Жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және
Отан тарих кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: ХҮІІІ - ғ. 40-ж. Қазақ - жоңғар және қазақ - орыс қарым - қатынастары.
Орындаған: ИОПиП-35к тобының студенті Кожахметов А. Б
Қабылдаған: г.ғ.м., аға оқытушы Муратова М.Б.
Қарағанды-2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қазақ-жоңғар соғысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2Қазақ-жоңғар соғысының тарихта алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 XVIII Ғ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТАРИХЫ ... ... ... ...15
2.1 Қазақ-орыс саяси қарым-қатынасының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақ - орыс қарым - қатынастарының мәдени және экономикалық байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 XVIІІ ғасырдағы Қазақстанды отарлау тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. ХVIII ғасырдың алғашқы онжылдықтарында әртүрлі сыртқы саяси жағдайлардың әсерінен Қазақ хандығы өте күрделі халықаралық жағдайда болды. Бұған дейін Ресейдің оңтүстік-шығысында және Орталық Азия елдерінде әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайдың шиеленісуі, континент аумағынан Атлант бассейніне әлемдік сауда коммуникацияларының көшуіне және Ресей мемлекетінің Оңтүстік-Шығыс Еуропа мен Сібірдегі әскери-саяси кеңеюінің қарқынды дамуына, сондай - ақ Орталық Азиядағы Цин империясының күшеюіне байланысты болды. Географиялық кеңістіктегі қарама-қарсы қозғалыс барысында көшпелі халықтардың сауда жолдарынан бірте-бірте ығысуы, Еуразиядағы номадизмнің қысқаруы және көшудің дәстүрлі жолдары мен бағыттарының ығысуы орын алды. Бұл геосаяси процестер көшпелі халықтар арасындағы жайылымдық жерлерге қатысты өзара қақтығыстардың күшеюіне және жақын маңдағы аумақтардың сауда орталықтарына еркін қол жеткізуге әкелді. Осы негізде ХVIII-тің бірінші үштен бірін қамтыған халықаралық салада әскери қарама-қайшылықтың жаңа кезеңі пайда болды. Еділ, Орал, Батыс Сібір және Орталық Азияның көршілес аймақтарының оңтүстік бөлігінің барлық кеңістігі.
XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ мемлекетінің іштен ыдырауы күшейе түскен жағдайда, ол сыртқы алпауыт мемлекеттердің тарапынан ерекше қызығушылық тудырған нысанға айналды. Өйткені бұл кез империялық мемлекеттердің жаңа отарларды басып алуды күшейткен тұсы еді. Егер Үндістан аумағында Англияның отаршылдық экспансиясы ұлғая түсіп жатса, Ресей Швециямен соғыс әрекеттері (1701 -- 1721 жылдар) аяқталғаннан кейін, Қазақстан мен Орта Азияға қарай көз алартты.
Қытай мен Ресей империясы Қазақ хандығы мен Жоңғария хандығы сияқты көшпелі мемлекеттердің әлсіреуіне бірдей мүдделі болды. Ресей империясының Қазақстанмен шекаралас аймақтардағы негізгі қызметі дипломатиялық қарым-қатынастар орнатуды және әскери барлау шараларын жүргізуді еселеп күшейтуге бағытталды. Бұл шаралар қазақтар көшіп-қонып жүретін шекарада әскери бекіністер желісін салуды жиілендіріп жіберді. Мәселен, 1716-1720 жылдардың кезеңінде Ертіс өзенінің оң жақ жағалауында Омбы, Черкасск, Железинск, Жәмішев, Семей, Өскемен сияқты және басқа да әскери бекіністер тізбегі салынды. Кейінірек олардың ара-арасына шағын бекіністер -- редуттер мен форпосттар салына бастады.
Бұл кезде қазақтар Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, Орал және Сібір Қазақтарының тарапынан мезгіл-мезгіл жасалып тұрған шабуылдардың ауыр зардаптарын бастарынан кешірумен болды. Ал олардың бәрі де патша үкіметінің қол астына қарайтын орыс бодандары еді. Қазақтарды оңтүстіктен Орта Азия хандықтарының билеушілері, ал Оңтүстік-шығыстан жауынгер жоңғар қалмақтары ығыстыра түсті. Жалпы алғанда, бұл кезде Қазақ мемлекетінің шекараларында өте күрделі де қауіпті жағдай қалыптасты.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақ-жоңғар және қазақ-орыс елдері арасындағы соғыстар және дипломатия болып табылады.
Жұмыстың зерттеу мақсаты-XVIII ғ 40 жылдардағы Қазақ жоңғар және қазақ орыс қатынастарын зерртеу.
Осы мақсатты іске асыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo Қазақ-жоңғар соғысы деңгейін анықтау;
oo Қазақ-жоңғар соғысының тарихта алатын орныңзерттеу;
oo Қазақ-орыс саяси қарым-қатынасының негізгі бағыттарын айқындау;
oo Қазақ-орыс елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарын тарихи деректер мен еңбектердің негізінде жан-жақты талдау;
oo XVIІІ ғасырдағы Қазақстанды отарлау тарихын зерттеу.
Жұмыстың тарихнамасы. Ұлтымыздың тарихындағы қазақтардың жоңғарлармен қарым-қатынастарының зерделенуінің ғылыми тұрғыдағы өзектілігіне орай, оның тарихнамасының кейбір мәселелері бұған дейін де авторлардың зерттеу нысанына айналды.
Қазақ тарихын қазіргі күні дәстүрлі ауызша тарих негізінде зерттеп жүрген ғалымдардың қатарынан Р.Т. Айтбаева[1], сияқты авторларды атауға болады. Әрине бұған дейін де М. Тынышбаев[2] сияқты ғалымдар да зерттеулерінде ауызша тарихты назардан тыс қалдырмаған. Сонымен қатар И.Я. Златкин[3], Н.Г. Аполлова, В.Я. Басин, В.А. Моисеев сияқты тарихшылардың мәселе көлемінде іргелі зерттеулер жүргізгендігін атапөткен.
Осы зерттеушілердің арасында жоңғар шапқыншылығына қарсы шыққан қазақтардың күресі туралы зерттеулеріне талдау жасаған орынды.
Қазақ-жоңғар қатынастарына қатысты Р. Т Айтбаева Қазақтың ауызша тарих айту дәстүріндегі қазақ-жоңғар қатынастары мақаласын [1], ал 1992 жылы Ауызша тарих айту дәстүрі бойынша 18 ғ. қазақ қоғамы тарихының негізгі мәселелері тақырыбында ауызша жеткен тарихи жырлар арқылы қазақ-жоңғар қатынастарына шолк жасай келе, осы мәселені зерттеуде ауызша тарих негізгі деректердің бірі болатындығын ерекшелеп көрсетті.
Тарихшы-ғалым М.С. Мұқанов бұл мәселені шежіре деректеріне сүйене отырып, сараптауға тырысқан. Жоңғар шапқыншылығына қарсы шыққан Тұрсынбай батыр туралы мәліметте: Активным участником антиджунгарского движения, военачальником был Турсынбай батыр, выходец из отделения жайылған рода балта племени керей,- деп бере келе, батырдыың жоңғардарға қарсы күрестегі рөлі мен орнын жоғары бағалайды [4]. Ауызекі әңгімелерге сүйенген зерттеуші Әбілқайыр Ресейге, Сәмеке мен Әбілмәмбет Орта Азия хандықтарына, ал Абылай Ресей мен Қытай арасында болған Тұрсынбай батыр ғана тәуелсіздікті қолдап, башқұрт, ноғай, қарақалпақ, қазақтарды біріктіруді көздегендігін талдап береді.
Қазақ халқына жасалған жоңғар шапқыншылығын қаратырғанда деректанушы Г.С. Жүгенбаева ауызша тарихты зерттеудегі М.Тынышбаевтың еңбегін зерделей отырып, оның зерттеулерінде 18 ғасыр басындағы қазақ-жоңғар қатынасының шиеленісті кезеңі екендігін баса көрсетіп, бұл кезең қазақтардыуың тарихи жадынжа Ақтабан шұбырынды атауымен сақталғандығын дәлелдей түседі [5].
Тарихшы М.С. Ноғайбаева Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің тәуелсіздік кезеңінде зерттелу мәселелері атты мақаласында тәуелсіздігіміздің он жылдығы ішінде тақырыпқа қатысты жазылған ғылыми еңбектерді қарастыра отырып, оны екі топқа бөлген: біріншісіне - батыр бабаларымыздың жеке басының өмірбаяны мен ерлік істеріне; ал екіншісіне - қазақ-жоңғар соғысының тарихнамалық мәселелері мен деректік негіздеріне арналған зерттеулерді жатқызды. Тақырып бойынша негізгі еңбектерге баға беріп, тарихшы қазақ-жоңғар соғысының тарихы толық зерттеле қоймағандығы жөнінде қорытындыға келген[6].
Жоңғар шапқыншылығының тарихнамасын қарастыруда Р.Б. Сүлейменовтың Қазақстанның сыртқы саяси байланыстарының кеңестік тарихнамасына арнаған еңбегі ерекше[7]. Автор жұмысында осы мәселеге қатысты кеңестік тарихнамадағы бірқатар монографиялар мен мақалаларда, атап айтқанда, қазақ-жоңғар қатынатарының проблемаларын зерттеген Ш.Б.Чимитдоржиев, В.С. Кузнецов жұмыстарын саралай келе, зерттеу тақырыбының кейбір сәттері Е.И. Кычанов, В.А. Моисеев, А.С. Сабырханов еңбектерінде көрініс тапқанын жазған. Дегенмен кеңестік тарихнамада қазақ-жоңғар қатынасының тарихы бойынша арнайы зерттеулердің жоқтығын нақты келтіреді.
Зерттеуші Н. Алдабек өзінің ғылыми монографиясында Орталық Азиядағы халықаралық қатынастардың қалыптасу тарихы Қытай мен Ресейдің осы аймақтағы жүргізген саясатына тікелей байланысты деп атап өткен [8].
XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарын ғылыми тұрғыда саралаған Э.А. Масановтың ой-пікірлері кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында айтыла тұрса да біз бұлардың бүгінгі тарихнамалық ой-пікірдің қалыптасуына үлкен ықпал жасағанын мойындаймыз. Оның Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР атты 1966 жылы жарық көрген монографиясы төңкеріске дейінгі және кеңес өкіметі кезеңіндегі қазақтардың этнографиясын зерттеудің тарихнамасына арналған. Бұл еңбекте автор қазақтар туралы этнографиялық мәліметтердің орыс зерттеулерінің негізінде талдап, біршама қазақ-орыс байланыстарының тарихнамасын жүйеге түсіредi [9].
Кеңестік тарихнамадағы XVI-XVIII ғғ. Қазақстанның сыртқы саясатын қарастырған Р.Б. Сүлейменовтың 1983 жылы жарық көрген Внешнеполитические связи Казахстана XVI-XVIII вв. в советской историографии ғылыми мақаласында автор алғаш рет Қазақ хандығының көрші елдерімен байланыстарының тарихнамасын жазды. Ол туралы автор: ... к сожалению, до настоящего времени не предпринималось даже попыток проанализировать историографию внешней политики казахских ханств, показать степень изученности этой проблемы, вскрыть имеющиеся трудности и пути их преодоления, - деп өзінің зерттеуі алғашқы арнайы тарихнамалық еңбек екендігін тілге тиек еткен. Бірақта бұл тарихнамалық талдауда қазақорыс байланыстары жалпы көрші елдерімен қатынастары аясында талданады. Жұмыстың бағыт-бағдар берерлік мүмкіндігі зор. Сонымен қатар мақала авторы талдап отырған еңбектерін хронологиялық және территориялық белгілеріне қарап топтарға сыныптап, жүйелеп, талдайды.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Қазақ хандығы тарих сахнасына шығу қарсаңынан, және де XVIIІ ғасырдың 40 жылдары кезеңдерін қамтиды.
Жұмыстың медотологиясы. Қазақ жоңғар және қазақ орыс қарым-қатынасы мәселесін зерттеу мақсатында тарихилық, нақтылық, жүйелілік және ғылыми объективтілік әдістері пайдаланылды. Бұл әдістер мәселені тұтас үдеріс ретінде қарастыруға және сонымен бірге оның құрылымы мен сипаттамаларын анықтау тұрғысынан әр түрлі көзқараспен қарауға мүмкіндік берді.
Жұмыс барысында жалпы ғылыми әдістер кешенінен: талдау және синтездеу, салыстыру, саралау сияқты әдістер қолданылды. Арнайы ғылыми әдістер кешенінен: тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық, тарихи-салыстырмалы әдістері де пайдаланылды.
Сонымен қатар ақпараттық-аналитикалық әдісті қолдану көптеген материалдарды ашуға және талдауға ықпал етті. Зерттеудің жалпы тұжырымдары мен қорытындысында жинақтау әдісі қолданылады.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан ,кіріспе, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Қазақ-жоңғар соғысы
Жоңғар шапқыншылығынан туған зор күйзелушілік, малдың қырылуы шаруашылық дағдарысының шиеленісуіне әкеліп соқты, мұның өзі қазақ хандықтарының билеуші топтарының арасындағы саяси қарама-қайшылықтарды бұрынғыдан да бетер күшейте түсті. Қиын жағдайдан шығудың жолы жауға ұйымдасып тойтарыс бету ғана бола алатын еді, мұның өзі болашақта қазақ жүздерінің экономикалық және саяси ыдырауын тоқтатар еді.
Осындай өте-мөте ауыр сыртқы және ішкі саяси жағдайда қазақ хандары мен сұлтандары жоңғар феодалдарын тойтару ісін ұйымдастыруда қабілетсіз болып шықты. Тәуелсіздік жолындағы Отан соғысын қарадан шыққан халық батырлары бастады. Олардың арасында Бөгенбай, Тайлақ, Саурық, Малайсары, Жәнібек және басқа да батырлар болды. Олар халықты туған елді жат жерлік басқыншылардан азат етуге шақырды.
Халық жасақтарының бірігіп қимылдауы осылай басталды. Кіші жүздің батыры Тайлақ, Орта жүзден Бөгенбай және Ұлы жүзден Саурық батырлар шығып бұлар Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-сұлама жылдарындағы күрестің қаһармандары болды. Барлық үш жүздің жасақтары 1726 жылы бірлесіп қимылдаған кезден бастап қазақтар басқыншыларға ұйымдасқан түрде тойтарыс берді [10, 65 б.].
Ордабасы жиыны1726 жылдың күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырқа - Ордабасы деген жерде бүкіл қазақ жиыны өткізілді. Оған Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік, Жолбарыс хандар, султандар, Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би бастаған әр рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылар мен батырлар шақырылды.
Жиында негізгі мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық тойтарыс беруді ұйымдастыру туралы мәселе болды. Жиынға қатысушылар бірге болуға, өз кимылдарын үлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант берді.
Құрылтайда талқыланған маңызды мәселенің бірі бүкіл қазақ жасағының қолбасшысын сайлау туралы мәселе болды. Осы жиында Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып сайланды. А.И. Левшин бұл жөнінде былай деп жазған: Ортақ іс сол арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленді. Әбілқайыр хан бас қолбасшысы болып сайланды, сөйтіп халықтық әдет бойынша құрбандыққа шалынған бие болашақ табыстың кепілі ретінде қабылданды. Осы жағдайды да ол былай деп аша түскен: Төнген қауіп ішкі өзара қырқыстарды бітістірді, жалпы келісім туғызып, бәрін бір нәрсеге бағыттады. Тұтас халықтың жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-қазақ жерінен қуып шығудың негізі қаланды. Батырлар арасынан бүкіл қазақ жасағының Сардар бегі болып Қанжығалы Бөгенбай сайланды. Сөйтіп Ордабасындағы съезд халықтың жауынгерлік рухын көтерді.
Бұланты маңындағы шайкас.Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында маңызды кезең болды. Ақтабан шубырынды, Алқакөл сұлама (1723-1730 жылдардығы Отан соғысы) барысындағы аса маңызды шайқастардың бірі Ұлытау етегінде өтті.
1728 жылдың көктемінде Ұлытау етегінде Бұланты өзенінің жағасында Қара сиыр деген жерде қазақ әскерлерінің жонғарлармен ірі шайқасы болды. Бұл шайқаста қазақ сарбаздары қалмақтарға есенгірете соққы берді. Қалмақ әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айрылды. Қазақтар жағы өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат жігерінің жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ даласына ілезде тарап кетті.
Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының жеңіске деген орасан зор ерік-жігерін көрсетті. Өз заманының аса көрнекті қолбасшылары жеке қол басқарған Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін Малайсары, Тарақты ер Байғозы және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы Бөгенбайдың жалпы басшылығы мен ынтымақты қимыл жасай отырып, жасақтарды ұрысқа бастады. Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жәнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс істеді. Дархан ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қару шеберлері еңбек етті.
Бұлантыдағы және басқада бірқатар шайқастардың қаһармандық рухын бізге дейін Үмбетай жырау, Ақтамберді жырау, Тәтті қара жырау, Бұқар жырау, Көкеш ақын туындылары жеткізді. Бөгенбай Ақшаұлы, Саңырақ Тоқтыбайұлы, Олжабай Әлімұлы, Қонақай Жақсығұлұлы, Бөлек Сатанұлы сынды батырлардың, батыр Баянның, Жарылқаптың және басқаларының есімдері тірі кездерінде-ақ аңызға айналған.
Алайда оқиға мұнымен біткен жоқ. Аттылы жоңғар қолының бірбөлігі Бұланты өзенінің жоғары ағысына қарай өтіп кетті. Бірақ бұл жерде де оларды қазақ атты әскерінің жасақтары қуып жетті. Сөйтіп сол жерде жонғарлар тағы талқандалды, тек жекелеген топтарының ғана Ұлытау жағына Майтөбе мен Құрайлыдан арғы тауларға кетіп қалуына сәті түсті.
Бұланты жеріндегі жеңістің зор маңызды болды. Ол қазақ жасақтарының өз күштеріне сенуіне, халық санасында бетбұрыс жасауға мумкіндік берді. XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай жоңғарлар Ұлытау аймағынан ығыстырып шығарылды. Мұндағы соңғы шайқас Жақсы Қон өзенінің жоғарғы ағысына жапсарлас жатқан аудандағы Қарамолда деген жердегі ұрыс болды. Жоңғарлар тағы да жеңіліске ұшырады. Бұл аймақ-бұл жер Қалмақ қырылған деген атпен белгілі.
Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісінің жағы бір жағы-стратегиялық тапқырлығында болды. Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісі Аңырақай шайқасының табысқа жетуін анықтап берді.
Аңырақай шайқасы. Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының (1723-1730 жж.) жеңіспен аяқталуына Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль атқарды. Ол туралы қазақтардың дәстүрлі ауыз әдебиетінде айтылады, сондай-ақ оған М.Тынышбаевтың еңбегі[11, 190 б.] және басқа да бірқатар жанама деректер арналған.
1730 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен жоңғарлардың арасында тағы бір қатты қырғын соғыс басталды. Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары болған алқап 200 километрдей жерді алып жатты. Оны ғасыр шайқасы деуге болады. Аңырақай шайқасы далалық Қазақстанның және Қазақстан Оңтүстігінің таулы әрі шөлейт аудандарының шекарасында өткен. Мұндай жер кездей соқ таңдап алынбаған. Шайқас өтетін жер дұшпанды талқандау жөніндегі ойдың жалпы айла-тәсіліне орайласады,ол жеңіліс тапқан жағдайда Іле өзенінің басына дейін тоқтаусыз шегінуге мүмкіндік береді.
Балқаштың Солтүстік батыс жағында өзенінің өзі жағынан жел өткізбейтін Шу-Іле таулары созылып жатыр. Жел сондай-ақ Қызылқұммен Мойынқұм жағынан да соғады. Аңырақай тауларының қасында Делдітау, Желдібел орналасқан. Аңырақай тауларында жел аңырап соғатын (Аңырақай жел). Сонымен бірге халық Аңырақай жеңіліс тапқан жоңғалар аңырап жылаған жер деген аңыз шығарған.
Сейтіп, 1730 жылы жазғы салым қазақ жасақтары өз аттарын Мойынқұм құмдарында, Бүркітті, Шабақты, Қарақоңыз, Ырғайтты, Шу өзендерінің аңғарларында тыңайып алып, Хантау, Аңырақай таулары өңіріне шықты.
Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етті. Нақ осы шайқас оның саяси қызметінің шарықтау шыңы болды. Шайқасқа барлық үш жүздің жасақтары қатысты. Бұл шайқаста батырлардың бойын ерлік, қайсарлық, өздерінің жеңісіне деген мызғымас сенім биледі.
Шайқас жекпе-жектен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты әскербасы, қоянқолтық ұрыстың асқан шебер жауынгері Шарыш шықты. Қазақтар жағынан жекпе-жекке 20 жасар Сабалақ (Абылайдың бүркеншік аты) сұранды. Абылай нақ осы жекпе-жекте өзінің қатарлы қарсыласын жеңіп, есімін мәңгі даңққа бөлеген. М.Тынышбаев кейін сол кезде Абылай өзгелерден асқан зор батылдығымен асып түсті деп жазды.
Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендірді. Сөйтіп олар бұл шайқаста жеңіп шықты. Майдан даласында мыңдаған қалмақ әскерлері қаза тапты. Көбі қырылып, жаралы болып жаны шықпай жатқан жау әскерінің аңыраған дауыс бірнеше күн даланы басына көтерді. Бұл жер кейін Аңарақай деп аталып кетті.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және ұйымдастырушылық қабілетін көрсеткендер арасында көптеген батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары мен қатардағы жауынгерлерінің ерлігі мен жеке басының қажыр-қайраты, бірліктің нәтижесінде қазақ жауынгерлері бұл шайқаста женіп шықты.
Қаратаудың, Ұлытаудың таулы аудандарын, Сарыарқа мен Жетісу жерлерін азат ету оқиғалары халықтың тарихи жазында мәңгіге қалды. Ақтастыдағы, Бұланты жеріндегі Қалмақ қырылған шайқастары, Аңыракай шайқасы қазақ халқының тарихи өткен кезінің қаһармандық символына айналды.
Аңырақай шайқасы халық санасындағы бетбұрыс болды. Рухы көтерілген халық жоңғарларды жеңуге болатын түсінді. Айбынды женіске қарамастан, жау әлі де күшінде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да оларға қарсы ұзақ әрі титықтататын күрес күтіп тұрды.
Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілердің арасында жік туды. Түпнұсқаларда Аңырақай шайқасына қатысқан сұлтандардың іс-әрекетіндегі мұндай келіспеушіліктің (жіктелуінің) себептері жайлы айтылмайды. Одан кейін көп ұзамай Әбілмамбет сұлтанның қазақ хандарының ордасы Түркістанға қөшіп кеткені, ал Әбілқайырдың орыс шекараларына қарай жедел жылжығаны белгілі.
Аңырақай шайқасынан кейн қазақ хандары мен сұлтандарының арасында жік түының негізгі себебі жоғарғы билік үшін талас болды деп топшылауға негіз бар. Таукенің баласы Үлкен хан Болат қайтыс болғаннан кейін оның орнын Орта жүзден Сәмеке (Шахмұхамбет), Кіші жүзден Әбілқайыр аламыз деп дәмеленді. Көпшіліктің қалаған адамы Әбілмәмбет (Болаттың үшінші ұлы) болды. Мұндай таңдау жасалынғанына наразы болған Әбілқайыр хан майдан шебінен әскерін алып, еліне кері бұрылды. Хандықтың өзіне тимегеніне риза болмаған Сәмеке де Әбілқайырдан кейін әскерін алып Шудың бойымен Бетпақдалаға қарай бет түзеді. Жоңғарларға қарсы майдан әлсіреп, өз әскері мен Ташкентке бағыт алған Ұлы жүздің ханы Жолбарыс қазақ елінің қас жауы жоңғарлармен мәмлеге келуге мәжбүр болды. Сейтіп, қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат етудің ортақ ісіне оңалмас ңұқсан келтірілді [12, 87 б.].
Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақай жеңісіне қарамастан жоңғар хандырының жаңа шабуылының тікелей қауіпі жойылмайды. Қазақ хандықтары жөнінде барынша агрессияшыл саясат жүргізген Галдан-Цереннің (1727-1746 жж.) билік басына келуі мұндай шабуылдың қауіпін күшейтті, қазақ хандарының өздері де, соның ішінде Әбілқайыр да жоңғарлар тұтқын етіп әкеткен өз руластарын қайтарып алмақ ниетінен тайған жоқ.
Қазақ хандықтарының билеушілері алдында маңызды да күрделі міндет-қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіздендіру және елдің феодалдық батыраңқылығының күшейе түскен процессін жою міндеті тұрды. Олардың бұған өз күштерімен жете алмайтындығына көздері жете түсті. Солтүстіктегі қуатты көрші Россиямен одақтасу қажет болды. Осылайша қазақ билеушілерінде орыс-қазақ саяси және экономикалық байланыстарың одан әрі нығайтып, Россияның қол астына кірудің жолдарын іздеуге деген ұйғарым қалыптасты.
Сонымен, жоңғар әскерлерінің шапқыншылық жылдары қазақ жүздерінің экономикалық және саяси өміріне ұзақ уақытқа терең із қалдырып, қазақтардың тарихына Алапат ауыр жылдар болып енді.
1.2 Қазақ-жоңғар соғысында тарихта алатын орны
XVII ғасырдың бас кезінде қазақ елінің жағдайы өте ауыр еді. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, башқұрттар жан-жағынан анталап тұрды. Әсіресе жоңғарлар казақтар үшін аса қауіпті жау болды. Жоңғарлардың атты әскері жүз мыңға жетті. Олар сойыл, найза ұстаған қарапайым ғана жасақ емес, әскер сапын Еуропа тәртібімен құрып, соғыс тәсілін еуропаша жүргізе алатын, зеңбірегі мен білтелі мылтығы бар қарулы күшке айналған еді.
Жоңғар хандығының құрылуы және оның басқыншылық саясаты.
1635 жылы ойрат тайпалары бірігіп Жоңғар хандығын құрды. Бұл хандықтың құрылуына, біріншіден, жоңғар коғамындағы феодалдық қатынастардың дамуы әсер етсе, екіншіден, Батур қонтайшының жеке өзі де ерекше рөл атқарды. Бір орталыққа бағынған қуатты Жоңғар хандығының пайда болуы қазақ-жоңғар қатынасының сипатын өзгертті. Жоңғар хандығы Шығыс Түркістанды жаулап алғаннан кейін, бағытын Қазақстан мен Орталық Азияға бұрып, Сырдария өзенінің аңғары мен Жетісу өңірін басып алуға ұмтылды. Бұл уақытта Жоңғар хандығының басына Қалдан Серен келген еді.
Жоңғар хандығы сыртқы саясатта екіжүзділік керсетті: бір жағынан, олар жүз жыл бойы Цин империясын Орталық Азияға жолатпай, өз тәуелсіздігі үшін әділ корғаныс соғысын жүргізсе, екінші жағынан, өздерінің батыстағы түркі тектес көршілеріне қарсы басқыншылық саясатын ұстанды. Сондықтан да қазақ, өзбек, кырғыз халықтарының жоңғарларға қарсы күресі азаттық сипат алды. Ұрыстың ауыртпалығы ойрат феодалдарының шабуылына төтеп беріп отырған қазақтарға түсті. Жоңғар хандығы басшыларының ұстанған басқыншылық саясаты қазақ-жоңғар қатынастарын барынша шиеленістірді. Жойқын шайқастарда қазақтар жағы да айтарлықтай ерлік көрсетіп жеңіске жетіп отырды. Соның бір мысалы Жәңгір хан ұйымдастырган әйгілі Орбұлақ шайқасы.
Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының азаттық күресі
Жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі. Орбұлақ шайқасы
1643 жылы Батур қонтайшы бастаған жоңғарлардың қалың колы қазақ даласына бет алды. Хабар кеш жеткендіктен, көп жасақ жинай алмай қалған Жәңгір хан Самарқаннан көмек келіп жеткенше жауды бөгей тұру мақсатында бар болғаны 600 жауынгерімен жоңғарларға қарсы аттанды.
Жәңгір ұрыс жүргізуге ыңғайлы орын ретінде Ордың бұлағы деп аталатын тау арасын таңдап алады да 3 шақырымдай жерге созылған қырқаның қырын қуалай сарбаздары жасырынатын ор қаздырады. Ол келе жатқан жау алақандағыдай көрініп тұратын, алдыңғы жағы биік, артқы жағы терең сай еді. Сөйтіп, азғана қолын екіге топтаған Жәңгір жау қолын тау шатқалында күтеді. Жар астында қауіп бар деп ойламаған жаудың тар шатқалға келіп кіруі мұң екен ордағы сарбаздар әуелі үстінен тасыр-тұсыр тас жаудырып, содан кейін ту сыртынан садақ оғын жаңбырша жаудырғанда, әрбір оқ бір-бір жаудан жұлып түсіп жатты. Алғашқы шайқаста ойраттар жағынан 10 мыңдай адам өледі, қалған 40 мыңдай қолмен екінші рет келіп тиіскенде, ұрыс жүріп жатқан жерге Самарқаннан 20 мың қолмен Жалаңтөс батыр көмекке келіп үлгереді. Нәтижесінде жоңғарлар жеңіліп, кері қуып тасталды. Қазақ жасағын он орап аларлықтай қарақұрым өскермен жеңіліске ұшырауы Батур контайшының абырой-беделін түсірді. Осы соғыстан кейін жоңғарлар өз ішінде бір-бірімен қырқысып кетті де, қазақ-жоңғар арасында шамалы уақытқа болса да тыныштық орнады. Осылайша Орбұлақ шайқасы ұлттық тарихтың жауынгерлік даңқ шежіресінде ерлік пен қаһармандықтың жарқын өнегесі ретінде айшықталып қалды [13, 187 б.].
1993 жылы Орбұлақ шайқасының 350 жылдығы мемлекет көлемінде аталып өтті. Шайқас болған жерге -- қазіргі Алматы облысы, Жаркент (Панфилов ауданы) ауданындағы Орбұлақ қырқасына Қазақстан Республикасы үкіметінің шешімімен ескерткіш белгі орнатылды.
Қарақұмдағы құрылтай XVIII ғасырдың басында жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы күшейе түсті. Осыған байланысты қазақ жүздері өкілдерінің бас қосуы қажет болды. Сөйтіп, 1710 жылы Қарақұмдағы қаракесек руы жайлаған аймақта қазақ сұлтандарының, билерінің, рубасыларының қүрылтайы шақырылады.
Онда, негізінен, Жоңғар хандығымен қарым-қатынас мәселесі қаралды. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, тама Есет бастаған атақты батырлар жеке ру, тайпаның ғана емес, бүкіл үш жүздің қолын жасақтау қажеттігін алға тартты. Пікір екіге бөлінді. Жоңғар мемлекетінің күшті әрі соғыс тәжірибесінің мол екенін ескере келе, жоңғарларға бағынған дұрыс, халқымыз шапқыншылықтан әбден қалжырады дегендер де болды. Мұндай пікірді қолдаушылар көбейе бастады. Шешуші кезеңде ортаға шыққан Бөгенбай батыр қылышын қынабынан суырып алып, ақсақалдардың алдына тастап: Біз жаудан кек алуымыз керек, жеңеміз немесе қолға қару ұстап, шайқаста ақ өліммен елеміз, қарттарымыздың, әйелдеріміздің, балаларымыздың зар-мұңы мен көз жасын көріп тірі жүре алмаймыз... -- деді. Бұл сөздер жоңғар мәселесіне қойылған нүкте болды. Ақырында, шапқыншылармен қасық қанымыз қалғанша шайқасамыз деген шешім қабылданды. Шайқастың жаңа жоспары жасалды. Бөгенбай бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланды. Оның ақылшысы Тәуке хан еді.
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама 1723 жыл қазақ халқының есінде қасіретті кайғыға толы ең ауыр жыл есебінде қалды. Ел қонысынан, мал-мүлкінен айырылды. Ұлан-байтақ қазақ жерінің күншығысы мен оңтүстігінен Сыр бойына қарай шұбырған сан мыңдаған халықтың көбі жол-жөнекей ит пен құсқа жем болды. Осылайша қазақ тарихында Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деп аталған жойқын апат басталды. Шұбырған елдің қанды жасынан туған әйгілі Елім-ай әні дүниеге келді.
Дәл осы тарихи кезеңде қазақ халқына құрып кету қаупі төнді. Ел басына ауыр күн туды. Бейбіт халық егілді. Жазықсыз жандардың қаны төгілді. Халық дағдарды. Қазақ халқы бірліктің керегін түсінді. Сол кездің өзінде қазақ ішінде суырыла сөйлейтін шешендер, топты бастар көсемдер, ту ұстайтын батырлар, елді ерлікке шақыратын жыршылар көп болды. Бірақ осылардың бәрін біріктіріп, басшылық ететін қайраткер -- көсем керек еді[14,147б.].
Жоңғар шапқыншылығына қарсы Отан соғысы, оған бүкіл халықтың бірігуі
1723 жылғы қасіретті оқиға салдарынан сол кездегі қазақ халқының тең жартысына жуығының қырылуы халықты есеңгіретіп қана қойған жоқ, қатты ойландырды да. Жұртшылық елдің елдігін сақтау үшін бірігу қажет екенін түсінді. Ел билеген хандар да, оларға ақылшы бола білген билер де осындай түйінге келді. Қиын-қыстау заманда халық өз арасынан елі мен жерін қорғайтын батырларын шығарды. Бұл туралы Бұқар жырау өзінің толғауында: Өңкей батыр жиысты, Абылай салды жарлықты, -- деп көрсетеді.
Шоқан Уәлихановтың XVIII ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар атты еңбегінде Малайсары, Баян, Байқозы, Оразымбет, Баянбай, Елшібек, Есет, Жаулыбай, Томаша, Үсен, Алтай сиякты батырлардың есімдері аталады.
Тарихи деректерге карағанда, казақ халқының басқыншыларға қарсы бірігуі Ақтабан шұбырындыдан кейін-ақ басталған. Бұған 1725 жылы Әбілқайыр ханның Түркістан қаласын жоңғарлардан күшпен қайтарып алғаны дәлел. Халық ел қорғау ісін өз қолына алып, әрі батыр, әрі ұйымдастырушылық қабілеті бар ерлердің соңынан ерді.
1727 жылғы Бұланты бойындағы шайқас
1726 жылы Ордабасы мекенінде қазақ рулары мен тайпаларының жиыны болды. Онда біртұтас халықтық қарсыласу жасағы құрылып, бүкіл қазақ әскеріне қолбасшылық ету Кіші жүз ханы Әбілқайырға жүктелді. Сөйтіп, жұдырықтай жұмылған қазақ қолы жоңғарларға жойқын соққы беруге даярланды. Ұрыс 1927жылы Бұланты өзені маңындагы Қарасиыр деген жерде өтті. Қазақ жасақтары жауды өзінің кең-байтақ даласына тереңірек сұғындыра еліктіріп кіргізіп алып, кенеттен жалт бұрылып, оң қанаттан да, сол қанаттан да ойсырата соққы берді. Сосын ту сыртынан енді қайтып тұрмастай тіке шабуылдың астына алды. Бұл ұрыс болған жер тарихта Қалмаққырылған деген атпен калды. Жеңіс халықтың рухын көтеріп, өз күшіне сенуге жігерлендірді. Осыдан бастап қазақтар ұрыс барысын өз қолдарына алып, қарсы шабуылға шықты.
Қазақ қолын жеңіске жеткізген тағы бір жағдай -- Жоңғарияның ішінде өзара тартыстың күшеюі болды. Себан Рабдан балаларының хан тағына таласуы, одан соң үшінші жоңғар-цин соғысының басталуы сол тартыстардың көрінісі. Жоңғарларға Цин империясынан өзінің батыс шекарасын қорғауға тура келді.
Аңырақай шайқасы XVIII ғасырдың 20-жылдарының соңындағы қазақтардың жоңғарларды талқандаған тамаша жеңістеріне жау елінің өз ішіндегі күрделі жағдайлары да себепші болды. Сонымен бірге 1727 жылы Жоңғарияның өз ішінде бұрқ ете қалған қырқыстар мен жоңғар-цин соғысының басталуы да әсер етті. 1729 жылы хан тағынан үміткерлер мемлекет мүддесін естен шығарып, жоғары өкімет билігін мұралану үшін жанжалдасты. Жоңғар хандығы Цин империясы тарапынан жасалған шабуылға ұшырады да, ойрат нояндарына өз жасақтарын тез арада батысқа жеткізуге тура келді.
Баяғыдан атысып-шабысып жүрген ата жауына тағы бір күйрете соққы беруді кездеген қазақтар Жоңғарияда басталып кеткен өзара талас-тартысты пайдаланып қалуға тырысты. 1729 жылы Балқаштың оңтүстік жағынан Аңырақай деген жерде ең ірі және соңғы шайқас болды[15,122б.].
Қазақ жасақтарын ұрысқа Бөгенбай, Қабанбай және Райымбек батырлар бастап кірді. Алдыңғы шайқастардағы сияқты, казақтар бұл жолы да ұрыс қимылдарын жүргізудің дәстүрлі далалық тактикасын қолданды. Жауынгерлердің шағын тобы жоңғарлардың қарсы алдынан шыға келіп, қазақ қолының қатарын аз сияқты көрсетуге тырысты. Сонан соң кейін қарай қаша ұрысып, дұшпанды еліктіре ішке сұғындырып жіберді, сол кезде қазақ жасақтарының басты бөлімшелері қос қанаттан лап қойып, қансырата соқты. Аңырақай шайқасы жоңғарлар үшін шешуші соғыс болды.
30-жылдардан бастап жоңғарлармен болған шайқастардың бәріне қатысып, асқан ерлік көрсеткен, ақылды әрі тамаша қолбасшы ретінде көзге түскен Абылай Орта жүздің билеушісі әрі бүкіл қазақтың ханы болып саналады. Қазақ халқының мүддесі үшін ол көрші мемлекеттер арасындағы, әсіресе олардың өз ішіндегі алауыздықты қалт жібермей пайдалана білді және жауларының өзара кырқысуларын одан әрі өршітуге ықпал етті. Мұның бәрі қазақ елінің сыртқы қауіпсіздігін нығайтып, ежелгі жауының күшін әлсіретуге көмектесті[16,58 б.].
XVIII ғасырдың 40-жылдарында жоңғар шонжарлары арасындағы өршіген алауыздықты пайдаланған Абылай жоңғарлардың ішкі ісіне араласып, үкімет билігіне таласқан шонжарлардың біресе ол жағын, біресе бұл жағын қолдап, талас-тартысты ушықтырды, сөйтіп, оларды әлсіретті. Осының нәтижесінде бұрын жоңғарлар бастап алған қазақ жерлерін қайтарып алды. 1745-1755 жылдар аралығында жоңғар шонжарлары хан тағы үшін өзара соғысып, әбден әлсіреді. Осыдан кейін 1757-1758 жылдары жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы біржола тоқтады.
2 XVIII Ғ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
2.1 Қазақ-орыс саяси қарым-қатынастарының негізгі бағыттары
Сібір хандығының құрамында солтүстік Қазақстанның болғанын және онда көптеген қазақ тайпаларының өмір сүргенін ескеретін болсақ, онда Сібір хандығының тарихы қазақтардың тарихының құрамдас бір бөлігі екендігі анықталады.
Ресей империясының Сібір жеріне жасақтаған бірінші академиялық экспедициясының мүшесі Г.Ф. Миллердің История Сибири деген 1750 жылы жарыққа шыққан еңбегі, осы аймақ туралы жазылған іргелі еңбек болып табылады. Бұл еңбекті Сібір тарихымен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік пайдаланған. Автордың осы туындысының құндылығын А.И. Андреев, Э.А. Масанов және т.б. зерттеушілер ерекше атап өтіп, Г.Ф. Миллерді тіл маманы, этнограф, тарихшы деп бағалаған.
Г. Миллер өз еңбегінде мұрағат деректеріндегі ресми құжаттарды пайдаланып, арнайы көшірмесін жасатып алған. Сонымен қатар Сібір жылнамаларының мәліметтерін жазып алып отырған. Онда мұрағаттардан алынған түпнұсқа құжаттардың көшірмесі зерттеудегі мәліметтердің құндылығын жоғарылатады, өйткені автор жұмыс жасаған мұрағаттар кейіннен өртеніп, ондағы құжаттар жойылып кетеді. Зерттеушілердің біразы Г. Миллерді өз дәуірінің империялық қыспағының шеңберінен шыға алмаған зерттеуші деп, оның еңбегін таза фактология, онда өзіндік ой-тұжырымдар жоқ дегенді айтқанымен, автордың 10 жылдан астам жинаған деректері қайталанбас туындыға жатады [17].
Сібір тарихын зерттеген Г. Миллер Ораз Мұхаммедті Қазақ ордасының сұлтаны деп атаған. Бұл сұлтанның Қараша мырзамен бірігіп, Сібір қаласын билеген Сейдекке келіп қосылуы, оны едәуір күшейткенін баяндайды. Патша әкімшілігінде қызметте тұрған шенеуніктер қазақ халқының тарихын зертеулерін жалғастырды. А.И. Добромыслов 1755 жылғы Батырша басқарған көтеріліс кезіндегі қазақ пен башқұрттардың қарым-қатынасын талдап, И.И. Неплюевтың ұйымдастырушылық қасиеттерін атап көрсетті. Ресейдің Қазақ хандығына қатысты өркениеттілік миссиясы С.М. Соловьевтың (1820-1879) еңбегінде айқын көрніс тапқан. Оның көзқарастары орыс тарихнамасында кеңінен таралған. Осы зерттеуші өзінің История России және басқа да еңбектерінде тағылықтың өркениеттілікпен алмасу тұрғысында тарихи процестің даму заңдылығы мәселесін көтеріп, оны орыс тарихын зерттеуде қолдануға тырысты. С.М. Соловьев І Петрдің парсы жорығындағы қызметін бағалау барысында, бедный русский народ, если [Россия] станет посредником в торговом отношени между Европою и Азиею деп оның баюға деген талпынысын айтты. Бұл жерде Соловьев Ресейдің өзге елдердің халқын өркениеттілікке тартуға емес, ашық түрде пайдакүнемдік мақсаттарды көздегенін көрсетті. Қазақстандағы XIX ғасырдың екінші жартысында қоғамдық ойдың ірі өкілдерінің бірі, еңбектері сол кездегі зерттеулердің ішінде маңызды орынға ие ғалым және ағартушы Ш.Ш. Уәлиханов (1835-1865) болды. Оның шығармаларында біз нақты қорытындылар, тікелей бақылаулар және халықтың жадында сақталған оқиғалардан мәліметтер табамыз. Халықтың дәстүрі мен аңыздарын, сонымен қатар көптеген құжаттық материалдарды білуі XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихының қайғылы сәттерін, әсіресе жоңғар шапқыншылығы мен оның қазақ халқына тигізген салдарына байланысты Қазақстанның Ресейге қосылу себебтерін ауқымды және терең ашуға мүмкіндік берді. Төңкеріске дейінгі XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарын қарастырған авторлардың еңбектерін саралай келіп, төмендегідей қорытындыларға келдім:
- Қазақ хандығы қай ғасырда да орыстарды қатты қызықтырған;
- Орыстар қазақ-орыс қатынастарын көбінесе Қазанды, Сібірді, Орта Азияны отарлау тарихынның шеңберінде қарастырған;
- Зерттеушілердің басым көпшілігі Ресейдің империялық саясатына мойынұсынған;
- Сол кезеңде жазылған еңбектердің көбісі бірін-бірі қайталау мен қазақтарды орыс елі құтқарушы, прогресс әкелуші, дамытушы ретінде көрсетуге тырысқан.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қазақ-орыс қатынастары ерекше назарда болды. Көптеген зерттеушілер осы мәселенің әртүрлі қырларын зерттеуге кірісті [18, 214 б.].
Из истории сношений казахов с царской Россией в XVIІІ в. атты В. Лебедевтің мақаласы алғаш рет XVI-XVIІІ ғғ. қазақ-орыс қатынастарын талдауға арналған. Онда автор Ресей империясының отарлау, тонау саясатын барынша ашып көрсетуге тырысады. Автор грабительская сущность колониальной политики царизма деп патша империясының отарлау саясатын ашықтан ашық әшкерелейді. Ол І Петрдің: чрез многих изволил уведомиться об оной орде, ... всем азиатским странам и землям оная де орда ключ и врата и той ради причины оная де орда потребна под российской протекцией быть, чтобы только чрез их во всех странах комоникацию иметь и к российской стороне полезные способные меры взять, - деген сөзін келтіріп, отарлау саясатының мақсатын батыл көрсеткен болатын.
М.П. Вяткин 1941 жылы жарияланған Очерки по истории Казахской ССР еңбегінде қазақ-орыс қатынастары, қазақ-ойрат байланыстарының тарихы біршама обьективті баяндалған.
Тікелей қазақ-орыс қатынастарына арналмағанымен тарихшы А. Миллердің Международное положение Казахстана во второй половине XVIІІ
века атты ғылыми мақаласында екі ел арасындағы байланыстар біршама талданады. Автор қазақтардың көрші ноғайлар мен шайбанилермен Хақназар,
Шығай, Тәуекел хандар тұсындағы халықаралық қатынастарын зерттей келіп,1594-1595 жж. қазақ-орыс қатынастарын талдап, ол кезеңде алшақта жатқан Ресей қазақтарға шынайы көмек көрсете алмағанын атап өтеді. Автор 1594- 1595 жылдарғы қазақ-орыс қарым-қатынастарының уақытша аяқталуына байланысты А.П. Чулошниковтың пікірінен өзгеше, Тәуекелдің орыс елінің қол астына кіргісі келмегенімен түсіндіреді. Әрине, мақалада сол кезеңдегі саясатқа жат, хандардың тарихи тұлғасы мен олардың қазақ халқының басын құру үшін жүргізген күресі тоталитарлық режимнің идеологиясына қарама-қайшы келді, оның 1943 жылғы басылымға қатысты дау-дамайлардан да көрініс тапқаны тарихта белгілі.
Зерттеушілік дәстүрдің жалғасы М. Тынышпаевтың, С. Асфандияровтың және т.б. қазақ зерттеушілердің еңбектерінде жүзеге асырылды. Қазақ-орыс қарым-қатынастары жайлы түсінікті және оның Қазақстан үшін маңызын көп жағынан тереңдеп ашқан М. Тынышпаевтың 1925 жылы жарық көрген Материалы к истории казахского народа аты еңбегі болды. Бұл іргелі еңбек Орталық Азияның зерттеушілерін әлі күнге дейін аса қызығушылығын тудырады.
М. Тынышпаев А.П. Чулошниковтың еңбегіне пікір жазып, сынаған болатын. Ол өзін тек инженер ретінде емес, сонымен қатар қазақ тарихы мен мәдениетін терең білетінін көрсете білді. Мұхаметжан Тынышпаев А.П. Чулошниковтың еңбегінде Қасым хан тұсындағы Мәскеу елімен дипломатиялық байланыстарын дәлелдейтін мәліметтер түгелімен В.В. Вельяминов-Зерновтан көшірілгенін айтады.
М. Тынышпаевтың қазақ халқының тарихына деген үлкен қызығушылығы мен ғылыми эрудициясы А.П. Чулошниковтың кітабындағы жіберілген бұрмалаушылықтарды әділетті сынға алған. М. Тынышпаев бұл кітаптың ғылыми дәйексіздігін атап өтіп, былай жазады: В предисловии автор говорит, что он задался целью подвести научный итог ко всей проделанной, до сих работе по киргизскому прошлому, оттенить промахи и пробелы предшествующей историографии,которую нужно было исправить и дополнить, в то же время оговаривается (введение XII), что работал в глухой провинции, вдали от культурных центров, с большим трудом и даже случайно добывал нужные книги и исторические материалы, не нашел ни одного лица, сведующего и опытного [19].
Қазақ зерттеушілері қазақ жүздерінің Ресейге қосылуын прогрессивті деп есептемеген, олардың ойлары бойынша бұл амалсыздықтан болған, және қазақтардың мүддесіне жауап бермегендіктен де отаршылдық саясатқа қарсы көптеген көтерілістер жасағандығын атап өту керек. Бұл көзқарасты М. Тынышпаев, М. Дулатов және А. Бөкейхановтар ұстанған.
С.Д. Асфендияров өзінің еңбегінде олармен ниеттестігін білдіріп, бұл қосылу емес, шикізат көздерін алу мақсатындағы отарлау болған деп санады. XX ғасырдың 40 шы жылдары кеңестік тарихнамада Қазақстанның болашақтағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және
Отан тарих кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: ХҮІІІ - ғ. 40-ж. Қазақ - жоңғар және қазақ - орыс қарым - қатынастары.
Орындаған: ИОПиП-35к тобының студенті Кожахметов А. Б
Қабылдаған: г.ғ.м., аға оқытушы Муратова М.Б.
Қарағанды-2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қазақ-жоңғар соғысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2Қазақ-жоңғар соғысының тарихта алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 XVIII Ғ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТАРИХЫ ... ... ... ...15
2.1 Қазақ-орыс саяси қарым-қатынасының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақ - орыс қарым - қатынастарының мәдени және экономикалық байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 XVIІІ ғасырдағы Қазақстанды отарлау тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. ХVIII ғасырдың алғашқы онжылдықтарында әртүрлі сыртқы саяси жағдайлардың әсерінен Қазақ хандығы өте күрделі халықаралық жағдайда болды. Бұған дейін Ресейдің оңтүстік-шығысында және Орталық Азия елдерінде әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайдың шиеленісуі, континент аумағынан Атлант бассейніне әлемдік сауда коммуникацияларының көшуіне және Ресей мемлекетінің Оңтүстік-Шығыс Еуропа мен Сібірдегі әскери-саяси кеңеюінің қарқынды дамуына, сондай - ақ Орталық Азиядағы Цин империясының күшеюіне байланысты болды. Географиялық кеңістіктегі қарама-қарсы қозғалыс барысында көшпелі халықтардың сауда жолдарынан бірте-бірте ығысуы, Еуразиядағы номадизмнің қысқаруы және көшудің дәстүрлі жолдары мен бағыттарының ығысуы орын алды. Бұл геосаяси процестер көшпелі халықтар арасындағы жайылымдық жерлерге қатысты өзара қақтығыстардың күшеюіне және жақын маңдағы аумақтардың сауда орталықтарына еркін қол жеткізуге әкелді. Осы негізде ХVIII-тің бірінші үштен бірін қамтыған халықаралық салада әскери қарама-қайшылықтың жаңа кезеңі пайда болды. Еділ, Орал, Батыс Сібір және Орталық Азияның көршілес аймақтарының оңтүстік бөлігінің барлық кеңістігі.
XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ мемлекетінің іштен ыдырауы күшейе түскен жағдайда, ол сыртқы алпауыт мемлекеттердің тарапынан ерекше қызығушылық тудырған нысанға айналды. Өйткені бұл кез империялық мемлекеттердің жаңа отарларды басып алуды күшейткен тұсы еді. Егер Үндістан аумағында Англияның отаршылдық экспансиясы ұлғая түсіп жатса, Ресей Швециямен соғыс әрекеттері (1701 -- 1721 жылдар) аяқталғаннан кейін, Қазақстан мен Орта Азияға қарай көз алартты.
Қытай мен Ресей империясы Қазақ хандығы мен Жоңғария хандығы сияқты көшпелі мемлекеттердің әлсіреуіне бірдей мүдделі болды. Ресей империясының Қазақстанмен шекаралас аймақтардағы негізгі қызметі дипломатиялық қарым-қатынастар орнатуды және әскери барлау шараларын жүргізуді еселеп күшейтуге бағытталды. Бұл шаралар қазақтар көшіп-қонып жүретін шекарада әскери бекіністер желісін салуды жиілендіріп жіберді. Мәселен, 1716-1720 жылдардың кезеңінде Ертіс өзенінің оң жақ жағалауында Омбы, Черкасск, Железинск, Жәмішев, Семей, Өскемен сияқты және басқа да әскери бекіністер тізбегі салынды. Кейінірек олардың ара-арасына шағын бекіністер -- редуттер мен форпосттар салына бастады.
Бұл кезде қазақтар Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, Орал және Сібір Қазақтарының тарапынан мезгіл-мезгіл жасалып тұрған шабуылдардың ауыр зардаптарын бастарынан кешірумен болды. Ал олардың бәрі де патша үкіметінің қол астына қарайтын орыс бодандары еді. Қазақтарды оңтүстіктен Орта Азия хандықтарының билеушілері, ал Оңтүстік-шығыстан жауынгер жоңғар қалмақтары ығыстыра түсті. Жалпы алғанда, бұл кезде Қазақ мемлекетінің шекараларында өте күрделі де қауіпті жағдай қалыптасты.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақ-жоңғар және қазақ-орыс елдері арасындағы соғыстар және дипломатия болып табылады.
Жұмыстың зерттеу мақсаты-XVIII ғ 40 жылдардағы Қазақ жоңғар және қазақ орыс қатынастарын зерртеу.
Осы мақсатты іске асыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo Қазақ-жоңғар соғысы деңгейін анықтау;
oo Қазақ-жоңғар соғысының тарихта алатын орныңзерттеу;
oo Қазақ-орыс саяси қарым-қатынасының негізгі бағыттарын айқындау;
oo Қазақ-орыс елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарын тарихи деректер мен еңбектердің негізінде жан-жақты талдау;
oo XVIІІ ғасырдағы Қазақстанды отарлау тарихын зерттеу.
Жұмыстың тарихнамасы. Ұлтымыздың тарихындағы қазақтардың жоңғарлармен қарым-қатынастарының зерделенуінің ғылыми тұрғыдағы өзектілігіне орай, оның тарихнамасының кейбір мәселелері бұған дейін де авторлардың зерттеу нысанына айналды.
Қазақ тарихын қазіргі күні дәстүрлі ауызша тарих негізінде зерттеп жүрген ғалымдардың қатарынан Р.Т. Айтбаева[1], сияқты авторларды атауға болады. Әрине бұған дейін де М. Тынышбаев[2] сияқты ғалымдар да зерттеулерінде ауызша тарихты назардан тыс қалдырмаған. Сонымен қатар И.Я. Златкин[3], Н.Г. Аполлова, В.Я. Басин, В.А. Моисеев сияқты тарихшылардың мәселе көлемінде іргелі зерттеулер жүргізгендігін атапөткен.
Осы зерттеушілердің арасында жоңғар шапқыншылығына қарсы шыққан қазақтардың күресі туралы зерттеулеріне талдау жасаған орынды.
Қазақ-жоңғар қатынастарына қатысты Р. Т Айтбаева Қазақтың ауызша тарих айту дәстүріндегі қазақ-жоңғар қатынастары мақаласын [1], ал 1992 жылы Ауызша тарих айту дәстүрі бойынша 18 ғ. қазақ қоғамы тарихының негізгі мәселелері тақырыбында ауызша жеткен тарихи жырлар арқылы қазақ-жоңғар қатынастарына шолк жасай келе, осы мәселені зерттеуде ауызша тарих негізгі деректердің бірі болатындығын ерекшелеп көрсетті.
Тарихшы-ғалым М.С. Мұқанов бұл мәселені шежіре деректеріне сүйене отырып, сараптауға тырысқан. Жоңғар шапқыншылығына қарсы шыққан Тұрсынбай батыр туралы мәліметте: Активным участником антиджунгарского движения, военачальником был Турсынбай батыр, выходец из отделения жайылған рода балта племени керей,- деп бере келе, батырдыың жоңғардарға қарсы күрестегі рөлі мен орнын жоғары бағалайды [4]. Ауызекі әңгімелерге сүйенген зерттеуші Әбілқайыр Ресейге, Сәмеке мен Әбілмәмбет Орта Азия хандықтарына, ал Абылай Ресей мен Қытай арасында болған Тұрсынбай батыр ғана тәуелсіздікті қолдап, башқұрт, ноғай, қарақалпақ, қазақтарды біріктіруді көздегендігін талдап береді.
Қазақ халқына жасалған жоңғар шапқыншылығын қаратырғанда деректанушы Г.С. Жүгенбаева ауызша тарихты зерттеудегі М.Тынышбаевтың еңбегін зерделей отырып, оның зерттеулерінде 18 ғасыр басындағы қазақ-жоңғар қатынасының шиеленісті кезеңі екендігін баса көрсетіп, бұл кезең қазақтардыуың тарихи жадынжа Ақтабан шұбырынды атауымен сақталғандығын дәлелдей түседі [5].
Тарихшы М.С. Ноғайбаева Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің тәуелсіздік кезеңінде зерттелу мәселелері атты мақаласында тәуелсіздігіміздің он жылдығы ішінде тақырыпқа қатысты жазылған ғылыми еңбектерді қарастыра отырып, оны екі топқа бөлген: біріншісіне - батыр бабаларымыздың жеке басының өмірбаяны мен ерлік істеріне; ал екіншісіне - қазақ-жоңғар соғысының тарихнамалық мәселелері мен деректік негіздеріне арналған зерттеулерді жатқызды. Тақырып бойынша негізгі еңбектерге баға беріп, тарихшы қазақ-жоңғар соғысының тарихы толық зерттеле қоймағандығы жөнінде қорытындыға келген[6].
Жоңғар шапқыншылығының тарихнамасын қарастыруда Р.Б. Сүлейменовтың Қазақстанның сыртқы саяси байланыстарының кеңестік тарихнамасына арнаған еңбегі ерекше[7]. Автор жұмысында осы мәселеге қатысты кеңестік тарихнамадағы бірқатар монографиялар мен мақалаларда, атап айтқанда, қазақ-жоңғар қатынатарының проблемаларын зерттеген Ш.Б.Чимитдоржиев, В.С. Кузнецов жұмыстарын саралай келе, зерттеу тақырыбының кейбір сәттері Е.И. Кычанов, В.А. Моисеев, А.С. Сабырханов еңбектерінде көрініс тапқанын жазған. Дегенмен кеңестік тарихнамада қазақ-жоңғар қатынасының тарихы бойынша арнайы зерттеулердің жоқтығын нақты келтіреді.
Зерттеуші Н. Алдабек өзінің ғылыми монографиясында Орталық Азиядағы халықаралық қатынастардың қалыптасу тарихы Қытай мен Ресейдің осы аймақтағы жүргізген саясатына тікелей байланысты деп атап өткен [8].
XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарын ғылыми тұрғыда саралаған Э.А. Масановтың ой-пікірлері кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында айтыла тұрса да біз бұлардың бүгінгі тарихнамалық ой-пікірдің қалыптасуына үлкен ықпал жасағанын мойындаймыз. Оның Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР атты 1966 жылы жарық көрген монографиясы төңкеріске дейінгі және кеңес өкіметі кезеңіндегі қазақтардың этнографиясын зерттеудің тарихнамасына арналған. Бұл еңбекте автор қазақтар туралы этнографиялық мәліметтердің орыс зерттеулерінің негізінде талдап, біршама қазақ-орыс байланыстарының тарихнамасын жүйеге түсіредi [9].
Кеңестік тарихнамадағы XVI-XVIII ғғ. Қазақстанның сыртқы саясатын қарастырған Р.Б. Сүлейменовтың 1983 жылы жарық көрген Внешнеполитические связи Казахстана XVI-XVIII вв. в советской историографии ғылыми мақаласында автор алғаш рет Қазақ хандығының көрші елдерімен байланыстарының тарихнамасын жазды. Ол туралы автор: ... к сожалению, до настоящего времени не предпринималось даже попыток проанализировать историографию внешней политики казахских ханств, показать степень изученности этой проблемы, вскрыть имеющиеся трудности и пути их преодоления, - деп өзінің зерттеуі алғашқы арнайы тарихнамалық еңбек екендігін тілге тиек еткен. Бірақта бұл тарихнамалық талдауда қазақорыс байланыстары жалпы көрші елдерімен қатынастары аясында талданады. Жұмыстың бағыт-бағдар берерлік мүмкіндігі зор. Сонымен қатар мақала авторы талдап отырған еңбектерін хронологиялық және территориялық белгілеріне қарап топтарға сыныптап, жүйелеп, талдайды.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Қазақ хандығы тарих сахнасына шығу қарсаңынан, және де XVIIІ ғасырдың 40 жылдары кезеңдерін қамтиды.
Жұмыстың медотологиясы. Қазақ жоңғар және қазақ орыс қарым-қатынасы мәселесін зерттеу мақсатында тарихилық, нақтылық, жүйелілік және ғылыми объективтілік әдістері пайдаланылды. Бұл әдістер мәселені тұтас үдеріс ретінде қарастыруға және сонымен бірге оның құрылымы мен сипаттамаларын анықтау тұрғысынан әр түрлі көзқараспен қарауға мүмкіндік берді.
Жұмыс барысында жалпы ғылыми әдістер кешенінен: талдау және синтездеу, салыстыру, саралау сияқты әдістер қолданылды. Арнайы ғылыми әдістер кешенінен: тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық, тарихи-салыстырмалы әдістері де пайдаланылды.
Сонымен қатар ақпараттық-аналитикалық әдісті қолдану көптеген материалдарды ашуға және талдауға ықпал етті. Зерттеудің жалпы тұжырымдары мен қорытындысында жинақтау әдісі қолданылады.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан ,кіріспе, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Қазақ-жоңғар соғысы
Жоңғар шапқыншылығынан туған зор күйзелушілік, малдың қырылуы шаруашылық дағдарысының шиеленісуіне әкеліп соқты, мұның өзі қазақ хандықтарының билеуші топтарының арасындағы саяси қарама-қайшылықтарды бұрынғыдан да бетер күшейте түсті. Қиын жағдайдан шығудың жолы жауға ұйымдасып тойтарыс бету ғана бола алатын еді, мұның өзі болашақта қазақ жүздерінің экономикалық және саяси ыдырауын тоқтатар еді.
Осындай өте-мөте ауыр сыртқы және ішкі саяси жағдайда қазақ хандары мен сұлтандары жоңғар феодалдарын тойтару ісін ұйымдастыруда қабілетсіз болып шықты. Тәуелсіздік жолындағы Отан соғысын қарадан шыққан халық батырлары бастады. Олардың арасында Бөгенбай, Тайлақ, Саурық, Малайсары, Жәнібек және басқа да батырлар болды. Олар халықты туған елді жат жерлік басқыншылардан азат етуге шақырды.
Халық жасақтарының бірігіп қимылдауы осылай басталды. Кіші жүздің батыры Тайлақ, Орта жүзден Бөгенбай және Ұлы жүзден Саурық батырлар шығып бұлар Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-сұлама жылдарындағы күрестің қаһармандары болды. Барлық үш жүздің жасақтары 1726 жылы бірлесіп қимылдаған кезден бастап қазақтар басқыншыларға ұйымдасқан түрде тойтарыс берді [10, 65 б.].
Ордабасы жиыны1726 жылдың күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырқа - Ордабасы деген жерде бүкіл қазақ жиыны өткізілді. Оған Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік, Жолбарыс хандар, султандар, Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би бастаған әр рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылар мен батырлар шақырылды.
Жиында негізгі мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық тойтарыс беруді ұйымдастыру туралы мәселе болды. Жиынға қатысушылар бірге болуға, өз кимылдарын үлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант берді.
Құрылтайда талқыланған маңызды мәселенің бірі бүкіл қазақ жасағының қолбасшысын сайлау туралы мәселе болды. Осы жиында Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып сайланды. А.И. Левшин бұл жөнінде былай деп жазған: Ортақ іс сол арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленді. Әбілқайыр хан бас қолбасшысы болып сайланды, сөйтіп халықтық әдет бойынша құрбандыққа шалынған бие болашақ табыстың кепілі ретінде қабылданды. Осы жағдайды да ол былай деп аша түскен: Төнген қауіп ішкі өзара қырқыстарды бітістірді, жалпы келісім туғызып, бәрін бір нәрсеге бағыттады. Тұтас халықтың жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-қазақ жерінен қуып шығудың негізі қаланды. Батырлар арасынан бүкіл қазақ жасағының Сардар бегі болып Қанжығалы Бөгенбай сайланды. Сөйтіп Ордабасындағы съезд халықтың жауынгерлік рухын көтерді.
Бұланты маңындағы шайкас.Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында маңызды кезең болды. Ақтабан шубырынды, Алқакөл сұлама (1723-1730 жылдардығы Отан соғысы) барысындағы аса маңызды шайқастардың бірі Ұлытау етегінде өтті.
1728 жылдың көктемінде Ұлытау етегінде Бұланты өзенінің жағасында Қара сиыр деген жерде қазақ әскерлерінің жонғарлармен ірі шайқасы болды. Бұл шайқаста қазақ сарбаздары қалмақтарға есенгірете соққы берді. Қалмақ әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айрылды. Қазақтар жағы өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат жігерінің жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ даласына ілезде тарап кетті.
Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының жеңіске деген орасан зор ерік-жігерін көрсетті. Өз заманының аса көрнекті қолбасшылары жеке қол басқарған Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін Малайсары, Тарақты ер Байғозы және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы Бөгенбайдың жалпы басшылығы мен ынтымақты қимыл жасай отырып, жасақтарды ұрысқа бастады. Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жәнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс істеді. Дархан ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қару шеберлері еңбек етті.
Бұлантыдағы және басқада бірқатар шайқастардың қаһармандық рухын бізге дейін Үмбетай жырау, Ақтамберді жырау, Тәтті қара жырау, Бұқар жырау, Көкеш ақын туындылары жеткізді. Бөгенбай Ақшаұлы, Саңырақ Тоқтыбайұлы, Олжабай Әлімұлы, Қонақай Жақсығұлұлы, Бөлек Сатанұлы сынды батырлардың, батыр Баянның, Жарылқаптың және басқаларының есімдері тірі кездерінде-ақ аңызға айналған.
Алайда оқиға мұнымен біткен жоқ. Аттылы жоңғар қолының бірбөлігі Бұланты өзенінің жоғары ағысына қарай өтіп кетті. Бірақ бұл жерде де оларды қазақ атты әскерінің жасақтары қуып жетті. Сөйтіп сол жерде жонғарлар тағы талқандалды, тек жекелеген топтарының ғана Ұлытау жағына Майтөбе мен Құрайлыдан арғы тауларға кетіп қалуына сәті түсті.
Бұланты жеріндегі жеңістің зор маңызды болды. Ол қазақ жасақтарының өз күштеріне сенуіне, халық санасында бетбұрыс жасауға мумкіндік берді. XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай жоңғарлар Ұлытау аймағынан ығыстырып шығарылды. Мұндағы соңғы шайқас Жақсы Қон өзенінің жоғарғы ағысына жапсарлас жатқан аудандағы Қарамолда деген жердегі ұрыс болды. Жоңғарлар тағы да жеңіліске ұшырады. Бұл аймақ-бұл жер Қалмақ қырылған деген атпен белгілі.
Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісінің жағы бір жағы-стратегиялық тапқырлығында болды. Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісі Аңырақай шайқасының табысқа жетуін анықтап берді.
Аңырақай шайқасы. Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының (1723-1730 жж.) жеңіспен аяқталуына Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль атқарды. Ол туралы қазақтардың дәстүрлі ауыз әдебиетінде айтылады, сондай-ақ оған М.Тынышбаевтың еңбегі[11, 190 б.] және басқа да бірқатар жанама деректер арналған.
1730 жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен жоңғарлардың арасында тағы бір қатты қырғын соғыс басталды. Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары болған алқап 200 километрдей жерді алып жатты. Оны ғасыр шайқасы деуге болады. Аңырақай шайқасы далалық Қазақстанның және Қазақстан Оңтүстігінің таулы әрі шөлейт аудандарының шекарасында өткен. Мұндай жер кездей соқ таңдап алынбаған. Шайқас өтетін жер дұшпанды талқандау жөніндегі ойдың жалпы айла-тәсіліне орайласады,ол жеңіліс тапқан жағдайда Іле өзенінің басына дейін тоқтаусыз шегінуге мүмкіндік береді.
Балқаштың Солтүстік батыс жағында өзенінің өзі жағынан жел өткізбейтін Шу-Іле таулары созылып жатыр. Жел сондай-ақ Қызылқұммен Мойынқұм жағынан да соғады. Аңырақай тауларының қасында Делдітау, Желдібел орналасқан. Аңырақай тауларында жел аңырап соғатын (Аңырақай жел). Сонымен бірге халық Аңырақай жеңіліс тапқан жоңғалар аңырап жылаған жер деген аңыз шығарған.
Сейтіп, 1730 жылы жазғы салым қазақ жасақтары өз аттарын Мойынқұм құмдарында, Бүркітті, Шабақты, Қарақоңыз, Ырғайтты, Шу өзендерінің аңғарларында тыңайып алып, Хантау, Аңырақай таулары өңіріне шықты.
Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етті. Нақ осы шайқас оның саяси қызметінің шарықтау шыңы болды. Шайқасқа барлық үш жүздің жасақтары қатысты. Бұл шайқаста батырлардың бойын ерлік, қайсарлық, өздерінің жеңісіне деген мызғымас сенім биледі.
Шайқас жекпе-жектен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты әскербасы, қоянқолтық ұрыстың асқан шебер жауынгері Шарыш шықты. Қазақтар жағынан жекпе-жекке 20 жасар Сабалақ (Абылайдың бүркеншік аты) сұранды. Абылай нақ осы жекпе-жекте өзінің қатарлы қарсыласын жеңіп, есімін мәңгі даңққа бөлеген. М.Тынышбаев кейін сол кезде Абылай өзгелерден асқан зор батылдығымен асып түсті деп жазды.
Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендірді. Сөйтіп олар бұл шайқаста жеңіп шықты. Майдан даласында мыңдаған қалмақ әскерлері қаза тапты. Көбі қырылып, жаралы болып жаны шықпай жатқан жау әскерінің аңыраған дауыс бірнеше күн даланы басына көтерді. Бұл жер кейін Аңарақай деп аталып кетті.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және ұйымдастырушылық қабілетін көрсеткендер арасында көптеген батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары мен қатардағы жауынгерлерінің ерлігі мен жеке басының қажыр-қайраты, бірліктің нәтижесінде қазақ жауынгерлері бұл шайқаста женіп шықты.
Қаратаудың, Ұлытаудың таулы аудандарын, Сарыарқа мен Жетісу жерлерін азат ету оқиғалары халықтың тарихи жазында мәңгіге қалды. Ақтастыдағы, Бұланты жеріндегі Қалмақ қырылған шайқастары, Аңыракай шайқасы қазақ халқының тарихи өткен кезінің қаһармандық символына айналды.
Аңырақай шайқасы халық санасындағы бетбұрыс болды. Рухы көтерілген халық жоңғарларды жеңуге болатын түсінді. Айбынды женіске қарамастан, жау әлі де күшінде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да оларға қарсы ұзақ әрі титықтататын күрес күтіп тұрды.
Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілердің арасында жік туды. Түпнұсқаларда Аңырақай шайқасына қатысқан сұлтандардың іс-әрекетіндегі мұндай келіспеушіліктің (жіктелуінің) себептері жайлы айтылмайды. Одан кейін көп ұзамай Әбілмамбет сұлтанның қазақ хандарының ордасы Түркістанға қөшіп кеткені, ал Әбілқайырдың орыс шекараларына қарай жедел жылжығаны белгілі.
Аңырақай шайқасынан кейн қазақ хандары мен сұлтандарының арасында жік түының негізгі себебі жоғарғы билік үшін талас болды деп топшылауға негіз бар. Таукенің баласы Үлкен хан Болат қайтыс болғаннан кейін оның орнын Орта жүзден Сәмеке (Шахмұхамбет), Кіші жүзден Әбілқайыр аламыз деп дәмеленді. Көпшіліктің қалаған адамы Әбілмәмбет (Болаттың үшінші ұлы) болды. Мұндай таңдау жасалынғанына наразы болған Әбілқайыр хан майдан шебінен әскерін алып, еліне кері бұрылды. Хандықтың өзіне тимегеніне риза болмаған Сәмеке де Әбілқайырдан кейін әскерін алып Шудың бойымен Бетпақдалаға қарай бет түзеді. Жоңғарларға қарсы майдан әлсіреп, өз әскері мен Ташкентке бағыт алған Ұлы жүздің ханы Жолбарыс қазақ елінің қас жауы жоңғарлармен мәмлеге келуге мәжбүр болды. Сейтіп, қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат етудің ортақ ісіне оңалмас ңұқсан келтірілді [12, 87 б.].
Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақай жеңісіне қарамастан жоңғар хандырының жаңа шабуылының тікелей қауіпі жойылмайды. Қазақ хандықтары жөнінде барынша агрессияшыл саясат жүргізген Галдан-Цереннің (1727-1746 жж.) билік басына келуі мұндай шабуылдың қауіпін күшейтті, қазақ хандарының өздері де, соның ішінде Әбілқайыр да жоңғарлар тұтқын етіп әкеткен өз руластарын қайтарып алмақ ниетінен тайған жоқ.
Қазақ хандықтарының билеушілері алдында маңызды да күрделі міндет-қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіздендіру және елдің феодалдық батыраңқылығының күшейе түскен процессін жою міндеті тұрды. Олардың бұған өз күштерімен жете алмайтындығына көздері жете түсті. Солтүстіктегі қуатты көрші Россиямен одақтасу қажет болды. Осылайша қазақ билеушілерінде орыс-қазақ саяси және экономикалық байланыстарың одан әрі нығайтып, Россияның қол астына кірудің жолдарын іздеуге деген ұйғарым қалыптасты.
Сонымен, жоңғар әскерлерінің шапқыншылық жылдары қазақ жүздерінің экономикалық және саяси өміріне ұзақ уақытқа терең із қалдырып, қазақтардың тарихына Алапат ауыр жылдар болып енді.
1.2 Қазақ-жоңғар соғысында тарихта алатын орны
XVII ғасырдың бас кезінде қазақ елінің жағдайы өте ауыр еді. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, башқұрттар жан-жағынан анталап тұрды. Әсіресе жоңғарлар казақтар үшін аса қауіпті жау болды. Жоңғарлардың атты әскері жүз мыңға жетті. Олар сойыл, найза ұстаған қарапайым ғана жасақ емес, әскер сапын Еуропа тәртібімен құрып, соғыс тәсілін еуропаша жүргізе алатын, зеңбірегі мен білтелі мылтығы бар қарулы күшке айналған еді.
Жоңғар хандығының құрылуы және оның басқыншылық саясаты.
1635 жылы ойрат тайпалары бірігіп Жоңғар хандығын құрды. Бұл хандықтың құрылуына, біріншіден, жоңғар коғамындағы феодалдық қатынастардың дамуы әсер етсе, екіншіден, Батур қонтайшының жеке өзі де ерекше рөл атқарды. Бір орталыққа бағынған қуатты Жоңғар хандығының пайда болуы қазақ-жоңғар қатынасының сипатын өзгертті. Жоңғар хандығы Шығыс Түркістанды жаулап алғаннан кейін, бағытын Қазақстан мен Орталық Азияға бұрып, Сырдария өзенінің аңғары мен Жетісу өңірін басып алуға ұмтылды. Бұл уақытта Жоңғар хандығының басына Қалдан Серен келген еді.
Жоңғар хандығы сыртқы саясатта екіжүзділік керсетті: бір жағынан, олар жүз жыл бойы Цин империясын Орталық Азияға жолатпай, өз тәуелсіздігі үшін әділ корғаныс соғысын жүргізсе, екінші жағынан, өздерінің батыстағы түркі тектес көршілеріне қарсы басқыншылық саясатын ұстанды. Сондықтан да қазақ, өзбек, кырғыз халықтарының жоңғарларға қарсы күресі азаттық сипат алды. Ұрыстың ауыртпалығы ойрат феодалдарының шабуылына төтеп беріп отырған қазақтарға түсті. Жоңғар хандығы басшыларының ұстанған басқыншылық саясаты қазақ-жоңғар қатынастарын барынша шиеленістірді. Жойқын шайқастарда қазақтар жағы да айтарлықтай ерлік көрсетіп жеңіске жетіп отырды. Соның бір мысалы Жәңгір хан ұйымдастырган әйгілі Орбұлақ шайқасы.
Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының азаттық күресі
Жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі. Орбұлақ шайқасы
1643 жылы Батур қонтайшы бастаған жоңғарлардың қалың колы қазақ даласына бет алды. Хабар кеш жеткендіктен, көп жасақ жинай алмай қалған Жәңгір хан Самарқаннан көмек келіп жеткенше жауды бөгей тұру мақсатында бар болғаны 600 жауынгерімен жоңғарларға қарсы аттанды.
Жәңгір ұрыс жүргізуге ыңғайлы орын ретінде Ордың бұлағы деп аталатын тау арасын таңдап алады да 3 шақырымдай жерге созылған қырқаның қырын қуалай сарбаздары жасырынатын ор қаздырады. Ол келе жатқан жау алақандағыдай көрініп тұратын, алдыңғы жағы биік, артқы жағы терең сай еді. Сөйтіп, азғана қолын екіге топтаған Жәңгір жау қолын тау шатқалында күтеді. Жар астында қауіп бар деп ойламаған жаудың тар шатқалға келіп кіруі мұң екен ордағы сарбаздар әуелі үстінен тасыр-тұсыр тас жаудырып, содан кейін ту сыртынан садақ оғын жаңбырша жаудырғанда, әрбір оқ бір-бір жаудан жұлып түсіп жатты. Алғашқы шайқаста ойраттар жағынан 10 мыңдай адам өледі, қалған 40 мыңдай қолмен екінші рет келіп тиіскенде, ұрыс жүріп жатқан жерге Самарқаннан 20 мың қолмен Жалаңтөс батыр көмекке келіп үлгереді. Нәтижесінде жоңғарлар жеңіліп, кері қуып тасталды. Қазақ жасағын он орап аларлықтай қарақұрым өскермен жеңіліске ұшырауы Батур контайшының абырой-беделін түсірді. Осы соғыстан кейін жоңғарлар өз ішінде бір-бірімен қырқысып кетті де, қазақ-жоңғар арасында шамалы уақытқа болса да тыныштық орнады. Осылайша Орбұлақ шайқасы ұлттық тарихтың жауынгерлік даңқ шежіресінде ерлік пен қаһармандықтың жарқын өнегесі ретінде айшықталып қалды [13, 187 б.].
1993 жылы Орбұлақ шайқасының 350 жылдығы мемлекет көлемінде аталып өтті. Шайқас болған жерге -- қазіргі Алматы облысы, Жаркент (Панфилов ауданы) ауданындағы Орбұлақ қырқасына Қазақстан Республикасы үкіметінің шешімімен ескерткіш белгі орнатылды.
Қарақұмдағы құрылтай XVIII ғасырдың басында жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы күшейе түсті. Осыған байланысты қазақ жүздері өкілдерінің бас қосуы қажет болды. Сөйтіп, 1710 жылы Қарақұмдағы қаракесек руы жайлаған аймақта қазақ сұлтандарының, билерінің, рубасыларының қүрылтайы шақырылады.
Онда, негізінен, Жоңғар хандығымен қарым-қатынас мәселесі қаралды. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, тама Есет бастаған атақты батырлар жеке ру, тайпаның ғана емес, бүкіл үш жүздің қолын жасақтау қажеттігін алға тартты. Пікір екіге бөлінді. Жоңғар мемлекетінің күшті әрі соғыс тәжірибесінің мол екенін ескере келе, жоңғарларға бағынған дұрыс, халқымыз шапқыншылықтан әбден қалжырады дегендер де болды. Мұндай пікірді қолдаушылар көбейе бастады. Шешуші кезеңде ортаға шыққан Бөгенбай батыр қылышын қынабынан суырып алып, ақсақалдардың алдына тастап: Біз жаудан кек алуымыз керек, жеңеміз немесе қолға қару ұстап, шайқаста ақ өліммен елеміз, қарттарымыздың, әйелдеріміздің, балаларымыздың зар-мұңы мен көз жасын көріп тірі жүре алмаймыз... -- деді. Бұл сөздер жоңғар мәселесіне қойылған нүкте болды. Ақырында, шапқыншылармен қасық қанымыз қалғанша шайқасамыз деген шешім қабылданды. Шайқастың жаңа жоспары жасалды. Бөгенбай бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланды. Оның ақылшысы Тәуке хан еді.
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама 1723 жыл қазақ халқының есінде қасіретті кайғыға толы ең ауыр жыл есебінде қалды. Ел қонысынан, мал-мүлкінен айырылды. Ұлан-байтақ қазақ жерінің күншығысы мен оңтүстігінен Сыр бойына қарай шұбырған сан мыңдаған халықтың көбі жол-жөнекей ит пен құсқа жем болды. Осылайша қазақ тарихында Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деп аталған жойқын апат басталды. Шұбырған елдің қанды жасынан туған әйгілі Елім-ай әні дүниеге келді.
Дәл осы тарихи кезеңде қазақ халқына құрып кету қаупі төнді. Ел басына ауыр күн туды. Бейбіт халық егілді. Жазықсыз жандардың қаны төгілді. Халық дағдарды. Қазақ халқы бірліктің керегін түсінді. Сол кездің өзінде қазақ ішінде суырыла сөйлейтін шешендер, топты бастар көсемдер, ту ұстайтын батырлар, елді ерлікке шақыратын жыршылар көп болды. Бірақ осылардың бәрін біріктіріп, басшылық ететін қайраткер -- көсем керек еді[14,147б.].
Жоңғар шапқыншылығына қарсы Отан соғысы, оған бүкіл халықтың бірігуі
1723 жылғы қасіретті оқиға салдарынан сол кездегі қазақ халқының тең жартысына жуығының қырылуы халықты есеңгіретіп қана қойған жоқ, қатты ойландырды да. Жұртшылық елдің елдігін сақтау үшін бірігу қажет екенін түсінді. Ел билеген хандар да, оларға ақылшы бола білген билер де осындай түйінге келді. Қиын-қыстау заманда халық өз арасынан елі мен жерін қорғайтын батырларын шығарды. Бұл туралы Бұқар жырау өзінің толғауында: Өңкей батыр жиысты, Абылай салды жарлықты, -- деп көрсетеді.
Шоқан Уәлихановтың XVIII ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар атты еңбегінде Малайсары, Баян, Байқозы, Оразымбет, Баянбай, Елшібек, Есет, Жаулыбай, Томаша, Үсен, Алтай сиякты батырлардың есімдері аталады.
Тарихи деректерге карағанда, казақ халқының басқыншыларға қарсы бірігуі Ақтабан шұбырындыдан кейін-ақ басталған. Бұған 1725 жылы Әбілқайыр ханның Түркістан қаласын жоңғарлардан күшпен қайтарып алғаны дәлел. Халық ел қорғау ісін өз қолына алып, әрі батыр, әрі ұйымдастырушылық қабілеті бар ерлердің соңынан ерді.
1727 жылғы Бұланты бойындағы шайқас
1726 жылы Ордабасы мекенінде қазақ рулары мен тайпаларының жиыны болды. Онда біртұтас халықтық қарсыласу жасағы құрылып, бүкіл қазақ әскеріне қолбасшылық ету Кіші жүз ханы Әбілқайырға жүктелді. Сөйтіп, жұдырықтай жұмылған қазақ қолы жоңғарларға жойқын соққы беруге даярланды. Ұрыс 1927жылы Бұланты өзені маңындагы Қарасиыр деген жерде өтті. Қазақ жасақтары жауды өзінің кең-байтақ даласына тереңірек сұғындыра еліктіріп кіргізіп алып, кенеттен жалт бұрылып, оң қанаттан да, сол қанаттан да ойсырата соққы берді. Сосын ту сыртынан енді қайтып тұрмастай тіке шабуылдың астына алды. Бұл ұрыс болған жер тарихта Қалмаққырылған деген атпен калды. Жеңіс халықтың рухын көтеріп, өз күшіне сенуге жігерлендірді. Осыдан бастап қазақтар ұрыс барысын өз қолдарына алып, қарсы шабуылға шықты.
Қазақ қолын жеңіске жеткізген тағы бір жағдай -- Жоңғарияның ішінде өзара тартыстың күшеюі болды. Себан Рабдан балаларының хан тағына таласуы, одан соң үшінші жоңғар-цин соғысының басталуы сол тартыстардың көрінісі. Жоңғарларға Цин империясынан өзінің батыс шекарасын қорғауға тура келді.
Аңырақай шайқасы XVIII ғасырдың 20-жылдарының соңындағы қазақтардың жоңғарларды талқандаған тамаша жеңістеріне жау елінің өз ішіндегі күрделі жағдайлары да себепші болды. Сонымен бірге 1727 жылы Жоңғарияның өз ішінде бұрқ ете қалған қырқыстар мен жоңғар-цин соғысының басталуы да әсер етті. 1729 жылы хан тағынан үміткерлер мемлекет мүддесін естен шығарып, жоғары өкімет билігін мұралану үшін жанжалдасты. Жоңғар хандығы Цин империясы тарапынан жасалған шабуылға ұшырады да, ойрат нояндарына өз жасақтарын тез арада батысқа жеткізуге тура келді.
Баяғыдан атысып-шабысып жүрген ата жауына тағы бір күйрете соққы беруді кездеген қазақтар Жоңғарияда басталып кеткен өзара талас-тартысты пайдаланып қалуға тырысты. 1729 жылы Балқаштың оңтүстік жағынан Аңырақай деген жерде ең ірі және соңғы шайқас болды[15,122б.].
Қазақ жасақтарын ұрысқа Бөгенбай, Қабанбай және Райымбек батырлар бастап кірді. Алдыңғы шайқастардағы сияқты, казақтар бұл жолы да ұрыс қимылдарын жүргізудің дәстүрлі далалық тактикасын қолданды. Жауынгерлердің шағын тобы жоңғарлардың қарсы алдынан шыға келіп, қазақ қолының қатарын аз сияқты көрсетуге тырысты. Сонан соң кейін қарай қаша ұрысып, дұшпанды еліктіре ішке сұғындырып жіберді, сол кезде қазақ жасақтарының басты бөлімшелері қос қанаттан лап қойып, қансырата соқты. Аңырақай шайқасы жоңғарлар үшін шешуші соғыс болды.
30-жылдардан бастап жоңғарлармен болған шайқастардың бәріне қатысып, асқан ерлік көрсеткен, ақылды әрі тамаша қолбасшы ретінде көзге түскен Абылай Орта жүздің билеушісі әрі бүкіл қазақтың ханы болып саналады. Қазақ халқының мүддесі үшін ол көрші мемлекеттер арасындағы, әсіресе олардың өз ішіндегі алауыздықты қалт жібермей пайдалана білді және жауларының өзара кырқысуларын одан әрі өршітуге ықпал етті. Мұның бәрі қазақ елінің сыртқы қауіпсіздігін нығайтып, ежелгі жауының күшін әлсіретуге көмектесті[16,58 б.].
XVIII ғасырдың 40-жылдарында жоңғар шонжарлары арасындағы өршіген алауыздықты пайдаланған Абылай жоңғарлардың ішкі ісіне араласып, үкімет билігіне таласқан шонжарлардың біресе ол жағын, біресе бұл жағын қолдап, талас-тартысты ушықтырды, сөйтіп, оларды әлсіретті. Осының нәтижесінде бұрын жоңғарлар бастап алған қазақ жерлерін қайтарып алды. 1745-1755 жылдар аралығында жоңғар шонжарлары хан тағы үшін өзара соғысып, әбден әлсіреді. Осыдан кейін 1757-1758 жылдары жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы біржола тоқтады.
2 XVIII Ғ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
2.1 Қазақ-орыс саяси қарым-қатынастарының негізгі бағыттары
Сібір хандығының құрамында солтүстік Қазақстанның болғанын және онда көптеген қазақ тайпаларының өмір сүргенін ескеретін болсақ, онда Сібір хандығының тарихы қазақтардың тарихының құрамдас бір бөлігі екендігі анықталады.
Ресей империясының Сібір жеріне жасақтаған бірінші академиялық экспедициясының мүшесі Г.Ф. Миллердің История Сибири деген 1750 жылы жарыққа шыққан еңбегі, осы аймақ туралы жазылған іргелі еңбек болып табылады. Бұл еңбекті Сібір тарихымен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік пайдаланған. Автордың осы туындысының құндылығын А.И. Андреев, Э.А. Масанов және т.б. зерттеушілер ерекше атап өтіп, Г.Ф. Миллерді тіл маманы, этнограф, тарихшы деп бағалаған.
Г. Миллер өз еңбегінде мұрағат деректеріндегі ресми құжаттарды пайдаланып, арнайы көшірмесін жасатып алған. Сонымен қатар Сібір жылнамаларының мәліметтерін жазып алып отырған. Онда мұрағаттардан алынған түпнұсқа құжаттардың көшірмесі зерттеудегі мәліметтердің құндылығын жоғарылатады, өйткені автор жұмыс жасаған мұрағаттар кейіннен өртеніп, ондағы құжаттар жойылып кетеді. Зерттеушілердің біразы Г. Миллерді өз дәуірінің империялық қыспағының шеңберінен шыға алмаған зерттеуші деп, оның еңбегін таза фактология, онда өзіндік ой-тұжырымдар жоқ дегенді айтқанымен, автордың 10 жылдан астам жинаған деректері қайталанбас туындыға жатады [17].
Сібір тарихын зерттеген Г. Миллер Ораз Мұхаммедті Қазақ ордасының сұлтаны деп атаған. Бұл сұлтанның Қараша мырзамен бірігіп, Сібір қаласын билеген Сейдекке келіп қосылуы, оны едәуір күшейткенін баяндайды. Патша әкімшілігінде қызметте тұрған шенеуніктер қазақ халқының тарихын зертеулерін жалғастырды. А.И. Добромыслов 1755 жылғы Батырша басқарған көтеріліс кезіндегі қазақ пен башқұрттардың қарым-қатынасын талдап, И.И. Неплюевтың ұйымдастырушылық қасиеттерін атап көрсетті. Ресейдің Қазақ хандығына қатысты өркениеттілік миссиясы С.М. Соловьевтың (1820-1879) еңбегінде айқын көрніс тапқан. Оның көзқарастары орыс тарихнамасында кеңінен таралған. Осы зерттеуші өзінің История России және басқа да еңбектерінде тағылықтың өркениеттілікпен алмасу тұрғысында тарихи процестің даму заңдылығы мәселесін көтеріп, оны орыс тарихын зерттеуде қолдануға тырысты. С.М. Соловьев І Петрдің парсы жорығындағы қызметін бағалау барысында, бедный русский народ, если [Россия] станет посредником в торговом отношени между Европою и Азиею деп оның баюға деген талпынысын айтты. Бұл жерде Соловьев Ресейдің өзге елдердің халқын өркениеттілікке тартуға емес, ашық түрде пайдакүнемдік мақсаттарды көздегенін көрсетті. Қазақстандағы XIX ғасырдың екінші жартысында қоғамдық ойдың ірі өкілдерінің бірі, еңбектері сол кездегі зерттеулердің ішінде маңызды орынға ие ғалым және ағартушы Ш.Ш. Уәлиханов (1835-1865) болды. Оның шығармаларында біз нақты қорытындылар, тікелей бақылаулар және халықтың жадында сақталған оқиғалардан мәліметтер табамыз. Халықтың дәстүрі мен аңыздарын, сонымен қатар көптеген құжаттық материалдарды білуі XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихының қайғылы сәттерін, әсіресе жоңғар шапқыншылығы мен оның қазақ халқына тигізген салдарына байланысты Қазақстанның Ресейге қосылу себебтерін ауқымды және терең ашуға мүмкіндік берді. Төңкеріске дейінгі XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарын қарастырған авторлардың еңбектерін саралай келіп, төмендегідей қорытындыларға келдім:
- Қазақ хандығы қай ғасырда да орыстарды қатты қызықтырған;
- Орыстар қазақ-орыс қатынастарын көбінесе Қазанды, Сібірді, Орта Азияны отарлау тарихынның шеңберінде қарастырған;
- Зерттеушілердің басым көпшілігі Ресейдің империялық саясатына мойынұсынған;
- Сол кезеңде жазылған еңбектердің көбісі бірін-бірі қайталау мен қазақтарды орыс елі құтқарушы, прогресс әкелуші, дамытушы ретінде көрсетуге тырысқан.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қазақ-орыс қатынастары ерекше назарда болды. Көптеген зерттеушілер осы мәселенің әртүрлі қырларын зерттеуге кірісті [18, 214 б.].
Из истории сношений казахов с царской Россией в XVIІІ в. атты В. Лебедевтің мақаласы алғаш рет XVI-XVIІІ ғғ. қазақ-орыс қатынастарын талдауға арналған. Онда автор Ресей империясының отарлау, тонау саясатын барынша ашып көрсетуге тырысады. Автор грабительская сущность колониальной политики царизма деп патша империясының отарлау саясатын ашықтан ашық әшкерелейді. Ол І Петрдің: чрез многих изволил уведомиться об оной орде, ... всем азиатским странам и землям оная де орда ключ и врата и той ради причины оная де орда потребна под российской протекцией быть, чтобы только чрез их во всех странах комоникацию иметь и к российской стороне полезные способные меры взять, - деген сөзін келтіріп, отарлау саясатының мақсатын батыл көрсеткен болатын.
М.П. Вяткин 1941 жылы жарияланған Очерки по истории Казахской ССР еңбегінде қазақ-орыс қатынастары, қазақ-ойрат байланыстарының тарихы біршама обьективті баяндалған.
Тікелей қазақ-орыс қатынастарына арналмағанымен тарихшы А. Миллердің Международное положение Казахстана во второй половине XVIІІ
века атты ғылыми мақаласында екі ел арасындағы байланыстар біршама талданады. Автор қазақтардың көрші ноғайлар мен шайбанилермен Хақназар,
Шығай, Тәуекел хандар тұсындағы халықаралық қатынастарын зерттей келіп,1594-1595 жж. қазақ-орыс қатынастарын талдап, ол кезеңде алшақта жатқан Ресей қазақтарға шынайы көмек көрсете алмағанын атап өтеді. Автор 1594- 1595 жылдарғы қазақ-орыс қарым-қатынастарының уақытша аяқталуына байланысты А.П. Чулошниковтың пікірінен өзгеше, Тәуекелдің орыс елінің қол астына кіргісі келмегенімен түсіндіреді. Әрине, мақалада сол кезеңдегі саясатқа жат, хандардың тарихи тұлғасы мен олардың қазақ халқының басын құру үшін жүргізген күресі тоталитарлық режимнің идеологиясына қарама-қайшы келді, оның 1943 жылғы басылымға қатысты дау-дамайлардан да көрініс тапқаны тарихта белгілі.
Зерттеушілік дәстүрдің жалғасы М. Тынышпаевтың, С. Асфандияровтың және т.б. қазақ зерттеушілердің еңбектерінде жүзеге асырылды. Қазақ-орыс қарым-қатынастары жайлы түсінікті және оның Қазақстан үшін маңызын көп жағынан тереңдеп ашқан М. Тынышпаевтың 1925 жылы жарық көрген Материалы к истории казахского народа аты еңбегі болды. Бұл іргелі еңбек Орталық Азияның зерттеушілерін әлі күнге дейін аса қызығушылығын тудырады.
М. Тынышпаев А.П. Чулошниковтың еңбегіне пікір жазып, сынаған болатын. Ол өзін тек инженер ретінде емес, сонымен қатар қазақ тарихы мен мәдениетін терең білетінін көрсете білді. Мұхаметжан Тынышпаев А.П. Чулошниковтың еңбегінде Қасым хан тұсындағы Мәскеу елімен дипломатиялық байланыстарын дәлелдейтін мәліметтер түгелімен В.В. Вельяминов-Зерновтан көшірілгенін айтады.
М. Тынышпаевтың қазақ халқының тарихына деген үлкен қызығушылығы мен ғылыми эрудициясы А.П. Чулошниковтың кітабындағы жіберілген бұрмалаушылықтарды әділетті сынға алған. М. Тынышпаев бұл кітаптың ғылыми дәйексіздігін атап өтіп, былай жазады: В предисловии автор говорит, что он задался целью подвести научный итог ко всей проделанной, до сих работе по киргизскому прошлому, оттенить промахи и пробелы предшествующей историографии,которую нужно было исправить и дополнить, в то же время оговаривается (введение XII), что работал в глухой провинции, вдали от культурных центров, с большим трудом и даже случайно добывал нужные книги и исторические материалы, не нашел ни одного лица, сведующего и опытного [19].
Қазақ зерттеушілері қазақ жүздерінің Ресейге қосылуын прогрессивті деп есептемеген, олардың ойлары бойынша бұл амалсыздықтан болған, және қазақтардың мүддесіне жауап бермегендіктен де отаршылдық саясатқа қарсы көптеген көтерілістер жасағандығын атап өту керек. Бұл көзқарасты М. Тынышпаев, М. Дулатов және А. Бөкейхановтар ұстанған.
С.Д. Асфендияров өзінің еңбегінде олармен ниеттестігін білдіріп, бұл қосылу емес, шикізат көздерін алу мақсатындағы отарлау болған деп санады. XX ғасырдың 40 шы жылдары кеңестік тарихнамада Қазақстанның болашақтағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz