ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН БАСҚАРУ ЖҮЙЕЛЕРІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТЕРЛІГІ
«Алматы энергетика және байланыс университеті»
коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Ю. А. Цыба
Ж. Ж. Тойгожинова

ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН БАСҚАРУ ЖҮЙЕЛЕРІ

Оқу құралы

Алматы 2013

УДК 62 - 83 (075. 8)

ББК 31. 2 я 73

Ц 92 Электр жетегін басқару жүйелері:

Оқу құралы/ Ю. А. Цыба., Ж. Ж. Тойгожинова;

АЭжБУ. - Алматы, 2013. - 75 бет.

ISBN 978-601-7436-05-6

«Электр жетегін басқару жүйелері» курсы бойынша оқу құралында бейімдеумен (адаптивпен) және бағдарламамен басқарудың жұмыстарын бақылауды, моменттің және жылдамдықтың функциясын тұрақтандыруды орындайтын, электр жетегін автоматты басқарудың санды және санды аналогты жүйелерінің жұмысы мен құрылыстары, құру принциптері қарастырылған. Сонымен қатар ЭЕМ арқылы басқару жүйесін қазіргі кездегі әдістермен зерттеулер келтірілген.

Оқу құралы типтік оқу бағдарламасына сәйкес өңделген және 5В071800 - Электр энергетикасы мамандығының студенттеріне арналған.

Суреттер 54, әдеб. - 21 атау.

ББК 31. 2 я 73

Пікір берушілер:К. Сатпаев атын. КазҰТУ, тех. ғыл. канд, проф. Д. Б. Акпанбетов

АЭжБУ, тех. ғыл. канд., профессор А. С. Байкенов

Алматы энергетика және байланыс университетінің Ғылыми кеңесі басуға ұсынады (№7 хаттама 21. 05. 2013 ж. ) .

ISBN 978-601-7436-05-6

Ó «Алматы энергетика және байланыс университеті» КЕАҚ, 2013 ж.

Кіріспе

Электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіретін қазіргі кездегі өндірістік механизмдер мен агрегаттар күрделі көп компонентті электр механикалық жүйелерден және электр жетегінен тұрады. Берілген жүйелер аспапты электр механикалық жүйеден бастап, әр түрлі технологиялық кешенге дейінгі адамның барлық жұмыс салаларында қолданылады.

Электр механикалық жүйелерде (ЭМЖ) автоматты басқару әдістерін және ондағы физикалық процестерді түсіну, қазіргі кездегі технологиялық шешімдерді білу, олардың қабілеттілігін қолданып, бағалай білу және тәжирибе жүзінде қолдану - бұның бәрі энергияның электрлік түрленуін қолданатын техникалық объектілерді құру немесе тасмалдаумен жұмыс жасайтын мамандарға қажет. Сондықтан электр жетегін басқару жүйелері техникалық пән бойынша электр жетегінің элементтерін құруға (электр машиналары, аппараттар, түрлендіргіштер және т. б. ) немесе электр жетегі қолданатын техникалық объектілерді құруға (станоктар, жұмыстар, технологиялық машиналар, электр энергетика жүйелерінде, агрегаттарда және т. б. ) байланысы бар мамандардың бағдарламасына кіреді.

Соңғы кездері әр түрлі технологиялық процестерді автоматтандыру кезінде жетектің электр механикалық жүйелерін санды басқару кең қолданылады. Бұл статистикалық және динамикалық режимдерде жүйе жұмысының дәлдігінің жоғарлауы, олардың тез әсер етуі және өндірістегі жабдықтардың өнімділігіне байланысты.

Машиналарды санды басқару кең дамығандықтан қазіргі кезде электр жетегін басқару жүйелері аппаратты құрылғылармен тұрғызылмайды, ал электр жетегін басқару алгоритмі бағдарламалы болатын машиналарды қолдану арқылы тұрғызылады. Бұл мұндай жүйелерді жобалап және орындауға көмектеседі. Сонымен қатар, бірдей ақпаратты басқару кешенінен бірдей технологиялық процеспен байланысқан үлкен өндірістік құрылғылардың электр жетектерін басқаруға мүмкіндік береді, бұл икемді басқарылатын өндірісті құру үшін өте қажет. Электр жетегі жүйелерінде машиналарды санды басқарудың қолданылуына байланысты, дисплейде электр жетегінің жұмысын бақылау және диагностикалық жүйені құру сияқты олардың жұмыстарына жаңа мүмкіндіктер туады. Берілген дәріс жинағында санды басқару жүйесі ғана емес, сонымен қатар сандық жүйені құрайтын аналогты жүйе де қарастырылған. Бұл электр жетегін қазіргі кездегі күрделі жүйелермен басқарудың даму кезеңдерін және олардың талдау мен синтез әдістерін көрсетеді.

1 Жетектің электр механикалық жүйелерін қазіргі кездегі принциптермен тұрғызу

1. 1 Жүйе элементтерінің құрлысы және тағайындалуы

Электр жетегі - басқарылатын электр механикалық жүйе. Оның тағайындалуы - электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіреді және керсінше механикалық энергияны электр энергиясына түрлендіреді, осы процестерді басқарады [1, 2, 3] .

Электр жетегі күшті және ақпараттық каналдардан тұрады (1. 1 суретті қара) . Күштік канал бойынша түрленген энергия тасмалданады (1. 1 суреттегі үлкен бағытты қара), ал ақпарат каналы бойынша энергия ағымы басқарылады, жүйенің құрылуы мен жағдайы туралы ақпаратты жинап, өңдейді және оның жөнделмейтіндігін анықтайды (1. 1 суреттегі жіңішке бағытты қара) .

ЭЖ - электрлі түрлендіргіш; ЭМТ - электр механикалық түрлендіргіш; МТ - механикалық түрлендіргіш; АТ - ақпараттық түрлендіргіш.

1. 1 сурет - Электр жетегінің жалпы құрылысы

Күштік канал электрлік, механикалық бөліктен және электр механикалық түрлендірудің байланыс буынынан тұрады.

Күштік каналдың электрлік бөлігі егер электр энергиясын түрлендіру қажет болса, қоректендіру көзінен (өндірістік электр жүйесінің шиналары, автономды электрлі генератор, аккумулятор батареялары және т. б. ) электр механикалық түрлендіргішке немесе керсінше электр механикалық түрлендіргіштен қоректендіру көзіне электр энергияны беру құрылғысынан тұрады.

Механикалық бөлігі электр механикалық түрлендіргіштің қозғалмалы органынан, құрылғының орындау органынан және механикалық беруден тұрады, онда механикалық энергияны алу орындалады.

Ақпараттық канал ақпаратты түрлендірудің еңгізу, шығару құрылғыларынан және күштік каналының байланысынан тұрады.

1. 2 Қосалқы жүйе ретіндегі электр жетегі

Электр жетегі техникалық жүйенің анықталған түрін көрсетеді. Басқа техникалық жүйелерге ұқсас, электр жетегі анықталған элементтерден тұрады және ірі жүйелерде өзі элемент (қосалқы жүйеде) ретінде қолданылады.

Электр жетегінің элементтеріне электрлі, электр механикалық, механикалық, ақпараттың түрлендіргіштері және ішкі өзара әсер ететін жүйелерден тұратын құрылғылардың байланысы жатады (1. 1 суретті қара) .

Электр жетегі электрді жабдықтау жүйесімен (электрлік желінің аймағымен байланысқан) немесе электр энергияның қоректендіру көзімен, техникалық құрылғылармен немесе машинамен (жұмыс органы арқылы байланысқан), жоғары деңгейлі ақпараттық жүйелермен, оператормен (байланыс каналына сәйкес жалғанған) өзара байланысып, әсер етеді (1. 1 суретті қара) .

Электр жетегі қосалқы жүйе ретінде берілген жүйеге кіреді және олардың бөлігі ретінде саналады. Электр жетегін электрмен жабдықтау маманын электр энергиясын пайдаланушы ретінде (1. 2, а суретті қара), АБЖ тасмалдайтын немесе өңдейтін инженерді жүйені технологиялық процестермен немесе электрмен жабдықтау жүйесімен байланыстыратын дамыған интерфейс ретінде (1. 2, б суретті қара), машинаны құраушы немесе технологты механикалық энергияның қоректендіру көзі ретінде қарастырады (1. 2, в суретті қара) .

1. 2 сурет - Қосалқы жүйе ретіндегі электр жетегі

Электр жетегінің жүйесінде электр жетегінің ішіндегі барлық элементтер өзара байланысқан, ал электр жетегінің өзі жоғары деңгейлі жүйелермен байланысқан. Бұл өзара байланыстарды терең түсіну және есептеу тәжирибеде электр механикалық жүйелерді құру үшін аса қажет.

Ақпараттық каналда микропроцессорлық тәсілдерді қолдану күштік каналдың құрылу сапасына әсер етеді.

1. 3 Электр жетегі және қазіргі кездегі технологиялар

Электр жетегі электрлі, электр механикалық және механикалық түрлендіргіштердің өзара әсер етуінен, басқаратын және ақпараттық құрылғылардан, сыртқы кедергілерден тұратын электрлі, механикалық, басқару және ақпараттық жүйелерден тұрады, жұмыс машиналарының орындау органдарын қозғалысқа келтіруге арналған және технологиялық процестерді орындау мақсатымен қозғалыстарды басқаратын электр механикалық жүйе.

Қазіргі кездегі технологияларда механикалық энергияға және қозғалысқа байланысты барлық процестер электр жетегімен орындалады. Элетрлі емес қозғалтқышты қолданатын автономды транспорттардың жабдықтарында (автомобильдер, ұшақтар, кей бір қозғалмалы құрылғылар) электр жетегі қолданбайды. Өнеркәсіптің қондырғыларында су жетегі кең қолданылады, пневможетегі аз қолданылады.

Электр жетегімен электр энергиясын кез-келген қашықтықта беруге болатындықтан, қолдануға әр уақытта дайын және кез-келген басқа энергиялардың түріне оңай өзгере алатындығына байланысты кең қолданылады.

Қазіргі уақытта аспаптық жүйелерде қуаты бір микроваттық электр жетегі қолданылады; газды айдайтын станциялардығы компрессор электр жетегінің қуаты он мегаватт, қазіргі кездегі электр жетектің қуаты мен жиілігінің деңгейі 10 ¹² жоғары. Мысалы, жартылай өткізгіштердің кристалдарын тартатын қондырғының қозғалтқыш бірлігі қозғалыс бір қалыпты болу қажет деген қатаң талапта 10 сағатта 1 айналуы қажет. Қазіргі кездегі станоктың шлифті дөңгелегінің айналу жиілігі 150 000 айн/мин.

Қазіргі кездегі электр жетегі жасанды жүректен қадамды экскаваторға дейін, желдеткіштен радиотелескопқа дейін, киім жуатын машиналардан өндірістік жүйелерде кең қолданылады. Сондықтан осы ерекшелігінің технологиялық ортаға әсер етуіне байланысты электр жетегінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Электр жетегі дами отырып технологиялық аймаққа оң әсер етеді және жаңа жетістіктерге жетеді.

Энергетикалық көзқарас бойынша электр жетегі негізгі энергияны қолданушы болып саналады. Қазіргі уақытта дамыған елдерде электр жетегінің 60% электр энергиясын қолданады. Энергетикалық ресурстардың тапшылығы электр жетегін энергиямен жабдықтауды қиындатады.

Мамандар қазіргі уақытта энергетика ресурстарының біреуін үнемдейді деп есептейді. Мысалы 1 тонналық жанармайды өңдеп алуға қарағанда, оның өзі екі есе арзан тұрады. Осыған байланысты жанар майды өңдеп алу қиындай түсетіндігін, ал оның қоры азаятындығын байқауға болады.

Электр жетегінің электр механикалық жүйелерінің даму қиындықтары: бірінші - әр түрлі технологиялық қолдану кезінде функционалдық мүмкіншілікті кеңейту қажет; екінші - энергияны және басқа ресурстарды үнемдеу арқылы қолдану қажет.

1. 4 Жетектің электр механикалық жүйесінің жалпы талаптары

Энергетиканың электр механикалық түрленуін басқаратын жүйе ретінде жетектің жалпы талаптарын құрамыз және электр жетегін сипаттайтын негізгі көрсеткішті анықтаймыз.

Электр жетегі берілген функцияларды келісілген шартпен анықталған уақыт аралығында орындау қажет. Егер ол орындалмаса, онда оның барлық басқа сапасы қажетсіз болады, сондықтан сенімділік талабын бірінші қарастырамыз. Сенімділік жүйе құрамын ең бірінші жобалауда, оны құру мен тасмалдау процестерінде қажет.

Екінші жалпы көрсеткіш дәлдік деп аталады. Ол қозғалысты басқаруды орындайды, сондықтан электр жетегінің негізгі функциясы болып саналады. Қандайда бір қозғалыстың көрсеткіші берілген мәннен ерекше болмауын және берілген мәннен аспауын жетекпен қажетті дәлдікпен орындау. Мысалы, лифт кабинасын тоқтатудың дәлсіздігі ± 1 мм; щупты дайындау процесінде микросұлбаны тестілеуді орындайтын щупты құру қателігі ±10 мкм жоғары болмау керек және т. б. Электр жетегі жүктемеге, сымның немесе жіптің оралуы кезіндегі тартылу күшіне тәуелсіз транспортер лентасының қозғалысын берілген жылдамдық деңгейінде ұстап тұру қажет, сонымен қатар берілген мәннен ауытқуға болатын белгілі мәні болады, ол мәннен ауытқуға болмайды. Егер жетектің функциясы қандайда бір траекторияны қозғалысқа келтірсе (ондай жетек бақылау деп аталады), онда траекторияны қозғалысқа келтіруде шектеулер болады.

Үшінші көрсеткіш екінші көрсеткішке байланысты - жүйенің әртүрлі әсерлерге тез әсер етуі . Мысалы, радиотелескоп антенасының желдің әсерінен берілген жағдайдан ауытқуын секундқа жетпей өте тез түзету қажет.

Тез әсер ету мен дәлдіктің арасындағы байланысты мына мысалмен көрсетуге болады: егер берілген өте тез өзгерсе жетек оның өзгерісін тез өңдеу қажет, әйтпесе берілгенмен нақты траекторияның арасындағы өзгешелік берілген мәннен жоғарлап кетеді және рұқсат етілген аумақтан шығады.

Тез әсер ету жүйеде динамикалық процестермен уақыт бойынша өзгерістермен байланысқан. Онымен төртінші көрсеткіш байланысқан - динамикалық процестердің сапасы . Динамикалық процестердің уақыт бойынша өтуін анықталған заңдылықпен қамтамасыз ету. Мысалы, лифте жақсы жұмыс жасайтын жетек болғанда қозғалыстың үдеуі мен тоқтауы сезілмейді, егер нашар жұмыс жасайтын жетек болса динамикалық процестер кезінде қолайсыз жағдайлар болады.

Қазіргі уақытта ең маңызды бесінші көрсеткіш энергетикалық тиімділік деп аталады. Энергетиканы беру және түрлендірудің кез-келген процестері кезінде шығындар болатындықтан, осы шығындардың үдеулік бөлігі қандай екендігін білу қажет. Электр жетегінде бұл көрсеткіш технологиялық соңғы нәтижені алуда электр энергиясының үдеулі шығынымен анықталады. Мысалы, егер электр жетегі станок арқылы алынатын материалды және диаметрі берілген сымды шығанаққа орау операциясын орындағанда, сапасы берілген (бұл жерде көрсеткіштерін білу қажет) 1 тонналық дайын өнімдер үшін қанша электр энергия шығындалатындығын білу қажет.

Энергетикалық тиімділікті ПӘК бағалайды. ПӘК пайдалы шығындалған энергияның берілген процеске толық шығындалу қатынасы арқылы анықталады. Үлкен шығындар дегеніміз электрлік ресурстар мен адамдардың еңбектерін босқа шығындау және қоршаған ортаға зиянын тигізу.

Алтыншы көрсеткіш - электр жетегінің электрді жабдықтау жүйесімен және өте жоғары деңгейлі ақпараттық жүйемен сәйкестігі . Соңғы кездері электр жетегінің құрамына қоректендіру желісіне және электронды басқару құрылғысына күші кері әсерін тигізетін жоғары гармоникаларды түзететін жартылай өткізгішті түрлендіргіштердің енуіне байланысты электр жетегі технологиялық құрылғыларға да сәйкес болады.

Жетінші көрсеткіш ресурс сиымдылық деп аталады. Оған өндірістің технологиясына және құрамына берілген материал сиымдылығы және энергия сиымдылығы, монтаждау, дайындау, тасмалдау және жөндеу кезіндегі еңбек сиымдылығы жатады. Бұл көрсеткіш өте күрделі, ауқымды, технологияның дәрежесімен және көрсеткішімен, экономикалық жағдайларымен, көптеген басқа факторлармен байланысқан.

Мысалы, электр жетегінің негізгі элементі болып саналатын, өнеркәсіптің, қуаты 1-10 кВт болатын асинхронды қысқа тұйықталған электр қозғалтқыштың салмағының өзгеруін қарастырамыз. Табиғи ресурстары аз, технологиялық деңгейі жоғары Жапонияда 1950 жылдан 1986 жылға дейін мұндай қозғалтқыштардың материалының жақсаруы, оларды өңдеу сапасының жоғарлауы, құрлысы тиімді және т. б. болғандықтан салмағы орташа есеппен 2, 5 есе төмендеді. Қозғалтқыш салмағының төмендеу процесі әлі де жалғасауда.

АСШ 70 жылдары осы қозғалтқыштардың салмағы төмендеген. Бірақ қазір энергияның бағасы жоғарлағандықтан және материалдың қоры көбейгендіктен энергияны үнемдеу қозғалтқыштарының өндірісі жоғарлады, сондықтан оның салмағы 40-50% жоғарлаған.

Келтірілген көрсеткіштердің бір жалпы құрамын атап өтейік. Әдетте қандайда бір көрсеткішті жақсы деңгейде алу қиын емес (яғни, онша қымбат емес) . Микросұлбаны шығаратын, бірнеше микрометрлерден аспайтын құрылғының жұмыс органын құру қателігін микроскоппен алу қиын емес. Бірақ 0, 5-0, 6 м/с жылдамдықпен қозғалатын автоматты құрылғының жұмыс органын мұндай қателікпен тоқтату оңай емес және оны шешу біршама күшті, шығынды қажет етеді. Яғни, тек тез немесе дәл орындау күрделі емес, ал тез және дәл орындау күрделі. Тез, дәл және сенімді орындау өте күрделі, бірақ осы мақсаттарды және т. б. көптеген шарттарды орындауды қазіргі уақыттағы электр механикалық жүйелермен басқару кезінде инженер шешу қажет.

1. 5 Электр жетегінде энергияның электр механикалық түрленуінің физикалық принципі

Кез келген электр жетегінің құрамына энергияны электр механикалық түрлендіретін - электр машинасы кіреді.

Қазіргі уақытта электр механикалық түрлендіргіштің бір ғана түрі белгілі, ол электр магнитті деп аталады.

Энергияның электр механикалық түрленуінің физикалық құбылысын және физикалық принципін қысқаша қарастырамыз.

Энергияны электр механикалық түрлендірудің бес физикалық құбылысы болады. Олар:

а) өткізгішке магнитті өрісте токпен күш әсер етеді. Өріс тұрақты магнитпен, арнайы ораммен немесе ток өткізгішімен пайда болады. Магнитті өріспен өткізгіш орын ауыстырған кезде, онда ЭҚК пайда болады;

б) ферромагнитті материалға магнитті өріспен оның орнын ауыстыруға тырысатын күш әсер етеді, онда өрістің әсері жоғары болады. Егер өріс токты ораммен пайда болса, онда орын ауыстыру кезінде өріс өзгереді және тармақтарында ЭҚК пайда болады;

в) зарядталған конденсаторды және диэлектрикті оқшаулағанда электр өрісіне күш әсер етеді. Олар өзара орналасқан кезде оқшаулағыштың заряды немесе кернеуі өзгереді;

г) анықталған бағытқа кернеуді берген кезде кейбір кристалдар аздап пішінін өзгертеді. Егер ондай кристалдардың пішінін өзгертсе электрлік заряд пайда болады. Бұл құбылыс пьезоэффект ретінде белгілі;

д) ферромагнитті материалдардың көбі магнитті өрістің әсерінен аздап пішінін өзгертеді. Пішінін өзгерткен материалдардың магнитті құрамы өзгереді. Бұл құбылыс магнитті стрикция деп аталады.

Энергияның электр механикалық түрленуіне жататын аталған бес физикалық құбылыстар қазіргі кездегі техникаларда қолданылады. Бірінші құбылыс бойынша магнит өрісіндегі өткізгіштік принципінің негізі арқылы барлық электр машиналары жұмыс жасайды.

Екінші құбылыс бірінші топқа қарағанда төменгі энергетикалық көрсеткіштен тұратындықтан және өте қарапайым техникалық шешімдерді алатындықтан әртүрлі электрлі аппараттарда кең қолданылады (электр магнитті реле, түйіспелер, іске қосқыштар және т. б. ) .

Үшінші құбылыс осы уақытқа дейін электрлік машинаны құру мүмкіндігінің инерциялық емес үйлесімділігі ретінде қызмет атқарады, қажетті материалдардың болмауына байланысты тәжирибе жүзінде қолданылған жоқ, яғни сыйымдылықты түрлендіргіштер энергия сыйымдылығы (бірлік салмақ немесе көлемдегі энергия) бойынша электр магниттен жоғары болды, өте жоғары кернеуді және т. б. қажет етті. Сыйымдылықты құрылғылар ақпараттық түрлендіргіштер, әртүрлі бергіштер және т. б. ретінде қолданылды.

Төртінші және бесінші құбылыс өнеркәсіптегі электр жетекте әзірге қолданыс тапқан жоқ. Ол тек акустикалық құрылғыларда, әртүрлі бергіштерде және т. б. қолданылады.

2 Электр жетегі басқарылатын электр механикалық жүйе

2. 1 Басқару жүйесінің құрылысын тұрғызу принципі

Бірінші бөлімде электр жетегін энергияның электр механикалық түрленуін басқаруды орындайтын физикалық жүйе ретінде қарастырдық.

Енді электр жетегін электр механикалық жүйелерді басқаратын түрде қарастырамыз.

Электр жетегінің алгоритмді құрылуы берілген мақсатқа жету үшін орындалудың қатаңдығымен, технологиялық процестерді қамтамассыздандырудың талап етілген сипаттамасымен орындалады. Мысалы, станокта бөлшекті жасау, сұйық металды шөмішпен А нүктесінен В нүктесіне жеткізу т. б.

Уақыт бойынша технологиялық процеспен анықталатын қалаулы заңның өзгеру шамалары басқарылатын немесе реттелетін айнымалылар (коор­динат) деп аталады. Бұл жылдамдық және жұмыс органының жағдайы немесе үдеуі болып келеді. Реттеу координаттары жылдамдық ретінде беріледі, ал қалғандары осы координаттың талап етілген өзгеру заңына сәйкес өзгеруі қажет. Мұндай айнымалы негізгі реттелетін координат деп аталады. Электр жетегіндегі металды кесетін станок қозғалысының негізгі реттеу координаты шпиндель жылдамдығы болып саналады және т. б.

Электр энергияның механикалық энергияға түрленуі мына түрде ұйымдастырылады: реттелетін координатты уақыт бойынша қажетті заңмен өзгеруін қамтамасыз етеді, сонымен қатар электр жетегі мен технологиялық құрылғылардың қажетті құру алгоритімі құрылады. Мұны электр жетегінде басқару деп қарастырамыз. Негізгі реттелетін координат бойынша басқаруды бір мөлшерлі деп, ал бірнеше реттелетін координат бойынша басқаруды көп мөлшерлі деп атаймыз.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс