынады. Ұсыныстардың бірі жұмысшыны жұмыстан босататын фирма оған жұмыссыздық бойынша жәрдемақы толық көлемде төлеуді талап ету болып табылады. Мұндай жүйе 100 пайыз өтемақы жүйесі деп аталады, өйткені әрбір фирманың жұмыссыздық бойынша сақтандыруға жарнасы оның өз жұмысшыларымен алаңдайтын жұмыссыздық ауқымын дәл көрсетеді. Осылайша жұмысшылар жұмыс орнының босауын күтеді. Өтемақы мөлшерін ұлғайту кең таралған уақытша босатуды шектеуі мүмкін [6].
1.2. Жұмыссыздық деңгейінің түрлері мен формалары
Еңбек нарығын тиімді басқару оның әлеуметтік-экономикалық салдарларының шиеленісуі мен ауқымын қысқартуға қабілетті жұмыссыздықтың әртүрлі нысандары мен түрлерін реттеу тетігін әзірлеуді талап етеді. Ол үшін жұмыссыздық көріністерінің әртүрлілігін, пайда болу табиғатын зерттеп, әр түрлерге әсер ету құралдарының барабарлығын қамтамасыз ету қажет.
Сурет 2. Әртүрлі критерийлері бойынша жұмыссыыздықтың жіктелуі.
Ескерту - [7] дереккөзі негізінде автормен құрастырылған.
О. Тоффлердің айтуынша: "Біз обыр деп бір емес, әр түрлі ауруларды атайтынымыз сияқты, жалпы атауымен бірдей жинақталған әр түрлі аурулармен жұмыс істейміз".Бұл жерде жұмыссыздықтың әртүрлі формаларына жеке-жеке тоқталу керектігін айтады. Жұмыссыздық проблемасына теориялық көзқарасты зерттеу жұмыссыздықтың екі негізгі формасын - табиғи және мәжбүрлі түрдекөрсетуге мүмкіндік берді [7].
1. Табиғи жұмыссыздық - сұраныстың ауытқуына және өндірістің қажеттіліктеріне байланысты салааралық және өңіраралық орын ауыстыруларды жеткілікті түрде жылдам жасауға қабілетті жұмыс күшінің экономика үшін ең жақсы резервін сипаттайды. Ол бос жұмыс орындарының саны мен жұмыс іздеуші қызметкерлердің саны арасындағы шамамен теңдігі бар еңбек нарығының жағдайын сипаттайды.Жұмыс күшінің резервін құра отырып, табиғи жұмыссыздық бағаның өсуінсіз өндірісті кеңейтуге мүмкіндік береді.
Табиғи жұмыссыздық тұрақты болғандықтан және онсыз нарықтық экономиканың қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес болғандықтан, "толық жұмыспен қамту" ұғымы жұмыс күшінің 100% жұмыспен қамтылуын білдірмейді және табиғи жұмыссыздықтың болуын болжайды. Осылайша, халықты толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету проблемасы жұмыссыздықты табиғи деңгейде ұстау проблемасына айналады. Ол үш нысанда көрінеді: фрикциялық, институционалдық, ерікті.
а) Фрикциялық жұмыссыздық - жұмыс орындарын ауыстырумен, тұрғылықты жерін ауыстырумен, білім алумен, олардың декреттік демалысқа шығуымен, жалақысы төмен жұмыстан неғұрлым жоғары немесе қызықты жұмысқа ауысумен байланысты кадрлардың тұрақтамауын көрсетеді.
Фрикциялық және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық өте белгісіз. Елеулі айырмашылық "фрикциялық" жұмыссыздарда олар сата алатын дағдылар бар, ал "құрылымдық" жұмыссыздар қайта даярлаусыз, қосымша оқытусыз, яғни тұрғылықты жерін ауыстырусыз бірден жұмыс ала алмайды; фрикциялық жұмыссыздық неғұрлым қысқа мерзімді сипатта, ал құрылымдық жұмыссыздық неғұрлым ұзақ мерзімді және сондықтан неғұрлым күрделі болып саналады [8].
К. Макконнели бұл жұмыссыздықты "іздеу жұмыссыздығы" деп атап, фрикциялық жұмыссыздарға мыналарды жатқызды:
- әкімшіліктің бұйрығы бойынша жұмыстан босатылғандар;
- жеке өз қалауымен жұмыстан кеткендер;
- бұрынғы жұмысқа қайта келуді күтетіндер;
-жұмыс іздеген, бірақ оған әлі кіріспеген;
- маусымдық жұмысшылар;
-еңбек нарығында алғаш рет пайда болған және экономикада талап етілетін кәсіби даярлық пен біліктілік деңгейі бар адамдар.
Егер адамға қызмет түрі мен жұмыс орнын таңдау еркіндігі берілсе, әр уақытта кейбір қызметкерлер "жұмыс арасында"жағдайында болады. Біреулері өз еркімен жұмыс орнын ауыстырады. Басқа да іздейді жаңа жұмыс жұмыстан босату. Үшінші адамдар маусымдық жұмысты уақытша жоғалтады. Қызметкерлер санаты бар, әсіресе бірінші рет жұмыс іздеп жүрген жастар. Осы адамдардың барлығы жұмыс тауып немесе уақытша жұмыстан босатылғаннан кейін ескі жұмысқа қайтып оралғанда, басқа "іздеушілер" және уақытша жұмыстан босатылған қызметкерлер оларды "жалпы жұмыссыздар қорына"ауыстырады [9].
б) Институционалдық жұмыссыздық - еңбек нарығын тиімді ұйымдастырудың жеткіліксіздігі нәтижесінде туындайды. Мысалы, бос жұмыс орындарын міндетті тіркеу туралы заң қолданылмаса, бұл дезинформацияға және жұмыссыздық деңгейінің жасанды өсуіне әкеледі. Еңбек нарығы халықты жұмыспен қамту қызметін қоса алғанда, оның инфрақұрылымының әсерін бастан кешкен жағдайларда, сондай-ақ жұмыстан босату және жұмысқа жалдау процедураларын белгілейді, жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау шараларын қарастырады. Көрсетілетін көмектің деңгейі жұмыссыздардың мінез-құлқына әсер етеді, яғни қызмет пен материалдық қолдау ала отырып, олар әрекетсіздік және жұмыс іздеудің белсенді емес жағдайына бейімделеді. Институционалдық жұмыссыздық жұмыссыз мәртебесінен алынатын пайданың және табыс әкелетін жұмыстың болмауынан пайда болған шығындардың арақатынасын анықтайды.
в) Ерікті жұмыссыздық - кейбір санаттағы адамдарда, мысалы, қоғамның маргиналды тобына жататын бірқатар адамдарда немесе белгілі бір жағдайларда үй шаруашылықтарында жұмыс істеуді қаламайтындықтан туындайды. Жұмыспен қамтылмау кейде адамдардың өзіндік өмір стилін таңдауымен, олардың психологиялық қондырғысымен, белгілі бір материалдық тәуелсіздікпен және таңдау еркіндігімен, сондай-ақ шектеулі қажеттіліктермен түсіндіріледі. Мысалы, жұбайдың жеткілікті мазмұны, үй істерін орындау және балаларды тәрбиелеу қажеттілігі кейбір тұрмыс құрған әйелдерді жұмыстан ерікті түрде бас тартудың пайдасына таңдау жасауға итермелейді.
2. Мәжбүрлі түрде болатын жұмыссыздық - жұмыс орындарының қысқаруына алып келетін қоғамның әлеуметтік-шаруашылық өміріндегі болып жатқан өзгерістерге байланысты болады. Жұмыссыздықтың бұл түрі еңбек нарығында экономикалық үдерістердің конъюнктурасына әсерін көрсетеді және мұнда басты себепадамға қатысты сыртқы әсерлер болады. Мәжбүрлі жұмыссыздық ағымдағы жұмыссыздық табиғи нормадан асып кеткен кезде туындайды.Мәжбүрлі жұмыссыздық салалық жылжытуларға, өндірістік күштерді аумақтық орналастырудағы өзгерістерге байланысты болады.Ол үш нысанда көрінеді: циклдік, құрылымдық, технологиялық.
а) Циклдік жұмыссыздық - өнеркәсіптік дағдарыс кезінде өндірістің құлдырауына байланысты туындайды. Тауарлар мен қызметтер нарығындағы жағдайдың өзгеруі көптеген өндірістің азаюына немесе тіпті жұмыс істеушілерді жұмыстан босата отырып, өнім шығаруды тоқтатуына әкеп соғады. Бұл еңбек нарығындағы елеулі проблемаларды тудырады.Сондай-ақ, жұмыссыздықтың циклдік нысаны депрессия фазасына және экономикалық циклдің құлдырауына, яғни іскерлік белсенділіктің құлдырауы кезеңдеріне тән. Осы жұмыссыздықтың ауқымы мен ұзақтығы экономиканың құлдырауы кезінде шыңға және экономиканың өрлеуі кезінде минимумға жетеді [10].
Циклдік жұмыссыздық келесі түрлерді қамтиды:
- Шағын циклдік жұмыссыздық (ұзақтығы 8-10 жыл) - негізгі қорларды жаңарту қарқынына, олардың табиғи тозу дәрежесіне, қолданылатын өндіріс технологиясына және басқа да себептерге байланысты өндірістік циклдарға немесе өтеу циклдарына негізделген. В. С. Буланов пен Н. А. Волгин оны құрылымдық жұмыссыздықтың бір түрі деп санайды, біз келісе алмаймыз, өйткені соңғысы негізінен тұтынушылық сұраныстың өзгеруі салдарынан пайда болады, ал өндіріс технологиясының ауысуы шағын өнеркәсіптік циклдар түсінігімен байланысты. Сондықтан технологиялық жұмыссыздық деп біз өндірісті автоматтандыру кезінде немесе жаңа технологияларға көшу кезінде туындайтын шағын циклді жұмыссыздықтың кіші түрі деп түсінеміз.
- Үлкен циклдық жұмыссыздық - өндірістің барлық құрамдас элементтерінің елеулі өзгерістерімен және жұмыс ұрпақтарының ауысуымен байланысты ұзақтығы үлкен (40-50 жыл) циклдарға негізделген жұмыссыздық.
- Қаржылық жұмыссыздық - бұл кәсіпкерлер мен капитал иелерінің қаржылық іс-әрекетке қабілетсіз болуы нәтижесінде пайда болатын циклдік жұмыссыздықтың бір түрі. Жұмыссыздар саны мен құрамы әртүрлі салалардың, кәсіптер мен мамандықтардың, қызмет түрлерінің қызметкерлерінен құралады. Жұмыспен қамту проблемаларын шешуден кәсіпкерлер мен капитал иелері сақтандырылмаған. Олардың жұмыссыздық қызметін ауыстырудың немесе олар өндіретін немесе қаржыландыратын тауарларға немесе қызметтерге сұраныстың өзгеруінің нәтижесі болуы мүмкін.
б) Құрылымдық жұмыссыздық - ұлттық экономикадағы құрылымдық өзгерістерден туындаған жұмыс күшін босату нәтижесінде пайда болады. Өндірістік қайта құру мен жұмыспен қамтудың бір саладан басқасына ауысуымен қатар жүреді, сондықтан мамандықтың кейбір түрлеріне қажеттілік азаяды. Бұл жұмыссыздықтыңнегізгі ауқымы - салалар болып табылады. Құрылымдық жұмыссыздық сұраныс пен ұсыныс құрылымының жұмыс күшіне сәйкес келмеуінен туындайды. Уақыт өте келе тұтынушылық артықшылықтар өзгереді. Бұл өз кезегінде жұмыс күшіне деген жалпы сұраныс құрылымының өзгеруін тудырады.
в) Технологиялық жұмыссыздық - бір-біріне ауысуға келетін өндірістің жұмыс істеуінің технологиялық принциптерімен байланысты, олардың негізгілері құралдандыру, механикаландыру және автоматтандыру болып табылады. Жұмыссыздықтың бұл түрі жұмыс күшінің жұмыспен қамтылуын қысқартудың жаңа нысандарына жатады. Ол электрондық техникаға негізделген адам аз және адамсыз технологияны енгізумен байланысты. Мысалы, егер жоғары білікті 40 баспаханалық жұмысшы шамамен сағатына 170 мың белгіні терсе, компьютерлік принтерлер көмегімен 10 жұмысшы дәл сол уақытта 1 млн-ға жуық белгіні тере алады, соның нәтижесінде технологиялық жұмыссыздық 20 есе өседі.
г) Аймақтық жұмыссыздық - күрделі комбинациялар, тарихи, демографиялық, әлеуметтік-психологиялық факторлар әсерінен экономикалық саясатпенқалыптасатын жұмыссыздық. Аймақтық жұмыссыздық өңірлерде халықтың шоғырлануына және қалыптасқан тарихи-мәдениетіне, ондағы өндірістік салаларға байланысты туындайды.
д) Маусымдық жұмыссыздық - өндірістің кейбір салаларындағы маусымдық жұмыс сипатының салдары болып табылатын жұмыссыздық. Ауыл шаруашылығы,құрылыс және туристік бизнес дәстүрлі түрде жұмыспен қамту сипатында елеулі маусымдылықты көрсетеді. Маусымдық жұмыссыздық құрылымдық жұмыссыздық элементі болып табылады [11].
Егер жұмыссыздықтың жіктелуін жалғастырса, онда жоғарыда аталған түрлер мен формалардан басқа уақыт ұзақтығына қарай: тұрақты (4 айдан 12 айға дейін) және уақытша (4 айға дейін) жұмыссыздықты ажыратады. Олардың арасында ресми бөліну жоқ, бірақ әдебиет пен қалыптасқан тәжірибеге қарағанда, мысалы, АҚШ-та 15 және одан да көп апта бойы жұмыссыздық жағдайында болу ұзақтығы тұрақты деп санауға болады. Бұл жұмыссыздықтың ең қауіпті және әлеуметтік шиеленіс, дисвалификация және психикалық бұзылулар салдарымен болатын түрі. Сондықтан барлық елдердің үкіметінде, олардың жұмыспен қамту қызметтері бірінші кезекте жұмыссыздардың осындай жұмыспен қамтамасыз етеді; егер жұмыссыздықтың осы түрін мүлдем болдырмау мүмкін болмаса, олардың санын барынша қысқартуға ұмтылады.
К. Маркс жұмыссыздықтың үш түрін ажыратады: ағымдағы, жасырын және тоқырау.
- Жасырын жұмыссыздық - шаруашылықтағы қоныс - аудару нәтижесінде жұмыс күшін тартумен байланысты жұмыссыздық. Жасырын жұмыссыздық - толық емес жұмыс аптасы немесе жұмыс күнінің бір бөлігі ішінде жұмыспен қамтылғандарды, сондай-ақ қызметкер штатта ғана есепте тұрған формальды жұмыспен қамтылғандарды қамтиды. Бұл санатқа жалақының сақтаусыз мәжбүрлі демалыстағы қызметкерлер кіреді.
Тоқырау жұмыссыздығы - бұл ұзақ уақыт бойы созылатын, кездейсоқ жұмыс пен өте төмен табыстылықты білдіреді, ол толығымен табысты жоғалтуға әкеледі.Тоқырау жұмыссыздық-ұзақ уақыт бойы жұмысқа орналаса алмайтын адамдарды қамтиды. Жұмыссыздықтың осы түрінің мөлшері болмашы болса да (ХЕҰ деректері бойынша ол 1% - дан кем), теріс салдарларының дәрежесі бойынша іркіліс жұмыссыздық өзіне тең емес. Ұзақ уақыт бойы жұмысқа орналасуға мүмкіндігі жоқ адамдар моральдық түрде бас тартылды. Олар біртіндеп кәсіби тұрғыда білімін, дағдыларын, біліктілігін жоғалтады [12].
Ағымдағы жұмыссыздық - жалдамалы еңбектің маусымдық сипатына байланысты, көбінесе ауыл шаруашылығы өндірісінде, құрылыста және басқа да салаларда. Ұқсас циклдік жұмыссыздықпен, бірақ онымен салыстырғанда маусымдық незанятость болжауға болады, яғни, ол географиялық ортаның халықтың өмір сүруіне, оның әлеуметтік және мәдени салдарын.
Жұмыссыздықтың марксистік жіктелуі "салыстырмалы түрде қайта көшіру" факторына көбірек мән береді. Олардың еңбек биржаларында тіркелгеніне немесе тіркелмегеніне қарамастан "Экономика" оқулықтарының авторлары жұмыссыздардың саны мен құрылымына прагматикалық тұрғыдан қарайды: мемлекеттік Жұмыспен қамту қызметінде жұмыссыздар тіркелген немесе жоқ. Сондықтан жұмыссыздық туралы ресми деректер мен оның нақты шамасы сәйкес келмейді, өйткені ресми статистикаға жасырын жұмыссыздық пен әр түрлі себептермен жұмыспен қамту қызметінде тіркелмеген жұмыссыздар енгізілмеген.
Кейбір әдебиеттерде Кемсітушілік жұмыссыздығын бөліп қарастырады. Кемсітушілік жұмыссыздығының түрлері: нәсілдік немесе ұлттық, статистикалық кемсітушілік болып табылады. Қоғамда статистикалық кемсітушіліктің болуына байланысты әртүрлі жыныстық және жас топтар жұмыссыздарды құрайды. Нәсілдік жұмыссыздық қоғамда нәсілдік кемсітушіліктің болуы салдарынан туындайды. Жұмыссыздықтың кіші түрлеріне өзге себептер - еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың сапалы сәйкессіздігі және т. б. салдарынан пайда болуы мүмкін. Олардың арасында әйелдер, жастар, зейнеткерлер жатады.
Жұмыссыздықтың бір түрі кәсіпорын өніміне сұраныстың төмендеуі нәтижесінде пайда болатын ішінара жұмыссыздық болып табылады. Бұл жағдайда кәсіпкердің мінез-құлқының екі нұсқасы болуы мүмкін: немесе ол персоналдың бір бөлігі үшін толық жұмыс уақытын еңбек ету мүмкіндігін сақтайды, ал басқа бөлігі жұмыстан шығарады, немесе жұмыстан босатусыз барлық толық емес жұмыс уақытында жұмыс істеуге мүмкіндік береді, бұл ішінара жұмыссыздықтың туындауына әкеледі [13].
Жұмыссыздық деңгейін нақты бағалау келесі факторларға байланысты күрделене түседі:
1. Ішінара жұмыспен қамту. Ресми статистикада толық емес жұмыс күні жұмыспен қамтылғандар толық жұмыспен қамтылғандар санатына кіреді. Оларды толық жұмыспен қамтылған деп есептей отырып, ресми статистика жұмыссыздық деңгейін төмендетуде.
2. Жұмыс жоғалтқан, үміт алуға болады. Жұмыс алуға үмітін жоғалтқан жұмысшыларды қоспағанда, жұмыссыздар санатына ресми статистика жұмыссыздық деңгейін төмендетіп отыр.
3. Жалған ақпарат. Жұмыссыздық деңгейі кейбір жұмыс істемейтін адамдар жұмыс іздейді деп мәлімдеген жағдайда жоғары болуы мүмкін, бірақ бұл шындыққа сәйкес келмейді, сондай-ақ көлеңкелі экономика жұмыссыздықтың ресми деңгейін арттыруға ықпал етеді.
4. Экономиканың жекелеген салаларындағы өндіріс деңгейіндегі маусымдық өзгерістер. Ақырында, бесіншіден, халықтың демографиялық құрылымындағы өзгерістер, атап айтқанда еңбекке қабілетті жастағы халық санының өсуі еңбекке деген сұранысты арттырады және демек, жұмыссыздық ықтималдығы артады.
5. Жаңа технологияларды, жабдықтарды енгізу артық жұмыс күшін қысқартуға әкеп соқтыратын экономикадағы құрылымдық ілгерілеулер.
6. Жұмыс берушілерді барлық ресурстарға, оның ішінде еңбек ресурстарына деген қажеттілікті төмендетуге мәжбүр ететін экономикалық құлдырау немесе депрессия.
7. Үкіметтің еңбекақы төлеу саласындағы саясаты: жалақының ең төменгі мөлшерін арттыру өндіріс шығындарын ұлғайтады және сол арқылы жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді, бұл еңбек нарығының жұмыс күші сипатының қамтылуына қарай қалыптасатын өзіндік ішінара бір деңгейден екіншісіне әсер ете алатын классикалық моделін көрсетеді [14].
1.3.Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және оны есептеу әдістері
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық жағдайын анықтауда жұмыссыздық деңгейі негізгі көрсеткіш болып табылады. Еңбекке деген сұраныстың оның ұсынысымен өзара қатынасы жұмыссыздық деңгейін анықтайды.
Жұмыссыздық деңгейі - бұл ресми тіркелген жұмыссыздар санының жұмыс күшінің жалпы санына қатынасы. Ол пайызбен (%) анықталады.
Жұмыспен қамту деңгейі мен ұлттық өнім арасындағы тәуелділікті 1960-шы жылдардың басында американдық экономист Артур Оукен орнатты. Бұл тәуелділікті көрсететін формула Оукен Заңы деп аталды. Оукен Заңы-ЖІӨ өсу қарқыны мен жұмыссыздықтың өсу қарқыны арасындағы эмпирикалық тәуелділік, бұл ЖІӨ өсу қарқынының 2% - ға төмендеуі жұмыссыздық деңгейінің 1% - ға артуына алып келеді деп болжайды. Бұл ретте есептеу нүктесі ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz