Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 ҚР банк жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстандық банктік жүйенің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Қазақстан Республикаындағы банк жүйесінің реформасын жүргізу . заман туындатқан қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1. 1988 ж. ҚР.ның банк жүйесін түбегейлі реформалау ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2. ҚР.дағы 1991 жылғы жүргізілген банк реформасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 1995 жылғы ҚР.ның банк жүйесін реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.1 ҚР.ның қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту ... ... ... ... ..28
3.2 ҚР.ның банк жүйесін 2011 жылға байланысты Ұлтық банктің зерттеуі..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 ҚР банк жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстандық банктік жүйенің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Қазақстан Республикаындағы банк жүйесінің реформасын жүргізу . заман туындатқан қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1. 1988 ж. ҚР.ның банк жүйесін түбегейлі реформалау ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2. ҚР.дағы 1991 жылғы жүргізілген банк реформасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 1995 жылғы ҚР.ның банк жүйесін реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.1 ҚР.ның қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту ... ... ... ... ..28
3.2 ҚР.ның банк жүйесін 2011 жылға байланысты Ұлтық банктің зерттеуі..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Экономикалық факультеті
Қаржы кафедрасы
Курстық жұмыс
тақырыбы: Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері
Орындаған: Нұрланов Н. Қ-33
Тексерген: Ниязбекова Ш.У
Астана 2011 ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 ҚР банк жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстандық банктік жүйенің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстан Республикаындағы банк жүйесінің реформасын жүргізу - заман туындатқан қажеттілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1. 1988 ж. ҚР-ның банк жүйесін түбегейлі реформалау ... ... ... ... ... ... . ... .15
2.2. ҚР-дағы 1991 жылғы жүргізілген банк реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
2.3 1995 жылғы ҚР-ның банк жүйесін реформалау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..21
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.1 ҚР-ның қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту ... ... ... ... ..28
3.2 ҚР-ның банк жүйесін 2011 жылға байланысты Ұлтық банктің зерттеуі..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері мәселелерін қарастыру себебі, бұл халқымыздың өсіп өркендеуіне, экономикасының дамуына тигізетін пайдасы зор. Біз осы саланың келешек мамандары ретінде банк жүйесінің қазіргі кездегі даму проблемалары мен тенденциялары арқылы оның тиімділігін көрсетуді мақсат еттік.
Жұмыстың негізгі мақсаты банк жүйесінің қалыптасу және даму, банктерді дамыту жолындағы қолданған реформаларды қарастырамыз. Отандық экономиканы реформалаудың қазіргі уақытындағы сатысында тиімді, нәтижелі және перспективалы бағыттардың бірі банк жүйесінің дамуы болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету механизмін құру, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктердің өз жүйесі шеңберіңдегі, оның жекеленген буындарының арасындағы өзара қарым - қатынастар жүйесін қайта құру, жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принципті түрде реформалау қажеттілігінің маңызы зор екендігін дәлелдеу.
Бұл саланың маңыздылығы әлемдік және отандық экономиканың тәжірибесі көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикаға өту жағдайында банк жүйесіне көмек көрсету тұрақтандырылған экономикалық өсуге жетуге елеулі нәтижелер береді. Банк жүйесінің дамуы елдегі қаржы нарығының өркендеуіне және Ұлттық банктің өз саясатын тұрақты қалыпта жүзеге асыруына мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі ҚР-ның банктері болып табылады.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні ҚР-ның банк жүйесінің әр түрлі даму кезеңдеріндегі реформалардың жүргізілуі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы Қазақстан халқына Жолдауында банк ісін дамыту мен мемлекеттік қолдау мәселелері қарастырылған.Тіпті соңғы уақытта біздің еліміздің банктік жүйесінен ТМД елдері тәжірибе алып жүр. Бұл әрине үлкен жетістік деуге болады.Міне, сондықтан курстық жұмыстың тақырыбы "Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері" деп таңдалды.
Соңғы бірнеше жылда, әсіресе 2000-жылдан бастап банк жүйесінің динамикалық дамуы жүруде. Қазақстан банк секторының жандануы және конденсациялық процестер жалғасуда.
Дегенмен, банк жүйесін мемлекеттік қолдау әлі де жеткіліксіз дәрежеде болып отыр. Бұл саланың өзіндік проблемалары шешілмей қалуда. Мұндай кемшіліктерді жою үшін банк жүйесінде жаңа бағдарламалар, реформалар жүзеге асуы тиіс.
Курстық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде ҚР банк жүйесінің құрылымы және банктік жүйенің даму тарихы қарастырылған. Екінші бөлімде ҚР банк жүйесінің даму кезеңдеріндегі реформалар, үшінші бөлімде банктік жүйенің қазіргі жағдайы қарастырылған.Курстық жұмыстың қорытындысында жасалынған талдаудың негізгі түйіндері мен ұсыныстары берілген.
Курстық жұмысты жазудағы ақпарат көздері Ілиясов Қ.Қ, Кулпыбаев С.Қ, Шеденов Ө.Қ, Смағұлова Л. жұмыстары. Сонымен қатар, экономикалық қаржылық сферадағы деректер мен жаңалықтарды жариялап отыратын мерзімді баспасөз құралдары, Ұлттық Банктің және Қаржы министрлігінің ресми сайттары.
1. ҚР-НЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
0.1 ҚР-ның банк жүйесінің құрылымы
ҚР банк жүйесінің құрылымын ҚР банктер және банк қызметі туралы республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күші бар Жарлығында Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі бар. Ұлттық банк - мемлекеттің Орталық банкі, ол банк жүйесінің жоғары деңгейіндегі банк. Басқа банктердің барлығы банк жүйесінің төменгі деңгейіндегі банктер делінген жолдардан көруге болады.
Біріншіден, Ұлттық банктің құрылымын қарастырсақ, оны ҚР Ұлттық банкі туралы Заңы және ҚР Ұлттық банкі туралы ережесі негізінде көруге болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында нарықтық банк жүйесінде әр түрлі меншік формасындағы банктер мен несие мекемелері қызмет істеуде. Олардың ішінде:
Мемлекеттік банк - үкімет қаулысымен құрылған екінші денгейлі банк, оның жарғылық қорының иеленушісі үкімет.
Инвестициялық банк - негізінен тікелей және портфельдік инвестиция тартумен шұғылданатын екінші деңгейлі банк.
Шетелдер қатысушы банк - орналастырылған акцияларының үштен бiрiнен астамы:
а)Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң;
б)орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу үлестерiнiң үштен бірiнен астамы Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының иелiгiнде, меншiгiнде немесе басқаруында болатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының;
в)Қазақстан Республикасының резиденттерi емес тұлғалардың қаражаттарына билiк етушiлер (сенiм бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң иелiгiнде, меншiгiнде немесе басқаруында болатын екiншi деңгейдегi банк.
Мемлекетаралық банк - халықаралық шарт негiзiнде құрылып, жұмыс iстеп тұрған құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкiметi (немесе ол уәкiлдiк берген мемлекеттiк орган) мен сол шартқа қол қойған мемлекеттердiң үкiметтерi болып табылатын банк.
Банктік емес несие қаржы мекемелері Ұлттық банктің лицензиясы негізінде кейбір банктік операция жүргізуге құқы бар банктік емес заңды тұлғалар.
Банк - осы Заңға сәйкес банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдарда) (бұдан әрі - әділет органдары) банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкілетті органның (бұдан әрi - уәкiлеттi орган) лицензиясы болуымен белгiленедi.
Банкiнiң ресми мәртебесi жоқ бiрде-бiр заңды тұлға "банк" деп атала алмайды немесе өзiн банк қызметiмен айналысушы ретiнде сипаттай алмайды.
Банк басқармасы тұрған жер (почта бойынша мекен-жайы) банк тұрған жер деп танылады.
Коммерциялық банктер - кәсіпорындармен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа тікелей және жан жақты кешенді қызмет көрсеттін банктер. Бұл олардың басқа арнаулы несие мекемелерінен айырмашылығы. Ал банктік емес несие мекемелерінің банктерден өзгешелігі олар тек кейбір банктік операциялар жүргізумен және кейбір қызмет түрін көрсетумен шұғылданады. Коммерциялық банктердің негізгі мақсаты неғұрлым жоғарғы пайда табу.
Банктің жарғылық қоры оның міндеттемелерін қамтамасыз етіп, банктік операциялар жүргізудің негізгі көзі болып саналады. Алғашқыда ол (мемлекеттік банкті қоспағанда) акция сату есебінен немесе құрылтайшылардың жарнасы есебінен қалыптасады. Банктің құрылтайшылары мен акционерлері сатып алған акцияларына тек ақша төлеуге міндетті. Жабық акционерлік қоғам түріндегі банктің акциясын төлеуге оның несиеге алған, кепілге алған және басқа да тартылған қаражатты қолдануға болмайды. Банктің акциясы алғашқы нарықта барлық құрылтайшыларға бірдей құнмен, яғни акцияның көрсетілген құнымен сатылады. Жаңадан құрылған банктің оның құрылтайы қаражаттарында жарияланған жарғылық қорының елу процентін акционерлері банк тіркеуден өткен кезге дейін, ал тіркеуден өткен кезеңнен бастап бір жыл ішінде түгел төлеуі қажет [10, 120б].
Жарғылық қорды молайту екі жолмен жүргізіледі:
Біріншіден, қосымша акцияларды шығару, оның ішінде банктің пайдасын капиталдандыру және банктің облигациясын оның акциясына айырбастау есебінен.
Жалпы банктердің қызметтерi:
oo уақытша бос ақша қаражатын тарту жинақтау және оны қарыз капиталына айналдыру;
oo кәсiпорындарға мемлекетке жеке тұлғаға несие беру, бағалы қағазбен операция жүргiзу;
oo ақша айналымын реттеу;
oo айналымға несие құралын шығару;
oo экономикалық, қаржылық кеңес беру;
oo эмиссиялық қызмет атқару.
Банк өзiнiң жарғысы бар толық шаруашылық есеп және өзiн-өзi қаржыландыру негiзiнде қызмет жасайтын заңды тұлға болып табылады. Мемлекеттiк банк осы заң бойынша қызмет атқарып жоғарғы кеңесiне есеп бередi. ҚР заңына сай мемлекеттiк банк деп капиталы толығынан өкiмет иелiгiнде немесе акционерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы болғанда есептеледi. Коммерциялық банктер ол өздерiнiң акционерлер жиналысында қабылданған жарғысы бойынша қызмет iстейдi.
Екіншіден акцияның көрсетілген құнын өсіру жолымен.
Банктің жоғары басқарушы органы акционерлердің жалпы жиналысы, оның ағымдағы қызметін банктің басқармасы жүргізеді. Банктің басқарушы қызметкерлері болып қадағалау кеңесінің төрағасы және оның мүшелері, басқарманың төрағасы және оның орынбасарлары, банктің бас бухгалтері және оның орынбасарлары, банк бөлімшесінің бірінші басшысы және бас бухгалтері мен олардың орырбасарлары саналады. Банктің заңға сәйкес банктің басқармасының төрағасы және оның орынбасарлары, банк бөлімшесінің бірінші басшысы және бас бухгалтері қызметке Ұлттық банктің келісімімен тағайындалады. Әдетте олардың банк жүйесіндегі: төраға мен бас бухгалтер үш жылдан кем емес, ал олардың орынбасарлары екі жылдан кем емес қызмет стажы болуы шарт. Осы айтылған қызметкерлер Ұлттық банктің келісімін үш айға дейін алмаса, өз міндеттерін әрі қарай орындауға құқы жоқ.
Акционелердің жиналысы кезекті және кезектен тыс болып бөлінеді. Кезекті жиналыс жылма-жыл есепті жылдағы банк балансы жасалғаннан кейін бір айдан аспай шақырылуы керек, ал кезектен тыс жиналыс құрылтайшылардың, қадағалау кеңесінің, Тексеру комиссиясының талабы бойынша шақырылады.
Банктің ұйымдық құрылымы әрқайсысы белгілі бір міндеттер мен талаптарды атқаратын қызмет тараулары мен бөлімшелерден тұрады.
Жалпы кез келген банктің ұйымдық құрылымы банктік операцияларды атқаратын міндеттерін ескеріп қалыптасады.
1.2. Қазақстандық банктік жүйенің даму тарихы
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы Ресей тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді. [8, 120б].
Ресейдің мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие жүйесінің орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың монополиялық құқығына ие болды.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капиталы нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. 1922 жылы Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп банкі құрылды.
1924 жылы акционерлік қоғам үлгісіндегі сыртқы сауда банкі құрылып, оның акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Сөйтіп, 1925 жылы КСРО-да Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және ауылшаруашылық банкі болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Ценкомбанк), Кооперативтік банк және акционерлік, салалық, аймақтық банктер құрылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да ажыратылды. 1928 жылы Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу банкіне біріктірілді. Жалпы 1927-1929 жылдары банктердің өзіне тән ерекше қызметі - банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне айналды. [3, 25б].
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды:
1. Промбанк, 1959ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
2. Ауылшаруашылық банкі, 1959ж. оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылыс банк арасында үлестірілді.
3. Всекомбанк, 1939ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал активтері мен пассивтері 1959ж. таратылған КСРО Сауда банкіне берілді.
4. Ценкомбанк, 1959ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк мен Мембанк арасында үлестірілді. 3, 165 б.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеуметтік банкі. КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары негізінде: Сыртқы экономбанк, Жинақ банкі құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік - есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі заң - Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі туралы Заң бекітілді. Осы заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер акцияландыру кезінде коммерциялық банктерге айнала бастады. [2, 53б].
1-кесте - 1930-1991жж ҚР-да банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 ж дейінгі банк жүйесі
1930-1987 жылдар
1988-1990 жылдар
1991 жылдан бастап
Ресей Мембанкі және көптеген несие-банк мекемелері
1. КСРО Мембанкі (оның ішінде КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассалар жүйесі).
2. КСРО Мемлекеттік Құрылыс банкі 3.КСРО Сыртқы сауда банкі
1. Банк жүйесін қайта ұйымдастыру: КСРО Мембанкі және маманданған банктер: КСРО Өнеркәсіп құрылыс, КСРО Агроөнеркәсіп, КСРО Тұрғын үй- әлеуметтік, КСРО Жинақ және КСРО Сыртқы эконом банктері 2.Жаңадан кооперативтік банктердің құрыла бастауы
1. Егемен Қазақстаанда өзінің банк жүйесінің құрылуы. Екі деңгейлі банк жүйесі - Ұлттық банк және коммерциялық банктер.
1990 жылғы Банктер және банк қызметі туралы Заңға сәйкес республикада екі деңгейлі банк жүйесі құрылды. Осыдан бастап Қазақстан банк жүйесінің жаңа даму сатысына көшті.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету механизмін құру, банктердің кәсіпорындардың қызметіне жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану, банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынастар жүйесін қайта құру, яғни, жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принціпті түрде реформалау қажеттігінің маңызы зор [25, 185б].
1990 жыл желтоқсан айында қабылданған ҚазКСРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды.
1995 жылғы банктік реформа:
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған Қазақстандағы банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
Қазіргі таңда ҚР жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөлуге болады:
1-кезең. 1988-1991 жж. - мемлекеттік салалық мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер қатарын құру; КСРО Мембанкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
2-кезең. 1992 аяғы 1993 жылдары - рубль аймағында бола отырып, ҚР Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
3-кезең. 1993жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктармен қарым-қатынас орнатудың классикалық принциптерін енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
Бұл банктерді қайта түрлендіруге байланысты бірқатар шаралар 1994 жылдың орта кезінен басталып 1995 жылға дейін жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Агроөнеркәсіп балансы Қаржы Министрлігінің қарамағында құрылған ауыл шаруашылығын қолдау мемлекеттік қорының балансына беру шаралары іске асырылды.
Екінші кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта кезеңінде Мемлекеттік Экспорттық-импорттық банкке (қазіргі Эксимбанк) және әмбебап Әлем банкке бөлу шаралары жүзеге асты.
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке түрлендіру шаралары жүргізілді. Түрлендіру мынадай үш кезеңді қамтиды:
1-кезеңде (1995жылдың бірінші жартысы) мемлекеттік емес акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100% мемлекеттік меншікті қалпына келтіру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен жалға алған ғимаратын Халық банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992ж жағдайға байланысты халық салымдарының индексациялау жүйесін анықтау міндеті белгіленді.
2-кезеңде (1995 жылдың екінші жартысы және 1996 жыл) Халық банкіне пластикалық дебиттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың қолданылу ауқымын кеңейту міндетті.
Коммерциялық банктер жүйесімен қатар коммерциялық банктер үшін қысқа мерзімдік жоспарда тиімсіз болып табылатын нақты секторды орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін өз міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік банктердің болуы да қажет болды. Ондай банктерді халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атады, себебі олар үшін басты мақсат пайда табу емес экономиканың жекелеген салаларын дамыту болып табылады.
Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Эксимбанк, Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсетуге маманданған Халық банкі болды.
Міне, мұндай банктер қатарының жаңадан нарықтық экономика талаптарына сай пайда болуы, өз кезегінде, банктік жүйенің екі деңгейлік құрылымын білдірді. [18, 121б].
1996-1998 жылғы банктік реформалар:
Бұл реформалар Ұлттық банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан республикасының банк жүйесін реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.
Жалпы 1996-1998 банктік реформа Ұлттық банк тарапынан жасалған бағдарламаның арнайы негізінде жүргізілді. Оның өзіндік мақсаты мен міндеттері бекітілді.
1.3 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің реформасын жүргізу - заман туындатқан қажеттілік
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынасқа өту кезеңінде несиені басқарудың жүйесі мен шаруашылық қызметке банктік қызмет көрсетудің тетігіне көшудің, кәсіпорындар мен банктердің қызметін басқаруда экономикалық әдістерді кеңінен пайдалануға ауысудың мүлдем жаңа тәсілдері қажет болды; банктердің арасындағы және банктер мен клиенттердің арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесін, сондай-ақ, банк жүйесінің өз аясындағы - олардың жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынасты қайта құру керек, яғни, банк жүйесін жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып реформалау қажет.
Қазақстан Республикасында банк жүйесінің реформасын жүргізудің қажеттілігін Әлемдік банктің мамандары макроэкономикадағы реформацияның жүзеге асуына кедергі келтіретін қысқа мерзімді проблеманың екі категориясының болуымен түсіндіреді. Бірінші категорияға орталықтандырылған экономикадан мұраға қалған банктің іс-тәжірибесі мен мақсатты несиелерді мемлекеттік тұрғыдан бөлудің ескі жүйесінің толық жойылмауына байланысты қаржы ресурстарын дүрыс орналастырмау проблемасы жатады. Проблеманың екінші категориясы: банктер сапасыз (мерзімі өтіп кеткен) ссудаларды және залалға ұшыраған мемлекеттік кәсіпорындарды мұраға алады. Бұл проблемалар тіршілікке икемді (немесе несиені өтеу кабілеті бар) мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындардың қаржылық ресурстарға апаратын жолын жауып тастады, қаржы ресурстарын тіршілікке икемсіз (немесе залалды) кәсіпорындардың пайдасына бұрып жіберді. [25, 35б].
Оның үстіне, бұрынғы ескі жүйе кәсіпорындар мен ұйымдардың арасындағы төлемдер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жылдың ішінде Қазақстан экономикасына салынатын несие салымдары артты. Жалпы ұлттық өнім несиесінің сомасы 1992 жылдың I тоқсанында 11,3%-ды құрады, IV тоқсанда -29,8%. Бұл негізінен өз кезегінде Ресей Орталық банкісінің контокорренттік несиесімен қаржыландырылған Ұлттық банктің несиесі арқылы қайта қаржыландырудың есебінен жүзеге асырылды. Мұны мына мәліметтер айғақтайды: 1992 жылдың I тоқса - нында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несие сомасы Жалпы ұлттық өнімде 6,7%-ды құрады, ал осы жылдың IV тоқсанында - 17,8%, Мамандандырылған банктер арқылы несие ресурстарын осылайша орталықтандырылған әкімшілік жолмен болу тіршілікке икемсіз, залалды мемлекеттік кәсіпорындарға несиенің берілуіне жол ашты, бұл өз кезегінде нашар несиелердің қалыптасуына, яғни банктерде нашар несие портфелінің пайда болуына әкеп соқтырды. 1993 жылы Ұлттық банк 7,5 млрд теңге сомасында несие берді, оның 5,6 млрд теңге - үкіметтік, яғни, олардың үлесі 7,6%-ды құрады, ол бойынша қайтарылған жалпы сома 138,5 млн теңгеге немесе 3,9%-ға теңесті, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылды.
Ұлттық банк несиесімен қайта қаржыландыру іс-тәжірибесіндегі кемшілік мынада, банктер қайта қаржыландыру несиесіне қол жеткізгеннен кейін депозиттік ресурстарды дербес жұмылдыруға ынталы болмайды. Оның үстіне, бұл несиені субъективті негізде орналастырған кезде банктердің жұмыс тиімділігі ескеріле бермейді, осының салдарынан несие ресурстары әрдайым оңтайлы бөлінбейді.
Несиені тиімді орналастыруға кедергі келтіретін фактілердің біріне пайыздық мөлшерлеменің төмен болуы жатады. Пайыздық мөлшерлемелер деңгейінің төмен болуы ссудаға қажеттілікті арттырып, несие өтініші негізінде тікелей орталықтандырылып несиеленетін мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық тәртібін әлсіретіп тастады.
Мемлекеттік кәсіпорындар бұл арзан несиені негізінен инвес - тиция үшін емес, еңбекақы төлемдеріне және материалдык құндылықтарды жинауға пайдаланды. Инфляцияның деңгейі мен Ұлттық банктің атаулы пайыздық мөлшерлемесін салыстырса да жетіп жатыр: соңғысы 500%-дан да асып түсетін бөлшек сауда бағасының жылдық инфляциясында - 1992 жылдың наурыз айында - жылына 25%-ды құрады. 1992 жылдың қараша айында атаулы пайыздық мөлшерлеме 65%-ға дейін артты, ал инфляция -1000%. Сол кездің тұсында арзан несие алған кәсіпорындар өз жағдайларын түзеуге асықпады.
Осылайша, қолдау көрсетілетін мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей несиелеудің саясатын төмен пайыздық мөлшерлеме саясатымен біріктіру несие ресурстарының дұрыс орналаспауына әкеп соқтырды.
Өз қәсіпорындарының өтеу қабілетін салмақтап жатпастан оларға несиені тікелей беретін мамандандырылған банктердің бұл әрекеті мерзімі өткен ссудалардың көбеюіне әкеп соқтырады, ал нарыққа бағдарланған кәсіпорындар банктерден несие ала алмады.
Пайыздық мөлшерлеменің төмен болуы банктерге өз жинақ ақшасын толық жұмылдыруына мүмкіндік бермеді. Кәсіпорын - дар мен халық өз жинақ ақшасын нақты ақтивтерге орналастыруды ұйғарды. Азаматтар көбінесе ұзақ пайдалануға жарайтын тауарларды және жылжымайтын мүлікті сатып алатындықтан кәсіпорындар өндірген тауарлар уақтылы сатылмады, яғни кәсіпорындар тауар қорын өсірумен ғана шектелді. Нақты активтер -инфляциядан, ақша қорланымының құнсыздануынан қорғанатын бірден-бір жол болды. Салым ақша үшін төлейтін банктің пайыздары инфляцияның салдарына болған ысыраптың орнын толық толтыра алған жоқ. Кәсіпорындар мен халыққа тиесілі жинақ ақшаның жеткілікті дәрежеде жұмылдырылмауынан орын алған несие ресурстарының жетіспеушілігі банктердің тиімді кәсіпорындарды несиелеуіне мүмкіндік бермеді.
Несие ресурстарының бөліну сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға берілетін демеу қаржы мен жеңілдікті несиелердің іс-тәжірибесі жағымсыз әсерін тигізді. Кәсіпорындардың өзіндік ерекшелігі бар шығынының, мәселен, халықты әлеуметтік қорғау шығынының, сондай-ақ, кәсіпорындардың әдетке айналған тиімсіз жұмыс істеуіне байланысты шығынның орнын толтыруға арналған несие демеу қаржы несиесі деп аталды. Ол (демеу қаржы несиесі) Ұлттық банктің кайта қаржыландыру несиесінің мөлшерлемесіне қарағанда темен пайыздық мөлшерлемемен берілді (1992 жылдың IV тоқсанында 65% тө мен).
Демеу қаржылық несие саясаты жай несие мен мемлекеттік демеу қаржы арасындағы айырмашылықты жойды. Бұл ссуданы кәсіпорындар мүлдем өтемеді десе де болады. Ауыл шарушылық кәсіпорындарына есеп айырысудағы өзара шегерімдерді жүргізуге жеңілдікті несиелерді берудің іс-тәжірибесі кеңінен тарады. 1992 жылы Ұлттық банктің жеңілдікті несие үлесі барлық қайта қаржыландыру несиесінің шамамен 70%-ын немесе барлық несие салымдарының 42%-ын құрады. Жеңілдікті несиенің көп бөлігін ауыл шаруашылығы мен дайындаушы ұйымдар алды.
Мақсатты үкіметтік бағдарламаларға орталықтандырылған несие 1993 жылы негізінен жеңілдікті пайыз мөлшерлемесі (3%, 253 жэне 65%) бойынша берілді 7,5 млрд сомасында банк берген несиенің 7,6%-ы олардың үлесіне тиді, өйткені 1992 жылы пайыз мөлшерлемесіне коммерциялық банктердің белгіленген шектеулері алынғаннан кейін Ұлттық банктің орталықтандырылған не - сие ресурстарының есебінен банктердің беретін несиесінде маржа мөлшерінде сақталып қалды. Нәтижесінде орталықтандырылған несиенің орташы пайыздық мөлшерлемесі тұтас респуб - лика бойынша 1993 жылы 48,2%-ды құрады. Сол жылы тұтыну бағасының индексі 2269,8% деңгейінде анықталды. [30, 22б].
Кәсіпорын борышының жаппай клирингісін жүргізу барысында Ұлттық банк борышқор кәсіпорындарға жеңілдікті - демеуқаржы несиесін берді. 1992 жылы осы мақсатта берілген не - сиенің үлесі барлық жеңілдікті несиелердің шамамен 30%-ын құрайды. Несиенің көп бөлігі өтелмей қалды.
Жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындарға өз қаржылық жағдайларын жақсартып алуы үшін берілсе де, олар оның залалын қаржыландыру құралына айналды. Оның үстіне, демеуқаржы және жеңілдікті несие бойынша атаулы пайыздық мөлшерлеме мен инфляция деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылық қаржылық алып-сатарлыққа жол берді.
Несие салымдарының жалпы сомасында үкіметке мемлекеттік емес борыштық бюджет тапшылығын жабу үшін бірілген несиенің үлес салмағы басым: 1992 жылдың 1 каңтарында ол 13,7 және 11%-ды құраса, 1993 жылдың 1 қаңтарында - 1,5 және 2%, ал, 1993 жылы бюджет тапшылығын жабуға 877 млн теңге мөл - шерінде немесе барлық несие сомасының 11,8%-ын құрайтын несие сомасы берілді.
Нәтижесінде несие салымдарының құрылымы айтарлықтай нашарлап, жарамсыз (мерзімі өткен) несиенің үлесі артты. Па - йыздық мөлшерлеменің төмен болуынан орын алған Ұлттық банктің ысырабы және капитал ысырабы орасан зор сомада болды.
1992 жылы басталған республикадағы төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындардың және тұтас экономиканың қаржылық жағдайына кері әсерін тигізіп келеді.
Көптеген кәсіпорындар өнім өндірісін күрт төмендетуге мәжбүр болса, кейбіреулері өндірісті мүлдем тоқтатып тастады. Есеп айырысуларда баспа-бас алмасу (бартер), алдын ала төлеу қолданылады.
Сонымен, ҚР-ның банк жүйесі қазіргі өзінің жағдайына келу үшін бірнеше даму кезеңдерінен өткен болатын. Алғашқы сатыда-ақ банктер қайта мамандырылып, жаңадан алғашқы коммерциялық банктер құрыла бастады. Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1988 ж. ҚР-ның банк жүйесін түбегейлі реформалау
Елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуін жеделдету және ақша- несие қатынастарының мақсатында Кеңес Одағы Компартиясы Орталық Комитетінің Пленумы 1988 ж. 1 қантарынан бастап банк жүйесін қайта құру туралы Қаулы қабылданды. Реформаға дейін КСРО және Шығыс Еуропа социялистік елдерінде банк жүйесінің құралымы бірдей бөлді. Сан жағынан шамалы несие мекемелерінде банк ісін шоғырландыру және несие беруді есеп жүргізуді мемлекеттік валюталық басқаруды орталықтарындыру сияқты ерекше нышандар сол кездегі барлық социалистік елдердің банк жүйесіне тән.
Шаруашылық механизмінің жалпы бағыты - банктердің құрылымы мен ондағы қызметкерлер санын анықтайтын басты фактор. Бір банктік жүйе - басқаруды қатал орталықтандыру мен шоғырландырудан шыққан нәтиже. Ал монополизмді бұзу концепциясы, экономиканы басқаруды жергілікті жерлерге беру бірнеше дербес банктердің құрылуына себеп болды.
Сөйтіп Қазақстанда қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуын және ақша-несие қатынастарының маңызын арттыру мақсатында 1988 жылы қаңтарынан бастап банк жүйесін түбегейлі өзгертетін реформа жүргізілді. Банктік реформа нәтижесінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде құрылды. Олар:
* КСРО Мемлекеттік банкі : Оның міндеті - банктердің банкісі ретінде елдің ақша айналымын ұйымдастыру. Ол бұрынғыдай мекемелер мен ұымдардың кассалық және несие-есеп қатынастарын жүргізбейді, оның клиенті - маманданған мемлекеттік банктер;
* КСРО Өнеркәсіп - құрылыс банкі: Оның міндеті- өндіріс,
құрылыс, транспорт, байланыс салаларындағы негізі жұмыстарды несиелеу, күрделі шығындарды қартыландыру мен несиелеу және олардың есеп айырысу жұмыстарын жүргізу ;
* КСРО Тұрғын үй және әлеуметтік банкі - ол тұрғын үй
шаруашылығы мен әлеуметтік салалар мекемелеріне қызмет көрсету үшін құрылды.
* КСРО Агролы - өнеркәсіп банкі; Оның міндетті агролы - өнеркәсіптің кешендерінің мекемелері мен ұйымдарына қызмет көрсету.
* КСРО Жинақ банкі - ол бұрынғы жинақ кассаларын біріктіру арқылы құрылған, оның негізгі міндеті - халыққа қызмет көрсету.
* КСРО Сыртқы экономикалық банкі - ол бұрынғы Сыртқы сауда банкінің негізінде қайта құрылған банк. Оның міндеті - экспорт-импорт операцияларын ұйымдастыру және ол бойынша есеп жүргізу, сыртқы экономикалық байланыстағы шаруашылық орындарын несиелеу, жинақ - валюталық жоспардың орындалуын бақылау, елдің валюта ресурстарын тиімді пайдалану халықаралық валюта және несие нарығында операция жүргізу жұмыстарын қамтамасыз ету [7, 175-176б].
Жалпы алғанда банктердің мамандырылуы банк жүйесінің жұмысын шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп білімді, шығынды сипатқа ие болды. Алғашқы бөлімінің әлсіреу кезінде бюрократтық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты.
Жаңадан құрылған банк жүйесі бұрынғыдан да көлемді, әрі ыңғайсыз, көп сатылы, көп шығынды, үлкен бюрократ аппараты бар жүйе болды. Банк жүйесінің төменгі буынындағы бөлімшелері жоғарғы деңгейдегі әр бір маманданған салалық банктерге өздері қызмет көрсететін клиенттері бойынша несие ресурстарын жоспарлап және оның пайдалануы туралы есеп беріп отырды. [5, 11б].
1987 ж. реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері болды:
* вексель айналысының болмауы;
* кәсіпорындардың қарыздарын кешіруі, әсіресе ауыл шаруашылығына қатысты;
* шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
* банк мамандандандырылуының жойылуы;
* кәсіпорындарындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған монополизмнің орнын алуы;
* пайыз мөлшерлемесінің төмеңгі деңгейде болуы;
* экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын банк бақылауының әлсіздігі;
* бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып шоғырлануы [1, 20б].
1987 ж. банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа ие болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің монополиясын бірнеше банктер монополиялары ауыстырылды. Банк жүйесін қайта құрудан кейін мамандаған банктер арасында әр түрлі қайшылықтар туындады. Сонымен қатар, жаңа банк жүйсі клиенттер мен банктер арасындағы қарым-қатынасқа да кері әсерін тигізді. Банктік өзгерістердің ең елеулі кемшіліктері - банк ісінің мазмұнын, әдістері мен тәсілдерін түбегейлі өзгертпей-ақ, негізінен банк шығармалылығы мен айналасу болды деп мәлімдеді кейбір сарапшылар. Банк реформасының бірінші кезеңіндегі сәтсіздіктің ең негізгі себебі - оның жоғарыдан берілген нұсқау әдісімен жүргізілуі және оған айтарлықтай дайындықтың болмауы, қажетті алғы шаралардың жүргізілмегендігі. Банк реформасының келесі кезеңі осы қажеттіліктер мен кемшіліктерді жоюға арналды. 1988 ж. "Кооперациялар туралы " Заң қабылданып, соған сай қаражат тарту және несиелеу қызметтерімен шұғылданатын кооперативтік банктер пайда бола бастады. Банктік кооперативтер ашуға жасалған қолайлы жағдайларға байланысты көптеген банктердің пайда болу толқынына әкеп соқтырды. Оған мынандай статистикалық мысал келтірейік, 1989 ж. 1 қаңтарында елде 43 коммерциялық банк тіркелсе, бір жылдан кейін - 224, ал 1991 ж. аяғында олардың саны 1357-ге жетті. Дегенмен де осы банктердің көбісі пайданың көп бөлігін өзіне алу үшін "бір күндік "банктер құрылған. Уақыт өте олар жабылып, орнына клиенттерге төтенше қолайлы жағдайлар ұсынған, бірақ өз міндеттемелерін орындамаған жаңа банктер ашылды.
Тұрмысты социолистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ал өз астына несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестіктің элементтерін, жарыс пен тәуекелдікті толығымен жойды. 1989 ж-дан бастап елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және жеке банктер қатары жұмыс істеді. Сол жылы алғаш құрылған коммерциялық банктерге - "Интеринвест банк", "Крамдс банк", қазіргі "Казкомерцбанк" және т.б. жатады.
2.2. ҚР-дағы 1991 жылғы жүргізілген банк реформасы
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі байқалады. 1992 жылдың 2 тоқсанында несиенің сомасы ЖҰӨ-нің 11,3 пайызын құраса, ал 4 тоқсанда 29,8 пайызды құрады. Бұл негізінен қайта қаржыландыру және Ұлттық банктердің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен қаржыландырылады. Оларды келесідей мәліметтер куәләндырады: 1992 жылдың 1 тоқсанында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы 6,7 пайызды құраса, 4 тоқсанында 17,8 пайызды құраған. Мұндай несиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасалмайтын несиелердің, яғни банктердің несиелік портфелінің нашар несиелерден құрылуына әкеліп соқтырады.
1993 жылы Ұлттық банктен 7,5 млрд. теңге сомасында орталықтандырылған несие берілді, 5,6 млрд. теңгесі үкіметке, яғни олардың үлесі 75 пайызды құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн. теңгеге немесе 3,9 пайызға тең болады, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылады.
Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің жетіспеушілігі келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін - еркін кіру мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа мұндай несиелерді субъективтік негізде орналастыруда кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған тікелей несиелендірген мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық тәжірибесінің әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе оларды инвестор үшін емес, жалақы төлеуге және материалдық құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланады. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992 жыл наурыз айында 25 пайызға жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының жылдық инфляциясы 500 пайыздан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды пайыздық мөлшерлемесі 65 пайызға дейін жоғарлағанда, инфляция 1000 пайызды құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу саясатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік ресурстарды дұрыс орналастырмауға әкеледі.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын, олардың өтімділігін ескермей, тікелей несиелендіру мерзімі өтіп кеткен қарыздарының ұлғаюына әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған нарықтық қатынастарға бағытталған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе алмады.
Төменгі пайыздық мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге толық мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен жергілікті тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды қалады. Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз қаражаттарына жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар сатып ала бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан, инфляциядан қоғайтын ең басты құрал болып табылады. Салымдар үшін төлейтін банк пайыздары инфляциядан туындайтын шығындардың орнын жаппады. Мекемелер мен жергілікті тұрғындардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне банктердің байланысты несиелік ресурстар жеткіліксіздігі, банктердің тиімді мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға субсидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері әсерін тигізеді. Субсидиялық несиелер толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен қатар кәсіпорындардың дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететін шығындар, т.б. Олар Ұлттық банктердің қайта қаржыландыратын несиелерге қарағанда, төменгі пайыздық (1992 жылы 4 тоқсанында 65 пайыз төмен) мөлшерлеме бойынша беріледі. [7, 225б].
1992 жылы Ұлттық банктің несиелерінің үлесі барлық қайта қаржыландырылған несиелерінің 70 пайызын немесе барлық несиелік салымның 42 пайызын құрады. Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы кәсіпорындардың үлесіне тиді.
1993 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Экономикалық факультеті
Қаржы кафедрасы
Курстық жұмыс
тақырыбы: Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері
Орындаған: Нұрланов Н. Қ-33
Тексерген: Ниязбекова Ш.У
Астана 2011 ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 ҚР банк жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстандық банктік жүйенің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстан Республикаындағы банк жүйесінің реформасын жүргізу - заман туындатқан қажеттілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1. 1988 ж. ҚР-ның банк жүйесін түбегейлі реформалау ... ... ... ... ... ... . ... .15
2.2. ҚР-дағы 1991 жылғы жүргізілген банк реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
2.3 1995 жылғы ҚР-ның банк жүйесін реформалау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..21
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.1 ҚР-ның қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту ... ... ... ... ..28
3.2 ҚР-ның банк жүйесін 2011 жылға байланысты Ұлтық банктің зерттеуі..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері мәселелерін қарастыру себебі, бұл халқымыздың өсіп өркендеуіне, экономикасының дамуына тигізетін пайдасы зор. Біз осы саланың келешек мамандары ретінде банк жүйесінің қазіргі кездегі даму проблемалары мен тенденциялары арқылы оның тиімділігін көрсетуді мақсат еттік.
Жұмыстың негізгі мақсаты банк жүйесінің қалыптасу және даму, банктерді дамыту жолындағы қолданған реформаларды қарастырамыз. Отандық экономиканы реформалаудың қазіргі уақытындағы сатысында тиімді, нәтижелі және перспективалы бағыттардың бірі банк жүйесінің дамуы болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету механизмін құру, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктердің өз жүйесі шеңберіңдегі, оның жекеленген буындарының арасындағы өзара қарым - қатынастар жүйесін қайта құру, жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принципті түрде реформалау қажеттілігінің маңызы зор екендігін дәлелдеу.
Бұл саланың маңыздылығы әлемдік және отандық экономиканың тәжірибесі көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикаға өту жағдайында банк жүйесіне көмек көрсету тұрақтандырылған экономикалық өсуге жетуге елеулі нәтижелер береді. Банк жүйесінің дамуы елдегі қаржы нарығының өркендеуіне және Ұлттық банктің өз саясатын тұрақты қалыпта жүзеге асыруына мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі ҚР-ның банктері болып табылады.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні ҚР-ның банк жүйесінің әр түрлі даму кезеңдеріндегі реформалардың жүргізілуі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы Қазақстан халқына Жолдауында банк ісін дамыту мен мемлекеттік қолдау мәселелері қарастырылған.Тіпті соңғы уақытта біздің еліміздің банктік жүйесінен ТМД елдері тәжірибе алып жүр. Бұл әрине үлкен жетістік деуге болады.Міне, сондықтан курстық жұмыстың тақырыбы "Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму кезеңдері" деп таңдалды.
Соңғы бірнеше жылда, әсіресе 2000-жылдан бастап банк жүйесінің динамикалық дамуы жүруде. Қазақстан банк секторының жандануы және конденсациялық процестер жалғасуда.
Дегенмен, банк жүйесін мемлекеттік қолдау әлі де жеткіліксіз дәрежеде болып отыр. Бұл саланың өзіндік проблемалары шешілмей қалуда. Мұндай кемшіліктерді жою үшін банк жүйесінде жаңа бағдарламалар, реформалар жүзеге асуы тиіс.
Курстық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде ҚР банк жүйесінің құрылымы және банктік жүйенің даму тарихы қарастырылған. Екінші бөлімде ҚР банк жүйесінің даму кезеңдеріндегі реформалар, үшінші бөлімде банктік жүйенің қазіргі жағдайы қарастырылған.Курстық жұмыстың қорытындысында жасалынған талдаудың негізгі түйіндері мен ұсыныстары берілген.
Курстық жұмысты жазудағы ақпарат көздері Ілиясов Қ.Қ, Кулпыбаев С.Қ, Шеденов Ө.Қ, Смағұлова Л. жұмыстары. Сонымен қатар, экономикалық қаржылық сферадағы деректер мен жаңалықтарды жариялап отыратын мерзімді баспасөз құралдары, Ұлттық Банктің және Қаржы министрлігінің ресми сайттары.
1. ҚР-НЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
0.1 ҚР-ның банк жүйесінің құрылымы
ҚР банк жүйесінің құрылымын ҚР банктер және банк қызметі туралы республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күші бар Жарлығында Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі бар. Ұлттық банк - мемлекеттің Орталық банкі, ол банк жүйесінің жоғары деңгейіндегі банк. Басқа банктердің барлығы банк жүйесінің төменгі деңгейіндегі банктер делінген жолдардан көруге болады.
Біріншіден, Ұлттық банктің құрылымын қарастырсақ, оны ҚР Ұлттық банкі туралы Заңы және ҚР Ұлттық банкі туралы ережесі негізінде көруге болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында нарықтық банк жүйесінде әр түрлі меншік формасындағы банктер мен несие мекемелері қызмет істеуде. Олардың ішінде:
Мемлекеттік банк - үкімет қаулысымен құрылған екінші денгейлі банк, оның жарғылық қорының иеленушісі үкімет.
Инвестициялық банк - негізінен тікелей және портфельдік инвестиция тартумен шұғылданатын екінші деңгейлі банк.
Шетелдер қатысушы банк - орналастырылған акцияларының үштен бiрiнен астамы:
а)Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң;
б)орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу үлестерiнiң үштен бірiнен астамы Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының иелiгiнде, меншiгiнде немесе басқаруында болатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының;
в)Қазақстан Республикасының резиденттерi емес тұлғалардың қаражаттарына билiк етушiлер (сенiм бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң иелiгiнде, меншiгiнде немесе басқаруында болатын екiншi деңгейдегi банк.
Мемлекетаралық банк - халықаралық шарт негiзiнде құрылып, жұмыс iстеп тұрған құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкiметi (немесе ол уәкiлдiк берген мемлекеттiк орган) мен сол шартқа қол қойған мемлекеттердiң үкiметтерi болып табылатын банк.
Банктік емес несие қаржы мекемелері Ұлттық банктің лицензиясы негізінде кейбір банктік операция жүргізуге құқы бар банктік емес заңды тұлғалар.
Банк - осы Заңға сәйкес банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдарда) (бұдан әрі - әділет органдары) банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкілетті органның (бұдан әрi - уәкiлеттi орган) лицензиясы болуымен белгiленедi.
Банкiнiң ресми мәртебесi жоқ бiрде-бiр заңды тұлға "банк" деп атала алмайды немесе өзiн банк қызметiмен айналысушы ретiнде сипаттай алмайды.
Банк басқармасы тұрған жер (почта бойынша мекен-жайы) банк тұрған жер деп танылады.
Коммерциялық банктер - кәсіпорындармен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа тікелей және жан жақты кешенді қызмет көрсеттін банктер. Бұл олардың басқа арнаулы несие мекемелерінен айырмашылығы. Ал банктік емес несие мекемелерінің банктерден өзгешелігі олар тек кейбір банктік операциялар жүргізумен және кейбір қызмет түрін көрсетумен шұғылданады. Коммерциялық банктердің негізгі мақсаты неғұрлым жоғарғы пайда табу.
Банктің жарғылық қоры оның міндеттемелерін қамтамасыз етіп, банктік операциялар жүргізудің негізгі көзі болып саналады. Алғашқыда ол (мемлекеттік банкті қоспағанда) акция сату есебінен немесе құрылтайшылардың жарнасы есебінен қалыптасады. Банктің құрылтайшылары мен акционерлері сатып алған акцияларына тек ақша төлеуге міндетті. Жабық акционерлік қоғам түріндегі банктің акциясын төлеуге оның несиеге алған, кепілге алған және басқа да тартылған қаражатты қолдануға болмайды. Банктің акциясы алғашқы нарықта барлық құрылтайшыларға бірдей құнмен, яғни акцияның көрсетілген құнымен сатылады. Жаңадан құрылған банктің оның құрылтайы қаражаттарында жарияланған жарғылық қорының елу процентін акционерлері банк тіркеуден өткен кезге дейін, ал тіркеуден өткен кезеңнен бастап бір жыл ішінде түгел төлеуі қажет [10, 120б].
Жарғылық қорды молайту екі жолмен жүргізіледі:
Біріншіден, қосымша акцияларды шығару, оның ішінде банктің пайдасын капиталдандыру және банктің облигациясын оның акциясына айырбастау есебінен.
Жалпы банктердің қызметтерi:
oo уақытша бос ақша қаражатын тарту жинақтау және оны қарыз капиталына айналдыру;
oo кәсiпорындарға мемлекетке жеке тұлғаға несие беру, бағалы қағазбен операция жүргiзу;
oo ақша айналымын реттеу;
oo айналымға несие құралын шығару;
oo экономикалық, қаржылық кеңес беру;
oo эмиссиялық қызмет атқару.
Банк өзiнiң жарғысы бар толық шаруашылық есеп және өзiн-өзi қаржыландыру негiзiнде қызмет жасайтын заңды тұлға болып табылады. Мемлекеттiк банк осы заң бойынша қызмет атқарып жоғарғы кеңесiне есеп бередi. ҚР заңына сай мемлекеттiк банк деп капиталы толығынан өкiмет иелiгiнде немесе акционерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы болғанда есептеледi. Коммерциялық банктер ол өздерiнiң акционерлер жиналысында қабылданған жарғысы бойынша қызмет iстейдi.
Екіншіден акцияның көрсетілген құнын өсіру жолымен.
Банктің жоғары басқарушы органы акционерлердің жалпы жиналысы, оның ағымдағы қызметін банктің басқармасы жүргізеді. Банктің басқарушы қызметкерлері болып қадағалау кеңесінің төрағасы және оның мүшелері, басқарманың төрағасы және оның орынбасарлары, банктің бас бухгалтері және оның орынбасарлары, банк бөлімшесінің бірінші басшысы және бас бухгалтері мен олардың орырбасарлары саналады. Банктің заңға сәйкес банктің басқармасының төрағасы және оның орынбасарлары, банк бөлімшесінің бірінші басшысы және бас бухгалтері қызметке Ұлттық банктің келісімімен тағайындалады. Әдетте олардың банк жүйесіндегі: төраға мен бас бухгалтер үш жылдан кем емес, ал олардың орынбасарлары екі жылдан кем емес қызмет стажы болуы шарт. Осы айтылған қызметкерлер Ұлттық банктің келісімін үш айға дейін алмаса, өз міндеттерін әрі қарай орындауға құқы жоқ.
Акционелердің жиналысы кезекті және кезектен тыс болып бөлінеді. Кезекті жиналыс жылма-жыл есепті жылдағы банк балансы жасалғаннан кейін бір айдан аспай шақырылуы керек, ал кезектен тыс жиналыс құрылтайшылардың, қадағалау кеңесінің, Тексеру комиссиясының талабы бойынша шақырылады.
Банктің ұйымдық құрылымы әрқайсысы белгілі бір міндеттер мен талаптарды атқаратын қызмет тараулары мен бөлімшелерден тұрады.
Жалпы кез келген банктің ұйымдық құрылымы банктік операцияларды атқаратын міндеттерін ескеріп қалыптасады.
1.2. Қазақстандық банктік жүйенің даму тарихы
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы Ресей тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді. [8, 120б].
Ресейдің мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие жүйесінің орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың монополиялық құқығына ие болды.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капиталы нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. 1922 жылы Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп банкі құрылды.
1924 жылы акционерлік қоғам үлгісіндегі сыртқы сауда банкі құрылып, оның акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Сөйтіп, 1925 жылы КСРО-да Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және ауылшаруашылық банкі болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Ценкомбанк), Кооперативтік банк және акционерлік, салалық, аймақтық банктер құрылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да ажыратылды. 1928 жылы Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу банкіне біріктірілді. Жалпы 1927-1929 жылдары банктердің өзіне тән ерекше қызметі - банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне айналды. [3, 25б].
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды:
1. Промбанк, 1959ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
2. Ауылшаруашылық банкі, 1959ж. оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылыс банк арасында үлестірілді.
3. Всекомбанк, 1939ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал активтері мен пассивтері 1959ж. таратылған КСРО Сауда банкіне берілді.
4. Ценкомбанк, 1959ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк мен Мембанк арасында үлестірілді. 3, 165 б.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеуметтік банкі. КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары негізінде: Сыртқы экономбанк, Жинақ банкі құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік - есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі заң - Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі туралы Заң бекітілді. Осы заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер акцияландыру кезінде коммерциялық банктерге айнала бастады. [2, 53б].
1-кесте - 1930-1991жж ҚР-да банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 ж дейінгі банк жүйесі
1930-1987 жылдар
1988-1990 жылдар
1991 жылдан бастап
Ресей Мембанкі және көптеген несие-банк мекемелері
1. КСРО Мембанкі (оның ішінде КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассалар жүйесі).
2. КСРО Мемлекеттік Құрылыс банкі 3.КСРО Сыртқы сауда банкі
1. Банк жүйесін қайта ұйымдастыру: КСРО Мембанкі және маманданған банктер: КСРО Өнеркәсіп құрылыс, КСРО Агроөнеркәсіп, КСРО Тұрғын үй- әлеуметтік, КСРО Жинақ және КСРО Сыртқы эконом банктері 2.Жаңадан кооперативтік банктердің құрыла бастауы
1. Егемен Қазақстаанда өзінің банк жүйесінің құрылуы. Екі деңгейлі банк жүйесі - Ұлттық банк және коммерциялық банктер.
1990 жылғы Банктер және банк қызметі туралы Заңға сәйкес республикада екі деңгейлі банк жүйесі құрылды. Осыдан бастап Қазақстан банк жүйесінің жаңа даму сатысына көшті.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету механизмін құру, банктердің кәсіпорындардың қызметіне жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану, банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынастар жүйесін қайта құру, яғни, жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принціпті түрде реформалау қажеттігінің маңызы зор [25, 185б].
1990 жыл желтоқсан айында қабылданған ҚазКСРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды.
1995 жылғы банктік реформа:
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған Қазақстандағы банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
Қазіргі таңда ҚР жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөлуге болады:
1-кезең. 1988-1991 жж. - мемлекеттік салалық мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер қатарын құру; КСРО Мембанкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
2-кезең. 1992 аяғы 1993 жылдары - рубль аймағында бола отырып, ҚР Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
3-кезең. 1993жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктармен қарым-қатынас орнатудың классикалық принциптерін енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
Бұл банктерді қайта түрлендіруге байланысты бірқатар шаралар 1994 жылдың орта кезінен басталып 1995 жылға дейін жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Агроөнеркәсіп балансы Қаржы Министрлігінің қарамағында құрылған ауыл шаруашылығын қолдау мемлекеттік қорының балансына беру шаралары іске асырылды.
Екінші кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта кезеңінде Мемлекеттік Экспорттық-импорттық банкке (қазіргі Эксимбанк) және әмбебап Әлем банкке бөлу шаралары жүзеге асты.
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке түрлендіру шаралары жүргізілді. Түрлендіру мынадай үш кезеңді қамтиды:
1-кезеңде (1995жылдың бірінші жартысы) мемлекеттік емес акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100% мемлекеттік меншікті қалпына келтіру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен жалға алған ғимаратын Халық банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992ж жағдайға байланысты халық салымдарының индексациялау жүйесін анықтау міндеті белгіленді.
2-кезеңде (1995 жылдың екінші жартысы және 1996 жыл) Халық банкіне пластикалық дебиттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың қолданылу ауқымын кеңейту міндетті.
Коммерциялық банктер жүйесімен қатар коммерциялық банктер үшін қысқа мерзімдік жоспарда тиімсіз болып табылатын нақты секторды орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін өз міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік банктердің болуы да қажет болды. Ондай банктерді халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атады, себебі олар үшін басты мақсат пайда табу емес экономиканың жекелеген салаларын дамыту болып табылады.
Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Эксимбанк, Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсетуге маманданған Халық банкі болды.
Міне, мұндай банктер қатарының жаңадан нарықтық экономика талаптарына сай пайда болуы, өз кезегінде, банктік жүйенің екі деңгейлік құрылымын білдірді. [18, 121б].
1996-1998 жылғы банктік реформалар:
Бұл реформалар Ұлттық банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан республикасының банк жүйесін реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.
Жалпы 1996-1998 банктік реформа Ұлттық банк тарапынан жасалған бағдарламаның арнайы негізінде жүргізілді. Оның өзіндік мақсаты мен міндеттері бекітілді.
1.3 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің реформасын жүргізу - заман туындатқан қажеттілік
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынасқа өту кезеңінде несиені басқарудың жүйесі мен шаруашылық қызметке банктік қызмет көрсетудің тетігіне көшудің, кәсіпорындар мен банктердің қызметін басқаруда экономикалық әдістерді кеңінен пайдалануға ауысудың мүлдем жаңа тәсілдері қажет болды; банктердің арасындағы және банктер мен клиенттердің арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесін, сондай-ақ, банк жүйесінің өз аясындағы - олардың жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынасты қайта құру керек, яғни, банк жүйесін жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып реформалау қажет.
Қазақстан Республикасында банк жүйесінің реформасын жүргізудің қажеттілігін Әлемдік банктің мамандары макроэкономикадағы реформацияның жүзеге асуына кедергі келтіретін қысқа мерзімді проблеманың екі категориясының болуымен түсіндіреді. Бірінші категорияға орталықтандырылған экономикадан мұраға қалған банктің іс-тәжірибесі мен мақсатты несиелерді мемлекеттік тұрғыдан бөлудің ескі жүйесінің толық жойылмауына байланысты қаржы ресурстарын дүрыс орналастырмау проблемасы жатады. Проблеманың екінші категориясы: банктер сапасыз (мерзімі өтіп кеткен) ссудаларды және залалға ұшыраған мемлекеттік кәсіпорындарды мұраға алады. Бұл проблемалар тіршілікке икемді (немесе несиені өтеу кабілеті бар) мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындардың қаржылық ресурстарға апаратын жолын жауып тастады, қаржы ресурстарын тіршілікке икемсіз (немесе залалды) кәсіпорындардың пайдасына бұрып жіберді. [25, 35б].
Оның үстіне, бұрынғы ескі жүйе кәсіпорындар мен ұйымдардың арасындағы төлемдер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жылдың ішінде Қазақстан экономикасына салынатын несие салымдары артты. Жалпы ұлттық өнім несиесінің сомасы 1992 жылдың I тоқсанында 11,3%-ды құрады, IV тоқсанда -29,8%. Бұл негізінен өз кезегінде Ресей Орталық банкісінің контокорренттік несиесімен қаржыландырылған Ұлттық банктің несиесі арқылы қайта қаржыландырудың есебінен жүзеге асырылды. Мұны мына мәліметтер айғақтайды: 1992 жылдың I тоқса - нында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несие сомасы Жалпы ұлттық өнімде 6,7%-ды құрады, ал осы жылдың IV тоқсанында - 17,8%, Мамандандырылған банктер арқылы несие ресурстарын осылайша орталықтандырылған әкімшілік жолмен болу тіршілікке икемсіз, залалды мемлекеттік кәсіпорындарға несиенің берілуіне жол ашты, бұл өз кезегінде нашар несиелердің қалыптасуына, яғни банктерде нашар несие портфелінің пайда болуына әкеп соқтырды. 1993 жылы Ұлттық банк 7,5 млрд теңге сомасында несие берді, оның 5,6 млрд теңге - үкіметтік, яғни, олардың үлесі 7,6%-ды құрады, ол бойынша қайтарылған жалпы сома 138,5 млн теңгеге немесе 3,9%-ға теңесті, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылды.
Ұлттық банк несиесімен қайта қаржыландыру іс-тәжірибесіндегі кемшілік мынада, банктер қайта қаржыландыру несиесіне қол жеткізгеннен кейін депозиттік ресурстарды дербес жұмылдыруға ынталы болмайды. Оның үстіне, бұл несиені субъективті негізде орналастырған кезде банктердің жұмыс тиімділігі ескеріле бермейді, осының салдарынан несие ресурстары әрдайым оңтайлы бөлінбейді.
Несиені тиімді орналастыруға кедергі келтіретін фактілердің біріне пайыздық мөлшерлеменің төмен болуы жатады. Пайыздық мөлшерлемелер деңгейінің төмен болуы ссудаға қажеттілікті арттырып, несие өтініші негізінде тікелей орталықтандырылып несиеленетін мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық тәртібін әлсіретіп тастады.
Мемлекеттік кәсіпорындар бұл арзан несиені негізінен инвес - тиция үшін емес, еңбекақы төлемдеріне және материалдык құндылықтарды жинауға пайдаланды. Инфляцияның деңгейі мен Ұлттық банктің атаулы пайыздық мөлшерлемесін салыстырса да жетіп жатыр: соңғысы 500%-дан да асып түсетін бөлшек сауда бағасының жылдық инфляциясында - 1992 жылдың наурыз айында - жылына 25%-ды құрады. 1992 жылдың қараша айында атаулы пайыздық мөлшерлеме 65%-ға дейін артты, ал инфляция -1000%. Сол кездің тұсында арзан несие алған кәсіпорындар өз жағдайларын түзеуге асықпады.
Осылайша, қолдау көрсетілетін мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей несиелеудің саясатын төмен пайыздық мөлшерлеме саясатымен біріктіру несие ресурстарының дұрыс орналаспауына әкеп соқтырды.
Өз қәсіпорындарының өтеу қабілетін салмақтап жатпастан оларға несиені тікелей беретін мамандандырылған банктердің бұл әрекеті мерзімі өткен ссудалардың көбеюіне әкеп соқтырады, ал нарыққа бағдарланған кәсіпорындар банктерден несие ала алмады.
Пайыздық мөлшерлеменің төмен болуы банктерге өз жинақ ақшасын толық жұмылдыруына мүмкіндік бермеді. Кәсіпорын - дар мен халық өз жинақ ақшасын нақты ақтивтерге орналастыруды ұйғарды. Азаматтар көбінесе ұзақ пайдалануға жарайтын тауарларды және жылжымайтын мүлікті сатып алатындықтан кәсіпорындар өндірген тауарлар уақтылы сатылмады, яғни кәсіпорындар тауар қорын өсірумен ғана шектелді. Нақты активтер -инфляциядан, ақша қорланымының құнсыздануынан қорғанатын бірден-бір жол болды. Салым ақша үшін төлейтін банктің пайыздары инфляцияның салдарына болған ысыраптың орнын толық толтыра алған жоқ. Кәсіпорындар мен халыққа тиесілі жинақ ақшаның жеткілікті дәрежеде жұмылдырылмауынан орын алған несие ресурстарының жетіспеушілігі банктердің тиімді кәсіпорындарды несиелеуіне мүмкіндік бермеді.
Несие ресурстарының бөліну сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға берілетін демеу қаржы мен жеңілдікті несиелердің іс-тәжірибесі жағымсыз әсерін тигізді. Кәсіпорындардың өзіндік ерекшелігі бар шығынының, мәселен, халықты әлеуметтік қорғау шығынының, сондай-ақ, кәсіпорындардың әдетке айналған тиімсіз жұмыс істеуіне байланысты шығынның орнын толтыруға арналған несие демеу қаржы несиесі деп аталды. Ол (демеу қаржы несиесі) Ұлттық банктің кайта қаржыландыру несиесінің мөлшерлемесіне қарағанда темен пайыздық мөлшерлемемен берілді (1992 жылдың IV тоқсанында 65% тө мен).
Демеу қаржылық несие саясаты жай несие мен мемлекеттік демеу қаржы арасындағы айырмашылықты жойды. Бұл ссуданы кәсіпорындар мүлдем өтемеді десе де болады. Ауыл шарушылық кәсіпорындарына есеп айырысудағы өзара шегерімдерді жүргізуге жеңілдікті несиелерді берудің іс-тәжірибесі кеңінен тарады. 1992 жылы Ұлттық банктің жеңілдікті несие үлесі барлық қайта қаржыландыру несиесінің шамамен 70%-ын немесе барлық несие салымдарының 42%-ын құрады. Жеңілдікті несиенің көп бөлігін ауыл шаруашылығы мен дайындаушы ұйымдар алды.
Мақсатты үкіметтік бағдарламаларға орталықтандырылған несие 1993 жылы негізінен жеңілдікті пайыз мөлшерлемесі (3%, 253 жэне 65%) бойынша берілді 7,5 млрд сомасында банк берген несиенің 7,6%-ы олардың үлесіне тиді, өйткені 1992 жылы пайыз мөлшерлемесіне коммерциялық банктердің белгіленген шектеулері алынғаннан кейін Ұлттық банктің орталықтандырылған не - сие ресурстарының есебінен банктердің беретін несиесінде маржа мөлшерінде сақталып қалды. Нәтижесінде орталықтандырылған несиенің орташы пайыздық мөлшерлемесі тұтас респуб - лика бойынша 1993 жылы 48,2%-ды құрады. Сол жылы тұтыну бағасының индексі 2269,8% деңгейінде анықталды. [30, 22б].
Кәсіпорын борышының жаппай клирингісін жүргізу барысында Ұлттық банк борышқор кәсіпорындарға жеңілдікті - демеуқаржы несиесін берді. 1992 жылы осы мақсатта берілген не - сиенің үлесі барлық жеңілдікті несиелердің шамамен 30%-ын құрайды. Несиенің көп бөлігі өтелмей қалды.
Жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындарға өз қаржылық жағдайларын жақсартып алуы үшін берілсе де, олар оның залалын қаржыландыру құралына айналды. Оның үстіне, демеуқаржы және жеңілдікті несие бойынша атаулы пайыздық мөлшерлеме мен инфляция деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылық қаржылық алып-сатарлыққа жол берді.
Несие салымдарының жалпы сомасында үкіметке мемлекеттік емес борыштық бюджет тапшылығын жабу үшін бірілген несиенің үлес салмағы басым: 1992 жылдың 1 каңтарында ол 13,7 және 11%-ды құраса, 1993 жылдың 1 қаңтарында - 1,5 және 2%, ал, 1993 жылы бюджет тапшылығын жабуға 877 млн теңге мөл - шерінде немесе барлық несие сомасының 11,8%-ын құрайтын несие сомасы берілді.
Нәтижесінде несие салымдарының құрылымы айтарлықтай нашарлап, жарамсыз (мерзімі өткен) несиенің үлесі артты. Па - йыздық мөлшерлеменің төмен болуынан орын алған Ұлттық банктің ысырабы және капитал ысырабы орасан зор сомада болды.
1992 жылы басталған республикадағы төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындардың және тұтас экономиканың қаржылық жағдайына кері әсерін тигізіп келеді.
Көптеген кәсіпорындар өнім өндірісін күрт төмендетуге мәжбүр болса, кейбіреулері өндірісті мүлдем тоқтатып тастады. Есеп айырысуларда баспа-бас алмасу (бартер), алдын ала төлеу қолданылады.
Сонымен, ҚР-ның банк жүйесі қазіргі өзінің жағдайына келу үшін бірнеше даму кезеңдерінен өткен болатын. Алғашқы сатыда-ақ банктер қайта мамандырылып, жаңадан алғашқы коммерциялық банктер құрыла бастады. Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1988 ж. ҚР-ның банк жүйесін түбегейлі реформалау
Елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуін жеделдету және ақша- несие қатынастарының мақсатында Кеңес Одағы Компартиясы Орталық Комитетінің Пленумы 1988 ж. 1 қантарынан бастап банк жүйесін қайта құру туралы Қаулы қабылданды. Реформаға дейін КСРО және Шығыс Еуропа социялистік елдерінде банк жүйесінің құралымы бірдей бөлді. Сан жағынан шамалы несие мекемелерінде банк ісін шоғырландыру және несие беруді есеп жүргізуді мемлекеттік валюталық басқаруды орталықтарындыру сияқты ерекше нышандар сол кездегі барлық социалистік елдердің банк жүйесіне тән.
Шаруашылық механизмінің жалпы бағыты - банктердің құрылымы мен ондағы қызметкерлер санын анықтайтын басты фактор. Бір банктік жүйе - басқаруды қатал орталықтандыру мен шоғырландырудан шыққан нәтиже. Ал монополизмді бұзу концепциясы, экономиканы басқаруды жергілікті жерлерге беру бірнеше дербес банктердің құрылуына себеп болды.
Сөйтіп Қазақстанда қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуын және ақша-несие қатынастарының маңызын арттыру мақсатында 1988 жылы қаңтарынан бастап банк жүйесін түбегейлі өзгертетін реформа жүргізілді. Банктік реформа нәтижесінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде құрылды. Олар:
* КСРО Мемлекеттік банкі : Оның міндеті - банктердің банкісі ретінде елдің ақша айналымын ұйымдастыру. Ол бұрынғыдай мекемелер мен ұымдардың кассалық және несие-есеп қатынастарын жүргізбейді, оның клиенті - маманданған мемлекеттік банктер;
* КСРО Өнеркәсіп - құрылыс банкі: Оның міндеті- өндіріс,
құрылыс, транспорт, байланыс салаларындағы негізі жұмыстарды несиелеу, күрделі шығындарды қартыландыру мен несиелеу және олардың есеп айырысу жұмыстарын жүргізу ;
* КСРО Тұрғын үй және әлеуметтік банкі - ол тұрғын үй
шаруашылығы мен әлеуметтік салалар мекемелеріне қызмет көрсету үшін құрылды.
* КСРО Агролы - өнеркәсіп банкі; Оның міндетті агролы - өнеркәсіптің кешендерінің мекемелері мен ұйымдарына қызмет көрсету.
* КСРО Жинақ банкі - ол бұрынғы жинақ кассаларын біріктіру арқылы құрылған, оның негізгі міндеті - халыққа қызмет көрсету.
* КСРО Сыртқы экономикалық банкі - ол бұрынғы Сыртқы сауда банкінің негізінде қайта құрылған банк. Оның міндеті - экспорт-импорт операцияларын ұйымдастыру және ол бойынша есеп жүргізу, сыртқы экономикалық байланыстағы шаруашылық орындарын несиелеу, жинақ - валюталық жоспардың орындалуын бақылау, елдің валюта ресурстарын тиімді пайдалану халықаралық валюта және несие нарығында операция жүргізу жұмыстарын қамтамасыз ету [7, 175-176б].
Жалпы алғанда банктердің мамандырылуы банк жүйесінің жұмысын шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп білімді, шығынды сипатқа ие болды. Алғашқы бөлімінің әлсіреу кезінде бюрократтық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты.
Жаңадан құрылған банк жүйесі бұрынғыдан да көлемді, әрі ыңғайсыз, көп сатылы, көп шығынды, үлкен бюрократ аппараты бар жүйе болды. Банк жүйесінің төменгі буынындағы бөлімшелері жоғарғы деңгейдегі әр бір маманданған салалық банктерге өздері қызмет көрсететін клиенттері бойынша несие ресурстарын жоспарлап және оның пайдалануы туралы есеп беріп отырды. [5, 11б].
1987 ж. реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері болды:
* вексель айналысының болмауы;
* кәсіпорындардың қарыздарын кешіруі, әсіресе ауыл шаруашылығына қатысты;
* шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
* банк мамандандандырылуының жойылуы;
* кәсіпорындарындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған монополизмнің орнын алуы;
* пайыз мөлшерлемесінің төмеңгі деңгейде болуы;
* экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын банк бақылауының әлсіздігі;
* бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып шоғырлануы [1, 20б].
1987 ж. банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа ие болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің монополиясын бірнеше банктер монополиялары ауыстырылды. Банк жүйесін қайта құрудан кейін мамандаған банктер арасында әр түрлі қайшылықтар туындады. Сонымен қатар, жаңа банк жүйсі клиенттер мен банктер арасындағы қарым-қатынасқа да кері әсерін тигізді. Банктік өзгерістердің ең елеулі кемшіліктері - банк ісінің мазмұнын, әдістері мен тәсілдерін түбегейлі өзгертпей-ақ, негізінен банк шығармалылығы мен айналасу болды деп мәлімдеді кейбір сарапшылар. Банк реформасының бірінші кезеңіндегі сәтсіздіктің ең негізгі себебі - оның жоғарыдан берілген нұсқау әдісімен жүргізілуі және оған айтарлықтай дайындықтың болмауы, қажетті алғы шаралардың жүргізілмегендігі. Банк реформасының келесі кезеңі осы қажеттіліктер мен кемшіліктерді жоюға арналды. 1988 ж. "Кооперациялар туралы " Заң қабылданып, соған сай қаражат тарту және несиелеу қызметтерімен шұғылданатын кооперативтік банктер пайда бола бастады. Банктік кооперативтер ашуға жасалған қолайлы жағдайларға байланысты көптеген банктердің пайда болу толқынына әкеп соқтырды. Оған мынандай статистикалық мысал келтірейік, 1989 ж. 1 қаңтарында елде 43 коммерциялық банк тіркелсе, бір жылдан кейін - 224, ал 1991 ж. аяғында олардың саны 1357-ге жетті. Дегенмен де осы банктердің көбісі пайданың көп бөлігін өзіне алу үшін "бір күндік "банктер құрылған. Уақыт өте олар жабылып, орнына клиенттерге төтенше қолайлы жағдайлар ұсынған, бірақ өз міндеттемелерін орындамаған жаңа банктер ашылды.
Тұрмысты социолистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ал өз астына несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестіктің элементтерін, жарыс пен тәуекелдікті толығымен жойды. 1989 ж-дан бастап елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және жеке банктер қатары жұмыс істеді. Сол жылы алғаш құрылған коммерциялық банктерге - "Интеринвест банк", "Крамдс банк", қазіргі "Казкомерцбанк" және т.б. жатады.
2.2. ҚР-дағы 1991 жылғы жүргізілген банк реформасы
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі байқалады. 1992 жылдың 2 тоқсанында несиенің сомасы ЖҰӨ-нің 11,3 пайызын құраса, ал 4 тоқсанда 29,8 пайызды құрады. Бұл негізінен қайта қаржыландыру және Ұлттық банктердің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен қаржыландырылады. Оларды келесідей мәліметтер куәләндырады: 1992 жылдың 1 тоқсанында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы 6,7 пайызды құраса, 4 тоқсанында 17,8 пайызды құраған. Мұндай несиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасалмайтын несиелердің, яғни банктердің несиелік портфелінің нашар несиелерден құрылуына әкеліп соқтырады.
1993 жылы Ұлттық банктен 7,5 млрд. теңге сомасында орталықтандырылған несие берілді, 5,6 млрд. теңгесі үкіметке, яғни олардың үлесі 75 пайызды құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн. теңгеге немесе 3,9 пайызға тең болады, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылады.
Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің жетіспеушілігі келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін - еркін кіру мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа мұндай несиелерді субъективтік негізде орналастыруда кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған тікелей несиелендірген мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық тәжірибесінің әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе оларды инвестор үшін емес, жалақы төлеуге және материалдық құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланады. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992 жыл наурыз айында 25 пайызға жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының жылдық инфляциясы 500 пайыздан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды пайыздық мөлшерлемесі 65 пайызға дейін жоғарлағанда, инфляция 1000 пайызды құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу саясатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік ресурстарды дұрыс орналастырмауға әкеледі.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын, олардың өтімділігін ескермей, тікелей несиелендіру мерзімі өтіп кеткен қарыздарының ұлғаюына әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған нарықтық қатынастарға бағытталған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе алмады.
Төменгі пайыздық мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге толық мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен жергілікті тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды қалады. Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз қаражаттарына жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар сатып ала бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан, инфляциядан қоғайтын ең басты құрал болып табылады. Салымдар үшін төлейтін банк пайыздары инфляциядан туындайтын шығындардың орнын жаппады. Мекемелер мен жергілікті тұрғындардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне банктердің байланысты несиелік ресурстар жеткіліксіздігі, банктердің тиімді мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға субсидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері әсерін тигізеді. Субсидиялық несиелер толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен қатар кәсіпорындардың дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететін шығындар, т.б. Олар Ұлттық банктердің қайта қаржыландыратын несиелерге қарағанда, төменгі пайыздық (1992 жылы 4 тоқсанында 65 пайыз төмен) мөлшерлеме бойынша беріледі. [7, 225б].
1992 жылы Ұлттық банктің несиелерінің үлесі барлық қайта қаржыландырылған несиелерінің 70 пайызын немесе барлық несиелік салымның 42 пайызын құрады. Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы кәсіпорындардың үлесіне тиді.
1993 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz