Төлен Әбдіков және қазақ әдебиеті
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Ұйқасбаева Ақбота
Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы 4 жылдық, 4-курс
Алматы, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
, 2020 жыл,
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Қ.Ө.Есенова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы 4 жылдық, 4-курс
Орындаған: Ұйқасбаева А.Б.
Ғылыми жетекші: Есіркепова Г.Е.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ АКАДЕМИК С.С.ҚИРАБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Қ.Ө.Есенова
2020 ж. № Хаттама
Дипломдық жұмысқа
ТАПСЫРМА
Студент Ақбота Ұйқасбаеваға университет ректорының 11 11.2019 ж.
№05-0203-19 бұйрығы бойынша Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі тақырыбында дипломдық жұмыс бекітілді.
Дипломдық жұмысты аяқтау мерзімі: 15 05.2020 ж. Дипломдық жұмыста қарастыратын сұрақтардың тізімі:
1. ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ прозасындағы жаңалықтарды
саралау және оның ішінде Т.Әбдіков шығармашылығының алатын орнын айқындау.
2. Т.Әбдіков шығармаларын жанрлық, тақырыптық тұрғыда жіктеу.
3. Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігін көрсету.
4. Т.Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесіне талдау жасау.
5. Жазушының Оң қол, Парасат майданы, Ақиқат туындыларындағы психологизм көрінісін табу.
6. Автор шығармаларындағы көркемдегіш құралдарды табу.
Дипломдық жұмысты орындаудың күнтізбелік кестесі
№
Жұмыс түрлері орындалуының кезеңдері
Орындалу мерзімі
Орындалу туралы
белгі
1
Зерттеу жұмысының өзектілігін негіздеу, ғылыми жетекшісінің кеңесімен диплом жұмыс ының
жоспарын құру
Қыркүйек
Орындалды
2
Диплом жұмысының тақырыбын бекітуге ұсыну, зерттеудің нысанын, пәнін айқындау, ғылыми-
теориялық, методологиялық негізін анықтау
Қазан
Орындалды
3
Зерттеу деректерін жинақтау, теориялық әдебиеттер мен тәжірибелік-мәтіндік талдаулар үйлесімін жүйелеу
Қараша
Орындалды
4
Диплом жұмысының бірінші бөлімін жазып аяқтау, жетекшінің тексеруіне ұсыну
Желтоқсан
Орындалды
5
Диплом жұмысының екінші бөлімін жазып аяқтау,
жетекшінің тексеруіне ұсыну
Қаңтар
Орындалды
6
Зерттеу нәтижелерін ресми мақұлдауғ а
(апробациялауға) ұсыну
Ақпан
Орындалды
7
Дипломдық жұмыстың теориялық және мәтіндік талдау нәтижелерін қорытындылау
Наурыз
Орындалды
8
Дипломдық жұмысты кафедра мәжілісінде алдын ала қорғау
Сәуір
Орындалды
9
Дипломдық жұмыстың қорғаудағы баяндама тезистерін және слайдтық көрсетілімдерін құрастыру
Мамыр
Орындалды
10
Дипломдық жұмысты қорғау
Маусым
Орындалды
Тапсырма берілген күн 25 09. 19 ж. Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., аға оқытушы Г.Е.Есіркепова
Орындаған студент: А.Б.Ұйқасбаева
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І. Төлен Әбдіков және қазақ әдебиеті
6.1 ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ прозасы және Т.Әбдіков
шығармашылығы 5
6.2 Т.Әбдіков туындыларының жанрлық, тақырыптық тұрғыдан
жіктелуі 9
ІІ. Төлен Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
6.1 Т.Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесі 17
6.2 Жазушы шығармашылығындағы психологизм. 28
6.3 Автор туындыларындағы көркемдегіш құралдар қолданысы 34
6.4 Т.Әбдіков туындыларындағы қазақ танымы мен шығармашылық
сабақтастық 38
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ 45
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: 1960-80 жылдары бұрыннан бай әдебиетіміздің қоры тың тақырыптағы туындылармен, қаламы жүйрік жазушыларымыздың қатары жаңаша көзқарастағы суреткерлермен толықты. Проза жанрында аянбай еңбек еткен жазушылар қоғамдағы шындықты да, сұмдықты да кейіпкер бейнесі арқылы ашты. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті мазмұндық, тақырыптық жағынан, жанрлық тұрғыдан, түрлі көркемдік тәсілдермен молайды. Осындай жаңалықтарымен оқырманды елең еткізген туындылардың авторы ретінде Т.Әбдіковті айрықша атасақ болады.
Т.Әбдіков - өзгеге ұқсамайтын өз мәнерін тапқан, санға емес, сапаға қызмет еткен жазушы. Осы уақытқа дейінгі қаламгерлік ғұмырында небары 16 әңгіме, 8 повесть, 1 эссе, 1 роман жазған ол өз туындыларында өмірдің ең өзекті мәселелерін қозғай білген. Суреткер әлеуметтік-саяси мәні бар ірі тарихи оқиғалардан бастап ауылдағы қарапайым қазақ жанұясының қайғысына дейін жазды. Сонымен қатар оның шығармашылығы өз ұлтының болмыс-бітімін ашатын туындыларға толы. Дегенмен, Т.Әбдіков өз көрген, білгенін ғана сөйлетер тар шеңбер аясында қалып қоймай, өзге халықтың жай- күйін де, барша адамзат атаулыға ортақ гуманизм тақырыбын да толғай білген. Зерттеу жұмысымызда Т.Әбдіковтің қаламгерлік даралығы, туындыларындағы заман көрінісі, дәуір шындығын суреттеу шеберлігі, сондай-ақ автор туғызған адам образы, кейіпкердің жан жүйесін ашу үшін қолданылған терең психологиялық талдау тәсілдері сөз болады. Сонымен қатар автордың сөз әрлеуде қолданған әдістерін, яғни шығармаларында кездесетін көркемдегіш құралдарды, қазақ халқының болмысы ашылатын ұлттық таным көріністерін, әңгімелер мен повестерде кездесетін бөгде өркениеттің талғам-түсінігін де қарастырдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымызда Т.Әбдіковтің таңдаулы туындыларына негіз болған тақырыптарды талдап, автор шығармаларында көрініс тапқан дәуір шындығына сипаттама беру, туынды жасаудағы жазушының тың шығармашылық ізденістерінің табиғатын ашу, көркемдік ерекшеліктерін көрсету мақсатына жету үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық.
oo 1960-80 жылдары проза жанрына қалам тартқан жазушылардың ұстанған ортақ шығармашылық тұжырымдамаларын салыстыра талдау;
oo Олардың арасынан Т.Әбдіков туындыларының алатын орнын, өз шығармашылығына тән көркемдік ерекшелігін саралау;
oo Автордың кейіпкер жан әлемін ашу барысындағы, яғни шығармашылық психологизмдегі шеберлігін көрсету;
oo Жалпы қазақ әдебиетіне, қазақ проза сына әкелген жаңалықтарын айқындау.
Зерттеу нысаны: Зерттеуіміздің дерек көзі ретінде Т.Әбдіковтің 1974 жылы жарық көрген Ақиқат, 2002 жылы шыққан Оң қол, 2005 жылы жарық көрген Әке атты жинақтарын, жазушының баспасөз беттеріндегі түрлі сұхбаттарын, өзге тұлғалардың Т.Әбдіков жөніндегі пікірлерін, диссертациялық жұмыстарды алдық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жазушы шығармашылығы жөнінде Ә.Нұрпейісов, О.Бөкей, Д.Исабеков, Б.Майтанов, Қ.Жанұзақова, Г.Пірәлиева, М.Хамзин, С.Асылбекұлы, Ш.Елеукенов, О. Тұрғалиева, Е.Жеңісұлы, Ж.Әбдіхалық және т.б. сөз қозғады.
С.Асылбекұлы Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы 1970-1989 жылдар (Алматы 1997) атты кандидаттық диссертациясында Т.Әбдіковтің повестерін О.Бөкей, С.Мұратбеков, Ә.Кекілбаев, А.Сүлейменов, Д.Исабеков, Ә.Тарази т.б жазушылардың шығармаларымен салыстыра талдайды. Ғалым М.Хамзин 60-80 жылдардағы қазақ романының стилі мен типологиясы (Алматы 1997) атты докторлық диссертациясында жазушының Өліара романына тоқталады. Мақтагүл Социалқызы Көркем прозадағы шығармашылық тұлға мен авторлық позицияның арақатынасы 1980-2000 жылдар әдебиеті бойынша атты еңбегінде Т.Әбдіковтің Өліара романын Т.Жұртбайдың Жер бесік, З.Жәкеновтің Зұлмат, С.Ерубаевтың Ақ боз үй, Б.Мұқайдың Жалғыз жаяу секілді романдарымен үндестікте қарастырады. Жансая Жанғазыұлының 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы (2001), Нұргүл Қайырбекқызының Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты (2006) атты кандидаттық диссертацияларында жазушының прозалық шығармаларындағы экзистенциалистік ағымның әсерін Д.Исабеков, Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Ә.Тарази шығармаларымен қатар талдап ашып көрсеткен. Ал Гульмира Танабаева өзінің Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық, тақырыптық және көркемдік ерекшеліктері (2010) атты кандидаттық диссертациясының арқауы етіп жазушы еңбектерін алып, жан-жақты талдап, кеңінен сөз еткен.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысымызда Т.Әбдіков туындыларын түгелдей қамтып, көркемдік ерекшеліктерін көркем шығарманы жаңаша талдауға үлес қосып жүрген ғалым А.Таңжарықованың еңбегі бойынша қарастырдық. Сондай-ақ автор еңбектеріндегі кейіпкер психологиясын беру тәсілдеріне тереңірек үңілдік, әңгіме, повестердегі автор мен образ арасындағы байланысқа, ой-пікір сабақтастығына жете мән бердік.
І. Төлен Әбдіков және қазақ әдебиеті
1.1. ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ прозасы және Т.Әбдіков шығармашылығы
ХХ ғасырдың 60-80 жылдары қазақ әдебиетінде, соның ішінде қазақ прозасында елеулі өзгерістер болды. Әдеби үдерісте 1960 жылдардан бастап демократиялық, гуманистік принциптер белең ала бастады. Қазақ әдебиетіне жаңа рухани серпілісті ала келгендердің қатарынан Д.Исабеков, А.Сүлейменов, Қ.Ысқақов, О.Бөкей, Ш.Мұртаза, М.Мағауин, Ә.Кекілбаев, С.Мұратбеков, С.Жүнісов, Қ.Жұмаділов, Р.Тоқтаров, Ә.Тарази, Д.Досжанов, А.Нұрманов, Ә.Сараев, А.Сүлейменов, Т.Нұрмағанбетов, Т.Әбдіковтер бой көрсетті. Осы кезеңде туған Д.Исабековтің Гауһар тас, Тіршілік,
Дермене, Сүйекші, Қарғын, Ә.Кекілбаевтің Аңыздың ақыры,
Шыңырау, Үркер, Елең-алаң, Күй, О.Бөкейдің Қамшыгер,
Қайдасың, қасқа құлыным?, Өліара, Жетім бота, Қар қызы, Өз отыңды өшірме, Мұзтау, Т.Әбдіковтің Қайырсыз жұма, Бас сүйек,
Қонақтар, Әке, Тозақ оттары жымыңдайды, Парасат майданы,
Өліара сынды әңгіме, повесть, романдары оқырман қауымды елең еткізген шығармалар болды.
Бұл қаламгерлердің басты ерекшелігі адам тұлғасын бірінші орынға қоюларында болды. Осы кезеңдегі жазушылардың шығармашылық концепциясындағы үндестіктерді санамалап айтып көрейік:
* Қаламгерлер туындыларында философиялық ой-толғам жиі ұшырасты;
* кейіпкердің жан-дүниесіне терең үңілу, яғни психологиялық тұрғыдан талдау белең алды;
* сюжет кейіпкердің ішкі тартысына негізделді;
* шығарма шешімі трагедиямен аяқталатын оқиғаға негізделді;
Әдебиетке 60-80 жылдары келген бұл толқынның адам мәселесін алдыңғы қатарға қойғанын жоғарыда атап өттік. Осы жөнінде А.Ісімақова былай дейді:
Кейіпкердің өзін тыңдауға бет бұрған, оны өзіне тән үнімен көрсетуге ден қойған Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков, Б.Нұржекеев, Т.Әбдіков туындылары өмірге келді. Бұл жазушылардың шығармаларында баяғыдай бәрін алдын-ала болжап білетін, бәрін де өзі өлшеп пішетін автор (всезнающий автор) мүлдем жоғалып, ол өзінің орнын енді кейіпкерлерге ұсынды. Енді кейіпкердің сөзі мен ойы көркемдіктің мәнді құралына айналды. Қарапайым ғана адамдардың сөзі мен ойы өздеріне тән үнімен ерекшеленді және ол автордың сөзінен бөлініп ерекше зонаға айналды...
...Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтің, Т.Әбдіковтің кейіпкерлері даяр күйде, дайын түрде алдынан шыға салмайды, олардың кейіпкерлері бүгін көз алдымызда қалыптасып жатқан сананың қозғалысын айқындайды. Ал баяндаушы болса, осыларға кезек үңіліп, біресе ренжіп, біресе қуанып, біресе қуарып отырады [1, 354].
Шынында, бұл қаламгерлердің қай кейіпкерін қарасаңыз да, елде жоқ ерек жандар емес, күнделікті өмірде өзіміз кездестіріп жататын адамдар және жазушылар осы қаһармандардың ішкі жан әлеміне терең үңілу мақсатында оның тілін монологқа, соның ішінде, философиялық ой-толғамға құрған. Мәселен, Д.Исабековтің Қарғын романын қарастырып көрейік. Жазушының бұл шығармасы түгелге жуық бас кейіпкерлердің философиялық ой- толғамына құрылған. Романда оқырманды елітіп әкететін, қызықтырып қоятын шым-шытырық сюжеттің жоқ екендігі жалған емес. Автор өзінің дүние туралы танымын, субьективті пікірін Жасын бейнесі арқылы жеткізген. Жазушы Жасын мен Бағиланың монолог, диалогы арқылы осы уақытқа дейін оқырманның ақиқат деп танып келгенін теріске шығарып, ойға салып қояды. Мәселен, бас кейіпкердің бір-бірінсіз өмір сүре алмайтын адамдардың біреуі өлгенде неге екіншісі қоса қабірге түспейтініне жауап іздеп, таба алмауы, сөйтіп бұл сөзді жалғанға шығаруы қай оқырманды болсын ойландырып қояры анық. Ал Жасынның Бағиламен тілдесуінде ұшырасатын пікірлері (құдайдың адамды жаратудағы мақсаты мүлде бөлек, жападан жалғыз отыра бергеннен жалыққандықтан жер бетіне пендені жіберген), тіпті, алғаш оқыған жанды шошытып та жіберуі мүмкін. Осылай шығарманың өн бойында автор өзін толғандыратын философиялық сұрақтарға Жасын мен Бағиланың ішкі ойлары немесе тілдесулері арқылы жауап іздеп, соңында өзінше қорытынды шығарып отырады.
С.Асылбекұлының зерттеу еңбегінде 1960-80 жылдардағы қазақ прозасының тақырыптық ерекшелігін 4 топқа жіктейді:
1) ауыл тақырыбы;
2) қала тақырыбы;
3) тарих тақырыбы;
4) шет ел тақырыбы.
Бұл кезеңдегі қаламгерлеріміздің ауыл тақырыбына жиі қалам тартуының себебін ғалым олардың қай-қайсысының да ауылда туып, өскендігінен іздейді, өздеріне жете таныс тақырып болғандығынан деп түсінеді.
Жазушылардың ауыл тақырыбына жазылған туындыларында сол дәуірдің шындығы да көрсетілген. Ауылдан безіп, қаладан құт іздеген, қара шаңырағының түтінін түтетпек түгіл, туған үйінде бір күн де аялдауға уақыты жоқ қайырсыз ұл жайында Т.Әбдіковтің Қонақтар әңгімесінде сөз болған. Дәл осы ой оның замандасы Д.Исабековтің Қара шаңырақ әңгімесінде де көрініс тапқан. Т.Әбдіковтегі Ерғабыл қарт бейнесі мен мұндағы Шөмішбай қарт бейнесі - ұлттың болмысы, ұмытылып бара жатқан ана тілдің қайнар бұлағы, қазақы танымның көзі іспеттес. Екеуін де қынжылтатыны - тамырынан ажырап бара жатқан ұрпағы: Осы иттер әке-шешеміз бар-ау деп
ойламайды ғой деймін. Әйтпесе қалайсыңдар деп сүт пісірімге келіп кетсе қайтеді... Келеді деп күнде тосамыз, дарбазаны жел сықырлатса да сендердің біреулерің екен деп елең ете түсеміз... [2, 42].
1960-80 жылдардағы қазақ прозасының тағы бір ерекшелігі ретінде әдебиетті жанрлық тұрғыдан, түрлі тәсілдермен байытқанын атап айта аламыз. Г.Пірәлиева бұл туралы былай дейді: "Жетпісінші жылдардың басы мен орта тұсында қазақ прозасында соны бір құбылыс, әдеби жанрда бұрындары байқала қоймаған тың көркемдік тәсілдер туа бастады. Мәселен, роман- монолог ("Аңыздың ақыры"- Ә.Кекілбаев), роман-диалог ("Ақиқат пен аңыз"- Ә.Нұршайықов), әңгіме-түс көру ("Оң қол"- Т.Әбдіков), повесть- новелла ("Ақ ару-ана" - С.Санбаев) және басқалар. Мұның бәрі қазақ сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен, стильдік ерекшеліктерімен жаңаша леп әкелгендей еді" [3, 76].
Шығарма шешімі трагедиямен аяқталып отыратын, тартыс кейіпкердің ішкі қайшылығына негізделген туындылар Т.Әбдіковте жиі кездесті. Сондай- ақ, Ә.Кекілбаевтің Шыңырау повесі де бас кейіпкердің қазасымен аяқталады. Ал Д.Исабековтің Қарғын романындағы тартыс Жасынның жан дүниесіндегі арпалысқа құрылған.
Сонымен, 1960 жылдар әдебиетке модернизмді әкелгенімен әйгілі болды. Қазақтың жаңа прозасы деп аталып жүрген туындылардың түп-төркіні осы жылдардан басталды. Қазақ әдебиетіне тоқырау жылдары деп аталған тұста келген қаламгерлер өздеріне дейінгі жазушылар салып кеткен ескі сүрлеумен жүре беруді жөн көрмей, жаңаша, тың тақырыптар мен соны идеялар алып келгендігімен ерекшеленді. Олар өздері өмір сүріп отырған дәуірдің қиындығына, сол кездегі әлеуметтік-саяси жүйенің қысымына қарамай, шығармаларында шындықты астарлы түрде жеткізе білді. Ірі тарихи оқиғаларды да, халық басындағы трагедияны да көрсете алды. Кейіпкерлерінің көңіл-күйін психологиялық тұрғыдан шебер суреттеу арқылы, адам жанының қалтарыс-бұлтарысына терең ену арқылы мәні зор, аса ірі мәселелерді көтерді. Жазушылардың туындылары тек бір халық, бір ұлт трагедиясының төңірегінде қалып қоймай, дүниежүзілік, барша адамзат атаулыға маңызды адамгершілік тақырыбын толғады. 1960-80 жылдар прозасының қазақ әдебиетіне әкелген осындай ерекшеліктерін айта отырып, ойымызды ғалым С.Асылбекұлының мына пікірімен қорытындылағанды жөн көрдік: "Олар қазақ прозасына жаңа тақырыптар мен идеялар, характерлер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интелектуальдық жағынан да байытты, оның поэтикалық политрасын кеңейтті, сөйтіп, қазақ оқырмандарына өздері өмір сүріп отырған заманның шындығын ашып берді" [4, 2].
Біз қарастырып отырған қаламгер Т.Әбдіков те қазақ әдебиетіне осы тұста араласа бастаған. Дәуір тынысы, заманның бет алысы, тұстастарының қалам тартқан тақырыбы жазушыға әсер етпей қоймайтыны анық. Бір заман перзенттерінің шығармашылық үндестігі туындыларында көрінетін өз
болмыстарынан, дүниетанымдарынан айқын көрініс тапқан. Мысалы, Д.Исабеков Қарғын романында Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда деген Абай сөзін тіліне тиек етсе, ал Т.Әбдіков Парасат майданы повесінде М.Жұмабаевтың Сұм өмір абақты ғой саналыға деген ойын алға тартады.
Әдебиетке 1960 жылдары келген буынның бір өкілі ретінде Төлен де адам жанының беймәлім сырларын ашу жолында аянып қалмаған. Төлен Әбдіков шығармашылығымен танысқан жан оның түгелге жуығы Адам концепциясына негізделгенін жоққа шығара алмасы сөзсіз. Жазушы прозасын оқып отырып пенденің маза бермеген мұңы да, айтуға болмайтын сыры да, жанын шарпыған өрті де, тәніне батқан дерті де Төлен қаламына ғана сөйлейтін сияқты күй кешесің. Бүтін бір ғұмырын, бүкіл шығармашылығын алуан түрлі тағдыр иелерінің сан қилы сезімін суреттеуге арнаған автор бұл жайында мынадай ой айтады: Адамның жан дүниесі - тұтас бір әлем. Онда да жақсы мен жаман, шындық пен жалғандық, сенім мен күдік, ізгілік пен қиянат күресіп жатады. Абайдың: Махаббат ғадауатпен майдандасқан, Менің қайран жүрегім мұз болмай ма? деген сөзі есіңізде шығар? Адамның жан дүниесі кірлеп, ардан гөрі арамдық, адалдықтан гөрі пайдақұмарлық, кішіпейілдіктен гөрі өзімшіл найсаптық, азаматтықтан гөрі мансапқорлық, тағы сол сияқты кісәпір қасиеттер басым түсіп жатса, онда, сөз жоқ, өзіңнен өзің қорқуға тура келеді. Жұрттың көбі жамандықты біреуден көруге құмар. Жамандық әрқайсымыздың ішімізде жатыр. Ең алдымен өзімізбен өзіміз күресейік деп ұран тастаған ұлылар болған. Ең үлкен жеңіс - өзіңді өзің жеңуің. Көркем әдебиеттің негізгі міндеттерінің бірі - адамның жан дүниесін тазартуға ықпал жасау [5, 9]. Осы пікірі арқылы жазушы көркем әдебиеттің өзіне ғана емес, өзге әріптестеріне де қояр талабы бір екенін және әр қаламгер мұны мәңгілік айнымас қағидасына айналдыруы керектігін айтқысы келген тәрізді.
0.2 Т.Әбдіков туындыларының жанрлық, тақырыптық тұрғыдан жіктелуі
Төлен Әбдіковтің шығармашылығы турасында сөз қозғамастан бұрын атақты орыс сыншысы Белинскийдің мына пікірін еске ала кетейік: Он том жазсаң жеткізе алмас ойыңды, бір сызып тастай салғандай етіп, жалғыз-ақ сөзбен айтып беру - көркемдік. Иә, Төлен Әбдіков Белинскийдің көркемдік қалпы жөніндегі пікіріне толықтай сай келетін қаламгер. Оның дәлелі ретінде бүтін бір шығармашылық ғұмырында жалғыз ғана роман жазып, санаулы әңгіме, хикаяттарымен көптің көңілін жаулап алғанын айтсақ болады. Автордың бұл ерекшелігі жөнінде өз замандасы Д.Исабеков те пікір білдірген:
Жалпы Төлен бұрқыратып жазған жігіт емес. Әлі күнге шейін сол ырғағын сақтап келеді [6, 14].
Т.Әбдіковтің әдебиетке өзімен бірге келген басқа қаламгерлерден ерекшелігі - аз жазатындығы. Бірақ жазушы туындыларының сирек жазылғаны, санының аздығы сапасына селкеу, көлемінің қысқалығы көркемдігіне көлеңке түсіре алмаған. Бұл қаламгердің бір шығарманы жазу барысында ұзақ ізденіс, терең толғаныс үстінде жүретінін, өміршең туындылардың өмірге осылай келетінін аңғартады. Жазушының туындылары саусақпен санарлық қана болғанымен, шығармашылығы жанрлық түрге бай. Оны біз төменде кестемен беруді жөн санадық.
Әңгімелері
Повестері
Эссе
Романы
Пьесалары
Райхан
Екі кездесу
Сәндікөл
Оң қол
Қонақтар
Жат перзент
Мансап
Бас сүйек
Қайырсыз жұма
Қойшығұл
Таласбай
Бір күндік ашу
Көктерек
Қарасын
Ондатр бөрік
Аялдамадан аялдамаға
дейін
Күзгі
жапырақтар
Оралу
Қыз Бәтіш пен Ерсейіт
Ақиқат
Тозақ оттары жымыңдайды
Парасат майданы
Әке
Ғұмыр мен тұғыр
Сәби туралы сыр
Өліара
Біз үшеу едік
Ардагер
1- кесте. Т.Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық түрде жіктелуі
Ал жазушы туындыларының тақырыптық тұрғыдан жіктелуін Г.Танабаева өз диссертациясында былайша қарастырған: Қаламгер Т.Әбдіковтің прозалық шығармаларын тақырыбына қарай екі топқа бөлуге болады:
1) Заман көрінісі сипатталған шығармалар;
2) Философия-психологиялық тақырыптағы шығармалар.
Бірінші топтағы жіктеуге қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы күйі, 70-80 жылдардағы ауыл көрінісі, жастар идеологиясы, тәрбиесі, заман көрінісі сипатталған шығармаларды кіргіздік (Райхан, Екі кездесу, Сәндікөл,
Қонақтар, Бір күндік ашу, Таласбай, Көктерек, Қарасын әңгімелері, Сәби туралы сыр эссесі мен Күзгі жапырақтар, Әке,
Оралу повестері және Өліара романы); екінші топтағы жіктеуге адам санасындағы психологизмді шебер көрсетіп, терең философиялық астар жатқан шығармаларын енгіздік (Оң қол, Жат перзент, Мансап,
Қайырсыз жұма әңгімелері мен Ақиқат, Тозақ оттары жымыңдайды,
Парасат майданы повестері) [7, 35]. Біз автордың философия- психологиялық тақырыптағы туындыларының қатарына Ондатр бөрік,
Аялдамадан аялдамаға дейін атты әңгімелерін де қосар едік.
Т.Әбдіковтің тырнақалды туындысы - Райхан әңгімесі. Махаббат туралы сөз еткен бұл әңгімеде жастар бойындағы адалдықты, сүйіспеншілікті байқаймыз. Мұнда құрбысы Дәмеш үшін өз махаббатын құрбан еткен қыз Райхан жөнінде айтылады.
Ал Екі кездесу әңгімесінде күрес алаңындағы екеудің күйі суреттелген. Автордың негізгі айтар ойы - жастар кеудесіндегі туған жерге деген шексіз махаббат. Оны біз Қапан Байболичтің өтінішінен соң Сейіттің Тастаннан күрессіз жеңіле салуынан көруімізге болады.
Сәндікөл әңгімесі де осы сарындас. Мұнда да жастар бойындағы еліне деген махаббат суреттеледі. Студенттердің жазғы демалыста ауылға қыдырып келуі арқылы жазушы туған жерге деген сағынышты жеткізгісі келеді.
Сонымен автордың алғашқы шығармалары жастық, адалдық, махаббат, достық тақырыптарына арналған екен. Оған жоғарыдағы әңгімелері, Күзгі жапырақтар повесі дәлел бола алады. Повесте студенттік шақтың ең бір тамаша көріністері, жастардың алғаусыз көңілдері, кіршіксіз сезімдері, жауапсыз махаббаты керемет суреттелген. Оны бас кейіпкер Байтастың мына монологынан анық байқауымызға болады: Адам тағдыры қандай қызық! Біреуді біреу ұнатады, жақсы көреді. Үнемі көңілінде, қиялында ұстап, нәр алып, медет тұтып жүреді. Ал сол өмірінің рухани азығы болып жүрген адам мұның бірін де білмейді. Білгісі де келмейді. Мүлде басқа өмірдің адамы. Ойы да, арманы да басқа [8, 139]
Жазушының алғашында жастық, махаббат тақырыбына қалам тартуы оның өз басынан өтіп жатқан кезеңге де тікелей байланысты болғандығы анық. Қай қаламгердің де тырнақалды туындылары өзі жайында, өзінің басынан өткен
оқиғалар жөнінде болатыны белгілі ғой. Ал уақыт өте келе дүниетанымы кеңейіп, өмірдегі түрлі жағдайларды көзімен көріп, жүрегімен сезіне бастаған кезде жазушы шығармаларының тақырыбы да ірілене түседі. Енді ол қоғамдағы өзін алаңдатқан мәселелерді шығармаларының арқауы етіп алады.
Т.Әбдіковтің бірқатар туындыларында өзгенің қаңсығын таңсық көрген, өз тілінде шүлдірлеп сөйлейтін, өзінің діні мен діңгегінен біртіндеп ажырап бара жатқан дүбәра ұрпақтың қалыптасып келе жатқандығы мәселе болып көтерілді. Мысалы, Қонақтар әңгімесіндегі басты кейіпкерлердің бірі - қарттың ұлы Сапабек. Ол өзінің ата-ана алдындағы қарыз, борышын ақтай алды ма? деген сұрақ туындайды осы орайда. Бірақ, адамның өткеніне үңілуден пайда жоқ деген ұстанымдағы Сапабекті ата-баба дәстүрін дәріптеп, баласы Жеңістің бойында ұлттық рух қалыптастыру деген мәселе еш алаңдатпады. Жаңа заманның талабы деп ұлын қарт қолына қалдырмай, орыс мектебіне беруді жөн санады. Осы тұста автор көтерген басты мәселенің бірі кей жылдары қазақ мектептерінің мүлде азайып кеткені екенін айтып өтуіміз керек. Мұны автор немересінің тілі шүлдірлеп шығатынына қынжылған Ерғабыл қарттың көзқарасы арқылы көрсеткен. Ал Сапабек болса, ізінен ерген қарасының ұлттық танымы тарылып, өзге тілде сөйлейтіндігін дәреже көреді.
Автор Қонақтар әңгімесі арқылы сол кездегі қазақ халқының трагедиясын Ерғабыл қарттың жанұясы арқылы көрсеткен. Жалғыз ұлы қалада оқыған қарт кемпірімен бірге ауылда күнделікті тірліктерін кешіп жатады. Аяқ асты курорттан баласы келеді. Келіні ата-ене алдында аяқ-қолын жауып жүру дегеннен бейхабар, ал немересі өз тілінде шүлдірлеп сөйлейді. Оқыған, тоқыған, ел көрген, жер кезген ұлы болса ата-ана алдындағы борышын бірер сыйлық берумен шектелетіндей санайды. Оның уақытқа тәуелділігі сонша әке- шешесінің жанында бір күннен артық бола да алмайды.
Әңгіменің басты кейіпкері Ерғабыл қарттың өз өлімін көзі тірісінде елестетуі - автор шеберлігінің анық көрінісі. Ақсақалдың ақтық арманы - бұл өмірден абыроймен аттану. Жатбауырланып бара жатқан ұлының мұндай салтанатты жасар-жасамасына көзі анық жетпеген қарт көңілінде күдік басым. Тұрлауы жоқ, туған жерін сағынбайтын, тасжүректеніп бара жатқан ұлын көріп келешек ұрпақтан үміт күтуге қорқа қарайтын қария ата-баба жолымен жүретін жандардың соңғыларының бірі секілді. Жазушы қарт бейнесі арқылы ұлттық құндылықтарымыздың, туған тіліміздің жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрғанын ашына айтқысы келген тәрізді.
Бұл әңгімеден дәуірдің дамуынан туындаған жаңа көзқарастың қазақ түсінігінен алыстап кеткенін байқаймыз. Манарбек Ержанов өзінің осы туынды жөніндегі пікірінде былай дейді: Қонақтар әңгімесінің басты тақырыбы - адамгершілік, баланың ата-ана алдындағы мәңгілік перзенттік парызы [9, 35].
Қаламгердің ата-ана алдындағы баланың перзенттік парызы арқау болған келесі бір туындысы - Әке повесі. Г.Танабаева өз еңбегінде бұл повестің
Қонақтар әңгімесінің жалғасы іспетті екенін, тақырып сабақтастығы сезілетінін айтқан [7, 36].
Повестегі бас кейіпкер Сайлау Қонақтар әңгімесіндегі Сапабектей емес, есейген, ақыл тоқтатқан, әке алдындағы өтелмеген парызына өкіне қарайды, тіпті өзін сол үшін кінәлі, қылмысты жан санайды. Өмірдің мағынасын үнемі қашықтан іздейтінімізді, бірақ оның үнемі жанымызда екенін, ата-анадан артық мәнді нәрсенің мына жалғанда жоқ екенін кейіпкер ең жақын адамынан, әкесінен айырылғанда барып түсінеді, кеш ұғынғанына өкініп, бармағын тістейді. Оны кейіпкердің философиялық толғанысына, жан тебірнесіне құрылған мына монологынан байқаймыз: Енді міне, келесі жылы баратын әкем хал үстінде жатыр. Жанында отырып, әкеме қатысты өткен күндерді есіме алып, ұят пен өкініштен азап шеккеннен басқа қылар қайраным жоқ. Тіпті мойнымдағы парызымды өтемек түгіл, әкеме өлшеусіз қиянат жасағандай сезінемін өзімді.
Құдай-ау, айдаладағы біреудің де жақсылығына жақсылықпен жауап қайтарасың, ал өзіңді дүниеге әкелген, сен үшін отқа да, суға да түскен әкеңе ешқандай жақсылық жасай алмау не деген қылмыс! [10, 116].
Жалпы алғанда, автордың Қонақтар әңгімесі, Әке, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт повестерінің үндестігі де ата-ананың перзентке деген махаббатында, баланың ата-ана алдындағы мәңгілік парызы мәселелерінде жатыр. Сонымен қатар, Ерғабыл қарт, Сейсен, Қожабек қария бейнелері оқырманға сол кездегі тарихи-саяси жағдайларға байланысты құлдырау халін кешкен қазақы таным мен түсініктің, діл мен тілдің соңғы насихатшылары сынды әсер қалдырады.
Автордың келесі бір туындысы Қыз Бәтіш пен Ерсейіт әңгімесінде көтерілген басты мәселе, негізгі тақырып - адамгершілік. Негізінен, Т.Әбдіковтің қай туындысын алсақ та, оқырманды адам болуға, адал болуға үндейді. Автор бұл жөнінде былай дейді: ...повестегі бірінші Тұлғаны белгілі бір дәрежеде менің өзім деп қабылдауыңызға болады. Өзім сенген үлкен принципке адал болуды негізгі борышым деп есептеймін [5, 9]. Сондай-ақ жазушының бұл ойын О.Тұрғалиева да қуаттайды. Ол Т.Әбдіков шығармашылығының басты 3 ерекшелігін атап көрсетіп, оның ең негізгісі әдебиетке, тіл тазалығына, ұлт танымына, ақиқатқа деген адалдық екенін баса айтады [11, 255].
Қыз Бәтіш пен Ерсейіт повесіндегі бас кейіпкер - жалғыз ұлынан ойда жоқта айырылып, қайғыдан қан жұтып отырған Қожабек қарт. Повесте ел мақтап, қыз жақтаған, білімді де, көрікті де бір бойына жинаған, болашағынан Қожабек қана емес, бүкіл бір ауыл үміт күтіп отырған қарияның жалғыз ұлы Болат бойына кенеттен жабысқан кеселден көп созбай қайтыс болады. Баласының артында бір тұяқтың қалмағанына қапаланып жүрген Қожабекке
Болаттың досы Жарасбайдың Болаттан бала бар деген сөзі үміттің ұшқынын сыйлайды. Бірақ, қарияның қалаға барып, табанынан таусылып, немересін іздегенінің бәрі бос әурешілік болып шығады. Есесіне есті деп жүрген ұлының өрімдей жас қыздарға, қыздарға ғана емес-ау, адал махаббатқа жасаған қиянатын естіп қайтады. Қожабектің осы оқиғадан кейін баласының қабіріне келіп, кемсеңдеп жылайтынын автор шебер суреттеген: - Мұ не қылғаның, жарығым-ау. Бәрі қолыңнан келгенде қиянат қылмау қолыңнан келмегені ме, жарығым-ау. Құдайдан көрген зәбір тірліктің заңы шығар, адамнан көрген зәбір қымбат, жарығым-ау. Соны неге түсінбедің. - Қожекең сақалына сорғалаған жасын сезбей, құлыптасты сипай берді. - Қалайша түсінбедің, құлыным-ау! Хайуанның да обалы жібермейді деуші еді, адам обалы қайтіп жіберсін... [10, 233]. Қарттың көкірегіндегі ащы зары толы осы бір жолдар бүкіл бір шығарманың идеялық жүгін арқалап тұрғандай.
Сонымен қатар хикаятта аңызға айналып кеткен ғашықтар оқиғасынан үзінді келтіріледі. Аңыз бойынша Ерсейітті қыздың ағалары өлтіріп кеткеннен кейін Қыз Бәтіш те өз-өзіне қол салады. Ел-жұрт кеңесе келе, ғашықтарды бірге жерлегенді жөн көреді. Ерсейіт пен Қыз Бәтіштің моласы жатқан жерге Болаттың жерленуі де шығарманың әсерлілігін арттырып тұр. Адал махаббатты арзан сезімге, жастық желікке айырбастаған заман бейнесін автор қос моланы қатар қою арқылы тамаша суреттеген.
Қаламгердің Мансап, Жат перзент, Қайырсыз жұма, Бас сүйек сынды әңгімелерінде кейіпкер психологиясы кеңінен ашылған. Бұл шығармалардағы әр кейіпкердің басынан өтетін өз қиындығы, жанын азаптаған өз күйзелісі бар. Бірақ, әрқайсысы ішкі әлеміндегі дертпен әртүрлі күреседі. Мәселен, Қайырсыз жұма әңгімесіндегі бас кейіпкер Әбен кеудесін жайлаған ащы уайымының азабына шыдай алмай, өмірден өтіп кетсе,
Мансап әңгімесінің қаһарманы Естай жан дүниесіндегі арпалыстан құтылудың тәсілін отбасын тәрк етуден табамын деп ойлайды.
Мансап әңгімесінің желісі де өте қызықты. Бас кейіпкер Естайдың студент болуы, Ася атты сұлумен танысып, оған үйленуі, қыз әкесінің лауазымды қызметте екенінен хабардар болғаннан кейін ішкі жымысқы есебінің туғаны, араға жылдар салып өзінен өзі жасырып келген жел сөзді өзгеден естіп, намыстануы, жалған намыстың жетегінде жүріп, профессор қайын атасы тарту еткен дүниелерден біртіндеп құтылуы, бірақ бәрібір жанын меңдеген ойдан қашып кете алмай, ақыры ажырасып тынуы, өткен-кеткенін сараптап, тыныштықта біраз уақыт өткізген соң, өз қатесін түсініп, отбасына қайтып оралуы, ол келгенде Асяның басқа жанға тұрмысқа шығып үлгергені, осының бәрі оқырманды қызықтырмай қоймайды. Әңгімедегі табан тіреп, байлам қылатын өмірлік ұстанымы мен өзіндік көзқарасы жоқ Естай іс- әрекетіне оқырман бірде ызаланса, бірде мүсіркегісі келіп тұрады.
Жат перзенттегі Кәрім де, Мансаптағы Естай да, Оралудағы бас кейіпкер де - кемеліне келіп, ақылы асқан, ел-жұртына сыйлы дана адамдар
емес, керісінше, мына өмірден өз орнын таба алмай, жан дүниесіндегі аласапыран сезімге тұншығып, аласұрып жүрген жандар. Жалпы, жазушы шығармаларында бәрін білетін көсем, тереңнен толғайтын шешен жандар образы емес, ішкі әлеміндегі қайшылықтан қалай құтылудың амалын таппай, қалың елге үлгі болмақ түгілі, қара басының қайғысынан аса алмаған кейіпкерлер көп кездеседі. Бұл туралы автордың өзі былай дейді: Әлемдік әдебиетті алсаңыз да, жазушы көп жағдайда өзінің идеялық, эстетикалық ұстанымын алып шығатын айрықша кейіпкер таңдайтыны белгілі нәрсе. Арын, абыройын жоғалтпаған кейіпкер жасау арқылы өмірдегі ізгіліктің, сұлулықтың, әділдіктің өміршеңдігін көрсетеді, оқырманның тазалыққа деген сенімін арттырады. Әйтсе де өмір өте күрделі. Оны бедгілі бір әдеби ұғымның көлемінде ұстап тұра алмайсың. Абыройын жоғалтқан адам да рухани мұратқа тұтқа бола алуы мүмкін. Бірақ бұл үрдіс әдебиетке бірден келген жоқ. Әр кезеңдегі постмодерндік жаңалықтармен бірте-бірте қалыптасты [12, 36]. Бұл жазушы шығармашылығына постмодерндік сипаттың да тән екендігін байқатса керек.
Сондай-ақ жазушының Бір күндік ашу, Көктерек, Қарасын, Ондатр бөрік, Аялдамадан аялдамаға дейін атты шағын көлемді әңгімелерінде адамның әр алуан көңіл-күйі, бір сәттік сезімі шеберлікпен суреттелген.
Ал автордың Таласбай, Қойшығұл сынды әңгімелерінде рухани тұрғыдан тоналудың, рухани жалаңаштанудың, рухани күйреудің көзге көрінбегенімен, ең үлкен шығын екені сөз болған. Жазушы саяси жүйеге байланысты бұғау салынып, аяққа тапталған діни сенімімізді Таласбай бейнесі арқылы жеткізе білген.
Т.Әбдіковтің тарихи тақырыпқа жазылған жалғыз ғана романы бар. Әңгіме, повесть секілді шағын жанрларда еңбек етіп жүрген жазушыға роман сынды көлемді туынды жасауда азды-көпті қиындықтар кездескен болуы керек. Ол жөнінде М.Хамзин: Қандай оқырман болса да кез келген шығарманың мазмұнына алуан түрлі тартыс, кейіпкерлер болмысынан, іс-әрекетінен күрес іздейтіні ақиқат. Сондықтан, шығарма арқауындағы сәл сылбырлық, көп реттердегі авторлық баяндау мен кейіпкерлердің сөздеріндегі, диалогтарындағы ұқсастық, бірсарындылық өзгешелеу әсер қалдыратындығы ақиқат. Сірә, біз қарастырып отырған кезеңдегі басқа да қазақ романшылары сияқты Т.Әбдікке де әдебиеттің шағын жанрларында еңбек етіп, көлемді романға алғаш рет қалам тартуының әсері тиген сияқты. Алайда бұл ақиқатты мойындай отырып, екі нәрсені айта кеткен орынды: біріншіден, роман аяқталған жоқ, сондықтан жазушы роман төңірегінде айтылған азды-көпті ескертпелерден қорытынды жасауға тиіс; екіншіден, тереңірек үңілсек, авторлық позиция қаһармандар басындағы аса оқыс жағдайлар тұсында стильдік ширығуымен ұштасады. Бұған дәлел ретінде романдағы Асқар образын айтсақ та жеткілікті... [13, 153], - деп туындының жетістігі мен кемшілігін ашық айтып, анық баға берген.
Романда жазушы аумалы-төкпелі замандағы аласапыран оқиғаларды басынан өткізетін кейіпкерлер ретінде Бәйтен, Назар, Бикен, Асқар, Қамза, Оймауыт сынды сан алуан тағдыр иелерін таңдаған.
Романдағы бас кейіпкерлердің бірі - Бәйтен. Романның басында әлі қалыптасып үлгермеген жас Бәйтенді көреміз. Туындыда өз мезетімен орын алып отыратын өзгерістермен бірге кейіпкер де өзінің жаңа қырын танытып отырады. Бас кейіпкердің талай зұлымдыққа, қатыгездікке, көзбояушылыққа куә бола отырып, өз кезегінде оған қарсы тұра алмайтынын, бағытынан адасқан қаңбақтай күй кешетінін байқаймыз. Бәйтен арқылы автор арпалыс шақта қай жолға бұрыларын білмей, санасы сарсаңға түскен сол кезең жастарының бейнесін бере білген.
Ал Бәйтеннің ағасы Асқар бейнесі романда асқақтата суреттелген. Асқар - елдің сүйеуі, адасқанда жол сілтеушісі, сыйлы жан. Асқар секілді бүтін бір ел артынан еретін өр образға еңсесін түсіруге әсте болмайды. Бірақ, Назардың зұлымдығы өр образдың да кішіреюіне әкеліп, дәрменсіз қалыпқа түсіреді. Автор Асқардың дәрменсіздігі арқылы ірі әлеуметтік жүйеге қарсы күресті көрсеткісі келген.
Жалпы алғанда ұжымдастыру кезеңіндегі қазақ өмірі арқау болған
Өліара туындысында жазушы туғанды жат қылған, қаны бір бауырларды бір-біріне айдап салған кеңес үкіметінің кесір саясатын, қазақ халқына жасалған қиянат, қысымды, оның ұлтына тигізген ауыр зардабын, қысқасы, дәуірдің ащы шындығын суреттеген.
Т.Әбдікұлы туындыларындағы кеңістік қазақ жерін ғана қамтиды десек қате болар. Автор - шет елдегі өмірді, мүлде жат түсінік пен бөтен танымды шығармасына арқау етіп алғандардың бірі. Сондай повестерінің қатарына
Тозақ оттары жымыңдайды, Ақиқатты жатқыза аламыз. Бірақ, Тозақ оттары жымыңдайды повесінің экспозициялық құрылымына өзге өлке негіз болғанымен, басты идеясы тағдырлас халықтың мұңы арқылы өз күйімізді шерткісі келген астарға толы туынды екенін байқаймыз. Ол ойымыздың дәлелі ретінде С.Асылбекұлының мына пікірін келтіруді жөн көрдік: "Бір кездері өзі де соғыстан кейінгі қазақ ауылының жоқ-жітік тіршілігі мен метрополияның қарамағындағы бодан жұртқа көрсеткен кейбір жосықсыз әлімжіттіктерін көкірегіне түйіп өскен естияр қыр баласы американдық үндістер өмірінің аянышты тағдырлары мен өз жұртының басындағы халдерден біраз ұқсастықтарды көрді. Сондықтан да үндістер өмірінен жазылған шетелдік авторлардың шығармалары оның осы бағыттағы шығармашылық ізденістерінің шоғын қозғап, оны қазақ әдебиеті үшін көтерілмеген тың болып келген жаңа өрістерге қарай жетеледі. Т.Әбдіков сол ізденіс жолында араку тайпасы мен қазақ жұртының арасына абсолюттік теңдік белгісін қоюға болмайтынын ұқса да, олардың тіршілігі мен тағдырларынан шынайы көркем шығармаға азық болардай көптеген параллельдерді тапты" [4, 19].
Сондай-ақ автордың оқырман қауымның жүрегіне жол тапқан Оң қол,
Парасат майданы сынды шығармалары айрықша қарастыруды қажет етеді. Психологизмге тұнып тұрған бұл туындыларды зерттеу жұмысымыздың келесі бөлімінде қарастыратын боламыз.
ІІ. Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
1.1. Т.Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесі
Шығармашылығының басым бөлігін әңгімелер мен повестер құрайтын Т.Әбдіков қаламгерлік қуаттың көркемдікпен өлшенетінін анық аңғарта білген. Пьеса, роман жанрынан да құр алақан емес жазушы шығарманың көркем болуы үшін көлемнің маңызы жоқ екенін көрсете алған.
Т.Әбдіков туындыларының әрқайсысының өзіне тән көркемдік ерекшелігі бар. Әңгімелердің көлемі шағын ғана болғанымен, астарында мағыналы ой, терең мазмұн жатыр. Автор шығармаларынан шым-шытырыққа толы оқиға, тосын жайт, өткір сюжетті көп кездестіре алмаймыз. Туындылардағы сюжет желісі ақырын дамып отырады. Қаламгер оқиғаны әсірелемей, бірқалыпты суреттей отырып, кейіпкерлердің монолог, диалогы арқылы, сондай-ақ портрет, мінездеме беру тәсілімен адамның ішкі тұлғалық қасиеті мен сыртқы бейнесін барынша аша білген. Оқиға өтетін орынды сипаттауда да, яғни экспозициялық құрылымда да бірқалыптылық, баяу баяндау басым.
Жалпы алғанда қаламгердің айтатын ойында да, өрбіткен оқиғасында да, түзген сөйлемі мен талғаған сөзінде де, туғызған образы мен жасаған сюжетінде де бір мін жоқ. Бұл оның өзіндік жазушылық стилін қалыптастыра білгендігінен деп ұқсақ болады. Ол жөнінде өзі былай дейді: Егер айтар ойың болса, материалың болса, стиль өзінен өзі қалыптасады. Жүгіріп келе жатқан спортшы өзін қандай стильде жүгіріп келе жатырмын деп ойламайтын шығар, оған тек мәреге тезірек жетсе болды [14, 7].
Көркем туындының арқауы - адам өмірі. Дегенмен автордың кейіпкер өмірін суреттеуі үшін оның күнделікті айналысатын ісін, басынан өтіп жатқан жайларын тізбектеп беру жеткіліксіз болар еді. Қаламгерлік шеберліктің құдіреті де осы: оқырманның ойында қалатын кейіпкер бейнесін көркемдікпен жасау. Өміршең шығармалардағы адам образының құндылығы оның шын шеберлікпен берілуінде. Демек көркем туындыдағы образ жасау мәселесі соншалықты маңызды.
Ойымызға дәлел ретінде С.Мақпырұлының мына сөзін алсақ болады:
Шығармада өмір-болмыстың қайталанбас әрі естен кетпес көріністерінің көркем танылуы, оқырмандарға жасар эстетикалық әсер-ықпалы алдымен сол туындыдағы адам тұлғасының суреттелу шеберлігіне тікелей қатысты.
Ұлы адам бейнесін көркем мүсіндеу, оны құдірет иесі - адамға тән алуан қырларымен жан-жақты даралап, тірі бейне етіп көрсету - таланттың ғана үлесі [15, 35].
Шынында, көркем шығармадағы оқиғаның өзегі саналатын кейіпкер болмысын жан-жақты ашып, оған жан бітіру тек талантты жазушының ғана қолынан келетіні сөзсіз.
Төлен Әбдіковті басқа қаламгерлерден даралап тұратын бір ерекшелік: кейіпкерлерінің қарапайымдылығы. Жазушы өз кейіпкерлерін қоғамның элиталық өкілдерінен іздемейді. Керісінше, қарапайым қазақ баласы күнде көріп жүрген ауыл ақсақалын, таным-түсінігі қазақы тұлғаларды өз шығармасына арқау етіп алады. Оның түгелге жуық дерлік туындыларының қалың оқырман көңілінен шығып, жоғары баға алуының сыры да осында болса керек. Бұл турасында оның замандасы Ә.Кекілбаев та өз ойын білдірген: Өз заманының қаһарманын іздеп те әуре-сарсаңға түспепті. Қаламгердің көзі түсер кеңістікті ауыл мен қалаға, өз еліміз бен бөтен елге, суреткердің ойын бөлер уақытты өткен заман, осы заман, келер заманға жіктеп, бөліп жарып жатпапты. Пәлен деген елді, пәлен деген заманды, пәлен деген қоғамды, пәлен деген адамды тебірентетін айрықша ен-таңба салынған еншілі шындықты емес, әмбені тебіренте алатын әлеуметтік мәні зор ортақ шындықты іздепті. Оны өзгелердің басынан емес, өзінің көкірегінен іздепті. Өзінің жаны мен ары не қинаса содан іздепті [16, 3].
Жазушының Әке повесіндегі Сейсен мен Сайлау, Оралу повесіндегі Бәтима, Қонақтар әңгімесіндегі Ерғабыл ақсақал, Бір күндік ашу әңгімесіндегі Ордабек, Таласбай әңгімесіндегі Таласбай, Қойшығұл әңгімесіндегі Қойшығұл сынды кейіпкерлері, бұлардың бәрі - ел арасында өздерінің бейқам тірліктерін кешіп жүрген кейіпкерлер. Автор осы образдарды бейнелеу барысында асқақтата суреттеп, асыра айтпайды. Қарапайым тілмен қарабайыр өмір сүріп жатқан жандардың шынайы бейнесін көз алдымызға әкеледі. Бірақ, ата-бабаларының сүйегі жатқан ауылдан алыстағылары келмей, бейбіт күн кешіп жатқан осы бір жандар оқырманға бар болмыс-бітімімен ұнап-қалары сөзсіз. Бұл ешқандай атақ-даңқ, мансапқа өз салт-дәстүрін, тамырын тереңге тартқан ұлттық құндылықтарын айырбастамайтын образдарды автордың соншалықты нанымды етіп суреттей алғандығынан тәрізді.
Т.Әбдіков кейіпкерлерінің оқырманды баурап алатын қасиеті жөнінде Қуанышбай Құрманғали да өз пікірін білдірген: ...Бассүйектегі мүсінші- антрополог Хамит, Күзгі жапырақтардағы Байтас, Оралудағы Әбдікәрім,
Жат перзенттегі Кәрім, Қыз Бәтіш пен Ерсейіттегі Қожабек, Әкедегі Сейсен, Тозақ оттары жымыңдайдыдағы Бейкер, Өліарадағы Асқар мен Бәйтен сынды негізгі кейіпкерлердің оқыған адамның есінен шықпайтындығы шындық. Неге десеңіз, бұлардың қай-қайсысы да өмірде бар өзекті жандар.
Қиялдан құрастырылмаған, мынау жалғанды жалпағынан басып жүрген, талап-тағдырлары қилы-қилы адамдар. Ал өз кейіпкерлері өмірден жай жолығатын жазушының бақыты да бөлекше. Біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұйқасбаева Ақбота
Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы 4 жылдық, 4-курс
Алматы, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
, 2020 жыл,
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Қ.Ө.Есенова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы 4 жылдық, 4-курс
Орындаған: Ұйқасбаева А.Б.
Ғылыми жетекші: Есіркепова Г.Е.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ АКАДЕМИК С.С.ҚИРАБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Қ.Ө.Есенова
2020 ж. № Хаттама
Дипломдық жұмысқа
ТАПСЫРМА
Студент Ақбота Ұйқасбаеваға университет ректорының 11 11.2019 ж.
№05-0203-19 бұйрығы бойынша Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі тақырыбында дипломдық жұмыс бекітілді.
Дипломдық жұмысты аяқтау мерзімі: 15 05.2020 ж. Дипломдық жұмыста қарастыратын сұрақтардың тізімі:
1. ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ прозасындағы жаңалықтарды
саралау және оның ішінде Т.Әбдіков шығармашылығының алатын орнын айқындау.
2. Т.Әбдіков шығармаларын жанрлық, тақырыптық тұрғыда жіктеу.
3. Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігін көрсету.
4. Т.Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесіне талдау жасау.
5. Жазушының Оң қол, Парасат майданы, Ақиқат туындыларындағы психологизм көрінісін табу.
6. Автор шығармаларындағы көркемдегіш құралдарды табу.
Дипломдық жұмысты орындаудың күнтізбелік кестесі
№
Жұмыс түрлері орындалуының кезеңдері
Орындалу мерзімі
Орындалу туралы
белгі
1
Зерттеу жұмысының өзектілігін негіздеу, ғылыми жетекшісінің кеңесімен диплом жұмыс ының
жоспарын құру
Қыркүйек
Орындалды
2
Диплом жұмысының тақырыбын бекітуге ұсыну, зерттеудің нысанын, пәнін айқындау, ғылыми-
теориялық, методологиялық негізін анықтау
Қазан
Орындалды
3
Зерттеу деректерін жинақтау, теориялық әдебиеттер мен тәжірибелік-мәтіндік талдаулар үйлесімін жүйелеу
Қараша
Орындалды
4
Диплом жұмысының бірінші бөлімін жазып аяқтау, жетекшінің тексеруіне ұсыну
Желтоқсан
Орындалды
5
Диплом жұмысының екінші бөлімін жазып аяқтау,
жетекшінің тексеруіне ұсыну
Қаңтар
Орындалды
6
Зерттеу нәтижелерін ресми мақұлдауғ а
(апробациялауға) ұсыну
Ақпан
Орындалды
7
Дипломдық жұмыстың теориялық және мәтіндік талдау нәтижелерін қорытындылау
Наурыз
Орындалды
8
Дипломдық жұмысты кафедра мәжілісінде алдын ала қорғау
Сәуір
Орындалды
9
Дипломдық жұмыстың қорғаудағы баяндама тезистерін және слайдтық көрсетілімдерін құрастыру
Мамыр
Орындалды
10
Дипломдық жұмысты қорғау
Маусым
Орындалды
Тапсырма берілген күн 25 09. 19 ж. Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., аға оқытушы Г.Е.Есіркепова
Орындаған студент: А.Б.Ұйқасбаева
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І. Төлен Әбдіков және қазақ әдебиеті
6.1 ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ прозасы және Т.Әбдіков
шығармашылығы 5
6.2 Т.Әбдіков туындыларының жанрлық, тақырыптық тұрғыдан
жіктелуі 9
ІІ. Төлен Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
6.1 Т.Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесі 17
6.2 Жазушы шығармашылығындағы психологизм. 28
6.3 Автор туындыларындағы көркемдегіш құралдар қолданысы 34
6.4 Т.Әбдіков туындыларындағы қазақ танымы мен шығармашылық
сабақтастық 38
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ 45
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: 1960-80 жылдары бұрыннан бай әдебиетіміздің қоры тың тақырыптағы туындылармен, қаламы жүйрік жазушыларымыздың қатары жаңаша көзқарастағы суреткерлермен толықты. Проза жанрында аянбай еңбек еткен жазушылар қоғамдағы шындықты да, сұмдықты да кейіпкер бейнесі арқылы ашты. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті мазмұндық, тақырыптық жағынан, жанрлық тұрғыдан, түрлі көркемдік тәсілдермен молайды. Осындай жаңалықтарымен оқырманды елең еткізген туындылардың авторы ретінде Т.Әбдіковті айрықша атасақ болады.
Т.Әбдіков - өзгеге ұқсамайтын өз мәнерін тапқан, санға емес, сапаға қызмет еткен жазушы. Осы уақытқа дейінгі қаламгерлік ғұмырында небары 16 әңгіме, 8 повесть, 1 эссе, 1 роман жазған ол өз туындыларында өмірдің ең өзекті мәселелерін қозғай білген. Суреткер әлеуметтік-саяси мәні бар ірі тарихи оқиғалардан бастап ауылдағы қарапайым қазақ жанұясының қайғысына дейін жазды. Сонымен қатар оның шығармашылығы өз ұлтының болмыс-бітімін ашатын туындыларға толы. Дегенмен, Т.Әбдіков өз көрген, білгенін ғана сөйлетер тар шеңбер аясында қалып қоймай, өзге халықтың жай- күйін де, барша адамзат атаулыға ортақ гуманизм тақырыбын да толғай білген. Зерттеу жұмысымызда Т.Әбдіковтің қаламгерлік даралығы, туындыларындағы заман көрінісі, дәуір шындығын суреттеу шеберлігі, сондай-ақ автор туғызған адам образы, кейіпкердің жан жүйесін ашу үшін қолданылған терең психологиялық талдау тәсілдері сөз болады. Сонымен қатар автордың сөз әрлеуде қолданған әдістерін, яғни шығармаларында кездесетін көркемдегіш құралдарды, қазақ халқының болмысы ашылатын ұлттық таным көріністерін, әңгімелер мен повестерде кездесетін бөгде өркениеттің талғам-түсінігін де қарастырдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымызда Т.Әбдіковтің таңдаулы туындыларына негіз болған тақырыптарды талдап, автор шығармаларында көрініс тапқан дәуір шындығына сипаттама беру, туынды жасаудағы жазушының тың шығармашылық ізденістерінің табиғатын ашу, көркемдік ерекшеліктерін көрсету мақсатына жету үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық.
oo 1960-80 жылдары проза жанрына қалам тартқан жазушылардың ұстанған ортақ шығармашылық тұжырымдамаларын салыстыра талдау;
oo Олардың арасынан Т.Әбдіков туындыларының алатын орнын, өз шығармашылығына тән көркемдік ерекшелігін саралау;
oo Автордың кейіпкер жан әлемін ашу барысындағы, яғни шығармашылық психологизмдегі шеберлігін көрсету;
oo Жалпы қазақ әдебиетіне, қазақ проза сына әкелген жаңалықтарын айқындау.
Зерттеу нысаны: Зерттеуіміздің дерек көзі ретінде Т.Әбдіковтің 1974 жылы жарық көрген Ақиқат, 2002 жылы шыққан Оң қол, 2005 жылы жарық көрген Әке атты жинақтарын, жазушының баспасөз беттеріндегі түрлі сұхбаттарын, өзге тұлғалардың Т.Әбдіков жөніндегі пікірлерін, диссертациялық жұмыстарды алдық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жазушы шығармашылығы жөнінде Ә.Нұрпейісов, О.Бөкей, Д.Исабеков, Б.Майтанов, Қ.Жанұзақова, Г.Пірәлиева, М.Хамзин, С.Асылбекұлы, Ш.Елеукенов, О. Тұрғалиева, Е.Жеңісұлы, Ж.Әбдіхалық және т.б. сөз қозғады.
С.Асылбекұлы Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы 1970-1989 жылдар (Алматы 1997) атты кандидаттық диссертациясында Т.Әбдіковтің повестерін О.Бөкей, С.Мұратбеков, Ә.Кекілбаев, А.Сүлейменов, Д.Исабеков, Ә.Тарази т.б жазушылардың шығармаларымен салыстыра талдайды. Ғалым М.Хамзин 60-80 жылдардағы қазақ романының стилі мен типологиясы (Алматы 1997) атты докторлық диссертациясында жазушының Өліара романына тоқталады. Мақтагүл Социалқызы Көркем прозадағы шығармашылық тұлға мен авторлық позицияның арақатынасы 1980-2000 жылдар әдебиеті бойынша атты еңбегінде Т.Әбдіковтің Өліара романын Т.Жұртбайдың Жер бесік, З.Жәкеновтің Зұлмат, С.Ерубаевтың Ақ боз үй, Б.Мұқайдың Жалғыз жаяу секілді романдарымен үндестікте қарастырады. Жансая Жанғазыұлының 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы (2001), Нұргүл Қайырбекқызының Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты (2006) атты кандидаттық диссертацияларында жазушының прозалық шығармаларындағы экзистенциалистік ағымның әсерін Д.Исабеков, Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Ә.Тарази шығармаларымен қатар талдап ашып көрсеткен. Ал Гульмира Танабаева өзінің Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық, тақырыптық және көркемдік ерекшеліктері (2010) атты кандидаттық диссертациясының арқауы етіп жазушы еңбектерін алып, жан-жақты талдап, кеңінен сөз еткен.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысымызда Т.Әбдіков туындыларын түгелдей қамтып, көркемдік ерекшеліктерін көркем шығарманы жаңаша талдауға үлес қосып жүрген ғалым А.Таңжарықованың еңбегі бойынша қарастырдық. Сондай-ақ автор еңбектеріндегі кейіпкер психологиясын беру тәсілдеріне тереңірек үңілдік, әңгіме, повестердегі автор мен образ арасындағы байланысқа, ой-пікір сабақтастығына жете мән бердік.
І. Төлен Әбдіков және қазақ әдебиеті
1.1. ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ прозасы және Т.Әбдіков шығармашылығы
ХХ ғасырдың 60-80 жылдары қазақ әдебиетінде, соның ішінде қазақ прозасында елеулі өзгерістер болды. Әдеби үдерісте 1960 жылдардан бастап демократиялық, гуманистік принциптер белең ала бастады. Қазақ әдебиетіне жаңа рухани серпілісті ала келгендердің қатарынан Д.Исабеков, А.Сүлейменов, Қ.Ысқақов, О.Бөкей, Ш.Мұртаза, М.Мағауин, Ә.Кекілбаев, С.Мұратбеков, С.Жүнісов, Қ.Жұмаділов, Р.Тоқтаров, Ә.Тарази, Д.Досжанов, А.Нұрманов, Ә.Сараев, А.Сүлейменов, Т.Нұрмағанбетов, Т.Әбдіковтер бой көрсетті. Осы кезеңде туған Д.Исабековтің Гауһар тас, Тіршілік,
Дермене, Сүйекші, Қарғын, Ә.Кекілбаевтің Аңыздың ақыры,
Шыңырау, Үркер, Елең-алаң, Күй, О.Бөкейдің Қамшыгер,
Қайдасың, қасқа құлыным?, Өліара, Жетім бота, Қар қызы, Өз отыңды өшірме, Мұзтау, Т.Әбдіковтің Қайырсыз жұма, Бас сүйек,
Қонақтар, Әке, Тозақ оттары жымыңдайды, Парасат майданы,
Өліара сынды әңгіме, повесть, романдары оқырман қауымды елең еткізген шығармалар болды.
Бұл қаламгерлердің басты ерекшелігі адам тұлғасын бірінші орынға қоюларында болды. Осы кезеңдегі жазушылардың шығармашылық концепциясындағы үндестіктерді санамалап айтып көрейік:
* Қаламгерлер туындыларында философиялық ой-толғам жиі ұшырасты;
* кейіпкердің жан-дүниесіне терең үңілу, яғни психологиялық тұрғыдан талдау белең алды;
* сюжет кейіпкердің ішкі тартысына негізделді;
* шығарма шешімі трагедиямен аяқталатын оқиғаға негізделді;
Әдебиетке 60-80 жылдары келген бұл толқынның адам мәселесін алдыңғы қатарға қойғанын жоғарыда атап өттік. Осы жөнінде А.Ісімақова былай дейді:
Кейіпкердің өзін тыңдауға бет бұрған, оны өзіне тән үнімен көрсетуге ден қойған Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков, Б.Нұржекеев, Т.Әбдіков туындылары өмірге келді. Бұл жазушылардың шығармаларында баяғыдай бәрін алдын-ала болжап білетін, бәрін де өзі өлшеп пішетін автор (всезнающий автор) мүлдем жоғалып, ол өзінің орнын енді кейіпкерлерге ұсынды. Енді кейіпкердің сөзі мен ойы көркемдіктің мәнді құралына айналды. Қарапайым ғана адамдардың сөзі мен ойы өздеріне тән үнімен ерекшеленді және ол автордың сөзінен бөлініп ерекше зонаға айналды...
...Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтің, Т.Әбдіковтің кейіпкерлері даяр күйде, дайын түрде алдынан шыға салмайды, олардың кейіпкерлері бүгін көз алдымызда қалыптасып жатқан сананың қозғалысын айқындайды. Ал баяндаушы болса, осыларға кезек үңіліп, біресе ренжіп, біресе қуанып, біресе қуарып отырады [1, 354].
Шынында, бұл қаламгерлердің қай кейіпкерін қарасаңыз да, елде жоқ ерек жандар емес, күнделікті өмірде өзіміз кездестіріп жататын адамдар және жазушылар осы қаһармандардың ішкі жан әлеміне терең үңілу мақсатында оның тілін монологқа, соның ішінде, философиялық ой-толғамға құрған. Мәселен, Д.Исабековтің Қарғын романын қарастырып көрейік. Жазушының бұл шығармасы түгелге жуық бас кейіпкерлердің философиялық ой- толғамына құрылған. Романда оқырманды елітіп әкететін, қызықтырып қоятын шым-шытырық сюжеттің жоқ екендігі жалған емес. Автор өзінің дүние туралы танымын, субьективті пікірін Жасын бейнесі арқылы жеткізген. Жазушы Жасын мен Бағиланың монолог, диалогы арқылы осы уақытқа дейін оқырманның ақиқат деп танып келгенін теріске шығарып, ойға салып қояды. Мәселен, бас кейіпкердің бір-бірінсіз өмір сүре алмайтын адамдардың біреуі өлгенде неге екіншісі қоса қабірге түспейтініне жауап іздеп, таба алмауы, сөйтіп бұл сөзді жалғанға шығаруы қай оқырманды болсын ойландырып қояры анық. Ал Жасынның Бағиламен тілдесуінде ұшырасатын пікірлері (құдайдың адамды жаратудағы мақсаты мүлде бөлек, жападан жалғыз отыра бергеннен жалыққандықтан жер бетіне пендені жіберген), тіпті, алғаш оқыған жанды шошытып та жіберуі мүмкін. Осылай шығарманың өн бойында автор өзін толғандыратын философиялық сұрақтарға Жасын мен Бағиланың ішкі ойлары немесе тілдесулері арқылы жауап іздеп, соңында өзінше қорытынды шығарып отырады.
С.Асылбекұлының зерттеу еңбегінде 1960-80 жылдардағы қазақ прозасының тақырыптық ерекшелігін 4 топқа жіктейді:
1) ауыл тақырыбы;
2) қала тақырыбы;
3) тарих тақырыбы;
4) шет ел тақырыбы.
Бұл кезеңдегі қаламгерлеріміздің ауыл тақырыбына жиі қалам тартуының себебін ғалым олардың қай-қайсысының да ауылда туып, өскендігінен іздейді, өздеріне жете таныс тақырып болғандығынан деп түсінеді.
Жазушылардың ауыл тақырыбына жазылған туындыларында сол дәуірдің шындығы да көрсетілген. Ауылдан безіп, қаладан құт іздеген, қара шаңырағының түтінін түтетпек түгіл, туған үйінде бір күн де аялдауға уақыты жоқ қайырсыз ұл жайында Т.Әбдіковтің Қонақтар әңгімесінде сөз болған. Дәл осы ой оның замандасы Д.Исабековтің Қара шаңырақ әңгімесінде де көрініс тапқан. Т.Әбдіковтегі Ерғабыл қарт бейнесі мен мұндағы Шөмішбай қарт бейнесі - ұлттың болмысы, ұмытылып бара жатқан ана тілдің қайнар бұлағы, қазақы танымның көзі іспеттес. Екеуін де қынжылтатыны - тамырынан ажырап бара жатқан ұрпағы: Осы иттер әке-шешеміз бар-ау деп
ойламайды ғой деймін. Әйтпесе қалайсыңдар деп сүт пісірімге келіп кетсе қайтеді... Келеді деп күнде тосамыз, дарбазаны жел сықырлатса да сендердің біреулерің екен деп елең ете түсеміз... [2, 42].
1960-80 жылдардағы қазақ прозасының тағы бір ерекшелігі ретінде әдебиетті жанрлық тұрғыдан, түрлі тәсілдермен байытқанын атап айта аламыз. Г.Пірәлиева бұл туралы былай дейді: "Жетпісінші жылдардың басы мен орта тұсында қазақ прозасында соны бір құбылыс, әдеби жанрда бұрындары байқала қоймаған тың көркемдік тәсілдер туа бастады. Мәселен, роман- монолог ("Аңыздың ақыры"- Ә.Кекілбаев), роман-диалог ("Ақиқат пен аңыз"- Ә.Нұршайықов), әңгіме-түс көру ("Оң қол"- Т.Әбдіков), повесть- новелла ("Ақ ару-ана" - С.Санбаев) және басқалар. Мұның бәрі қазақ сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен, стильдік ерекшеліктерімен жаңаша леп әкелгендей еді" [3, 76].
Шығарма шешімі трагедиямен аяқталып отыратын, тартыс кейіпкердің ішкі қайшылығына негізделген туындылар Т.Әбдіковте жиі кездесті. Сондай- ақ, Ә.Кекілбаевтің Шыңырау повесі де бас кейіпкердің қазасымен аяқталады. Ал Д.Исабековтің Қарғын романындағы тартыс Жасынның жан дүниесіндегі арпалысқа құрылған.
Сонымен, 1960 жылдар әдебиетке модернизмді әкелгенімен әйгілі болды. Қазақтың жаңа прозасы деп аталып жүрген туындылардың түп-төркіні осы жылдардан басталды. Қазақ әдебиетіне тоқырау жылдары деп аталған тұста келген қаламгерлер өздеріне дейінгі жазушылар салып кеткен ескі сүрлеумен жүре беруді жөн көрмей, жаңаша, тың тақырыптар мен соны идеялар алып келгендігімен ерекшеленді. Олар өздері өмір сүріп отырған дәуірдің қиындығына, сол кездегі әлеуметтік-саяси жүйенің қысымына қарамай, шығармаларында шындықты астарлы түрде жеткізе білді. Ірі тарихи оқиғаларды да, халық басындағы трагедияны да көрсете алды. Кейіпкерлерінің көңіл-күйін психологиялық тұрғыдан шебер суреттеу арқылы, адам жанының қалтарыс-бұлтарысына терең ену арқылы мәні зор, аса ірі мәселелерді көтерді. Жазушылардың туындылары тек бір халық, бір ұлт трагедиясының төңірегінде қалып қоймай, дүниежүзілік, барша адамзат атаулыға маңызды адамгершілік тақырыбын толғады. 1960-80 жылдар прозасының қазақ әдебиетіне әкелген осындай ерекшеліктерін айта отырып, ойымызды ғалым С.Асылбекұлының мына пікірімен қорытындылағанды жөн көрдік: "Олар қазақ прозасына жаңа тақырыптар мен идеялар, характерлер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интелектуальдық жағынан да байытты, оның поэтикалық политрасын кеңейтті, сөйтіп, қазақ оқырмандарына өздері өмір сүріп отырған заманның шындығын ашып берді" [4, 2].
Біз қарастырып отырған қаламгер Т.Әбдіков те қазақ әдебиетіне осы тұста араласа бастаған. Дәуір тынысы, заманның бет алысы, тұстастарының қалам тартқан тақырыбы жазушыға әсер етпей қоймайтыны анық. Бір заман перзенттерінің шығармашылық үндестігі туындыларында көрінетін өз
болмыстарынан, дүниетанымдарынан айқын көрініс тапқан. Мысалы, Д.Исабеков Қарғын романында Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда деген Абай сөзін тіліне тиек етсе, ал Т.Әбдіков Парасат майданы повесінде М.Жұмабаевтың Сұм өмір абақты ғой саналыға деген ойын алға тартады.
Әдебиетке 1960 жылдары келген буынның бір өкілі ретінде Төлен де адам жанының беймәлім сырларын ашу жолында аянып қалмаған. Төлен Әбдіков шығармашылығымен танысқан жан оның түгелге жуығы Адам концепциясына негізделгенін жоққа шығара алмасы сөзсіз. Жазушы прозасын оқып отырып пенденің маза бермеген мұңы да, айтуға болмайтын сыры да, жанын шарпыған өрті де, тәніне батқан дерті де Төлен қаламына ғана сөйлейтін сияқты күй кешесің. Бүтін бір ғұмырын, бүкіл шығармашылығын алуан түрлі тағдыр иелерінің сан қилы сезімін суреттеуге арнаған автор бұл жайында мынадай ой айтады: Адамның жан дүниесі - тұтас бір әлем. Онда да жақсы мен жаман, шындық пен жалғандық, сенім мен күдік, ізгілік пен қиянат күресіп жатады. Абайдың: Махаббат ғадауатпен майдандасқан, Менің қайран жүрегім мұз болмай ма? деген сөзі есіңізде шығар? Адамның жан дүниесі кірлеп, ардан гөрі арамдық, адалдықтан гөрі пайдақұмарлық, кішіпейілдіктен гөрі өзімшіл найсаптық, азаматтықтан гөрі мансапқорлық, тағы сол сияқты кісәпір қасиеттер басым түсіп жатса, онда, сөз жоқ, өзіңнен өзің қорқуға тура келеді. Жұрттың көбі жамандықты біреуден көруге құмар. Жамандық әрқайсымыздың ішімізде жатыр. Ең алдымен өзімізбен өзіміз күресейік деп ұран тастаған ұлылар болған. Ең үлкен жеңіс - өзіңді өзің жеңуің. Көркем әдебиеттің негізгі міндеттерінің бірі - адамның жан дүниесін тазартуға ықпал жасау [5, 9]. Осы пікірі арқылы жазушы көркем әдебиеттің өзіне ғана емес, өзге әріптестеріне де қояр талабы бір екенін және әр қаламгер мұны мәңгілік айнымас қағидасына айналдыруы керектігін айтқысы келген тәрізді.
0.2 Т.Әбдіков туындыларының жанрлық, тақырыптық тұрғыдан жіктелуі
Төлен Әбдіковтің шығармашылығы турасында сөз қозғамастан бұрын атақты орыс сыншысы Белинскийдің мына пікірін еске ала кетейік: Он том жазсаң жеткізе алмас ойыңды, бір сызып тастай салғандай етіп, жалғыз-ақ сөзбен айтып беру - көркемдік. Иә, Төлен Әбдіков Белинскийдің көркемдік қалпы жөніндегі пікіріне толықтай сай келетін қаламгер. Оның дәлелі ретінде бүтін бір шығармашылық ғұмырында жалғыз ғана роман жазып, санаулы әңгіме, хикаяттарымен көптің көңілін жаулап алғанын айтсақ болады. Автордың бұл ерекшелігі жөнінде өз замандасы Д.Исабеков те пікір білдірген:
Жалпы Төлен бұрқыратып жазған жігіт емес. Әлі күнге шейін сол ырғағын сақтап келеді [6, 14].
Т.Әбдіковтің әдебиетке өзімен бірге келген басқа қаламгерлерден ерекшелігі - аз жазатындығы. Бірақ жазушы туындыларының сирек жазылғаны, санының аздығы сапасына селкеу, көлемінің қысқалығы көркемдігіне көлеңке түсіре алмаған. Бұл қаламгердің бір шығарманы жазу барысында ұзақ ізденіс, терең толғаныс үстінде жүретінін, өміршең туындылардың өмірге осылай келетінін аңғартады. Жазушының туындылары саусақпен санарлық қана болғанымен, шығармашылығы жанрлық түрге бай. Оны біз төменде кестемен беруді жөн санадық.
Әңгімелері
Повестері
Эссе
Романы
Пьесалары
Райхан
Екі кездесу
Сәндікөл
Оң қол
Қонақтар
Жат перзент
Мансап
Бас сүйек
Қайырсыз жұма
Қойшығұл
Таласбай
Бір күндік ашу
Көктерек
Қарасын
Ондатр бөрік
Аялдамадан аялдамаға
дейін
Күзгі
жапырақтар
Оралу
Қыз Бәтіш пен Ерсейіт
Ақиқат
Тозақ оттары жымыңдайды
Парасат майданы
Әке
Ғұмыр мен тұғыр
Сәби туралы сыр
Өліара
Біз үшеу едік
Ардагер
1- кесте. Т.Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық түрде жіктелуі
Ал жазушы туындыларының тақырыптық тұрғыдан жіктелуін Г.Танабаева өз диссертациясында былайша қарастырған: Қаламгер Т.Әбдіковтің прозалық шығармаларын тақырыбына қарай екі топқа бөлуге болады:
1) Заман көрінісі сипатталған шығармалар;
2) Философия-психологиялық тақырыптағы шығармалар.
Бірінші топтағы жіктеуге қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы күйі, 70-80 жылдардағы ауыл көрінісі, жастар идеологиясы, тәрбиесі, заман көрінісі сипатталған шығармаларды кіргіздік (Райхан, Екі кездесу, Сәндікөл,
Қонақтар, Бір күндік ашу, Таласбай, Көктерек, Қарасын әңгімелері, Сәби туралы сыр эссесі мен Күзгі жапырақтар, Әке,
Оралу повестері және Өліара романы); екінші топтағы жіктеуге адам санасындағы психологизмді шебер көрсетіп, терең философиялық астар жатқан шығармаларын енгіздік (Оң қол, Жат перзент, Мансап,
Қайырсыз жұма әңгімелері мен Ақиқат, Тозақ оттары жымыңдайды,
Парасат майданы повестері) [7, 35]. Біз автордың философия- психологиялық тақырыптағы туындыларының қатарына Ондатр бөрік,
Аялдамадан аялдамаға дейін атты әңгімелерін де қосар едік.
Т.Әбдіковтің тырнақалды туындысы - Райхан әңгімесі. Махаббат туралы сөз еткен бұл әңгімеде жастар бойындағы адалдықты, сүйіспеншілікті байқаймыз. Мұнда құрбысы Дәмеш үшін өз махаббатын құрбан еткен қыз Райхан жөнінде айтылады.
Ал Екі кездесу әңгімесінде күрес алаңындағы екеудің күйі суреттелген. Автордың негізгі айтар ойы - жастар кеудесіндегі туған жерге деген шексіз махаббат. Оны біз Қапан Байболичтің өтінішінен соң Сейіттің Тастаннан күрессіз жеңіле салуынан көруімізге болады.
Сәндікөл әңгімесі де осы сарындас. Мұнда да жастар бойындағы еліне деген махаббат суреттеледі. Студенттердің жазғы демалыста ауылға қыдырып келуі арқылы жазушы туған жерге деген сағынышты жеткізгісі келеді.
Сонымен автордың алғашқы шығармалары жастық, адалдық, махаббат, достық тақырыптарына арналған екен. Оған жоғарыдағы әңгімелері, Күзгі жапырақтар повесі дәлел бола алады. Повесте студенттік шақтың ең бір тамаша көріністері, жастардың алғаусыз көңілдері, кіршіксіз сезімдері, жауапсыз махаббаты керемет суреттелген. Оны бас кейіпкер Байтастың мына монологынан анық байқауымызға болады: Адам тағдыры қандай қызық! Біреуді біреу ұнатады, жақсы көреді. Үнемі көңілінде, қиялында ұстап, нәр алып, медет тұтып жүреді. Ал сол өмірінің рухани азығы болып жүрген адам мұның бірін де білмейді. Білгісі де келмейді. Мүлде басқа өмірдің адамы. Ойы да, арманы да басқа [8, 139]
Жазушының алғашында жастық, махаббат тақырыбына қалам тартуы оның өз басынан өтіп жатқан кезеңге де тікелей байланысты болғандығы анық. Қай қаламгердің де тырнақалды туындылары өзі жайында, өзінің басынан өткен
оқиғалар жөнінде болатыны белгілі ғой. Ал уақыт өте келе дүниетанымы кеңейіп, өмірдегі түрлі жағдайларды көзімен көріп, жүрегімен сезіне бастаған кезде жазушы шығармаларының тақырыбы да ірілене түседі. Енді ол қоғамдағы өзін алаңдатқан мәселелерді шығармаларының арқауы етіп алады.
Т.Әбдіковтің бірқатар туындыларында өзгенің қаңсығын таңсық көрген, өз тілінде шүлдірлеп сөйлейтін, өзінің діні мен діңгегінен біртіндеп ажырап бара жатқан дүбәра ұрпақтың қалыптасып келе жатқандығы мәселе болып көтерілді. Мысалы, Қонақтар әңгімесіндегі басты кейіпкерлердің бірі - қарттың ұлы Сапабек. Ол өзінің ата-ана алдындағы қарыз, борышын ақтай алды ма? деген сұрақ туындайды осы орайда. Бірақ, адамның өткеніне үңілуден пайда жоқ деген ұстанымдағы Сапабекті ата-баба дәстүрін дәріптеп, баласы Жеңістің бойында ұлттық рух қалыптастыру деген мәселе еш алаңдатпады. Жаңа заманның талабы деп ұлын қарт қолына қалдырмай, орыс мектебіне беруді жөн санады. Осы тұста автор көтерген басты мәселенің бірі кей жылдары қазақ мектептерінің мүлде азайып кеткені екенін айтып өтуіміз керек. Мұны автор немересінің тілі шүлдірлеп шығатынына қынжылған Ерғабыл қарттың көзқарасы арқылы көрсеткен. Ал Сапабек болса, ізінен ерген қарасының ұлттық танымы тарылып, өзге тілде сөйлейтіндігін дәреже көреді.
Автор Қонақтар әңгімесі арқылы сол кездегі қазақ халқының трагедиясын Ерғабыл қарттың жанұясы арқылы көрсеткен. Жалғыз ұлы қалада оқыған қарт кемпірімен бірге ауылда күнделікті тірліктерін кешіп жатады. Аяқ асты курорттан баласы келеді. Келіні ата-ене алдында аяқ-қолын жауып жүру дегеннен бейхабар, ал немересі өз тілінде шүлдірлеп сөйлейді. Оқыған, тоқыған, ел көрген, жер кезген ұлы болса ата-ана алдындағы борышын бірер сыйлық берумен шектелетіндей санайды. Оның уақытқа тәуелділігі сонша әке- шешесінің жанында бір күннен артық бола да алмайды.
Әңгіменің басты кейіпкері Ерғабыл қарттың өз өлімін көзі тірісінде елестетуі - автор шеберлігінің анық көрінісі. Ақсақалдың ақтық арманы - бұл өмірден абыроймен аттану. Жатбауырланып бара жатқан ұлының мұндай салтанатты жасар-жасамасына көзі анық жетпеген қарт көңілінде күдік басым. Тұрлауы жоқ, туған жерін сағынбайтын, тасжүректеніп бара жатқан ұлын көріп келешек ұрпақтан үміт күтуге қорқа қарайтын қария ата-баба жолымен жүретін жандардың соңғыларының бірі секілді. Жазушы қарт бейнесі арқылы ұлттық құндылықтарымыздың, туған тіліміздің жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрғанын ашына айтқысы келген тәрізді.
Бұл әңгімеден дәуірдің дамуынан туындаған жаңа көзқарастың қазақ түсінігінен алыстап кеткенін байқаймыз. Манарбек Ержанов өзінің осы туынды жөніндегі пікірінде былай дейді: Қонақтар әңгімесінің басты тақырыбы - адамгершілік, баланың ата-ана алдындағы мәңгілік перзенттік парызы [9, 35].
Қаламгердің ата-ана алдындағы баланың перзенттік парызы арқау болған келесі бір туындысы - Әке повесі. Г.Танабаева өз еңбегінде бұл повестің
Қонақтар әңгімесінің жалғасы іспетті екенін, тақырып сабақтастығы сезілетінін айтқан [7, 36].
Повестегі бас кейіпкер Сайлау Қонақтар әңгімесіндегі Сапабектей емес, есейген, ақыл тоқтатқан, әке алдындағы өтелмеген парызына өкіне қарайды, тіпті өзін сол үшін кінәлі, қылмысты жан санайды. Өмірдің мағынасын үнемі қашықтан іздейтінімізді, бірақ оның үнемі жанымызда екенін, ата-анадан артық мәнді нәрсенің мына жалғанда жоқ екенін кейіпкер ең жақын адамынан, әкесінен айырылғанда барып түсінеді, кеш ұғынғанына өкініп, бармағын тістейді. Оны кейіпкердің философиялық толғанысына, жан тебірнесіне құрылған мына монологынан байқаймыз: Енді міне, келесі жылы баратын әкем хал үстінде жатыр. Жанында отырып, әкеме қатысты өткен күндерді есіме алып, ұят пен өкініштен азап шеккеннен басқа қылар қайраным жоқ. Тіпті мойнымдағы парызымды өтемек түгіл, әкеме өлшеусіз қиянат жасағандай сезінемін өзімді.
Құдай-ау, айдаладағы біреудің де жақсылығына жақсылықпен жауап қайтарасың, ал өзіңді дүниеге әкелген, сен үшін отқа да, суға да түскен әкеңе ешқандай жақсылық жасай алмау не деген қылмыс! [10, 116].
Жалпы алғанда, автордың Қонақтар әңгімесі, Әке, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт повестерінің үндестігі де ата-ананың перзентке деген махаббатында, баланың ата-ана алдындағы мәңгілік парызы мәселелерінде жатыр. Сонымен қатар, Ерғабыл қарт, Сейсен, Қожабек қария бейнелері оқырманға сол кездегі тарихи-саяси жағдайларға байланысты құлдырау халін кешкен қазақы таным мен түсініктің, діл мен тілдің соңғы насихатшылары сынды әсер қалдырады.
Автордың келесі бір туындысы Қыз Бәтіш пен Ерсейіт әңгімесінде көтерілген басты мәселе, негізгі тақырып - адамгершілік. Негізінен, Т.Әбдіковтің қай туындысын алсақ та, оқырманды адам болуға, адал болуға үндейді. Автор бұл жөнінде былай дейді: ...повестегі бірінші Тұлғаны белгілі бір дәрежеде менің өзім деп қабылдауыңызға болады. Өзім сенген үлкен принципке адал болуды негізгі борышым деп есептеймін [5, 9]. Сондай-ақ жазушының бұл ойын О.Тұрғалиева да қуаттайды. Ол Т.Әбдіков шығармашылығының басты 3 ерекшелігін атап көрсетіп, оның ең негізгісі әдебиетке, тіл тазалығына, ұлт танымына, ақиқатқа деген адалдық екенін баса айтады [11, 255].
Қыз Бәтіш пен Ерсейіт повесіндегі бас кейіпкер - жалғыз ұлынан ойда жоқта айырылып, қайғыдан қан жұтып отырған Қожабек қарт. Повесте ел мақтап, қыз жақтаған, білімді де, көрікті де бір бойына жинаған, болашағынан Қожабек қана емес, бүкіл бір ауыл үміт күтіп отырған қарияның жалғыз ұлы Болат бойына кенеттен жабысқан кеселден көп созбай қайтыс болады. Баласының артында бір тұяқтың қалмағанына қапаланып жүрген Қожабекке
Болаттың досы Жарасбайдың Болаттан бала бар деген сөзі үміттің ұшқынын сыйлайды. Бірақ, қарияның қалаға барып, табанынан таусылып, немересін іздегенінің бәрі бос әурешілік болып шығады. Есесіне есті деп жүрген ұлының өрімдей жас қыздарға, қыздарға ғана емес-ау, адал махаббатқа жасаған қиянатын естіп қайтады. Қожабектің осы оқиғадан кейін баласының қабіріне келіп, кемсеңдеп жылайтынын автор шебер суреттеген: - Мұ не қылғаның, жарығым-ау. Бәрі қолыңнан келгенде қиянат қылмау қолыңнан келмегені ме, жарығым-ау. Құдайдан көрген зәбір тірліктің заңы шығар, адамнан көрген зәбір қымбат, жарығым-ау. Соны неге түсінбедің. - Қожекең сақалына сорғалаған жасын сезбей, құлыптасты сипай берді. - Қалайша түсінбедің, құлыным-ау! Хайуанның да обалы жібермейді деуші еді, адам обалы қайтіп жіберсін... [10, 233]. Қарттың көкірегіндегі ащы зары толы осы бір жолдар бүкіл бір шығарманың идеялық жүгін арқалап тұрғандай.
Сонымен қатар хикаятта аңызға айналып кеткен ғашықтар оқиғасынан үзінді келтіріледі. Аңыз бойынша Ерсейітті қыздың ағалары өлтіріп кеткеннен кейін Қыз Бәтіш те өз-өзіне қол салады. Ел-жұрт кеңесе келе, ғашықтарды бірге жерлегенді жөн көреді. Ерсейіт пен Қыз Бәтіштің моласы жатқан жерге Болаттың жерленуі де шығарманың әсерлілігін арттырып тұр. Адал махаббатты арзан сезімге, жастық желікке айырбастаған заман бейнесін автор қос моланы қатар қою арқылы тамаша суреттеген.
Қаламгердің Мансап, Жат перзент, Қайырсыз жұма, Бас сүйек сынды әңгімелерінде кейіпкер психологиясы кеңінен ашылған. Бұл шығармалардағы әр кейіпкердің басынан өтетін өз қиындығы, жанын азаптаған өз күйзелісі бар. Бірақ, әрқайсысы ішкі әлеміндегі дертпен әртүрлі күреседі. Мәселен, Қайырсыз жұма әңгімесіндегі бас кейіпкер Әбен кеудесін жайлаған ащы уайымының азабына шыдай алмай, өмірден өтіп кетсе,
Мансап әңгімесінің қаһарманы Естай жан дүниесіндегі арпалыстан құтылудың тәсілін отбасын тәрк етуден табамын деп ойлайды.
Мансап әңгімесінің желісі де өте қызықты. Бас кейіпкер Естайдың студент болуы, Ася атты сұлумен танысып, оған үйленуі, қыз әкесінің лауазымды қызметте екенінен хабардар болғаннан кейін ішкі жымысқы есебінің туғаны, араға жылдар салып өзінен өзі жасырып келген жел сөзді өзгеден естіп, намыстануы, жалған намыстың жетегінде жүріп, профессор қайын атасы тарту еткен дүниелерден біртіндеп құтылуы, бірақ бәрібір жанын меңдеген ойдан қашып кете алмай, ақыры ажырасып тынуы, өткен-кеткенін сараптап, тыныштықта біраз уақыт өткізген соң, өз қатесін түсініп, отбасына қайтып оралуы, ол келгенде Асяның басқа жанға тұрмысқа шығып үлгергені, осының бәрі оқырманды қызықтырмай қоймайды. Әңгімедегі табан тіреп, байлам қылатын өмірлік ұстанымы мен өзіндік көзқарасы жоқ Естай іс- әрекетіне оқырман бірде ызаланса, бірде мүсіркегісі келіп тұрады.
Жат перзенттегі Кәрім де, Мансаптағы Естай да, Оралудағы бас кейіпкер де - кемеліне келіп, ақылы асқан, ел-жұртына сыйлы дана адамдар
емес, керісінше, мына өмірден өз орнын таба алмай, жан дүниесіндегі аласапыран сезімге тұншығып, аласұрып жүрген жандар. Жалпы, жазушы шығармаларында бәрін білетін көсем, тереңнен толғайтын шешен жандар образы емес, ішкі әлеміндегі қайшылықтан қалай құтылудың амалын таппай, қалың елге үлгі болмақ түгілі, қара басының қайғысынан аса алмаған кейіпкерлер көп кездеседі. Бұл туралы автордың өзі былай дейді: Әлемдік әдебиетті алсаңыз да, жазушы көп жағдайда өзінің идеялық, эстетикалық ұстанымын алып шығатын айрықша кейіпкер таңдайтыны белгілі нәрсе. Арын, абыройын жоғалтпаған кейіпкер жасау арқылы өмірдегі ізгіліктің, сұлулықтың, әділдіктің өміршеңдігін көрсетеді, оқырманның тазалыққа деген сенімін арттырады. Әйтсе де өмір өте күрделі. Оны бедгілі бір әдеби ұғымның көлемінде ұстап тұра алмайсың. Абыройын жоғалтқан адам да рухани мұратқа тұтқа бола алуы мүмкін. Бірақ бұл үрдіс әдебиетке бірден келген жоқ. Әр кезеңдегі постмодерндік жаңалықтармен бірте-бірте қалыптасты [12, 36]. Бұл жазушы шығармашылығына постмодерндік сипаттың да тән екендігін байқатса керек.
Сондай-ақ жазушының Бір күндік ашу, Көктерек, Қарасын, Ондатр бөрік, Аялдамадан аялдамаға дейін атты шағын көлемді әңгімелерінде адамның әр алуан көңіл-күйі, бір сәттік сезімі шеберлікпен суреттелген.
Ал автордың Таласбай, Қойшығұл сынды әңгімелерінде рухани тұрғыдан тоналудың, рухани жалаңаштанудың, рухани күйреудің көзге көрінбегенімен, ең үлкен шығын екені сөз болған. Жазушы саяси жүйеге байланысты бұғау салынып, аяққа тапталған діни сенімімізді Таласбай бейнесі арқылы жеткізе білген.
Т.Әбдіковтің тарихи тақырыпқа жазылған жалғыз ғана романы бар. Әңгіме, повесть секілді шағын жанрларда еңбек етіп жүрген жазушыға роман сынды көлемді туынды жасауда азды-көпті қиындықтар кездескен болуы керек. Ол жөнінде М.Хамзин: Қандай оқырман болса да кез келген шығарманың мазмұнына алуан түрлі тартыс, кейіпкерлер болмысынан, іс-әрекетінен күрес іздейтіні ақиқат. Сондықтан, шығарма арқауындағы сәл сылбырлық, көп реттердегі авторлық баяндау мен кейіпкерлердің сөздеріндегі, диалогтарындағы ұқсастық, бірсарындылық өзгешелеу әсер қалдыратындығы ақиқат. Сірә, біз қарастырып отырған кезеңдегі басқа да қазақ романшылары сияқты Т.Әбдікке де әдебиеттің шағын жанрларында еңбек етіп, көлемді романға алғаш рет қалам тартуының әсері тиген сияқты. Алайда бұл ақиқатты мойындай отырып, екі нәрсені айта кеткен орынды: біріншіден, роман аяқталған жоқ, сондықтан жазушы роман төңірегінде айтылған азды-көпті ескертпелерден қорытынды жасауға тиіс; екіншіден, тереңірек үңілсек, авторлық позиция қаһармандар басындағы аса оқыс жағдайлар тұсында стильдік ширығуымен ұштасады. Бұған дәлел ретінде романдағы Асқар образын айтсақ та жеткілікті... [13, 153], - деп туындының жетістігі мен кемшілігін ашық айтып, анық баға берген.
Романда жазушы аумалы-төкпелі замандағы аласапыран оқиғаларды басынан өткізетін кейіпкерлер ретінде Бәйтен, Назар, Бикен, Асқар, Қамза, Оймауыт сынды сан алуан тағдыр иелерін таңдаған.
Романдағы бас кейіпкерлердің бірі - Бәйтен. Романның басында әлі қалыптасып үлгермеген жас Бәйтенді көреміз. Туындыда өз мезетімен орын алып отыратын өзгерістермен бірге кейіпкер де өзінің жаңа қырын танытып отырады. Бас кейіпкердің талай зұлымдыққа, қатыгездікке, көзбояушылыққа куә бола отырып, өз кезегінде оған қарсы тұра алмайтынын, бағытынан адасқан қаңбақтай күй кешетінін байқаймыз. Бәйтен арқылы автор арпалыс шақта қай жолға бұрыларын білмей, санасы сарсаңға түскен сол кезең жастарының бейнесін бере білген.
Ал Бәйтеннің ағасы Асқар бейнесі романда асқақтата суреттелген. Асқар - елдің сүйеуі, адасқанда жол сілтеушісі, сыйлы жан. Асқар секілді бүтін бір ел артынан еретін өр образға еңсесін түсіруге әсте болмайды. Бірақ, Назардың зұлымдығы өр образдың да кішіреюіне әкеліп, дәрменсіз қалыпқа түсіреді. Автор Асқардың дәрменсіздігі арқылы ірі әлеуметтік жүйеге қарсы күресті көрсеткісі келген.
Жалпы алғанда ұжымдастыру кезеңіндегі қазақ өмірі арқау болған
Өліара туындысында жазушы туғанды жат қылған, қаны бір бауырларды бір-біріне айдап салған кеңес үкіметінің кесір саясатын, қазақ халқына жасалған қиянат, қысымды, оның ұлтына тигізген ауыр зардабын, қысқасы, дәуірдің ащы шындығын суреттеген.
Т.Әбдікұлы туындыларындағы кеңістік қазақ жерін ғана қамтиды десек қате болар. Автор - шет елдегі өмірді, мүлде жат түсінік пен бөтен танымды шығармасына арқау етіп алғандардың бірі. Сондай повестерінің қатарына
Тозақ оттары жымыңдайды, Ақиқатты жатқыза аламыз. Бірақ, Тозақ оттары жымыңдайды повесінің экспозициялық құрылымына өзге өлке негіз болғанымен, басты идеясы тағдырлас халықтың мұңы арқылы өз күйімізді шерткісі келген астарға толы туынды екенін байқаймыз. Ол ойымыздың дәлелі ретінде С.Асылбекұлының мына пікірін келтіруді жөн көрдік: "Бір кездері өзі де соғыстан кейінгі қазақ ауылының жоқ-жітік тіршілігі мен метрополияның қарамағындағы бодан жұртқа көрсеткен кейбір жосықсыз әлімжіттіктерін көкірегіне түйіп өскен естияр қыр баласы американдық үндістер өмірінің аянышты тағдырлары мен өз жұртының басындағы халдерден біраз ұқсастықтарды көрді. Сондықтан да үндістер өмірінен жазылған шетелдік авторлардың шығармалары оның осы бағыттағы шығармашылық ізденістерінің шоғын қозғап, оны қазақ әдебиеті үшін көтерілмеген тың болып келген жаңа өрістерге қарай жетеледі. Т.Әбдіков сол ізденіс жолында араку тайпасы мен қазақ жұртының арасына абсолюттік теңдік белгісін қоюға болмайтынын ұқса да, олардың тіршілігі мен тағдырларынан шынайы көркем шығармаға азық болардай көптеген параллельдерді тапты" [4, 19].
Сондай-ақ автордың оқырман қауымның жүрегіне жол тапқан Оң қол,
Парасат майданы сынды шығармалары айрықша қарастыруды қажет етеді. Психологизмге тұнып тұрған бұл туындыларды зерттеу жұмысымыздың келесі бөлімінде қарастыратын боламыз.
ІІ. Т.Әбдіков шығармаларының көркемдік ерекшелігі
1.1. Т.Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесі
Шығармашылығының басым бөлігін әңгімелер мен повестер құрайтын Т.Әбдіков қаламгерлік қуаттың көркемдікпен өлшенетінін анық аңғарта білген. Пьеса, роман жанрынан да құр алақан емес жазушы шығарманың көркем болуы үшін көлемнің маңызы жоқ екенін көрсете алған.
Т.Әбдіков туындыларының әрқайсысының өзіне тән көркемдік ерекшелігі бар. Әңгімелердің көлемі шағын ғана болғанымен, астарында мағыналы ой, терең мазмұн жатыр. Автор шығармаларынан шым-шытырыққа толы оқиға, тосын жайт, өткір сюжетті көп кездестіре алмаймыз. Туындылардағы сюжет желісі ақырын дамып отырады. Қаламгер оқиғаны әсірелемей, бірқалыпты суреттей отырып, кейіпкерлердің монолог, диалогы арқылы, сондай-ақ портрет, мінездеме беру тәсілімен адамның ішкі тұлғалық қасиеті мен сыртқы бейнесін барынша аша білген. Оқиға өтетін орынды сипаттауда да, яғни экспозициялық құрылымда да бірқалыптылық, баяу баяндау басым.
Жалпы алғанда қаламгердің айтатын ойында да, өрбіткен оқиғасында да, түзген сөйлемі мен талғаған сөзінде де, туғызған образы мен жасаған сюжетінде де бір мін жоқ. Бұл оның өзіндік жазушылық стилін қалыптастыра білгендігінен деп ұқсақ болады. Ол жөнінде өзі былай дейді: Егер айтар ойың болса, материалың болса, стиль өзінен өзі қалыптасады. Жүгіріп келе жатқан спортшы өзін қандай стильде жүгіріп келе жатырмын деп ойламайтын шығар, оған тек мәреге тезірек жетсе болды [14, 7].
Көркем туындының арқауы - адам өмірі. Дегенмен автордың кейіпкер өмірін суреттеуі үшін оның күнделікті айналысатын ісін, басынан өтіп жатқан жайларын тізбектеп беру жеткіліксіз болар еді. Қаламгерлік шеберліктің құдіреті де осы: оқырманның ойында қалатын кейіпкер бейнесін көркемдікпен жасау. Өміршең шығармалардағы адам образының құндылығы оның шын шеберлікпен берілуінде. Демек көркем туындыдағы образ жасау мәселесі соншалықты маңызды.
Ойымызға дәлел ретінде С.Мақпырұлының мына сөзін алсақ болады:
Шығармада өмір-болмыстың қайталанбас әрі естен кетпес көріністерінің көркем танылуы, оқырмандарға жасар эстетикалық әсер-ықпалы алдымен сол туындыдағы адам тұлғасының суреттелу шеберлігіне тікелей қатысты.
Ұлы адам бейнесін көркем мүсіндеу, оны құдірет иесі - адамға тән алуан қырларымен жан-жақты даралап, тірі бейне етіп көрсету - таланттың ғана үлесі [15, 35].
Шынында, көркем шығармадағы оқиғаның өзегі саналатын кейіпкер болмысын жан-жақты ашып, оған жан бітіру тек талантты жазушының ғана қолынан келетіні сөзсіз.
Төлен Әбдіковті басқа қаламгерлерден даралап тұратын бір ерекшелік: кейіпкерлерінің қарапайымдылығы. Жазушы өз кейіпкерлерін қоғамның элиталық өкілдерінен іздемейді. Керісінше, қарапайым қазақ баласы күнде көріп жүрген ауыл ақсақалын, таным-түсінігі қазақы тұлғаларды өз шығармасына арқау етіп алады. Оның түгелге жуық дерлік туындыларының қалың оқырман көңілінен шығып, жоғары баға алуының сыры да осында болса керек. Бұл турасында оның замандасы Ә.Кекілбаев та өз ойын білдірген: Өз заманының қаһарманын іздеп те әуре-сарсаңға түспепті. Қаламгердің көзі түсер кеңістікті ауыл мен қалаға, өз еліміз бен бөтен елге, суреткердің ойын бөлер уақытты өткен заман, осы заман, келер заманға жіктеп, бөліп жарып жатпапты. Пәлен деген елді, пәлен деген заманды, пәлен деген қоғамды, пәлен деген адамды тебірентетін айрықша ен-таңба салынған еншілі шындықты емес, әмбені тебіренте алатын әлеуметтік мәні зор ортақ шындықты іздепті. Оны өзгелердің басынан емес, өзінің көкірегінен іздепті. Өзінің жаны мен ары не қинаса содан іздепті [16, 3].
Жазушының Әке повесіндегі Сейсен мен Сайлау, Оралу повесіндегі Бәтима, Қонақтар әңгімесіндегі Ерғабыл ақсақал, Бір күндік ашу әңгімесіндегі Ордабек, Таласбай әңгімесіндегі Таласбай, Қойшығұл әңгімесіндегі Қойшығұл сынды кейіпкерлері, бұлардың бәрі - ел арасында өздерінің бейқам тірліктерін кешіп жүрген кейіпкерлер. Автор осы образдарды бейнелеу барысында асқақтата суреттеп, асыра айтпайды. Қарапайым тілмен қарабайыр өмір сүріп жатқан жандардың шынайы бейнесін көз алдымызға әкеледі. Бірақ, ата-бабаларының сүйегі жатқан ауылдан алыстағылары келмей, бейбіт күн кешіп жатқан осы бір жандар оқырманға бар болмыс-бітімімен ұнап-қалары сөзсіз. Бұл ешқандай атақ-даңқ, мансапқа өз салт-дәстүрін, тамырын тереңге тартқан ұлттық құндылықтарын айырбастамайтын образдарды автордың соншалықты нанымды етіп суреттей алғандығынан тәрізді.
Т.Әбдіков кейіпкерлерінің оқырманды баурап алатын қасиеті жөнінде Қуанышбай Құрманғали да өз пікірін білдірген: ...Бассүйектегі мүсінші- антрополог Хамит, Күзгі жапырақтардағы Байтас, Оралудағы Әбдікәрім,
Жат перзенттегі Кәрім, Қыз Бәтіш пен Ерсейіттегі Қожабек, Әкедегі Сейсен, Тозақ оттары жымыңдайдыдағы Бейкер, Өліарадағы Асқар мен Бәйтен сынды негізгі кейіпкерлердің оқыған адамның есінен шықпайтындығы шындық. Неге десеңіз, бұлардың қай-қайсысы да өмірде бар өзекті жандар.
Қиялдан құрастырылмаған, мынау жалғанды жалпағынан басып жүрген, талап-тағдырлары қилы-қилы адамдар. Ал өз кейіпкерлері өмірден жай жолығатын жазушының бақыты да бөлекше. Біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz