Театр турасында Қазақ тілі
Сұлтанова Бибігүл Мыңбайқызы
Бейсеева Нұргүл Әбдіқадырқызы
Тойғанбекова Майра Шоданқызы
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
Оқу құралы
Алматы 2017
Пікір жазғандар:
Филология ғылымының докторы, профессор: Бисенғали З-Ғ. Қ.
Филология ғылымының кандидаты, доцент: Бегманова Б.С.
Оқу құралында ХХ ғасырдың 20-жылдарында жарық көрген драмалық
шығармалар мен балалар поэзиясының көркемдік, идеялық, стильдік,
эстетикалық, сандық және сапалық жағынан өсуі мәселесі жан-жақты
зерделенген.
Оқу құралының алғашқы бөлімінде трагедия, комедия, драма жанрында
жазылып, жарық көрген идеялық мазмұны салмақты, қым-қуыт күрестер мен
шиеленістерге толы, күрделі оқиғаларға құрылған, философиялық ойлары терең
пьесалар талданған. Сондай-ақ уақыт пен қоғам, дәуір, заман ауысып жатқан
тұста драмалық жанрда жазған Қ. Кемеңгерұлы, С. Байғожаұлы, Ә.
Нақымжанов, М. Дәулетбаев, Ж. Тiлепбергенов, С.Абланов, Ө. Оспанов, Е.
Өтеулин пьесалары тұңғыш рет арнайы зерттелінген. Оқу құралының екінші
бөлімінде балалар поэзиясының қалыптасып даму жолы қазақ қоғамындағы тарихи-
әлеуметтік үдерістермен бірлікте алынып қарастырылады. М.Жұмабаев,
І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, Ө.Тұрманжанов,
А.Тоқмағамбетов, Ш.Иманбаева, Б.Күлеев сияқты балалар ақын-жазушылары
поэзиялық шығармаларының көркемдігі жан-жақты сараланып, теориялық тұрғыдан
талданады.
Оқу құралы студенттер мен магистранттарға, докторанттарға,
оқытушыларға, қазақ әдебиетінің тарихын білгісі келетін әдебиет сүйер
көпшілікке арналады.
Сұлтанова Б.М., Бейсеева Н.Ә., Тойғанбекова М.Ш., ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті
Оқу құралы. – Алматы: 2017. – -бет.
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
Бірінші бөлім
1. ТРАГЕДИЯЛЫҚ ПЬЕСАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДРАМАТУРГИЯҒА ЫҚПАЛЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы
трагедиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2 20-жылдардағы тарихи-трагедиялық
пьесалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. ДРАМАДАҒЫ ОБРАЗДАР ҚҰБЫЛЫСЫ МЕН КЕЙІПКЕРЛЕР МҰРАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 М. Дулатов, Ж.Аймауытов
драмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Ж. Тілепбергенов, А. Нахымжан, Т. Жароков
драмалары ... ... ... ... ... ... 64
3. 20-ЖЫЛДАР КОМЕДИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ..76
3.1. Бейімбет Майлин
комедиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..76
Екінші бөлім
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ-ӘДЕБИ ПРОЦЕСС ЖӘНЕ БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫ
1.1. Балалар әдебиетінің қалыптасып дамуы, зерттелуі және оқулық жасау
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1.2. Балалар
баспасөзінің дамуы және балалар әдебиетіне қатысты алғашқы
мақалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.3. Балалар фольклорының
жиналып, зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30 1.4.
Балалар поэзиясындағы фольклорлық
дәстүрлер ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38 1.5. Балаларға арналған
ертегі-
поэмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
II. ИДЕЯЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМ
2.1. Идеялы нысана және бейнелік
әлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
2.2. Балалар лирикасының өзіндік
сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91 2.3.
Табиғат лирикасының балалар әдебиетінен алатын
орны ... ... ... ... ... ... .. 94
2.4. ХХ ғасыр басындағы ақындардың табиғатты жырлауда кейіптеу тәсілі 103
АЛҒЫ СӨЗ
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері, қазақ әдебиетіндегі арналы салаларын
тану, зерттеу жаңаша бағдар алды. Кез келген халықтың рухани мұрасын
саралап-салмақтау үшін негізгі мағлұмат көзі – оның сөз өнері. Бүкіл
ұлттық болмыс бітімін образды ойлар арқылы айшықтауға бейім қазақ халқы
үшін поэзия, прозамен қатар ұлттық драматургиямыздың тұла бойында тұтаса
тұнып тұрған қыруар қазына бар. Ұлттық драматургиямыздан да әдебиеттің өзге
тектері секілді елдік мұрат пен мүддені, арман мен межені таныдық. Қилы-
қилы заманның дауылды, боранды мен бұрқырағын борасынды заманында азаттық
жолындағы арпалыстың қуатты құралы ретінде қызмет етті. Сондай-ақ халық
рухының құрыштай берік, алмастай жарқыраған кезі мен қам кесектей босаң
кездерін баяндады, сахнаға алып шықты. ХХ ғасыр басындағы аласапыран
дәуірде туып, қалыптасып, дамып қана қоймай, ширап-шыныққан драматургиямыз
идеялық-тақырыптық жағынан жаңғырып-жаңаланып, көркемдік кестесі ұдайы
түлеп-толысып отырды.
Бұл оқу құралының көкейкестілігі ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты халыққа
жолдауында атап көрсетілген нақтылы мәселелермен тікелей байланыстылығымен
бірге, мемлекетіміздің дербес дамуының мәдени-рухани қырынан қарағанда
тіпті тиянақтала түседі. Жолдауда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жалпы
қазақстандық мәдениетті дамытуға жаңаша серпін берген жөн. Мәдени саясаттың
ұзақ мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу қажет. Онда қазақстандықтардың
бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет
кластерлерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек деген елдің
рухани саласындағы бағыт-бағдар беретін үлкен мәні бар құжатқа айналған
сөздерімен бұл оқу құралында іштей сабақтас.
Бұл оқу құралының зәрулігі Қазақстан республикасы тәуелсіздігі
тағлымы мен тәжірибесін таразылау талабынынан да туындайды.
Қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін
қалыптастыру нәтижесінде мемлекеттігіміз, тәуелсіздігіміздің, қазақ
тілінің қолданылуы, мәңгіліктігі баянды болмақ. Сана серпілісі жағдайында
ғана қазақ мемлекетінің еркін ойлы, азат, іскер де қабілетті, отаншыл
азаматы өсіп шығады. Осы орайда аталған оқу құралында сөз болған ұлттық
драматургия, театр өнері мәселелері ұлтымыздың өзін өзгеден айрықшалайтын
дара мүсінін, дербес мінезі мен мәдениетін танып-түйсінуіне ықпал етері
сөзсіз. Халқымыздың рухани болмысы мен танымдық зердесін пайымдауға дәнекер
болмақ.
Аталған оқу құралы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде төл топраққа
тән өнер, салт пен дәстүр, парасат пен кісілік, тіл мен таным, ұлттық
психология бедерленген ұлттық драматургиямыз қарастырылған. Екінші бөлімде
ХХ ғасыр басындағы балалар әдебиетінің көрнекті өкілдері жайында, балалар
әдебиетінің даму бағдары, жанрлары туралы рухани шежіремізді көпшілікке
ұсындық.
Бірінші бөлім
1ТРАГЕДИЯЛЫҚ ПЬЕСАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДРАМАТУРГИЯҒА ЫҚПАЛЫ
1.1 М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы трагедиялары
ХХ ғасырдың 20-жылдарында елімізде, бұрынғы Кеңес Одағында ғана емес,
тұтас Еуро, Азия құрлығындағы экономика, саясат, мәдениет пен қоғамдық ой-
санада орасан зор өзгерістер болды. Сол өзгерістер дәуірінде әдебиетіміз
қаншама пікірталастарды, түрлі бағыттар мен ағымдар арасындағы қызу
айтыстарды басынан кеше жүріп дамыды. Көркем сөз өзіне дейін қалыптасқан
гуманистік, демократиялық, ағартушылық, реалистік үрдістерді сақтап, оны
одан әрі дамыта алды. Қазақ әдебиеті замана, уақыт, өмір, қоғам, адам
тіршілігінің пәлсапасын эстетикалық игеру бағытында халық әдебиеті мен
мәдениетінің інжу-маржандарын қолданды. Қазақ халқының сөз өнеріне етене
жақындығы, ерекше қабілеті белгілі. Оның дүниені эстетикалық қабылдау,
бейнелеу әрекетінің аса еркіндігі, өткірлігі, шеберлігі [4, 264 б.]
арқасында қазақ қоғамдық санасы жоғары көтерілді. Әсіресе Ташкентте
топтасқан алашшыл ақын-жазушылар мен қайраткерлердің қазақ мәдениетіне 1920-
1924 жылдары қосқандары мәнді де сүбелі болды. Ұлттық таным-білік
интернационализм жетегінде кетпей, елге қажетті біраз дүниелер шығып
үлгерді, айтпақ ой-пікірге тежеу салынбады [5, 276 б.]. Сондықтан да ХХ
ғасырдың 20-жылдарында әдебиетіміз биік белестерге көтерілді, алуан түрлі
ұлылы-кішілі таланттар тарих сахнасына шықты. Өйткені тұрмыс-тіршілік те,
сана-сезім де дәуір толқынына кезікті де, ескіні қирату, жаңаны орнықтыру
процесі мейлінше қатты жүрді. Бұл – бір. Екіншіден, патша заманында
тұншыққан ой-пікірдің демократиялық негізде ағыл-тегіл айтылуына мүмкіндік
туды. 20-жылдары ойды тежеу, сақтана сөйлеу, көрбілтелеп айту машығы
болмады [6, 203 б.].
Әдебиетімізде поэзия, проза, публицистика, драматургия жанрлары
дамумен бірге олардың түрлері, көкжиегі кеңейе түсті.
20-жылдар бүкіл қазақ әдебиетінің тарихында жаңа, үлкен, даңқты кезең
болғандығын зерттеушілер айтып жүр.
Кеш туып, ерте ержеткен драматургиямыздың 20-жылдардағы дамуында
сапалық өзгеріс мол сезілді. Қазақтың профессионалды Қ. Кемеңгерұлының
Алтын сақина, М. Әуезовтің Еңлік-Кебек, Қарагөз, Ж. Аймауытовтың
Мансапқорлар, Шернияз, Б. Майлиннің Жасырын жиналыс, Ауыл мектебі
пьесаларының маңызы, тақырыбының өзектілігі, көркемдік әдіс-амалы, идеясы
тым жоғары.
20-жылдардағы драматургтер дәуірдің пісуі жеткен көкейтесті
мәселелерін сол қалпында суреттей білді. Сол кезеңдегі ең басты ерекшелік –
қаламгерлердің қоғамның кескін-келбетін бұлжытпай, ойдан шығармай,
боямасыз, шынайы көрсетуі.
20-жылдардағы пьесалардың өзі-ақ ұлттық толысу үрдісінің, құбылысының
қыр-сырын түсінуге көмектеседі. Ж. Аймауытов, Қ. Кемеңгерұлы, М. Әуезов,
М. Дулатов, Б. Майлин, С. Сейфуллиннің көркем шығармалары, пьесалары –
қазақ халқының рухани тарихына бедерлей кескін салған зор құбылыс.
Сондықтан әрбір көркем шығарманы, соның ішінде драмалық шығармаларды
талдау барысында ұлттық болмыс ерекшеліктерін саралау, жалпыадамзаттық
өркениеттегі қазақ әдебиеті мен мәдениетінің орнын айқындау – әдебиет
тарихының маңызын арттыра түсері даусыз.
Біздіңше ХХ ғасырдың алғашқы кезеңінде драматургия жанры ірі екі
кезеңді бастан кешірді деуге болады.
1. 1898-1917 жылдары – пайда болу, алғашқы талпыныс дәуірі.
2. 1917-1930 жылдар – даму, қалыптасу, өркендеу дәуірі.
Біз бұлай жылдар жігіне бөлгенде драматургия туралы ғылыми еңбектерді
зерделей зерттеу барысында осындай топшылауға келдік. Жиырмасыншы
жылдардағы қазақ драматургиясы – жанрлық жағынан қалыптасып дамудың
бағытын, әдісін іздеген өсу, өрлеу жолындағы драматургия еді. Сондықтан да
олар кейбір кемістіктеріне қарамастан драматургиямыздың көркемдік жағынан
дамуына, реалистік, жанрлық сипатта қалыптасуына жол ашып, оны реалистік
дәстүрге бағыттады [7, 24 б.] – деген белгілі драматургия жанрын зерттеуші
ғалым С. Ордалиев пікірі де біздің топшылауымыздан алшақ жатқан жоқ.
Жаңа ғасыр басындағы өзекті мәселелерді көркем өнерде бейнелеуге
әдебиетіміздегі тың да тосын жанрлардың бірі драматургия қосылды. Қазақ
драматургиясының тырнақ алды туындылары жазылған сәттен-ақ қолданысқа
түсіп, далалық сипаттағы шағын сахналарда қойыла бастады [6,104 б.]. ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанның басқару орталықтары болған
Орынбор, Омбы, Оралда орыс, татар театрларының ашылуы қазақтың сахналық
ойын-сауық үйірмелерінің дүниеге келуіне ықпал етті. Соның нәтижесінде
Верный, Түркістан, Семей, Қызылжар, Атбасар, Ақмешіт, Ташкент, Торғай, Орда
қалаларында оқушы жастар күшімен пьесалар қойылып, ойын-сауық кештері
өткізіліп тұрған. Қазан төңкерісіне дейін-ақ Б. Серкебаев (Бақсы,
Ғазиза, Жер дауы), К. Төгісов (Надандық құрбаны), А.И. Лиханов
(Манап) И. Меңдіханов (Малдыбай, Үйшік-үйшік, Тамырлар,
Байғұстар), Ә.Сұлтанов (Дариға-Қайдар, Сүліктер), І. Біләлов (Ищанға
ықылас), Р. Төлешов (Тұрмыс, Біздің молда) т. б. драма
жазушылардың аттары ұлт оқығандары мен оқушы жастарына кеңінен мәлім
болған. ...Ойын істейміз деп кезенген жерлерде жол бөгеу болмайтын қылып,
тәмәм ескі, жаңа сөздерімізді... жиып-теріп бір кітап қылып драматический
цензурадан өткізіп алсақ, бір санаулы жұмыс біткен болып табылар еді. Және
бұл цензура қазақша драма, комедия жазушылардың да хабарында болу лайық
шығар... [8]– деп Нәзипа Құлжанова цензураның қолжазба кітаптарды қоюға
рұхсат етпейтінін, сондықтан пьесалар жинағын бастырудың жөн екенін
баяндайды.
Переводчик газетінде (1899 ж.) ХІХ ғасырдың соңында Ақмоладағы қазақ
әдеби-драма үйірмесінің спектакльдері Москва, Петербург, Парижде
ұйымдастырылған дүние жүзі халықтарының көрмесінде қойылғаны туралы
жазылған [9]. Сондай-ақ Торғай газетінде Бөкей ордасының жүз жылдық
мерекесіне орай оқушы жастар А.С. Пушкиннің Алтын балық ертегісін қазақ
тілінде ойнағанын жазады [10].
Қазан төңкерісіне дейін-ақ сахналық өнер қазақ жерінде тамыр жая
бастады. Оқушы жастар ойын-сауық кештерінде пьеса қоюды дәстүрге
айналдырды. Бұл дәстүр үзілмей, өрісін кеңейте келе ұлт театрына айналды.
Қазақ даласындағы театр өнерінің дамуына орасан зор ықпалын тигізген орыс,
татар театрлары мен драма труппалары екенін [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10] баса
айтқан жөн. ХХ ғасыр басындағы ойын-сауықтар, қойылымдар ағартушылық
бағытта дамумен бірге драматургия жанрының арнасын кеңейтті. Өмір талабына
сәйкес ұлттық драматургия өз дәстүрін қалыптастырып, биіктерге көтеріле
алды.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері әдебиетіміз де үлкен
өзгерістерді басынан кешірді. Хас асыл мұраларымыздың бағасы салмақты бола
түсті. Саясат шаңына көмілген қазыналарымыздың мәні артты. Сүргінге түскен
рух оянды (А. Егеубаев). Қазіргі кездегі ұлт мұраты, ұлттық сана,
ұлттық таным тіні 20-жылдары қандай дәрежеде екендігін зерделеу қажеттігі
туды.
20-жылдары драматургияның барлық жанрлары бойынша мынадай пьесалар
баспадан жарық көреді:Абыланов С. Күндеспейтін қатын (Қызылорда, 1927ж.),
16-жыл (Қызылорда, 1928 ж.), Аймауытов Ж. Ел қорғаны ( Ташкент, 1925
ж.), Қанапия мен Шарбану (Москва, 1926 ж.),Мансапқорлар (Москва, 1925
ж.), Рабиға (Москва, 1926 ж.),Сылаң қыз (Орынбор, 1922 ж.), Шернияз
(Семей, 1926 ж.) Байғожин Сейполла Педиешіл молдалар (Қызылорда-Ташкент,
1927 ж.), Шана ұлы Волат (Қызылорда, 1930 ж.), Кемеңгерұлы К.
Парашылдар (Қызылорда, 1927 ж.), Алтын сақина (Орынбор, 1923 ж.), Ескі
оқу (Қызылорда, 1927 ж.), Нақымжанов Ә. Үш кезең (Орал, 1929 ж.),
Оспанов Өмірбек, Өтеуов Есенжан Зарлық (Қызылорда, 1927 ж.),
Тоқмағамбетов А. Екі заң (Қызылорда, 1929 ж.), Малабаев Р Үй
тұтқындары, Ғұрып күңі (Қызылорда, 1927 ж.), М. Дәулетбаев
Сұрпақпайлар (Қызылорда, 1930 ж.), Ж. Шанин Арқалық батыр
(Қызылорда, 1926 ж.), Торсықбай (Семей, 1925), Айдарбек қу (Қызылорда,
1928), Батыр Баян (Қызылорда, 1928), Қ. Бәйсейітов пен А. Шанин Зәуре
(Қызылорда, 1930), Тартыс, З. Темірбеков Жанталас, Қ. Басымов
Исатай батыр, Б. Майлин Шаншар молда, Ел мектебі, Неке қияр
(Қызылорда, 1927), Айша, Сәлде, Қос қақпан (Қызылорда, 1927),
Көзілдірік (Қызылорда, 1929), М. Әуезов Еңлік-Кебек (Орынбор, 1922),
Қарагөз (Қызылорда, 1926), Бәйбіше-тоқал (Семей, 1923), С. Сейфуллин
Бақыт жолында (Орынбор, 1922), Қызыл сұңқарлар (Орынбор, 1922),
М. Дулатов Балқия (Орынбор, 1920).
Төмендегі шығармалар қолжазба күйінде тарады:
Қ. Басымов Айлалы қонақтар (1923), М. Күзембаев Бақытсыз қыз,
Омаров Ұ. Балчабай, сонымен бірге авторы белгісіз Жылау-сықтау пьесасы.
ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ ұлттық драматургиясының даму,
толысу және көркемдік жетістіктерін, кемшіліктерін байыптау үшін, жанрдың
жетілуіне өзіндік үлкенді-кішілі үлес қосқан драматург-қаламгерлердің
драмалық шығармалары түбегейлі қарастырылды.
Драматургияның іргелі жанрының бірі трагедияның көркемдік ерекшелігін
танытатын ең басты белгі – шарт-шұрт айқасқан, шиеленіскен қызу тартыс,
көріністен көрініске көшкен сайын өсіп-өрбіп, күшейіп отыратын оқиға. Әдеби
туындыдағы тартыстың мән-мазмұны мен тегі, көркемдік өрнектелуі,
байланысуы, күшеюі және шешім табуы аса маңызды. Трагедиядағы тартыс пен
образдардың маңызы, салмағы туралы талай-талай орнықты пікірлер айтылған.
Трагедияда тартыс пен мінездің шымыр байланысы болуы қажет. Мәнсіз-
мақсатсыз әрекет пен қозғалыс, сюжет шашыраңқылығын трагедия жанры
көтермейді. Бұл орайда тартыс қана оқиғаны шымыр түйіндей алады. Ұлттық
драматургияның теориялық мәселелерін тереңдей зерттеген Р. Нұрғали
трагедияның өмірге айрықша жақын екенін айтады да, оның себебі, бұл жанрда,
тіршіліктің сан алуан қайшылықтары, ғаламат тартыстар мен сезімдер
шайқасы, ойлар мен идеялар қақтығысы ерекше зор пафоспен әрі реалистік
тереңдікпен бейнеленгенін айтады [11,93 б. ].
Н. Ғабдулиннің нақты өмірдің шындығын, тарихи мәнін әйгілейтін ірі
характерлердің, жеңуге болмастай ерекше күшті қайшылықтардың тартысы
[12,150 б.] деген пікірі трагедия табиғатын аша түскен. Трагедия жанрын
зерттеушілердің бәрі де екінші бір ерекшелігі ретінде – бас қаһарманның өз
еркінен тыс қателіктер жасауға душар болатынын, оны осы күйге белгілі бір
жағдайдың итермелейтінін айтады.
Трагедияны ұлы сыншы Белинский поэзия гүлі деп бағалаған. Расында
трагедия адам жанының терең күйін шертеді, оқушы мен көрерменді небір асыл
ойларға, философиялық толғаныстарға бойлатып ұшқыр қиял әлеміне алып
кіреді деп жазды дейді Р.Нұрғали [13,152 б.].
Трагедия жанры, трагедиялық тартыс туралы Р. Нұрғали: Трагедия –
драматургияның қаһарлы тартыстар мен адасулар шайқасы қат-қабат өмірдің
объективті қайшылықтарын терең образдар арқылы ашып, зор айқастар, үлкен
күрестерді бастан өткеріп, шындыққа жету жолында опат болатын күрделі
тұлғаның қайғы-шері, мұң-ызасы, эмоциялық-эстетикалық ғаламат әсермен
оқырманға берілетін болмыстың қаны сорғалаған сұрапыл шындықтарын айқара
ашып, қопара бейнелейтін іргелі жанр , – деп В. Волькенштейн [14,136 б.]
айтқан трагедияның өзіндік ерекшеліктерін тереңдете түседі.
Жанрдың көшбасында тұрған, трагедияның негізін қалаушы – М. Әуезов.
Бүгінгі мәдениетіміздің үлкен арнасы қазақтың ұлттық театр өнерінің
дүниеге келуі, профессионалдық үлгіде қалыптасуы мен дамуы М. Әуезовтің
есімімен тығыз байланысты. Ол тұңғыш театрдың шығармашылық өміріне ұзақ
жылдар бойы араласып, негізгі репертуар қорын жасады, оның бағыт-бағдарын
анықтаған драматург [15,39 б.], – деп Б. Құндақбаев драмашының
шығармашылық еңбегіне жан-жақты баға береді.
С. Ордалиев Заманымыздың көрнекті жазушысы М. Әуезов қазақтың
реалистік драматургиясының негізін қалаған, ұлттық театр искусствосының
қалыптасып дамуына ат салысқан, асқан талант иесі [7, 27 б.], – деп
түйіндейді. Қазақ театрының тарихында драматургтің тарихи қызметі былайша
тұжырымдалған( Театрдың сол уақыттағы әрбір жаңа спектаклін, жеке актерлер
өнерін қалт жібермей, үнемі қадағалап, оның табысын көтере, қуана
насихаттап, кемшілігін батыл айтып, зор қамқорлық жасап жүрген
М. Әуезов [16, 101 б.].
Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоқтығына қарамай,
классикалық әдебиеттер үлгісінен сабақ ала отырып, М. Әуезов жанр
шарттарына толық жауап бере алатын Еңлік–Кебек трагедиясын тудырды
[11,78 б.], – деп жазды академик Р. Нұрғали.
Ол – ұлттық драматургия өз топырағында қалай туатынын, фольклордың
мол қорынан қалай сусындау керектігін, озық елдердің жетістіктерінен
үйренудің, тәжірибе тұтудың жөн-жосығын дәлелдеп берген ғалым-драматург
[17, 242 б.], – деген Б. Құндақбаев пікірін белгілі театр танушы, театр
сыншысы Ә. Сығай М. Әуезовсіз ұлттық өнеріміздің келбетін сөз ету мүмкін
емес. Соның ішінде суреткердің театрға сіңірген қисапсыз еңбегі рухани,
эстетикалық дәреже-деңгейіміз секілді [18,32 б.], – деп пікірлерін одан
әрі тереңдете түседі.
Осы тұжырымдардың барлығы М. Әуезовтің болмыс-бітімін, қадыр-қасиетін,
қазақтың ұлттық драматургиясын өркендетудегі еңбегін көрсетеді.
Көркем өнердің асыл мұраты – дүниетаным. Жазушы драматург өзін қоршаған
өмірдің, алыс дәуір оқиғаларының бедерлі белгісін асқан талантпен
суреттеді.
Драматургияның түрлі жанрларының да дәуір, қоғам, ұлттық таным,
болмысты, шындықты беру мүмкіндігінің мол екенін М. Әуезов Еңлік-Кебек,
Қарагөз, Бәйбіше-тоқал пьесалары арқылы дәлелдеді.
М. Әуезовтің драматургия жанрын дамыту, ұлттық театр өнерін
өркендетуде 20-жылдары атқарған тарихи еңбегі әлі де терең зерттей түсуді
қажет етеді. Өйткені оның күні кешегіге дейін бір жақты бағаланып келгені
ешкімге жасырын емес.
М. Әуезовтің 20-жылдары жарық көрген пьесалары қазақ қоғамының
қайшылыққа толы тарихи жағдайын терең, жан-жақты талдап-таныта білді.
Еңлік-Кебек, Қарагөз, Бәйбіше-тоқал пьесалары – төл
драматургиямыздың дамуына тигізген ықпалы, әсері орасан зор еңбектер. Бұл
пьесалар 20-жылдардағы қазақ драматургиясының жай-күйін, дәрежесін танытып
қана қоймайды, сонымен қатар осы күнгі ұлттық театр өнерінің, драматургия
жанрының қанатын кеңге жая өркендеуіне қосар үлесі мол болғандықтан, жан-
жақты зерттеуді қажет етеді.
М. Әуезовтің 20-жылдары жазған жоғарыдағы пьесалары әр кезеңде әр түрлі
зерттелді. Пьесалар жарық көрген уақыттан бастап социализмнің барлық
майданда толық жеңіске жеткенге дейінгі аралықта айтылған сыни ойлар
кейінгі монографиялық зерттеулерге негіз болды. Кешегі кеңестік үкімет
тұсында жарық көрген Р. Нұрғалиевтың Трагедия табиғаты, Күретамыр,
Арқау, Ә. Тәжібаевтың Қазақ драматургиясының қалыптасуы мен дамуы,
С. Ордалиевтың Конфликт және характер,Қазақ
драматургиясының очеркі,
3 20-ЖЫЛДАР КОМЕДИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1. Бейімбет Майлин комедиялары
Трагедия мен драмаға қарағанда комедияның өзіндік ерекшелігі бар. Бұл
жанрға Р. Нұрғали анықтама беру мүмкін еместігін айтып, негізгі белгілері,
басты ерекшеліктері ретінде бас кейіпкерлердің азап шекпейтінін, мұнда да
тартыс пен мінез үлкен роль атқаратынын, жағымсыз кейіпкерлердің өзара
тартысқа түсе беретінін айтады.
Жұмабай Әбіл қазақ комедиясы туралы монографиясында бұл жанрға былай
анықтама береді: Комедия (көңілді топ, өлең) – драмалық жанрдың негізгі
бір түрі, өмірдегі келеңсіз, жағымсыз құбылыстарды, адам бойындағы
міндерді, қасиетсіздікті, оспадарлықты күлкілі етіп бейнелейтін сахналық
шығарма. Комедияға адамның мінезі, іс-әрекеті күлкілі жағдайда, қандай да
бір ерсілік, оғаштық танытатын тұстарда көрсетіледі [61,86 б.].
Егер қазақ драматургиясында трагедия жанрының тууы көрнекті
драматургіміз М. Әуезов творчествосымен байланысты болса, күлкілі
комедияның қазақ сахнасына шығуы жазушы Б. Майлиннің творчествосымен
тікелей қатысты болды [7, 50 б.] –
Бейімбет Майлин – қазақ әдебиеті, өнері, мәдениеті, әдебиеті
тарихында зор ілтипатқа алынар, ерекше қастерленер тұлға. 1920 жылдардың
әдебиетінде ұлттық драма жанрының көшбасшыларының бірі Бейімбет Майлин
әдебиетіміз бен мәдениетімізге өз өрнегін, өз қолтаңбасын әкелді.
Қазақ әдебиетінің негізгі жанрларын қалыптастыруға, дамытуға ерекше
еңбек сіңірген, 20-30 жылдардағы қазақ аулының, қазақ тұрмысының көркем
шежіресін жасаған ерекше тұлғаның бірі ғана емес бірегейі - Б. Майлин.
Бейімбет Майлинді ауыл өмірінің білгірі десек, ол өз дәуіріндегі сыр
мен шындықты кәдімгі тыпыршыған тірі қалпында қолма-қол, бетпе-бет, көзбе-
көз тура сахнадан көрсетуді мақсат еткен де, дәл осы мақсат поэзиядағы
ақын, прозадағы жазушы Майлинді енді келіп, драматургия секілді жаңа сөзге
жетелеп әкелген [62, 112 б.] – дейді академик З. Қабдолов.
Бейімбет Майлиннің 20-жылдардағы драмалық шығармалары көркемөнерпаздар
үйірмелеріне, сауық кештеріне арналып жазылғандығы, ең алдымен, олардың
қысқалығынан, авторлық ремаркалардың ерекшелігінен аңғарылады. Шағын
пьесалардың қайсысын алсаң да, кейіпкер саны көп емес, олардың киімі екі
ауылдың бірінен табыла береді, күрделі декорацияның, ат-көпір театр
жабдықтарының қажеті жоқ. Үнемі таныс орта, белгілі мекен. Бейімбет
пьесаларының көбіне комедия болып келуі оның талантының айрықша сапалы,
дара сипатын танытады. Авторлық идеалды, суреткерлік мұратты күлкі арқылы,
әзіл-оспақ, мысқыл арқылы орнықтыру – комедиограф нысанасы [63,192 б.].
Драматург алғашқы драмалық шығармасы Шаншар молда пьесасында-ақ
кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы арқылы 20-жылдардағы адам
өміріндегі кей келеңсіздікті, оның алуан түрлі сырларын әжуалайды. Молда
мен Әбіш монолог, диалогтерінен олардың ішкі жан-дүниесімен танысамыз.
Молда (біраз ойланып отырып). Мен бір бақытсыз, өзім сияқты молдалар
ақшаны күректеп тауып жатыр. Олардың елінде түсім көп: күні құрғамай
өлім... Менің келгеніме екі айдан асты, әлі бір тышқан мұрны қанаған
емес... Қанапияның шешесі мен келгенде өледі деп жүр еді, о да жазылып
кетті... екі-үш баланың бес-он тиыннан берген жұмалығынан не өнсін!.. Бірі
оңбаса, бәрі оңбайды. Басқа жағынан да бақытымның ашылып тұрған жері жоқ.
Күні-түні жалғыз басым, тіземді құшақтап жатқаным. Ешбір әйелмен сөйлесе
де алмаймын... (Ойланып) Осы Жамали Кәлпе Әйел заты сабырсыз келеді, олар
өздері кісіге соқтығады деуші еді, сонысы өтірік пе? Маған өмірімде бір
әйел соқтығып көрген емес. Өз аяғынан келіп соқтығу түгіл, өзім барып бас
исем де, көнбейді. Әлде, менің әйел қызығатын түрім жоқ па?.. (Омырау
қалтасынан айна алып қарайды) Мынау екі бет, азырақ солғындығы болмаса, мап-
майда, мұрным да әп-әдемі, жебем белдиіп-ақ тұр, ортасы азырақ таңқияды,
бірақ молда болған соң, үйтпесе болмайды да. Асқа батырылса, мәкүрік
болады... Бәрін қойып, мына көзді айтсайшы: осы көзім сұлу-ақ емес пе!..
Қандай әйел болса да, мен дегенде еріп-ақ кетуге тиіс емес пе!.. Әлде
бозбалашылықтық ретін білмей ме екем?.. Олай болғанда, бірер епті жігітпен
жақын болып, соны жеңге қылсам қайтер еді!..
Молда монологі арқылы оның бар мақсат-мұраты белгілі болады. Драматург
юмормен шектесіп жатқан ащы мысқыл, сатира арқылы түрлі кеселді қылықтарды
әшкерелейді. Молданың нәпсі құмар, пысықайлығы пьесада орынды көрініс
тапқан.
Әбіш. – Ұрмайды. Ұрма – дейін. Нақ қорықсаң, тамағыңды ішкен соң келе
қоярсың. (Ахметқали нанар-нанбасын білмей шығып кетеді.) Бұл жауыздың ісін
қарашы: байдың маубас баласы бір күн дұрыс сабағына келген емес, оны ұрмақ
түгіл, маңдайынан шертпейді, мынау – зеп-зерек бала, жоқты сылтау қылып,
екі күннің бірінде осыны ұрады да жатады. Былтырғы біреуі: Қатының ойнас
қылады екен, кітаптан қарап білдім – деп байдың баласы мен келінін араз
қылып, ақырында келіні таяқтан өлесі болды. Соның ызасы да бар шығар,
әйтеуір... (Жымыңдап) екеуміз көңіл қосып жүрміз... енді мына құзғыны оны
тағы сезіп қойып, маған көз алартатын болып жүр. Кеше тақсыр, қолыңды бер
деп жорта қолын алсам, сенің қолың қарам ғой, қол беруге де болмайды–
дейді.
...Сопысынған молданың талайының сәлдесі боққа былғанып жатқанын көріп
ем... Ә, құдай [ 64,12 б.]...
Әбіш монологінен өліге құран оқып, тіріге ішірткі жазып, дем салып,
тұмар жасап, мал тауып жүрген молданың бар мақсат- кейпі одан әрі ашыла
түседі.
Шаншарда молданың балаларға жасаған зәбірін, ішірткі жазу, дем салу,
Зағипамен кездесіп сөйлесуі сияқты әрекеттер жұртшылықтың көз алдында өтіп
жатады. Бұл – шығарманың әсерлілігін күшейтеді, [65,13 б.] – деген
Б. Майлиннің драматургиясын зерттеген Р. Рүстембекова
пікірі орынды.
Осы комедия туралы ...образдар оқиға, қимыл үстінде жасалмайды,
мінездерде психологиялық дәлел тапшы. Бас кейіпкер Шаншардың өзі ішкі
дүниесін іс-әрекет арқылы ашудың орнына ой арқылы (монолог) мәлімдейді
[62, 116 б.] – деп академик З. Қабдолов бірталай кемшіліктерді көрсетеді.
Солай болғанмен де 20-жылдардағы ұлттық санаға әсер еткен, комедияның
дамып, кең қанат жаюына жол салған туынды екендігінде дау жоқ.
Драматургтің 1920 жылы жазылған көркемдігі жоғары, идеялық мазмұны
терең туындысы – Неке қияр пьесасы. Комедия 1926 жылы Қызылорда қаласында
шыққан пьесалар жинағына енген. Әзілі, сатирасы басым бұл пьесаның шырайын
табиғи өрбітілген диалог, әрекет ажарландыра түскен. Комедиядағы диалог
астарында уытты мысқыл, ащы ажуа мол. Б.Майлин комедиясындағы диалогтер
қарапайым болғанмен белгілі дәрежеде адам көңіл-күйі мен мінез-құлқынан да
көп мағлұмат береді.
Кәрім (кейіп).– Әй, енді бұ да шала өлтіріп отыр. Апырым-ау, адам
деген айтқанды істеп шыға алмас болар ма? Кеше ауылдан шыққалы қақсадым:
Үлкендеу әйелдер, бойжеткен қыздар келсе, ұшып тұрып, иба ғып сызыла қой–
деп. Мелшиіп отырады да алады... Түйедей-түйедей қыздар келіп жатыр,
солармен ілесіп сөйлесіп адам деген бір жасап қалмас па?.. Сомпиып күйеу
отырған соң, олар қайтсын, кетеді де қалады... Әлгіде Үкібас үйіндегі
құдағи келді, осы ауылдағы әйелдің ішіндегі тілдісі, адуыны сол. Сондай
адамдарға сөзге мерт қылу деген өлім ғой... Ол кіріп келгенде, мынау
мелшиіп отырып алып еді, әзілі аралас бірталай сөз айтып шаңымызды аспаннан
келтірді.
Жомарт. Осы өзім күйеу болмай, жұрт күйеуге жарымас: әлгідей құдашалар
келгенде, шымшып-шымшып алармын ғой...
Жәлен. Көкетайлар-ау, біреуің тұр дейсің, біреуің тұрма дейсің
қайсыңның тіліңді алайын? Дұрысын айтыңдаршы, көкетайлар!
Кәрім. Тұрма деген кім?
Жәлен. Мына Жомарт айтты: Қыз, қатын келгенде, түрегеліп сызылу бұл
күнде қалған– деді. Тұрмай отыра бер,– деді. Әй, Жомарт, сен осылай
дедің.
Кәрім (Жомартқа). Тұра қал. Сен қайдан шығарып жүрсің оны?
Жомарт (сасып). Маған жүрерде Жалақтың қатыны айтып еді.
Кәрім. Әй, ойбай!.. Жалақтың қатынынан үлгі алған соң, сендер не
оңайын деп едіңдер...
Жомарт (ашулы). Әңгіме тұруда емес, жайдары ашық болып, тақылдап
ілінісіп отырса, қатындар қарсы сөйлемек түгіл ығып кетеді... Мына кәпірді
кім басынбасын: басының салбырап отырғаны мынау... Осы итке ерегескенде
бүгін құрдасымды өзім жаныма алып отырсам ба екен?
Жәлен (ала көзімен қарап). Сен ойыңның бұзықтығын айтпасаң да білем
[65, 234 б.] – деген алғашқы пердедегі үзіндіден-ақ Жәлен, Жомарт, Кәрім
бейнелері айшықтала түскен. Жәленнің ынжықтығы, ақылсыз, пайымсыздығы
көрініп түр. Ол әйел адамдармен, қыздармен дұрыс сөйлесу тұрмақ,
жолдастарының да ақылын бойына сіңіре алмайды. Адам аты бар, қолынан
ешқандай іс келмейтін бір пенде.
Күйеу жігіт пен Зейнеп арасындағы диалогтен Жәленнің сорақы мінезі
тіпті одан әрі айқындала түседі.
Бейімбет Майлин Неке қияр пьесасында адам образын жасауға керекті
шарттардың түрлі компоненттерін шебер пайдаланған. Жәленге мінездемені
авторлық ремарка арқылы емес, Ылаңбай сөзімен береді. Қой, Қайралап азырақ
ернінің жырығы бар, сақалды келген қара жігіт деп сонда-ақ айтқам –
дегенінде Б. Майлиннің өзіне ғана тән мысқыл бар. Драматург бұл
комедиясында адам бойындағы түрлі оғаш әрекетті улы мысқылмен түйреп, уытты
күлкіге айналдыру арқылы сатиралық мінез, сахналық мүсін жасаған.
Пьесаның тағы бір ерекшелігі мұнда ұлттық колорит басым. Олай
дейтініміз – күйеуді қайын жұрттың қарсы алуы, қыз ұзату кезіндегі кәде-
жора, ырымдар, қыз көрсету сияқты ұлттық дәстүрлер, күйеумен қалжыңдап
ойнап сынау да табиғи қалпында.
Кәрім (маңызданып). Бұра сөйлеген күлуге жақсы деген, құдағи, Әзілге
айтам... ер жеткен балалардың бірін-бірі амандықта көргені, танысқаны
жарастықты ғой деп келіп отырмыз. Ауыз толтырып айта қойғандай әкелген
нәрсеміз жоқ. Шапан-шықпаттың өзі бұл күнде болыңқырамай жүр ғой... Азын-
аулақ тиын-тебеніміз бар, орамал тонға емес, жолға жарайды деген қазақтың
ырымы ғой...
Сары қатын. Байғұс енді әруақты орынға ең болмаса, бірер шапан тауып
әкеле алмағандарың ба?
Кәрім. Бір шапанды табармыз ғой...
Келіншек. Шешей-ау, сені алдап отыр, ұтылма шапандары көп.
Кәрім. Атай көрмеңіз, құдағи, бұйырмасын, дардай Қайырекеңнің
шаңырағына бір шапансыз жөн болмайды деп, құдаңның намазға киіп жүрген
жалғыз шапанын сыпырып әкеліп отырмын.
Сары қатын. Жарайды толық берсең, ақшаңа да көнейік.
Кәрім. Сұрап қараңдар, шамамыз келер ме екен.
Келіншек. Шамаларың неге келмесін, күйеу – байдың баласы, қыз – байдың
қызы, бұл екеуінен алмағанда, қайдан аламыз?
Сары қатын (келіншекке). Келін, сен айтшы, мен ақшасының есебін де
білмеймін.
Келіншек. Не сұрайтыны бар: жүз сом берсе болады да.
Кәрім (жағасын ұстап). Астапыралла, құдағи, өлшемей кестіңіз...
Сары қатын. Көп болмас, құда, сендер түгіл, жалғыз аты бар Шапайдан да
30 сом алдық.
Кәрім. Ендеше сол 30 сомды алыңдар.
Сары қатын. Қой, ойбай, оны алып жаман атты болғанша алмайық та,
көрсетпейік те... Етегін ашып отырған Әлімнің қызы бұл емес... Алған-берген
ешнәрсе болмайды, тек әшейін бәленшенің қызын көрсеткенде, пәлендей
алыпты деген аты болмаса... Берсеңдер өз мерейлерің. Тіпті бермей
кетсеңдер де, өйтіп ауыздарыңды қу шөппен сүртпеңдер... (Жәлен
жалтақтайды).
Кәрім. Ендеше елу сом алыңдар.
Қатындар. Жоқ!
Кәрім. Жетпіс сом болсын, құдағи.
Жомарт. Ой, үстей бердің ғой.
Сары қатын (Жомартқа). Жәй отыр, құда, Базарбайға мал жиып беретін сен
емес [65, 23 б.].
Сары қатын, Кәрім сөздерінде тамаша юмор бар, күлмей қоймайсыз,
күлкінің күші – шыншылдықта, шынайылықта (З. Қабдолов). Ауыл адамдарының
мінез-құлқын, іс-әрекетін жетік білетін Б. Майлин пьесада салқар сахара
шындығын бар бояу көркімен бейнелейді.
Комедияда автордың жөн-жора ұстаушы құда, құдағидың мінезін тіпті
сөйлеу мәнері арқылы кейіпкер мінез-құлқын барша болмысымен сахнаға алып
шаққанына тәнті боласың.
Ақшаның есебін білмегенсіп отырған Сары қатын отыз сом аталғанда тулап
қоя береді.
Күйеу, құда, молда, Ылаңбайлар жан-дүниесін табиғи күйінде ашып
беруге ұмтылған автор кейіпкер характерінің әр белесіне сәйкес түрлі штрих,
детальдарды орнымен пайдаланған.
Одан кейін драматургтың уақыт талабына сай жазылған, идеялық жүгі де
салмақты пьесалардың бірі – Көзілдірік пьесасы
Алғашқы көріністегі Мәреш, Зейнеп, Маржан диалогінен заман тынысын,
мезгіл мінезін көреміз. Заман толқыны, сауатсыздыққа қарсы күрес - еліміз
тарихындағы ерекше кезең. Осы кезеңнің көркем ескерткіші Ауыл мектебі
комедиясы – Б. Майлиннің ғана емес, әдебиетіміздің елеулі дүниесі болғанын
уақыт дәлелдеді.
Әйелдердің оқиық, ең болмаса, Сауқымның қызы құсап өлең кітап оқып
отырармыз деген өр талабына қарсылық көп. Сол қарсылардың ең үлкені
Дәрібайдың надандығы үшінші көріністе-ақ әшкере болады.
Дәрібай (отырып қалтасына қолын салып, орамалға түйген қағазды шеше
бастайды). Илеудегі құдамыз бір аттың майын сұратқан екен. Соған Әміржанның
мініп жүрген ала аяқ кер бестісін беріп жіберейін деп едім. Келген адамы
қорқақ па қалай, қағазы болмаса жолда әуре қылады деп отырғаны (бүктеулі
жалба қағазды ұсынады). Мынау соның қағазы ма екен, оқып қараңызшы...
Мұғалім (оқиды)... Құнан өгіз, қызыл тарғыл, мінер жақ құлағы тілік...
Дәрібай. Жоқ ол болмады... биылғы тасаттыққа сататын өгіз екен ғой.
Жануар Ресей тұқымы еді, өгіз-ақ болатын еді... Мына біреуді қараңызшы.
Мұғалім (оқиды). Бектемірге сегіз сом, Шынтайға былтырғы шөптен қалған
бір сом елу тиын...
Дәрібай. Ойбай, о да болмады, мынау шығар.
Мұғалім (оқиды)... Түсі кер, артқы аяғы ала, маңдайында төбелі бар,
жасы бесте.
Дәрібай. Е, осы екен!.. (қағазды алып, бір ұшын жыртып таңба салады)
қағаз танымаған қиын-ақ қой. Әйтеуір ауылда сіздің барыңыз да жақсы[65,
131 б.].
Шіренгенде қара жердің белін қайыстырып жіберердей жуанның қалтасында
жүрген бұл қағаздар күлкі келтіреді [13, 222 б.].
Мұнда комизм Дәрібайдың іс-әрекетінде. Дәрібай мен мұғалім қарым-
қатынастары күлкілі жағдай туғызып отыр. В.Г. Белинскийдің айтуы бойынша,
күлкіліліктің қайнар көзі, өмірлік құбылыстар мен парасатты болмыс
заңдылықтары арасындағы қайшылықтарда жатады [67, 198 б.].
Дәрібайдың ой-пікірімен (сауат ашуға қарсылық) әрекеті арасындағы
қайшылық сатирамен берілген. Дәрібайдың әр қимылы шынайы.
Төртінші көріністе мұғалім монологінен бар мән-жаймен қаныға түсеміз.
Белгілі жағдайды мұғалім ұзақ баяндайды. Бұл пьесаның драматизміне нұқсан
келтіріп тұрғанын аңғару қиын емес. Шағын көлемді шығармада кей жәйттарды
сахналық әрекет арқылы бейнелеу қиын болған соң, автор эпикалық тәсілдерді
әдейі мақсатты түрде пайдаланған [13, 229 б.].
Бесінші көріністен Б. Майлиннің юморлық қабілетінің, сезімінің
күштілігін көреміз. Дәуір суретіндегі комизм белгілерін көру, оны өз
шығармасына арқау ету – Б. Майлиннің ерекше сипаты. Ол қоғамдағы, өмірдегі
әр қилы қайшылықтар салдарынан туған күлкілі жағдайларды, комизмді табады,
суреттейді, мысқылдап шенейді.
Маржан. Емшегім иіп кеткенін қарашы, әлгі басы құрғыр бала жылап
жатпаса игі еді...
Дауыс (сырттан). Мәреш! Ағам ұрсып жатыр, тез қайтсын дейді.
Байпағымды жамап берсін, дейді. Қалаға барам, дейді.
Дауыс. Маржан қара сиырыңның торпағы суатқа жығылып, өлейін деп жатыр
Жапай болса, Зейнептің желкесінен ұрып: Мұның не?– деген мұғалімге:
Қатын менікі. Жұмысың болмасын! Оқытпаймын! Саған сыйға тартатын қатыным
жоқ!..– деп Зейнепті алып кетеді.
Драматург тапқыр юмормен түрлі бейнелерді аша білген. Сол арқылы заман
тынысын, адам психологиясын аса дәл беріп отыр.
Пьесаның соңғы көрінісі балалар аузымен айтылатын үгіттік ұран
сөздермен аяқталады. Пьесаның ашық үгіт сарынымен бітуі шығарманың
тұтастығына, драмалық композициясына нұқсан келтіргенмен, дәуір талабы
үшін қажетті шешім еді [13,49 б.]– деген Р. Нұрғалиев пікірі орынды.
Көзілдірік комедиясы – үш перделі комедия, 1929 жылы Қызылорда
қаласында жеке кітапша болып басылып шыққан. Драмашының шығармашылық
эволюциясын бажайлағанда, бұл шығарманы Р. Нұрғали: Шағын пьесалар жазу
үстінде драма заңдылақтарын игерген Майлиннің өзіндік тәжірибесі, етене
тәсілдері Көзілдірік комедиясынан айқын көрінеді [11,323 б.] – деп дұрыс
бағалаған.
Пьесаның композициялық құрылысында драматургияның ең қажетті белгілері
бар. Ол сахнада шағын адаммен-ақ өмірдің шынайы суретін беріп, кішкентай
детальмен-ақ ірі проблемаларды қозғайды.
Драмалық шығармаларда адам үнемі іс-әрекет үстінде көрінуге тиісті.
Бірақ бұл шартты үнемі орындай беру – қиынның қиыны. Солай болғанымен де
пьесада сол жылдары драмалық шығармаларда көп кездескен ұзақ сонар, бос
баяндаулар жоқ. Б. Майлин авторлық ремаркаларда декорацияға, кейіпкерлердің
қозғалыс-қимылына, психологиясына қатысты дәл ескертулер береді. Мысалы,
Төр үйде болыс пен хатшысы. Болыс Байсалбай желегейленіп, тақияшаң,
тырнағын алып отыр. Хатшысы Ормантай кішкене айнаға қарап шашын тарап
отыр. Шашының үрпиген жерін, алақанына түкіріп алып, сипап қояды. Одан
кейін жазуына кіріседі... Ауыз үйде қағаз көшіруші Жүсіп столға жабысып,
бірдемені жазып жатыр... Далаға шығатын есікке таяу босағада көшір –
рассыльный Бақыт таспамен жүгенді көктеп отыр – деген авторлық ремаркадағы
қимыл-әрекеттің өзі күлкі шақырады.
Жүсіп.
Қазақтың атқа мінген балалары,
Елінің алға ұстайтын даналары.
Қазақтың надан елін ел қылам деп
Келгенше тырысып жүр шамалары...
Бақыт. Қой мынауың өтірік.
Жүсіп. Неге?
Бақыт. Ел ішінде қазақты ел қылам деп жүрген адамды көргенім жоқ, жем
қылам десең нануға болады.
Драматург өмір шындығын юмормен көрсетеді. Ел пысықтарын, залым
билеушілерін, атқамінерлердің өз елін жем қылсам деген билік құмарлығын
күлкіменен шенейді.
Пьесада әрекет, қимыл бір көріністен екінші көрініске ауысқан сайын
күшейіп, кейіпкерлердің түрлі қырлары ашыла түседі. Болыс кеңсесіне шалдың
келуін көрсету арқылы қызық ситуация жасаған. Шалды хат көшірушінің
болысқа, болыс хатшыға, хатшы хат көшірушіге, ол ауылнайға жіберіп
қақбақылдағаны ызаңды келтіреді. Бюрократизм, түкке тұрмайтын қағаз үшін
адамды әуре-сарсаңға салу – ел арасына кең тараған індеттің бірі. Одан әрі
болыс еңбекақысын сұрап келген Қасенге ақшасын бермегені былай түрсын,
ұрсып, ерегіссе мен мүлде мұғалімдіктен шығарып тастармын – деп екіленіп
тұрғанда хатшы Ормантай тұрған аулынан арыз түсіру керектігін айтып,
жұмыстан шығару тұрмақ, жала жауып айдатып жіберудің жолын көрсетеді.
Б. Майлин одан әрі елдегі сауатсыздық, тілдегі шұбарлылықты кішкентай
штрихпен-ақ шебер шенейді. Болыс кеңсесіндегі жұмыс уақытын сипаттайды да:
Ормантай (екінші бір қағазда алып). Мына біреуін қанша оқысам да
түсіне алмадым.
Байсалбай. Неменесіне түсінбедің, қазақша жазылған емес пе...
Ормантай. Жазуы қазақша болғанымен, сөзі қазақша емес шығар деймін.
Байсалбай. Оқып көрші.
Ормантай (оқиды)... Қайыңтүп болыстық атқару комитеті уез атком губерне
атком қаулысымен соған сүйеніп, майдың он бесі, 1925 жыл, нөмірі 1825-нің
үшін сол қаулының үш параграфы бойынша бұдан былай, яғни майдың он бесі...
Дәуірдің ащы шындығы осылай еді.
Одан әрі пьесадағы негізгі кейіпкеріміз, төремен танысамыз.
Келген Төре болыстың ескі танысы Ақбан судья болып шығады.
Көшір, Бақыт әңгімесінен Ақбан содьямен толығырақ таныса түсеміз.
Былтырғы ел аралайтынымызда Таңсықбайдың үйіне барып қонғанбыз. Таңсықбай
үйінде жоқ екен. Жатарда шешесі қызын бөтен үйге жатқызыпты... Түнде содья
қызға қол салам деп барса, қыз жоқ... Бір мезгілде бұрқылдап бізге келді.
Әйда, жүр, қызды іздейік деп. Мелетсені оятып, киіндірді. Болыс – ұят болар
деп азырақ қынжылды да жата берді... Содья, милиция үшеуміз шықтық. Әр үйді
барып, бір оятамыз...
Жүсіп. Сонда не деп сұрап жүрсіңдер?
Бақыт. Таңсықбайдың қызы бар ма дейміз...
Оқығанмен ішкі жан-дүниесі адамдық қасиеттен жұрдай кісімсіген
Ақбанның сорақылығы орнымен шенеледі. Оның нәпсіқұмар, жеңілтек, арсыз
мінезі мысқылмен әжуаланған. Ақбанның комедияда сөзі мен мінезіне әрекет-
қимылы сай шыққан және өте сәтті образ. Сөз әлпетінен Ақбанның ойы, мақсат-
мүддесі, ниет-пиғылы толық айқындалады. Мұндай есердің өркөкірек келетіні,
адамға деген мейірім-қайыры жоқ содыр-сотқарлығы айрықша көзге түседі.
Екінші пердеде Жамалмен әңгімесінде қыз ақылды сөзбенен алдына тосқауыл
қойғанда, Көнбеген қызды... Маған ти, мен алам! Мен пүртекел істеп
арестовайть қылудан тайынбаймын – деп қызды күшпен де жеңбек болады.
Үшінші пердеде кешегі көшір Бақыттың болыс болуы, Жамал, Қасендердің
ойын көрсетуге дайындығы суреттеледі. Көзілдірік комедиясындағы драмалық
тартыстың екінші пердемен бітетінін Б. Майлиннің шығармашылығын зерттеуші
Т. Нұртазин дұрыс көрсеткен. Композициялық жағынан үшінші пердеде
селкеулік мол. Тұтас драматизм, үлкен жүлге үзіліп қалып, үйірім-үйірім,
басы қосылмаған сценалар берілген. Бақыттың болыс болуы, оның сөздеріндегі
ірілік көркемдік шешім таппай, таза үгіттік ыңғайға ауысып кеткен. Рас,
Байсалбайдың әруақ шақырып, аталастық-рулық жолмен Бақыттың аузын алмақ
қылықтары, Ақбанның мұғалімдік қызмет сұрауы – күлкілі ситуациялар [68,
310 б.].
Жасырын жиналыс алғаш рет 1930 жылы Еңбекші қазақ газетінде
жарияланған. Майлиннің шағын пьесаларының ішінде көркемдік-идеялық мазмұны
жағынан күрделісі, кейіпкерлер характерінің даралығы мен оқиға құрылысы,
психологиялық шиеленістері жағынан қызықтысы 1930 жылы жазылған Жасырын
жиналыс... [66,25 б.] – дейді Р. Рүстембекова.
Кешегі қазақ ауылын коллективтендіру жылдары аумалы-төкпелі, қиын
белестер дәуірі еді. Адам мен қоғам арасындағы шытырман, қим-қиғаш күрделі
қарым-қатынастың ұлтымызға көп зардабы тиді. Қолдан түрлі таптарға,
топтарға бөлшектеу, олардың арасын шиеленістіріп, әбден ушықтырған күрестің
сипатын драматург шебер бейнеледі. 20-жылдардың 2-жартысында Сталин және
оның төңірегіндегілер билікті алған кезде қазақ аулының жағдайы қиындай
түсті. Мал ортақ, жер ортақ, бәрі ортақ деген ұрандар талайлардың түбіне
жетті. Соның нәтижесінде қазақ ауылдарының малынан, жанынан, ауыл-аймағынан
айрылып, ақсүйек болып қалғаны тарихтан белгілі. Бұл үлкен трагедияның бір
ұшқынын Майлин Жасырын жиналыс пьесасында шет-пұшпақтап сахнаға шығарған
[62, 226 б.]. Мысалы, Нұрыш... Ойбай-ау, байшылсың деп мені айналдырған
ғой бұл, осыдан сескенгеннен екі атымның бірін сатып құтылған жоқпын ба?
Таңқыбай. Мені айтсайшы, бір үйлі жанды асырап отырған жалғыз сиырдан
айрылдым-ау!
Ауыл адамдарының қотан басындағы әңгімесі осы. Бұған дейін жалғыз
сиырдан айрылған ештеңе емес, енді аяқ-табаққа дейін араластырады деген
суық хабар елдің мазасын алып тұр. Бұл әңгімені де шығарып жүрген Құлтай
белсенді. Бұлардың әңгімесі үстіне Тасболат келеді, отырып жатып: Әлгі
Құлтай жын ентігіп жүр ғой: Байлар жасырын жиылыс істеп, колхоздан шығамыз
деп жатыр– деп (жұрт елеңдесіп жағаларын ұстасады).
Нұрыш. Дін жоқ шығар итте!
Таңқыбай. Құрысын мен кетем (Тұра бастайды).
Несібелі. Ойбай-ау, бұзауым жамырап кетер ме екен?.. (Бұл да тұра
бастайды).
Б. Майлин кейіпкерлерін осындай дағдарыс, ер сыналар өткел үстінде
сынайды, мінез-құлқын осылайша ашып даралайды [66, 28 б.]
Бізге бұған дейін темір ұстасы Ержан, ағаш шебері Нұрыш, Рахила,
Несібелі, Таңқыбай әңгімелерінен сырттай таныс мұғалім мінезі әрекет
үстінде толық ашылған.
Мұғалім (отырып, кекете күліп). Жиылыстарыңыз берекелі болсын!
Ержан. Немене екі кісінің басын қоспасқа тәртіп шығарып па ең?
Мұғалім. Жасырын жиылыс істетпеске тәртібім бар.
Ержан. Жасырын жиылысты кісі көзіне көрсетпей істер болар. Біз
аспанның астында, ауылдың қотанында отырмыз.
Мұғалім. Қайда отырғаның есеп емес. (Қалтасынан қағаз шығарып) Мынаған
қол қойыңдар! (Жұрт үрейленеді)
Ержан. Не үшін?
Мұғалім. Осы жиылыста болғандықтарыңа.
Ержан. Жала жапқан қағазға қол қоя алмаймын!
Мұғалім. Қоймайсың ба?
Ержан. Қоймаймын.
Мұғалім. Білдім, сен атқамінерсің, контрсың!.. Сенімен кейін
сөйлесермін. (Қағазды Таңқыбайға ұсынып) Мына жерге қолыңызды қойыңыз.
Таңқыбай (сасқалақтап). Ә?... Бармағымды баспасам.
Ержан. Баспа бармағыңды! Айдаған жеріне бірге барамыз.
Мұғалім. Ә... Агитатор... ауызды қалай біріктірген?! Көрермін!
(Мұғалім сұрланып, жағалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бейсеева Нұргүл Әбдіқадырқызы
Тойғанбекова Майра Шоданқызы
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
Оқу құралы
Алматы 2017
Пікір жазғандар:
Филология ғылымының докторы, профессор: Бисенғали З-Ғ. Қ.
Филология ғылымының кандидаты, доцент: Бегманова Б.С.
Оқу құралында ХХ ғасырдың 20-жылдарында жарық көрген драмалық
шығармалар мен балалар поэзиясының көркемдік, идеялық, стильдік,
эстетикалық, сандық және сапалық жағынан өсуі мәселесі жан-жақты
зерделенген.
Оқу құралының алғашқы бөлімінде трагедия, комедия, драма жанрында
жазылып, жарық көрген идеялық мазмұны салмақты, қым-қуыт күрестер мен
шиеленістерге толы, күрделі оқиғаларға құрылған, философиялық ойлары терең
пьесалар талданған. Сондай-ақ уақыт пен қоғам, дәуір, заман ауысып жатқан
тұста драмалық жанрда жазған Қ. Кемеңгерұлы, С. Байғожаұлы, Ә.
Нақымжанов, М. Дәулетбаев, Ж. Тiлепбергенов, С.Абланов, Ө. Оспанов, Е.
Өтеулин пьесалары тұңғыш рет арнайы зерттелінген. Оқу құралының екінші
бөлімінде балалар поэзиясының қалыптасып даму жолы қазақ қоғамындағы тарихи-
әлеуметтік үдерістермен бірлікте алынып қарастырылады. М.Жұмабаев,
І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, Ө.Тұрманжанов,
А.Тоқмағамбетов, Ш.Иманбаева, Б.Күлеев сияқты балалар ақын-жазушылары
поэзиялық шығармаларының көркемдігі жан-жақты сараланып, теориялық тұрғыдан
талданады.
Оқу құралы студенттер мен магистранттарға, докторанттарға,
оқытушыларға, қазақ әдебиетінің тарихын білгісі келетін әдебиет сүйер
көпшілікке арналады.
Сұлтанова Б.М., Бейсеева Н.Ә., Тойғанбекова М.Ш., ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті
Оқу құралы. – Алматы: 2017. – -бет.
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
Бірінші бөлім
1. ТРАГЕДИЯЛЫҚ ПЬЕСАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДРАМАТУРГИЯҒА ЫҚПАЛЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы
трагедиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2 20-жылдардағы тарихи-трагедиялық
пьесалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. ДРАМАДАҒЫ ОБРАЗДАР ҚҰБЫЛЫСЫ МЕН КЕЙІПКЕРЛЕР МҰРАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 М. Дулатов, Ж.Аймауытов
драмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Ж. Тілепбергенов, А. Нахымжан, Т. Жароков
драмалары ... ... ... ... ... ... 64
3. 20-ЖЫЛДАР КОМЕДИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ..76
3.1. Бейімбет Майлин
комедиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..76
Екінші бөлім
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ-ӘДЕБИ ПРОЦЕСС ЖӘНЕ БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫ
1.1. Балалар әдебиетінің қалыптасып дамуы, зерттелуі және оқулық жасау
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1.2. Балалар
баспасөзінің дамуы және балалар әдебиетіне қатысты алғашқы
мақалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.3. Балалар фольклорының
жиналып, зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30 1.4.
Балалар поэзиясындағы фольклорлық
дәстүрлер ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38 1.5. Балаларға арналған
ертегі-
поэмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
II. ИДЕЯЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМ
2.1. Идеялы нысана және бейнелік
әлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
2.2. Балалар лирикасының өзіндік
сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91 2.3.
Табиғат лирикасының балалар әдебиетінен алатын
орны ... ... ... ... ... ... .. 94
2.4. ХХ ғасыр басындағы ақындардың табиғатты жырлауда кейіптеу тәсілі 103
АЛҒЫ СӨЗ
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері, қазақ әдебиетіндегі арналы салаларын
тану, зерттеу жаңаша бағдар алды. Кез келген халықтың рухани мұрасын
саралап-салмақтау үшін негізгі мағлұмат көзі – оның сөз өнері. Бүкіл
ұлттық болмыс бітімін образды ойлар арқылы айшықтауға бейім қазақ халқы
үшін поэзия, прозамен қатар ұлттық драматургиямыздың тұла бойында тұтаса
тұнып тұрған қыруар қазына бар. Ұлттық драматургиямыздан да әдебиеттің өзге
тектері секілді елдік мұрат пен мүддені, арман мен межені таныдық. Қилы-
қилы заманның дауылды, боранды мен бұрқырағын борасынды заманында азаттық
жолындағы арпалыстың қуатты құралы ретінде қызмет етті. Сондай-ақ халық
рухының құрыштай берік, алмастай жарқыраған кезі мен қам кесектей босаң
кездерін баяндады, сахнаға алып шықты. ХХ ғасыр басындағы аласапыран
дәуірде туып, қалыптасып, дамып қана қоймай, ширап-шыныққан драматургиямыз
идеялық-тақырыптық жағынан жаңғырып-жаңаланып, көркемдік кестесі ұдайы
түлеп-толысып отырды.
Бұл оқу құралының көкейкестілігі ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты халыққа
жолдауында атап көрсетілген нақтылы мәселелермен тікелей байланыстылығымен
бірге, мемлекетіміздің дербес дамуының мәдени-рухани қырынан қарағанда
тіпті тиянақтала түседі. Жолдауда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жалпы
қазақстандық мәдениетті дамытуға жаңаша серпін берген жөн. Мәдени саясаттың
ұзақ мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу қажет. Онда қазақстандықтардың
бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет
кластерлерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек деген елдің
рухани саласындағы бағыт-бағдар беретін үлкен мәні бар құжатқа айналған
сөздерімен бұл оқу құралында іштей сабақтас.
Бұл оқу құралының зәрулігі Қазақстан республикасы тәуелсіздігі
тағлымы мен тәжірибесін таразылау талабынынан да туындайды.
Қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін
қалыптастыру нәтижесінде мемлекеттігіміз, тәуелсіздігіміздің, қазақ
тілінің қолданылуы, мәңгіліктігі баянды болмақ. Сана серпілісі жағдайында
ғана қазақ мемлекетінің еркін ойлы, азат, іскер де қабілетті, отаншыл
азаматы өсіп шығады. Осы орайда аталған оқу құралында сөз болған ұлттық
драматургия, театр өнері мәселелері ұлтымыздың өзін өзгеден айрықшалайтын
дара мүсінін, дербес мінезі мен мәдениетін танып-түйсінуіне ықпал етері
сөзсіз. Халқымыздың рухани болмысы мен танымдық зердесін пайымдауға дәнекер
болмақ.
Аталған оқу құралы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде төл топраққа
тән өнер, салт пен дәстүр, парасат пен кісілік, тіл мен таным, ұлттық
психология бедерленген ұлттық драматургиямыз қарастырылған. Екінші бөлімде
ХХ ғасыр басындағы балалар әдебиетінің көрнекті өкілдері жайында, балалар
әдебиетінің даму бағдары, жанрлары туралы рухани шежіремізді көпшілікке
ұсындық.
Бірінші бөлім
1ТРАГЕДИЯЛЫҚ ПЬЕСАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДРАМАТУРГИЯҒА ЫҚПАЛЫ
1.1 М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы трагедиялары
ХХ ғасырдың 20-жылдарында елімізде, бұрынғы Кеңес Одағында ғана емес,
тұтас Еуро, Азия құрлығындағы экономика, саясат, мәдениет пен қоғамдық ой-
санада орасан зор өзгерістер болды. Сол өзгерістер дәуірінде әдебиетіміз
қаншама пікірталастарды, түрлі бағыттар мен ағымдар арасындағы қызу
айтыстарды басынан кеше жүріп дамыды. Көркем сөз өзіне дейін қалыптасқан
гуманистік, демократиялық, ағартушылық, реалистік үрдістерді сақтап, оны
одан әрі дамыта алды. Қазақ әдебиеті замана, уақыт, өмір, қоғам, адам
тіршілігінің пәлсапасын эстетикалық игеру бағытында халық әдебиеті мен
мәдениетінің інжу-маржандарын қолданды. Қазақ халқының сөз өнеріне етене
жақындығы, ерекше қабілеті белгілі. Оның дүниені эстетикалық қабылдау,
бейнелеу әрекетінің аса еркіндігі, өткірлігі, шеберлігі [4, 264 б.]
арқасында қазақ қоғамдық санасы жоғары көтерілді. Әсіресе Ташкентте
топтасқан алашшыл ақын-жазушылар мен қайраткерлердің қазақ мәдениетіне 1920-
1924 жылдары қосқандары мәнді де сүбелі болды. Ұлттық таным-білік
интернационализм жетегінде кетпей, елге қажетті біраз дүниелер шығып
үлгерді, айтпақ ой-пікірге тежеу салынбады [5, 276 б.]. Сондықтан да ХХ
ғасырдың 20-жылдарында әдебиетіміз биік белестерге көтерілді, алуан түрлі
ұлылы-кішілі таланттар тарих сахнасына шықты. Өйткені тұрмыс-тіршілік те,
сана-сезім де дәуір толқынына кезікті де, ескіні қирату, жаңаны орнықтыру
процесі мейлінше қатты жүрді. Бұл – бір. Екіншіден, патша заманында
тұншыққан ой-пікірдің демократиялық негізде ағыл-тегіл айтылуына мүмкіндік
туды. 20-жылдары ойды тежеу, сақтана сөйлеу, көрбілтелеп айту машығы
болмады [6, 203 б.].
Әдебиетімізде поэзия, проза, публицистика, драматургия жанрлары
дамумен бірге олардың түрлері, көкжиегі кеңейе түсті.
20-жылдар бүкіл қазақ әдебиетінің тарихында жаңа, үлкен, даңқты кезең
болғандығын зерттеушілер айтып жүр.
Кеш туып, ерте ержеткен драматургиямыздың 20-жылдардағы дамуында
сапалық өзгеріс мол сезілді. Қазақтың профессионалды Қ. Кемеңгерұлының
Алтын сақина, М. Әуезовтің Еңлік-Кебек, Қарагөз, Ж. Аймауытовтың
Мансапқорлар, Шернияз, Б. Майлиннің Жасырын жиналыс, Ауыл мектебі
пьесаларының маңызы, тақырыбының өзектілігі, көркемдік әдіс-амалы, идеясы
тым жоғары.
20-жылдардағы драматургтер дәуірдің пісуі жеткен көкейтесті
мәселелерін сол қалпында суреттей білді. Сол кезеңдегі ең басты ерекшелік –
қаламгерлердің қоғамның кескін-келбетін бұлжытпай, ойдан шығармай,
боямасыз, шынайы көрсетуі.
20-жылдардағы пьесалардың өзі-ақ ұлттық толысу үрдісінің, құбылысының
қыр-сырын түсінуге көмектеседі. Ж. Аймауытов, Қ. Кемеңгерұлы, М. Әуезов,
М. Дулатов, Б. Майлин, С. Сейфуллиннің көркем шығармалары, пьесалары –
қазақ халқының рухани тарихына бедерлей кескін салған зор құбылыс.
Сондықтан әрбір көркем шығарманы, соның ішінде драмалық шығармаларды
талдау барысында ұлттық болмыс ерекшеліктерін саралау, жалпыадамзаттық
өркениеттегі қазақ әдебиеті мен мәдениетінің орнын айқындау – әдебиет
тарихының маңызын арттыра түсері даусыз.
Біздіңше ХХ ғасырдың алғашқы кезеңінде драматургия жанры ірі екі
кезеңді бастан кешірді деуге болады.
1. 1898-1917 жылдары – пайда болу, алғашқы талпыныс дәуірі.
2. 1917-1930 жылдар – даму, қалыптасу, өркендеу дәуірі.
Біз бұлай жылдар жігіне бөлгенде драматургия туралы ғылыми еңбектерді
зерделей зерттеу барысында осындай топшылауға келдік. Жиырмасыншы
жылдардағы қазақ драматургиясы – жанрлық жағынан қалыптасып дамудың
бағытын, әдісін іздеген өсу, өрлеу жолындағы драматургия еді. Сондықтан да
олар кейбір кемістіктеріне қарамастан драматургиямыздың көркемдік жағынан
дамуына, реалистік, жанрлық сипатта қалыптасуына жол ашып, оны реалистік
дәстүрге бағыттады [7, 24 б.] – деген белгілі драматургия жанрын зерттеуші
ғалым С. Ордалиев пікірі де біздің топшылауымыздан алшақ жатқан жоқ.
Жаңа ғасыр басындағы өзекті мәселелерді көркем өнерде бейнелеуге
әдебиетіміздегі тың да тосын жанрлардың бірі драматургия қосылды. Қазақ
драматургиясының тырнақ алды туындылары жазылған сәттен-ақ қолданысқа
түсіп, далалық сипаттағы шағын сахналарда қойыла бастады [6,104 б.]. ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанның басқару орталықтары болған
Орынбор, Омбы, Оралда орыс, татар театрларының ашылуы қазақтың сахналық
ойын-сауық үйірмелерінің дүниеге келуіне ықпал етті. Соның нәтижесінде
Верный, Түркістан, Семей, Қызылжар, Атбасар, Ақмешіт, Ташкент, Торғай, Орда
қалаларында оқушы жастар күшімен пьесалар қойылып, ойын-сауық кештері
өткізіліп тұрған. Қазан төңкерісіне дейін-ақ Б. Серкебаев (Бақсы,
Ғазиза, Жер дауы), К. Төгісов (Надандық құрбаны), А.И. Лиханов
(Манап) И. Меңдіханов (Малдыбай, Үйшік-үйшік, Тамырлар,
Байғұстар), Ә.Сұлтанов (Дариға-Қайдар, Сүліктер), І. Біләлов (Ищанға
ықылас), Р. Төлешов (Тұрмыс, Біздің молда) т. б. драма
жазушылардың аттары ұлт оқығандары мен оқушы жастарына кеңінен мәлім
болған. ...Ойын істейміз деп кезенген жерлерде жол бөгеу болмайтын қылып,
тәмәм ескі, жаңа сөздерімізді... жиып-теріп бір кітап қылып драматический
цензурадан өткізіп алсақ, бір санаулы жұмыс біткен болып табылар еді. Және
бұл цензура қазақша драма, комедия жазушылардың да хабарында болу лайық
шығар... [8]– деп Нәзипа Құлжанова цензураның қолжазба кітаптарды қоюға
рұхсат етпейтінін, сондықтан пьесалар жинағын бастырудың жөн екенін
баяндайды.
Переводчик газетінде (1899 ж.) ХІХ ғасырдың соңында Ақмоладағы қазақ
әдеби-драма үйірмесінің спектакльдері Москва, Петербург, Парижде
ұйымдастырылған дүние жүзі халықтарының көрмесінде қойылғаны туралы
жазылған [9]. Сондай-ақ Торғай газетінде Бөкей ордасының жүз жылдық
мерекесіне орай оқушы жастар А.С. Пушкиннің Алтын балық ертегісін қазақ
тілінде ойнағанын жазады [10].
Қазан төңкерісіне дейін-ақ сахналық өнер қазақ жерінде тамыр жая
бастады. Оқушы жастар ойын-сауық кештерінде пьеса қоюды дәстүрге
айналдырды. Бұл дәстүр үзілмей, өрісін кеңейте келе ұлт театрына айналды.
Қазақ даласындағы театр өнерінің дамуына орасан зор ықпалын тигізген орыс,
татар театрлары мен драма труппалары екенін [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10] баса
айтқан жөн. ХХ ғасыр басындағы ойын-сауықтар, қойылымдар ағартушылық
бағытта дамумен бірге драматургия жанрының арнасын кеңейтті. Өмір талабына
сәйкес ұлттық драматургия өз дәстүрін қалыптастырып, биіктерге көтеріле
алды.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері әдебиетіміз де үлкен
өзгерістерді басынан кешірді. Хас асыл мұраларымыздың бағасы салмақты бола
түсті. Саясат шаңына көмілген қазыналарымыздың мәні артты. Сүргінге түскен
рух оянды (А. Егеубаев). Қазіргі кездегі ұлт мұраты, ұлттық сана,
ұлттық таным тіні 20-жылдары қандай дәрежеде екендігін зерделеу қажеттігі
туды.
20-жылдары драматургияның барлық жанрлары бойынша мынадай пьесалар
баспадан жарық көреді:Абыланов С. Күндеспейтін қатын (Қызылорда, 1927ж.),
16-жыл (Қызылорда, 1928 ж.), Аймауытов Ж. Ел қорғаны ( Ташкент, 1925
ж.), Қанапия мен Шарбану (Москва, 1926 ж.),Мансапқорлар (Москва, 1925
ж.), Рабиға (Москва, 1926 ж.),Сылаң қыз (Орынбор, 1922 ж.), Шернияз
(Семей, 1926 ж.) Байғожин Сейполла Педиешіл молдалар (Қызылорда-Ташкент,
1927 ж.), Шана ұлы Волат (Қызылорда, 1930 ж.), Кемеңгерұлы К.
Парашылдар (Қызылорда, 1927 ж.), Алтын сақина (Орынбор, 1923 ж.), Ескі
оқу (Қызылорда, 1927 ж.), Нақымжанов Ә. Үш кезең (Орал, 1929 ж.),
Оспанов Өмірбек, Өтеуов Есенжан Зарлық (Қызылорда, 1927 ж.),
Тоқмағамбетов А. Екі заң (Қызылорда, 1929 ж.), Малабаев Р Үй
тұтқындары, Ғұрып күңі (Қызылорда, 1927 ж.), М. Дәулетбаев
Сұрпақпайлар (Қызылорда, 1930 ж.), Ж. Шанин Арқалық батыр
(Қызылорда, 1926 ж.), Торсықбай (Семей, 1925), Айдарбек қу (Қызылорда,
1928), Батыр Баян (Қызылорда, 1928), Қ. Бәйсейітов пен А. Шанин Зәуре
(Қызылорда, 1930), Тартыс, З. Темірбеков Жанталас, Қ. Басымов
Исатай батыр, Б. Майлин Шаншар молда, Ел мектебі, Неке қияр
(Қызылорда, 1927), Айша, Сәлде, Қос қақпан (Қызылорда, 1927),
Көзілдірік (Қызылорда, 1929), М. Әуезов Еңлік-Кебек (Орынбор, 1922),
Қарагөз (Қызылорда, 1926), Бәйбіше-тоқал (Семей, 1923), С. Сейфуллин
Бақыт жолында (Орынбор, 1922), Қызыл сұңқарлар (Орынбор, 1922),
М. Дулатов Балқия (Орынбор, 1920).
Төмендегі шығармалар қолжазба күйінде тарады:
Қ. Басымов Айлалы қонақтар (1923), М. Күзембаев Бақытсыз қыз,
Омаров Ұ. Балчабай, сонымен бірге авторы белгісіз Жылау-сықтау пьесасы.
ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ ұлттық драматургиясының даму,
толысу және көркемдік жетістіктерін, кемшіліктерін байыптау үшін, жанрдың
жетілуіне өзіндік үлкенді-кішілі үлес қосқан драматург-қаламгерлердің
драмалық шығармалары түбегейлі қарастырылды.
Драматургияның іргелі жанрының бірі трагедияның көркемдік ерекшелігін
танытатын ең басты белгі – шарт-шұрт айқасқан, шиеленіскен қызу тартыс,
көріністен көрініске көшкен сайын өсіп-өрбіп, күшейіп отыратын оқиға. Әдеби
туындыдағы тартыстың мән-мазмұны мен тегі, көркемдік өрнектелуі,
байланысуы, күшеюі және шешім табуы аса маңызды. Трагедиядағы тартыс пен
образдардың маңызы, салмағы туралы талай-талай орнықты пікірлер айтылған.
Трагедияда тартыс пен мінездің шымыр байланысы болуы қажет. Мәнсіз-
мақсатсыз әрекет пен қозғалыс, сюжет шашыраңқылығын трагедия жанры
көтермейді. Бұл орайда тартыс қана оқиғаны шымыр түйіндей алады. Ұлттық
драматургияның теориялық мәселелерін тереңдей зерттеген Р. Нұрғали
трагедияның өмірге айрықша жақын екенін айтады да, оның себебі, бұл жанрда,
тіршіліктің сан алуан қайшылықтары, ғаламат тартыстар мен сезімдер
шайқасы, ойлар мен идеялар қақтығысы ерекше зор пафоспен әрі реалистік
тереңдікпен бейнеленгенін айтады [11,93 б. ].
Н. Ғабдулиннің нақты өмірдің шындығын, тарихи мәнін әйгілейтін ірі
характерлердің, жеңуге болмастай ерекше күшті қайшылықтардың тартысы
[12,150 б.] деген пікірі трагедия табиғатын аша түскен. Трагедия жанрын
зерттеушілердің бәрі де екінші бір ерекшелігі ретінде – бас қаһарманның өз
еркінен тыс қателіктер жасауға душар болатынын, оны осы күйге белгілі бір
жағдайдың итермелейтінін айтады.
Трагедияны ұлы сыншы Белинский поэзия гүлі деп бағалаған. Расында
трагедия адам жанының терең күйін шертеді, оқушы мен көрерменді небір асыл
ойларға, философиялық толғаныстарға бойлатып ұшқыр қиял әлеміне алып
кіреді деп жазды дейді Р.Нұрғали [13,152 б.].
Трагедия жанры, трагедиялық тартыс туралы Р. Нұрғали: Трагедия –
драматургияның қаһарлы тартыстар мен адасулар шайқасы қат-қабат өмірдің
объективті қайшылықтарын терең образдар арқылы ашып, зор айқастар, үлкен
күрестерді бастан өткеріп, шындыққа жету жолында опат болатын күрделі
тұлғаның қайғы-шері, мұң-ызасы, эмоциялық-эстетикалық ғаламат әсермен
оқырманға берілетін болмыстың қаны сорғалаған сұрапыл шындықтарын айқара
ашып, қопара бейнелейтін іргелі жанр , – деп В. Волькенштейн [14,136 б.]
айтқан трагедияның өзіндік ерекшеліктерін тереңдете түседі.
Жанрдың көшбасында тұрған, трагедияның негізін қалаушы – М. Әуезов.
Бүгінгі мәдениетіміздің үлкен арнасы қазақтың ұлттық театр өнерінің
дүниеге келуі, профессионалдық үлгіде қалыптасуы мен дамуы М. Әуезовтің
есімімен тығыз байланысты. Ол тұңғыш театрдың шығармашылық өміріне ұзақ
жылдар бойы араласып, негізгі репертуар қорын жасады, оның бағыт-бағдарын
анықтаған драматург [15,39 б.], – деп Б. Құндақбаев драмашының
шығармашылық еңбегіне жан-жақты баға береді.
С. Ордалиев Заманымыздың көрнекті жазушысы М. Әуезов қазақтың
реалистік драматургиясының негізін қалаған, ұлттық театр искусствосының
қалыптасып дамуына ат салысқан, асқан талант иесі [7, 27 б.], – деп
түйіндейді. Қазақ театрының тарихында драматургтің тарихи қызметі былайша
тұжырымдалған( Театрдың сол уақыттағы әрбір жаңа спектаклін, жеке актерлер
өнерін қалт жібермей, үнемі қадағалап, оның табысын көтере, қуана
насихаттап, кемшілігін батыл айтып, зор қамқорлық жасап жүрген
М. Әуезов [16, 101 б.].
Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоқтығына қарамай,
классикалық әдебиеттер үлгісінен сабақ ала отырып, М. Әуезов жанр
шарттарына толық жауап бере алатын Еңлік–Кебек трагедиясын тудырды
[11,78 б.], – деп жазды академик Р. Нұрғали.
Ол – ұлттық драматургия өз топырағында қалай туатынын, фольклордың
мол қорынан қалай сусындау керектігін, озық елдердің жетістіктерінен
үйренудің, тәжірибе тұтудың жөн-жосығын дәлелдеп берген ғалым-драматург
[17, 242 б.], – деген Б. Құндақбаев пікірін белгілі театр танушы, театр
сыншысы Ә. Сығай М. Әуезовсіз ұлттық өнеріміздің келбетін сөз ету мүмкін
емес. Соның ішінде суреткердің театрға сіңірген қисапсыз еңбегі рухани,
эстетикалық дәреже-деңгейіміз секілді [18,32 б.], – деп пікірлерін одан
әрі тереңдете түседі.
Осы тұжырымдардың барлығы М. Әуезовтің болмыс-бітімін, қадыр-қасиетін,
қазақтың ұлттық драматургиясын өркендетудегі еңбегін көрсетеді.
Көркем өнердің асыл мұраты – дүниетаным. Жазушы драматург өзін қоршаған
өмірдің, алыс дәуір оқиғаларының бедерлі белгісін асқан талантпен
суреттеді.
Драматургияның түрлі жанрларының да дәуір, қоғам, ұлттық таным,
болмысты, шындықты беру мүмкіндігінің мол екенін М. Әуезов Еңлік-Кебек,
Қарагөз, Бәйбіше-тоқал пьесалары арқылы дәлелдеді.
М. Әуезовтің драматургия жанрын дамыту, ұлттық театр өнерін
өркендетуде 20-жылдары атқарған тарихи еңбегі әлі де терең зерттей түсуді
қажет етеді. Өйткені оның күні кешегіге дейін бір жақты бағаланып келгені
ешкімге жасырын емес.
М. Әуезовтің 20-жылдары жарық көрген пьесалары қазақ қоғамының
қайшылыққа толы тарихи жағдайын терең, жан-жақты талдап-таныта білді.
Еңлік-Кебек, Қарагөз, Бәйбіше-тоқал пьесалары – төл
драматургиямыздың дамуына тигізген ықпалы, әсері орасан зор еңбектер. Бұл
пьесалар 20-жылдардағы қазақ драматургиясының жай-күйін, дәрежесін танытып
қана қоймайды, сонымен қатар осы күнгі ұлттық театр өнерінің, драматургия
жанрының қанатын кеңге жая өркендеуіне қосар үлесі мол болғандықтан, жан-
жақты зерттеуді қажет етеді.
М. Әуезовтің 20-жылдары жазған жоғарыдағы пьесалары әр кезеңде әр түрлі
зерттелді. Пьесалар жарық көрген уақыттан бастап социализмнің барлық
майданда толық жеңіске жеткенге дейінгі аралықта айтылған сыни ойлар
кейінгі монографиялық зерттеулерге негіз болды. Кешегі кеңестік үкімет
тұсында жарық көрген Р. Нұрғалиевтың Трагедия табиғаты, Күретамыр,
Арқау, Ә. Тәжібаевтың Қазақ драматургиясының қалыптасуы мен дамуы,
С. Ордалиевтың Конфликт және характер,Қазақ
драматургиясының очеркі,
3 20-ЖЫЛДАР КОМЕДИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1. Бейімбет Майлин комедиялары
Трагедия мен драмаға қарағанда комедияның өзіндік ерекшелігі бар. Бұл
жанрға Р. Нұрғали анықтама беру мүмкін еместігін айтып, негізгі белгілері,
басты ерекшеліктері ретінде бас кейіпкерлердің азап шекпейтінін, мұнда да
тартыс пен мінез үлкен роль атқаратынын, жағымсыз кейіпкерлердің өзара
тартысқа түсе беретінін айтады.
Жұмабай Әбіл қазақ комедиясы туралы монографиясында бұл жанрға былай
анықтама береді: Комедия (көңілді топ, өлең) – драмалық жанрдың негізгі
бір түрі, өмірдегі келеңсіз, жағымсыз құбылыстарды, адам бойындағы
міндерді, қасиетсіздікті, оспадарлықты күлкілі етіп бейнелейтін сахналық
шығарма. Комедияға адамның мінезі, іс-әрекеті күлкілі жағдайда, қандай да
бір ерсілік, оғаштық танытатын тұстарда көрсетіледі [61,86 б.].
Егер қазақ драматургиясында трагедия жанрының тууы көрнекті
драматургіміз М. Әуезов творчествосымен байланысты болса, күлкілі
комедияның қазақ сахнасына шығуы жазушы Б. Майлиннің творчествосымен
тікелей қатысты болды [7, 50 б.] –
Бейімбет Майлин – қазақ әдебиеті, өнері, мәдениеті, әдебиеті
тарихында зор ілтипатқа алынар, ерекше қастерленер тұлға. 1920 жылдардың
әдебиетінде ұлттық драма жанрының көшбасшыларының бірі Бейімбет Майлин
әдебиетіміз бен мәдениетімізге өз өрнегін, өз қолтаңбасын әкелді.
Қазақ әдебиетінің негізгі жанрларын қалыптастыруға, дамытуға ерекше
еңбек сіңірген, 20-30 жылдардағы қазақ аулының, қазақ тұрмысының көркем
шежіресін жасаған ерекше тұлғаның бірі ғана емес бірегейі - Б. Майлин.
Бейімбет Майлинді ауыл өмірінің білгірі десек, ол өз дәуіріндегі сыр
мен шындықты кәдімгі тыпыршыған тірі қалпында қолма-қол, бетпе-бет, көзбе-
көз тура сахнадан көрсетуді мақсат еткен де, дәл осы мақсат поэзиядағы
ақын, прозадағы жазушы Майлинді енді келіп, драматургия секілді жаңа сөзге
жетелеп әкелген [62, 112 б.] – дейді академик З. Қабдолов.
Бейімбет Майлиннің 20-жылдардағы драмалық шығармалары көркемөнерпаздар
үйірмелеріне, сауық кештеріне арналып жазылғандығы, ең алдымен, олардың
қысқалығынан, авторлық ремаркалардың ерекшелігінен аңғарылады. Шағын
пьесалардың қайсысын алсаң да, кейіпкер саны көп емес, олардың киімі екі
ауылдың бірінен табыла береді, күрделі декорацияның, ат-көпір театр
жабдықтарының қажеті жоқ. Үнемі таныс орта, белгілі мекен. Бейімбет
пьесаларының көбіне комедия болып келуі оның талантының айрықша сапалы,
дара сипатын танытады. Авторлық идеалды, суреткерлік мұратты күлкі арқылы,
әзіл-оспақ, мысқыл арқылы орнықтыру – комедиограф нысанасы [63,192 б.].
Драматург алғашқы драмалық шығармасы Шаншар молда пьесасында-ақ
кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы арқылы 20-жылдардағы адам
өміріндегі кей келеңсіздікті, оның алуан түрлі сырларын әжуалайды. Молда
мен Әбіш монолог, диалогтерінен олардың ішкі жан-дүниесімен танысамыз.
Молда (біраз ойланып отырып). Мен бір бақытсыз, өзім сияқты молдалар
ақшаны күректеп тауып жатыр. Олардың елінде түсім көп: күні құрғамай
өлім... Менің келгеніме екі айдан асты, әлі бір тышқан мұрны қанаған
емес... Қанапияның шешесі мен келгенде өледі деп жүр еді, о да жазылып
кетті... екі-үш баланың бес-он тиыннан берген жұмалығынан не өнсін!.. Бірі
оңбаса, бәрі оңбайды. Басқа жағынан да бақытымның ашылып тұрған жері жоқ.
Күні-түні жалғыз басым, тіземді құшақтап жатқаным. Ешбір әйелмен сөйлесе
де алмаймын... (Ойланып) Осы Жамали Кәлпе Әйел заты сабырсыз келеді, олар
өздері кісіге соқтығады деуші еді, сонысы өтірік пе? Маған өмірімде бір
әйел соқтығып көрген емес. Өз аяғынан келіп соқтығу түгіл, өзім барып бас
исем де, көнбейді. Әлде, менің әйел қызығатын түрім жоқ па?.. (Омырау
қалтасынан айна алып қарайды) Мынау екі бет, азырақ солғындығы болмаса, мап-
майда, мұрным да әп-әдемі, жебем белдиіп-ақ тұр, ортасы азырақ таңқияды,
бірақ молда болған соң, үйтпесе болмайды да. Асқа батырылса, мәкүрік
болады... Бәрін қойып, мына көзді айтсайшы: осы көзім сұлу-ақ емес пе!..
Қандай әйел болса да, мен дегенде еріп-ақ кетуге тиіс емес пе!.. Әлде
бозбалашылықтық ретін білмей ме екем?.. Олай болғанда, бірер епті жігітпен
жақын болып, соны жеңге қылсам қайтер еді!..
Молда монологі арқылы оның бар мақсат-мұраты белгілі болады. Драматург
юмормен шектесіп жатқан ащы мысқыл, сатира арқылы түрлі кеселді қылықтарды
әшкерелейді. Молданың нәпсі құмар, пысықайлығы пьесада орынды көрініс
тапқан.
Әбіш. – Ұрмайды. Ұрма – дейін. Нақ қорықсаң, тамағыңды ішкен соң келе
қоярсың. (Ахметқали нанар-нанбасын білмей шығып кетеді.) Бұл жауыздың ісін
қарашы: байдың маубас баласы бір күн дұрыс сабағына келген емес, оны ұрмақ
түгіл, маңдайынан шертпейді, мынау – зеп-зерек бала, жоқты сылтау қылып,
екі күннің бірінде осыны ұрады да жатады. Былтырғы біреуі: Қатының ойнас
қылады екен, кітаптан қарап білдім – деп байдың баласы мен келінін араз
қылып, ақырында келіні таяқтан өлесі болды. Соның ызасы да бар шығар,
әйтеуір... (Жымыңдап) екеуміз көңіл қосып жүрміз... енді мына құзғыны оны
тағы сезіп қойып, маған көз алартатын болып жүр. Кеше тақсыр, қолыңды бер
деп жорта қолын алсам, сенің қолың қарам ғой, қол беруге де болмайды–
дейді.
...Сопысынған молданың талайының сәлдесі боққа былғанып жатқанын көріп
ем... Ә, құдай [ 64,12 б.]...
Әбіш монологінен өліге құран оқып, тіріге ішірткі жазып, дем салып,
тұмар жасап, мал тауып жүрген молданың бар мақсат- кейпі одан әрі ашыла
түседі.
Шаншарда молданың балаларға жасаған зәбірін, ішірткі жазу, дем салу,
Зағипамен кездесіп сөйлесуі сияқты әрекеттер жұртшылықтың көз алдында өтіп
жатады. Бұл – шығарманың әсерлілігін күшейтеді, [65,13 б.] – деген
Б. Майлиннің драматургиясын зерттеген Р. Рүстембекова
пікірі орынды.
Осы комедия туралы ...образдар оқиға, қимыл үстінде жасалмайды,
мінездерде психологиялық дәлел тапшы. Бас кейіпкер Шаншардың өзі ішкі
дүниесін іс-әрекет арқылы ашудың орнына ой арқылы (монолог) мәлімдейді
[62, 116 б.] – деп академик З. Қабдолов бірталай кемшіліктерді көрсетеді.
Солай болғанмен де 20-жылдардағы ұлттық санаға әсер еткен, комедияның
дамып, кең қанат жаюына жол салған туынды екендігінде дау жоқ.
Драматургтің 1920 жылы жазылған көркемдігі жоғары, идеялық мазмұны
терең туындысы – Неке қияр пьесасы. Комедия 1926 жылы Қызылорда қаласында
шыққан пьесалар жинағына енген. Әзілі, сатирасы басым бұл пьесаның шырайын
табиғи өрбітілген диалог, әрекет ажарландыра түскен. Комедиядағы диалог
астарында уытты мысқыл, ащы ажуа мол. Б.Майлин комедиясындағы диалогтер
қарапайым болғанмен белгілі дәрежеде адам көңіл-күйі мен мінез-құлқынан да
көп мағлұмат береді.
Кәрім (кейіп).– Әй, енді бұ да шала өлтіріп отыр. Апырым-ау, адам
деген айтқанды істеп шыға алмас болар ма? Кеше ауылдан шыққалы қақсадым:
Үлкендеу әйелдер, бойжеткен қыздар келсе, ұшып тұрып, иба ғып сызыла қой–
деп. Мелшиіп отырады да алады... Түйедей-түйедей қыздар келіп жатыр,
солармен ілесіп сөйлесіп адам деген бір жасап қалмас па?.. Сомпиып күйеу
отырған соң, олар қайтсын, кетеді де қалады... Әлгіде Үкібас үйіндегі
құдағи келді, осы ауылдағы әйелдің ішіндегі тілдісі, адуыны сол. Сондай
адамдарға сөзге мерт қылу деген өлім ғой... Ол кіріп келгенде, мынау
мелшиіп отырып алып еді, әзілі аралас бірталай сөз айтып шаңымызды аспаннан
келтірді.
Жомарт. Осы өзім күйеу болмай, жұрт күйеуге жарымас: әлгідей құдашалар
келгенде, шымшып-шымшып алармын ғой...
Жәлен. Көкетайлар-ау, біреуің тұр дейсің, біреуің тұрма дейсің
қайсыңның тіліңді алайын? Дұрысын айтыңдаршы, көкетайлар!
Кәрім. Тұрма деген кім?
Жәлен. Мына Жомарт айтты: Қыз, қатын келгенде, түрегеліп сызылу бұл
күнде қалған– деді. Тұрмай отыра бер,– деді. Әй, Жомарт, сен осылай
дедің.
Кәрім (Жомартқа). Тұра қал. Сен қайдан шығарып жүрсің оны?
Жомарт (сасып). Маған жүрерде Жалақтың қатыны айтып еді.
Кәрім. Әй, ойбай!.. Жалақтың қатынынан үлгі алған соң, сендер не
оңайын деп едіңдер...
Жомарт (ашулы). Әңгіме тұруда емес, жайдары ашық болып, тақылдап
ілінісіп отырса, қатындар қарсы сөйлемек түгіл ығып кетеді... Мына кәпірді
кім басынбасын: басының салбырап отырғаны мынау... Осы итке ерегескенде
бүгін құрдасымды өзім жаныма алып отырсам ба екен?
Жәлен (ала көзімен қарап). Сен ойыңның бұзықтығын айтпасаң да білем
[65, 234 б.] – деген алғашқы пердедегі үзіндіден-ақ Жәлен, Жомарт, Кәрім
бейнелері айшықтала түскен. Жәленнің ынжықтығы, ақылсыз, пайымсыздығы
көрініп түр. Ол әйел адамдармен, қыздармен дұрыс сөйлесу тұрмақ,
жолдастарының да ақылын бойына сіңіре алмайды. Адам аты бар, қолынан
ешқандай іс келмейтін бір пенде.
Күйеу жігіт пен Зейнеп арасындағы диалогтен Жәленнің сорақы мінезі
тіпті одан әрі айқындала түседі.
Бейімбет Майлин Неке қияр пьесасында адам образын жасауға керекті
шарттардың түрлі компоненттерін шебер пайдаланған. Жәленге мінездемені
авторлық ремарка арқылы емес, Ылаңбай сөзімен береді. Қой, Қайралап азырақ
ернінің жырығы бар, сақалды келген қара жігіт деп сонда-ақ айтқам –
дегенінде Б. Майлиннің өзіне ғана тән мысқыл бар. Драматург бұл
комедиясында адам бойындағы түрлі оғаш әрекетті улы мысқылмен түйреп, уытты
күлкіге айналдыру арқылы сатиралық мінез, сахналық мүсін жасаған.
Пьесаның тағы бір ерекшелігі мұнда ұлттық колорит басым. Олай
дейтініміз – күйеуді қайын жұрттың қарсы алуы, қыз ұзату кезіндегі кәде-
жора, ырымдар, қыз көрсету сияқты ұлттық дәстүрлер, күйеумен қалжыңдап
ойнап сынау да табиғи қалпында.
Кәрім (маңызданып). Бұра сөйлеген күлуге жақсы деген, құдағи, Әзілге
айтам... ер жеткен балалардың бірін-бірі амандықта көргені, танысқаны
жарастықты ғой деп келіп отырмыз. Ауыз толтырып айта қойғандай әкелген
нәрсеміз жоқ. Шапан-шықпаттың өзі бұл күнде болыңқырамай жүр ғой... Азын-
аулақ тиын-тебеніміз бар, орамал тонға емес, жолға жарайды деген қазақтың
ырымы ғой...
Сары қатын. Байғұс енді әруақты орынға ең болмаса, бірер шапан тауып
әкеле алмағандарың ба?
Кәрім. Бір шапанды табармыз ғой...
Келіншек. Шешей-ау, сені алдап отыр, ұтылма шапандары көп.
Кәрім. Атай көрмеңіз, құдағи, бұйырмасын, дардай Қайырекеңнің
шаңырағына бір шапансыз жөн болмайды деп, құдаңның намазға киіп жүрген
жалғыз шапанын сыпырып әкеліп отырмын.
Сары қатын. Жарайды толық берсең, ақшаңа да көнейік.
Кәрім. Сұрап қараңдар, шамамыз келер ме екен.
Келіншек. Шамаларың неге келмесін, күйеу – байдың баласы, қыз – байдың
қызы, бұл екеуінен алмағанда, қайдан аламыз?
Сары қатын (келіншекке). Келін, сен айтшы, мен ақшасының есебін де
білмеймін.
Келіншек. Не сұрайтыны бар: жүз сом берсе болады да.
Кәрім (жағасын ұстап). Астапыралла, құдағи, өлшемей кестіңіз...
Сары қатын. Көп болмас, құда, сендер түгіл, жалғыз аты бар Шапайдан да
30 сом алдық.
Кәрім. Ендеше сол 30 сомды алыңдар.
Сары қатын. Қой, ойбай, оны алып жаман атты болғанша алмайық та,
көрсетпейік те... Етегін ашып отырған Әлімнің қызы бұл емес... Алған-берген
ешнәрсе болмайды, тек әшейін бәленшенің қызын көрсеткенде, пәлендей
алыпты деген аты болмаса... Берсеңдер өз мерейлерің. Тіпті бермей
кетсеңдер де, өйтіп ауыздарыңды қу шөппен сүртпеңдер... (Жәлен
жалтақтайды).
Кәрім. Ендеше елу сом алыңдар.
Қатындар. Жоқ!
Кәрім. Жетпіс сом болсын, құдағи.
Жомарт. Ой, үстей бердің ғой.
Сары қатын (Жомартқа). Жәй отыр, құда, Базарбайға мал жиып беретін сен
емес [65, 23 б.].
Сары қатын, Кәрім сөздерінде тамаша юмор бар, күлмей қоймайсыз,
күлкінің күші – шыншылдықта, шынайылықта (З. Қабдолов). Ауыл адамдарының
мінез-құлқын, іс-әрекетін жетік білетін Б. Майлин пьесада салқар сахара
шындығын бар бояу көркімен бейнелейді.
Комедияда автордың жөн-жора ұстаушы құда, құдағидың мінезін тіпті
сөйлеу мәнері арқылы кейіпкер мінез-құлқын барша болмысымен сахнаға алып
шаққанына тәнті боласың.
Ақшаның есебін білмегенсіп отырған Сары қатын отыз сом аталғанда тулап
қоя береді.
Күйеу, құда, молда, Ылаңбайлар жан-дүниесін табиғи күйінде ашып
беруге ұмтылған автор кейіпкер характерінің әр белесіне сәйкес түрлі штрих,
детальдарды орнымен пайдаланған.
Одан кейін драматургтың уақыт талабына сай жазылған, идеялық жүгі де
салмақты пьесалардың бірі – Көзілдірік пьесасы
Алғашқы көріністегі Мәреш, Зейнеп, Маржан диалогінен заман тынысын,
мезгіл мінезін көреміз. Заман толқыны, сауатсыздыққа қарсы күрес - еліміз
тарихындағы ерекше кезең. Осы кезеңнің көркем ескерткіші Ауыл мектебі
комедиясы – Б. Майлиннің ғана емес, әдебиетіміздің елеулі дүниесі болғанын
уақыт дәлелдеді.
Әйелдердің оқиық, ең болмаса, Сауқымның қызы құсап өлең кітап оқып
отырармыз деген өр талабына қарсылық көп. Сол қарсылардың ең үлкені
Дәрібайдың надандығы үшінші көріністе-ақ әшкере болады.
Дәрібай (отырып қалтасына қолын салып, орамалға түйген қағазды шеше
бастайды). Илеудегі құдамыз бір аттың майын сұратқан екен. Соған Әміржанның
мініп жүрген ала аяқ кер бестісін беріп жіберейін деп едім. Келген адамы
қорқақ па қалай, қағазы болмаса жолда әуре қылады деп отырғаны (бүктеулі
жалба қағазды ұсынады). Мынау соның қағазы ма екен, оқып қараңызшы...
Мұғалім (оқиды)... Құнан өгіз, қызыл тарғыл, мінер жақ құлағы тілік...
Дәрібай. Жоқ ол болмады... биылғы тасаттыққа сататын өгіз екен ғой.
Жануар Ресей тұқымы еді, өгіз-ақ болатын еді... Мына біреуді қараңызшы.
Мұғалім (оқиды). Бектемірге сегіз сом, Шынтайға былтырғы шөптен қалған
бір сом елу тиын...
Дәрібай. Ойбай, о да болмады, мынау шығар.
Мұғалім (оқиды)... Түсі кер, артқы аяғы ала, маңдайында төбелі бар,
жасы бесте.
Дәрібай. Е, осы екен!.. (қағазды алып, бір ұшын жыртып таңба салады)
қағаз танымаған қиын-ақ қой. Әйтеуір ауылда сіздің барыңыз да жақсы[65,
131 б.].
Шіренгенде қара жердің белін қайыстырып жіберердей жуанның қалтасында
жүрген бұл қағаздар күлкі келтіреді [13, 222 б.].
Мұнда комизм Дәрібайдың іс-әрекетінде. Дәрібай мен мұғалім қарым-
қатынастары күлкілі жағдай туғызып отыр. В.Г. Белинскийдің айтуы бойынша,
күлкіліліктің қайнар көзі, өмірлік құбылыстар мен парасатты болмыс
заңдылықтары арасындағы қайшылықтарда жатады [67, 198 б.].
Дәрібайдың ой-пікірімен (сауат ашуға қарсылық) әрекеті арасындағы
қайшылық сатирамен берілген. Дәрібайдың әр қимылы шынайы.
Төртінші көріністе мұғалім монологінен бар мән-жаймен қаныға түсеміз.
Белгілі жағдайды мұғалім ұзақ баяндайды. Бұл пьесаның драматизміне нұқсан
келтіріп тұрғанын аңғару қиын емес. Шағын көлемді шығармада кей жәйттарды
сахналық әрекет арқылы бейнелеу қиын болған соң, автор эпикалық тәсілдерді
әдейі мақсатты түрде пайдаланған [13, 229 б.].
Бесінші көріністен Б. Майлиннің юморлық қабілетінің, сезімінің
күштілігін көреміз. Дәуір суретіндегі комизм белгілерін көру, оны өз
шығармасына арқау ету – Б. Майлиннің ерекше сипаты. Ол қоғамдағы, өмірдегі
әр қилы қайшылықтар салдарынан туған күлкілі жағдайларды, комизмді табады,
суреттейді, мысқылдап шенейді.
Маржан. Емшегім иіп кеткенін қарашы, әлгі басы құрғыр бала жылап
жатпаса игі еді...
Дауыс (сырттан). Мәреш! Ағам ұрсып жатыр, тез қайтсын дейді.
Байпағымды жамап берсін, дейді. Қалаға барам, дейді.
Дауыс. Маржан қара сиырыңның торпағы суатқа жығылып, өлейін деп жатыр
Жапай болса, Зейнептің желкесінен ұрып: Мұның не?– деген мұғалімге:
Қатын менікі. Жұмысың болмасын! Оқытпаймын! Саған сыйға тартатын қатыным
жоқ!..– деп Зейнепті алып кетеді.
Драматург тапқыр юмормен түрлі бейнелерді аша білген. Сол арқылы заман
тынысын, адам психологиясын аса дәл беріп отыр.
Пьесаның соңғы көрінісі балалар аузымен айтылатын үгіттік ұран
сөздермен аяқталады. Пьесаның ашық үгіт сарынымен бітуі шығарманың
тұтастығына, драмалық композициясына нұқсан келтіргенмен, дәуір талабы
үшін қажетті шешім еді [13,49 б.]– деген Р. Нұрғалиев пікірі орынды.
Көзілдірік комедиясы – үш перделі комедия, 1929 жылы Қызылорда
қаласында жеке кітапша болып басылып шыққан. Драмашының шығармашылық
эволюциясын бажайлағанда, бұл шығарманы Р. Нұрғали: Шағын пьесалар жазу
үстінде драма заңдылақтарын игерген Майлиннің өзіндік тәжірибесі, етене
тәсілдері Көзілдірік комедиясынан айқын көрінеді [11,323 б.] – деп дұрыс
бағалаған.
Пьесаның композициялық құрылысында драматургияның ең қажетті белгілері
бар. Ол сахнада шағын адаммен-ақ өмірдің шынайы суретін беріп, кішкентай
детальмен-ақ ірі проблемаларды қозғайды.
Драмалық шығармаларда адам үнемі іс-әрекет үстінде көрінуге тиісті.
Бірақ бұл шартты үнемі орындай беру – қиынның қиыны. Солай болғанымен де
пьесада сол жылдары драмалық шығармаларда көп кездескен ұзақ сонар, бос
баяндаулар жоқ. Б. Майлин авторлық ремаркаларда декорацияға, кейіпкерлердің
қозғалыс-қимылына, психологиясына қатысты дәл ескертулер береді. Мысалы,
Төр үйде болыс пен хатшысы. Болыс Байсалбай желегейленіп, тақияшаң,
тырнағын алып отыр. Хатшысы Ормантай кішкене айнаға қарап шашын тарап
отыр. Шашының үрпиген жерін, алақанына түкіріп алып, сипап қояды. Одан
кейін жазуына кіріседі... Ауыз үйде қағаз көшіруші Жүсіп столға жабысып,
бірдемені жазып жатыр... Далаға шығатын есікке таяу босағада көшір –
рассыльный Бақыт таспамен жүгенді көктеп отыр – деген авторлық ремаркадағы
қимыл-әрекеттің өзі күлкі шақырады.
Жүсіп.
Қазақтың атқа мінген балалары,
Елінің алға ұстайтын даналары.
Қазақтың надан елін ел қылам деп
Келгенше тырысып жүр шамалары...
Бақыт. Қой мынауың өтірік.
Жүсіп. Неге?
Бақыт. Ел ішінде қазақты ел қылам деп жүрген адамды көргенім жоқ, жем
қылам десең нануға болады.
Драматург өмір шындығын юмормен көрсетеді. Ел пысықтарын, залым
билеушілерін, атқамінерлердің өз елін жем қылсам деген билік құмарлығын
күлкіменен шенейді.
Пьесада әрекет, қимыл бір көріністен екінші көрініске ауысқан сайын
күшейіп, кейіпкерлердің түрлі қырлары ашыла түседі. Болыс кеңсесіне шалдың
келуін көрсету арқылы қызық ситуация жасаған. Шалды хат көшірушінің
болысқа, болыс хатшыға, хатшы хат көшірушіге, ол ауылнайға жіберіп
қақбақылдағаны ызаңды келтіреді. Бюрократизм, түкке тұрмайтын қағаз үшін
адамды әуре-сарсаңға салу – ел арасына кең тараған індеттің бірі. Одан әрі
болыс еңбекақысын сұрап келген Қасенге ақшасын бермегені былай түрсын,
ұрсып, ерегіссе мен мүлде мұғалімдіктен шығарып тастармын – деп екіленіп
тұрғанда хатшы Ормантай тұрған аулынан арыз түсіру керектігін айтып,
жұмыстан шығару тұрмақ, жала жауып айдатып жіберудің жолын көрсетеді.
Б. Майлин одан әрі елдегі сауатсыздық, тілдегі шұбарлылықты кішкентай
штрихпен-ақ шебер шенейді. Болыс кеңсесіндегі жұмыс уақытын сипаттайды да:
Ормантай (екінші бір қағазда алып). Мына біреуін қанша оқысам да
түсіне алмадым.
Байсалбай. Неменесіне түсінбедің, қазақша жазылған емес пе...
Ормантай. Жазуы қазақша болғанымен, сөзі қазақша емес шығар деймін.
Байсалбай. Оқып көрші.
Ормантай (оқиды)... Қайыңтүп болыстық атқару комитеті уез атком губерне
атком қаулысымен соған сүйеніп, майдың он бесі, 1925 жыл, нөмірі 1825-нің
үшін сол қаулының үш параграфы бойынша бұдан былай, яғни майдың он бесі...
Дәуірдің ащы шындығы осылай еді.
Одан әрі пьесадағы негізгі кейіпкеріміз, төремен танысамыз.
Келген Төре болыстың ескі танысы Ақбан судья болып шығады.
Көшір, Бақыт әңгімесінен Ақбан содьямен толығырақ таныса түсеміз.
Былтырғы ел аралайтынымызда Таңсықбайдың үйіне барып қонғанбыз. Таңсықбай
үйінде жоқ екен. Жатарда шешесі қызын бөтен үйге жатқызыпты... Түнде содья
қызға қол салам деп барса, қыз жоқ... Бір мезгілде бұрқылдап бізге келді.
Әйда, жүр, қызды іздейік деп. Мелетсені оятып, киіндірді. Болыс – ұят болар
деп азырақ қынжылды да жата берді... Содья, милиция үшеуміз шықтық. Әр үйді
барып, бір оятамыз...
Жүсіп. Сонда не деп сұрап жүрсіңдер?
Бақыт. Таңсықбайдың қызы бар ма дейміз...
Оқығанмен ішкі жан-дүниесі адамдық қасиеттен жұрдай кісімсіген
Ақбанның сорақылығы орнымен шенеледі. Оның нәпсіқұмар, жеңілтек, арсыз
мінезі мысқылмен әжуаланған. Ақбанның комедияда сөзі мен мінезіне әрекет-
қимылы сай шыққан және өте сәтті образ. Сөз әлпетінен Ақбанның ойы, мақсат-
мүддесі, ниет-пиғылы толық айқындалады. Мұндай есердің өркөкірек келетіні,
адамға деген мейірім-қайыры жоқ содыр-сотқарлығы айрықша көзге түседі.
Екінші пердеде Жамалмен әңгімесінде қыз ақылды сөзбенен алдына тосқауыл
қойғанда, Көнбеген қызды... Маған ти, мен алам! Мен пүртекел істеп
арестовайть қылудан тайынбаймын – деп қызды күшпен де жеңбек болады.
Үшінші пердеде кешегі көшір Бақыттың болыс болуы, Жамал, Қасендердің
ойын көрсетуге дайындығы суреттеледі. Көзілдірік комедиясындағы драмалық
тартыстың екінші пердемен бітетінін Б. Майлиннің шығармашылығын зерттеуші
Т. Нұртазин дұрыс көрсеткен. Композициялық жағынан үшінші пердеде
селкеулік мол. Тұтас драматизм, үлкен жүлге үзіліп қалып, үйірім-үйірім,
басы қосылмаған сценалар берілген. Бақыттың болыс болуы, оның сөздеріндегі
ірілік көркемдік шешім таппай, таза үгіттік ыңғайға ауысып кеткен. Рас,
Байсалбайдың әруақ шақырып, аталастық-рулық жолмен Бақыттың аузын алмақ
қылықтары, Ақбанның мұғалімдік қызмет сұрауы – күлкілі ситуациялар [68,
310 б.].
Жасырын жиналыс алғаш рет 1930 жылы Еңбекші қазақ газетінде
жарияланған. Майлиннің шағын пьесаларының ішінде көркемдік-идеялық мазмұны
жағынан күрделісі, кейіпкерлер характерінің даралығы мен оқиға құрылысы,
психологиялық шиеленістері жағынан қызықтысы 1930 жылы жазылған Жасырын
жиналыс... [66,25 б.] – дейді Р. Рүстембекова.
Кешегі қазақ ауылын коллективтендіру жылдары аумалы-төкпелі, қиын
белестер дәуірі еді. Адам мен қоғам арасындағы шытырман, қим-қиғаш күрделі
қарым-қатынастың ұлтымызға көп зардабы тиді. Қолдан түрлі таптарға,
топтарға бөлшектеу, олардың арасын шиеленістіріп, әбден ушықтырған күрестің
сипатын драматург шебер бейнеледі. 20-жылдардың 2-жартысында Сталин және
оның төңірегіндегілер билікті алған кезде қазақ аулының жағдайы қиындай
түсті. Мал ортақ, жер ортақ, бәрі ортақ деген ұрандар талайлардың түбіне
жетті. Соның нәтижесінде қазақ ауылдарының малынан, жанынан, ауыл-аймағынан
айрылып, ақсүйек болып қалғаны тарихтан белгілі. Бұл үлкен трагедияның бір
ұшқынын Майлин Жасырын жиналыс пьесасында шет-пұшпақтап сахнаға шығарған
[62, 226 б.]. Мысалы, Нұрыш... Ойбай-ау, байшылсың деп мені айналдырған
ғой бұл, осыдан сескенгеннен екі атымның бірін сатып құтылған жоқпын ба?
Таңқыбай. Мені айтсайшы, бір үйлі жанды асырап отырған жалғыз сиырдан
айрылдым-ау!
Ауыл адамдарының қотан басындағы әңгімесі осы. Бұған дейін жалғыз
сиырдан айрылған ештеңе емес, енді аяқ-табаққа дейін араластырады деген
суық хабар елдің мазасын алып тұр. Бұл әңгімені де шығарып жүрген Құлтай
белсенді. Бұлардың әңгімесі үстіне Тасболат келеді, отырып жатып: Әлгі
Құлтай жын ентігіп жүр ғой: Байлар жасырын жиылыс істеп, колхоздан шығамыз
деп жатыр– деп (жұрт елеңдесіп жағаларын ұстасады).
Нұрыш. Дін жоқ шығар итте!
Таңқыбай. Құрысын мен кетем (Тұра бастайды).
Несібелі. Ойбай-ау, бұзауым жамырап кетер ме екен?.. (Бұл да тұра
бастайды).
Б. Майлин кейіпкерлерін осындай дағдарыс, ер сыналар өткел үстінде
сынайды, мінез-құлқын осылайша ашып даралайды [66, 28 б.]
Бізге бұған дейін темір ұстасы Ержан, ағаш шебері Нұрыш, Рахила,
Несібелі, Таңқыбай әңгімелерінен сырттай таныс мұғалім мінезі әрекет
үстінде толық ашылған.
Мұғалім (отырып, кекете күліп). Жиылыстарыңыз берекелі болсын!
Ержан. Немене екі кісінің басын қоспасқа тәртіп шығарып па ең?
Мұғалім. Жасырын жиылыс істетпеске тәртібім бар.
Ержан. Жасырын жиылысты кісі көзіне көрсетпей істер болар. Біз
аспанның астында, ауылдың қотанында отырмыз.
Мұғалім. Қайда отырғаның есеп емес. (Қалтасынан қағаз шығарып) Мынаған
қол қойыңдар! (Жұрт үрейленеді)
Ержан. Не үшін?
Мұғалім. Осы жиылыста болғандықтарыңа.
Ержан. Жала жапқан қағазға қол қоя алмаймын!
Мұғалім. Қоймайсың ба?
Ержан. Қоймаймын.
Мұғалім. Білдім, сен атқамінерсің, контрсың!.. Сенімен кейін
сөйлесермін. (Қағазды Таңқыбайға ұсынып) Мына жерге қолыңызды қойыңыз.
Таңқыбай (сасқалақтап). Ә?... Бармағымды баспасам.
Ержан. Баспа бармағыңды! Айдаған жеріне бірге барамыз.
Мұғалім. Ә... Агитатор... ауызды қалай біріктірген?! Көрермін!
(Мұғалім сұрланып, жағалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz