Орта мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі
№ 1 дәріс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқыту әдістемесі: әдіснамалық негіздері
Мақсаты: Қазақ тілінің әдістемесі ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, методологиялық - теориялық негіздері туралы мағлұмат беру. Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу, даму жолдары. Әдістемелік мұра және оны талдау әдістері туралы түсінік беру
Қаралатын мәселелер:
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері
Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері
Қазақ тілі және пәнаралық байланыс.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаныҚазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері. Зерттеудің теориялық әдістері. Ең алдымен назар зерттелетін құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын жинақтауға, анықтауға, қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту әдістемесінде жүйелі құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу өзара байланысты элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады, элементтер арасындағы өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар аударылады. Осыған сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу), оқытудың мақсаттарымен, мазмұнымен, әдістері, құралдарымен, оқушылардың білімдіқабылдауы,дамуыжәнетәрбиелен у арасындағы байланыстарды анықтау қажет болады Оқытудағы жүйелі- құрылымдық әдіс сабақтың мақсатын анықтауды, осы мақсаттарға байланысты оқытудың мазмұнын, әдістері мен құралдарын сұрыптап ала білуді, сабақтың тиімділігін бағалауды көздейді. Жүйелілік әдіс мұғалімнің бағдарлама бойынша бірнеше сабақты жоспарлап, дайындалуына мүмкіндік береді, әр сабақтың өзіндік ерекшеліктері мен мақсаттары, мазмұны, оқыту әдістері жағынан, оқушылардың танымдық әрекетінің сипаты жағынан өзара байланыстылығы сақталады.
Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері Қазақ тілі оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі.
Білім беру мақсаттары: оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру; тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылар-дың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылар-дың тіл мәдениетін қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу.
Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқа-расын қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан- жақты дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу; оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы еңбекке баулу.
Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау, сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты, жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін қалыптастыру.
Қазақ тілі пәнінің міндеттері: 1) Толық сауатты адамдар даярлау; 2) оқушылардың творчестволық күштерін, танымдық қабілетін, өздігінен жұмыс істеу дағдыларын дамыту. Қазақ тілі және пәнаралық байланысы.
Қазақ тілі мен басқа пәндер арасында, әсіресе, әдебиет, орыс және шетел тілі пәндерінің арасында, сондай-ақ тарих, география т.б. пәндері арасында тығыз байланыс болады. Бұл байланыс көбінесе тіл ұстарту мақсатында жұмсалады. Өйткені бағдарламада тіл ұстарту жұмысы тіл мен әдебиет пәндеріне ортақ. Бұл ортақтық мектепте бүкіл оқу мерзімі уақытында тіл ұстарту жұмысының жүйесін жасауға, оқушылардың сөздік қорын байытуға, олардың сөйлеуіндегі қателерді түзетуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында мәнерлеп оқу кезінде оқушылар жіберген қателерді үнемі түзетіп отыруға (дауыс ырғағын дұрыс қоя білу т. б.) жол ашылады. Орыс және шетел тілімен байланыстылығы, алдымен, грамматиканы оқытудан байқалады: ана тілі мен орыс және шетел тілдерінде кездесетін ортақ грамматикалық ерекшеліктерді, ережелерді байқауға мүмкіндік туады. Ана тілі грамматикасы орыс және шет ел тілдерінің сәйкес, ұқсас грамматикалық заңдарын игеруге септігін тигізеді. Екі тілдің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты салыстырып ұғуға мүмкіндік береді. Орыс және шетел тілдерін оқу тіліміздегі басқа тілден енген сөздердің түп-төркінін білуге жәрдемдеседі.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің қалыптасу және даму жолдары
Қаралатын мәселелер:
Қазақ тілі пәнінің алғашқы бағдарламаға дейінгі оқытылу жайы;
Әдістемелік мұра және оны танып-талдау әдістері мен жолдары
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері (Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Басымов т.б.)
Қазақ тілі пәнінің бағдарламалық - окулықтық құрылымының жасалуы
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің қалыптасу және даму жолдары. Біздің дәуірімізге дейінгі заманда-ақ ұлы Конфуций (б.д.д. 551-479) былай деген екен: Өткенді әспеттей отырып, жаңаның мәнісін түсінген кісі ғана, мұғалім бола алады. Ұлы философтың бұл тұжырымы қашанда өзекті деп ойлаймыз. Себебі, әдістеме ғылымының даму тарихында, оның ғылыми тереңдігін ашуда ғалым - әдіскерлердің алатын орны ерекше. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымын дамытуда, оның ғылыми тереңдігін, мән-маңызын айқындауда, қазіргі күні де өзекті мәселелерін көрсетуде, тың теориялардың негізін қалауда жеке тұлғалардың - ұстаздардың қосқан үлесі айрықша. Елімізде қазақ тілін оқыту мәселелері Ы.Алтынсарин есімімен тығыз байланысты. Ы.Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы" және "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бстауыш құралы" оқулықтарын жазды. Қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашу жұмыстарын тұңғыш рет дыбыстық әдіс бойынша ұйымдастырды. Оқулыққа жазылған алғы сөзінде мынадай түсінік береді: "Сегіз бөлімге бөлініп берілген зат аттарын оқушылар жаттап алғаннан кейін, әрбір бөлімнің соңында берілген грамматикалық ережелерге "Құралда" берілгеннен де молырақ тоқталу қажет және келтірілген үзінділерге сәйкес оқушыларға сәйкес оқушыларға жаңа сұрақтар қойып, теориялық мәліметтерді олар игеріп алғаннан кейін соған сәйкес мысалдарды көрсетіп беру керек ", - деп, сабақтағы баланың дағдысын қалыптастыратын ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстарына, ойын дұрыс жеткізіп, еркін сөйлеп, сауатты жаза білуге үлке мән берді.
Халықтың сауатын ашу мақсатында ең өзекті мәселе оқулық жазу мәселесі және оны жазудың әдістемесі алдыңғы қатарды тұрды. 20-30 жылдарда тіл мамандары тек алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі оқулықтары (грамматикалық), сөздіктер және басқа құралдар жасаудың жолында еңбек етті.
Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап көтерілген оқу - ағарту мәселесі қазақ қоғамы үшін әлеуметтік мәнәндегі үлкен проблема болса, оны іс жүзінде қолға алған тұңғыш ағартушы Ы.Алтынсарин болса, оны жалғастырушы А.Байтұрсынов болды. А.Байтұрсынов қазақ мәдениетінде жалаң ағартушы ғана емес, ғалым ағартушы. 1929 жылы 5 мамырда А.Байтұрсыновтың өз қолымен жасап берген "газет және журналдарда жарияланғаннан бстап ғылыми, ғылыми - методкалық еңбектердің тізімі" деген құжат ҚазПҰУ - дың архивінде сақталған Олар мыналар:
Тіл құрал (1- бөлім. Фоентика).2. Тіл құрал (2 - бөлім. Морфология). 3. Тіл құрал (3- бөлім. Синтаксис). 4. Әдебиеттанытқыш. 5. Баяншы (методикалық жазбалар). 6. Тіл жұмсар. (1- бөлім. Практикалық грамматика). 7. Тіл жұмсар. (2- бөлім. Практикалық грамматика). 8. Оқу құрал (Балалар әліппесі). 9. Әліппе. 10. Сауат ашқыш (ересктер әліппесі). 11. Әліппе - астар (әліппеге методикалық нұсқау). 12. Қырық мысал. 13. Маса. 14. Оқу құрал (Хрестоматия).
Ол қазақ тілі мен әдебеитін пән ретінде қазақ тілінде тұңғыш баяндаушы адам. Осы күнгі қолданылып жүрген терминдердің баршасы, сөз таптары лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А.Байтұрсыновтыкі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты 1910 жылдардан бастап, 1927-1928 жылдарға дейін бірнеше материалдар жариялаған. Жазу таңбаларын (әріптерді) түсіндіретін "Баяншы" атты кітапшасы 1912 жылы жарық көреді. Бұл еңбегінің 1920 жылы Қазанда шыққан басылымында автор бұл құралды 14 жыл бойы бала оқытқан 1895 - 1909 жылдар тәжірибесінен шығарып жазғандығын айтады. Бұл көлемі жағынан өте шағын небары он бес - ақ беттен тұратын, бірақ мазмұны жағынан енді - енді ғана қалыптасып келе жатқан әдістеме үшін баға жетпес құрал болды.
А.Байтұрсынов 1927-1928 жылдары "Жаңа мектеп" журналында "Ана тілінің әдісі", "Зерттеу мен суретшілік әдісі туралы", "Жалқылаулы - жалпылаулы әдісі","Қай әдіс жақсы?" "Ана тілінің әдісі" деген методика мәселелерін сөз ететін мақала жариялайды.
Мектеп балаларына арналған оқулқтарында болсын, "Сауат ашқыш" та болсын А.Байтұрсыновтың иллюстративтік материалдарды ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту мүддесін көздегені байқалады. Автор жалпы оқулықққа тән "жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге" деген принципті ұсынғандықтан, бірінші басқыш мектеп балаларына арналған материалды аса түсінікті етіп беруді көздейді. Сондықтан мысалдарды қазақ баласына таныс мақал - мәтелдерден, нақыл сөздерден, мысалдардан алады. Олардың барлығы дерлік адамгершілікті, адалдықты, еңбек сүйгіштікті, т.б. сол сияқты игі қасиеттерді уағыздайтын дидактикалық мәні зор мақал - мәтелдер, нақыл сөздер, өлең жыр жолдары болып келеді.
"Баяншы" (Қазақ мұғалімдері үшін) Қазан, 1920 жыл 8600 тиражбен жарық көреді.
Сөз басы.
Үйрену һәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып, мұқалмайды.Оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Үйретушінің де жігері құм болмай ісі ілгері оңай жылжыған сайын оқуға жағады, зорайып шабыттанады. Оқу барысында қиын болса балалар миға (ұйыққа) түскен мал секілді малтығып жылжи алмай қиналады. Екі жақтың да жігері кеміп, шабыты болмайды. Шабыттанып істемеген іс оңды да болмайды.
Сондықтан әліппе кітабы оңай болып, оқытқанда балаларды аз қинаса соғұрлым жақсы болмақшы. Әліппені балалар жақсы оқып шықса, онан әрі оқуға ықыластанып, талаптары қанат байлағандай көтеріліп, зораймақшы. Осыны ойлап, әліппе оңай болмағын көздеп, бірінші, әліппенің басынан аяғына дейін оңай һәм қысқа сөздерді алдым.
Адамның өзінде кәмілдік болмаған соң ісінде де кәмілдік жоқ. Сондықтан, 14 жыл бала оқытып, аңғарған, сезген, білген, іс көргендігім болса да, әліппе мінсіз болмайды. Ұнамсыз мінсіз жерін аңғарған адамдар көрсетсе, көп - көп алғыс айтамын. Автор.
Қай әдіс жақсы?
Жалғыз әліп би үйретудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Сол әдістердің әр әдісқой өзінше өзгертіп, қолданған түрлерін сөз қылмақ, әдіс түрлерін түгесе алмас едік. Бұған дейін сөз болған әліп үйрету әдістердің ішіндегі әдістердің негігі түрлерін алып, солардың қайсысы жақсы деп сауал қоймақ болсақ, оған ешкім мынасы жақсы, мынасы жаман деп кесіп айтып, тура жауап бере алмайды.
Орыс данасы Лев Толстой (бала оқытып тәжірибе жасаған адам): "Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтың белгісі бір ғана әдісті білу, шеберліктің белгісі түрлі әдісті білу, керек орында жоқ әдісті табу да қолынан келу. Мұғалім әдісті көп білуге тиісті. Оларды өзіне сүйеніш қолғабыс нәрсе есебінде қолдану керек."Әдіс - керешіліктен шығатын нәрсе. әдістің жақсы - жаман болмағы жұмсалатын орнының керек қылуына қарай. Мәселен, сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың да сауаттау ісіне қолайлы боларға тиіс деп айтуға болмайды.
Сауаттау әдісі - жаза біліп, оқи білмейтін адам бола ма?
Жоқ. Жаза білетіндер оқи да біледі. Олай болса сауаттылық негізі оқу бола ма, жазу бола ма?
Әрине, жазу болады.
Сауаттау әдістерін сынағанда оларға оқу үйрететін әдіс деп қарамай, жазу үйрететін әдіс деп қарау керек деген болады, жаза білдіруге қолайлы әдіс оқи білдіруге де қолайлы болады. Сауаттау әдісі дегеніміз - соны білдіруге жұмсалатын түрлі әдістердің шумағы болады. Жазу - әріптердің сүгіретін сала тізу, жазу әріптердің дыбыстарын айта тізу. Әдісін алғанша қай істе болсын қиын болады.Әдісін алған соң қай әдіс болмасын, оңайланады.
Жалқылау (айырыңқы) әдіс
Жалқылау әдіс - жалпылау әдіске қарсы жөіндегі әдіс. Жалқылау әдістің жалпылау әдістен артықшылығын қуаттайтын пікір 18 ғасырдың аяғында Франция елінде дүниеге келген. Бұл әдіс негізінде баланы бір нәрсемен таныстырғанда оның бөлімдерінен бастап таныстырмаймыз, тұтас тұрған тұлғасында таныстырамыз.
Ал, жалпылау әдісінде ірі материал алынып, содан соң ғана бөліктерге бөлініп түсіндіріледі. Мысалы, бір сөйлем беріліп, содан соң оны құрауға негіз болған сөздің әрқайсысына оқушының назарын аударамыз.
Жалқылаулы - жалпылаулы әдіс, екі әдістің бірігуі негізінде топтастырылған. Бұл әдістің өзі қолдану жүзіндегі баспалдақтарына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1. Шағын сөзді деген түрі. Мұның негізі балаларға шағындап алынған әрбір сөздің оқуы мен жазуын білдіру.
Суреттер болмақ.
Суреттегі нәрселердің атын көрсететін баспа да, жазба да сөздер болмақ.
Сол сөздерге ұқсас басқа да сөздер болмақ.
Үйретілген әңгімелерден жасалған қысқа - қысқа әңгімелер болмақ.
Түгел күйінде әліп - би ретімен жазылған әріптер болмақ.
2. Жазу - оқу деген түрі.
Біреулер оқуды жазу арқылы үйретуді айтады. Негізінде жазудан оқуды бастаған дұрыс. Мұны былай дәлелдейміз. Жазу жоқ кезде оқу жоқ. Оқудан жазу бұрын дүниеген келген. Оқуды жазу тудырған дейді. Оқу білмейтін адамды үйреткенде жазу мен оқудың пайда болған жолымен жүру керек дейді. Бұрын оқу алда жүріп, жазу артта жүретін. Жазу - оқу әдісі шыққаннан кейін екеуі қатар жүретін болды.
3 . Дыбысты әдіс.
Дыбысты әдіспен үйреткендегі істелетін істің негізгі бес түрі:
Әңгімелесу. Бұл балалардың бойын үйрету үшін істеледі. Әңгімелескенннен кейін балалар оқытушыға үйір болады. Оқытушы балалар жайын біледі. Әңгіме арқылы мектептің жүру - тұру тәртібімен танысады.
Оқуға даярлайтын істер. Бұл әуелі сөз деген ұғым мен дыбыс деген не нәрсе екенін білдіру.
Сөзден дыбыстарды айыртып шығарту. Дыбысты айырту үшін мұғалім ең алдымен бір сөзді алады. Оны буынға, дыбысқа бөледі. Дыбыстарды айыра білу - соңына жазуға керегі бар нәрсе, дыбыстарды құрастырып сөз қыла білу.
Әріптермен таныстыру. Дыбыстарды айыра білгеннен кейін әріп таныстыруға кіріседі. Әріптермен әліп - бидің реті бойынша таныстырады. Дыбыс таңбасын әріп деп аталатынын көрсету.
Білген әріптермен сөз құрау, соны оқыту. Әрине, бала әріпті танып, жазлған сөзді оқыса, ол енді сөздердің басын біріктіріп сөз құрай алады. Жазылған сөздерді оқи да алады.
Сейіл Жиенбайұлының көрнекті ғалым әдіскер ретінде қалыптасуына, орта мектепке, арнаулы орта және жоғары оқу орындары үшін оқулықтар мен оқу құралдарын кешенді түрде жазуына қазақтың ұлы ұстаздары Ы.Алтынсарин, А. Байтұрсынұлының еңбектері мен тәжірибелік мол ықпалын тигізді. Сейіл Жиенбайұлы - Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектеріне алғаш әдістемелік тұрғыда талдау жасап, өз тұжырымдамаларын түзеген ғалым - әдіскер.
Сейіл Жиенбайұлының ғылыми - шығармашылық кезеңі - 1930 - 1950 жылдары қазақ тіл білімінің, қазақ тілін оқыту әдістемесінің өрлеу кезеңі болды. Сейіл Жиенбайұлы осы кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында мол да жемісті еңбек еткен ғалымдардың бірі. Сейіл Жиенбайұлы өзіне дейінгі қазақ, орыс, шетел ұстаздарының еңбектерін оқып, зерделеп, өз сыни объективті тұжырымдарын түзеген, олардың үздік ой - пікірлерін үлгі ете білген, дамыта білген.
Сейіл Жиенбайұлының ғылым-әдістемелік мұраларын былайша саралауға болады:
I.Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі.
1. Бастауыш мектепте кітап оқыту әдістемесі.
2. Хат таныту әдістемесі.
а) бастауыш мектеп жасындағы балаларды сауаттандыру;
ә) Үлкендерге хат (сауаттандырау) таныту әдістемесі;
3. Бастауыш мектепте тіл дамыту әдістемесі
а) Ауызша тіл дамыту;
ә) жазбаша тіл дамыту;
II. Орта мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі.
1. қазақ тілінің грамматикасын оқыту әдістемесі.
2. Тіл дамыту әдістемесі.
III. Арнаулы орта және жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқыту әдістемесі. Осы салада қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында Сейіл Жиенбайұлы алғаш арнайы оқулық жазған ғалым-әдіскер екенін дәлелденеді. Бұған дейін мұндай оқулық болмаған.
IV. Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту әдістемесі.
а) Өзге ұлт өкілдеріне екінші тіл үйренудегі психологиялық заңдылықтардың (оқу, жазу, тыңдау, грамматикалық ережелерді меңгеру) компоненттерін жаңаша дамытуды, өзіндік нақышта жетілдіруі. Ғалым бұл компоненттердің түпкі мақсаты-оқу мәдениетін, жазу мәдениетін, тыңдау мәдениетін, сөйлеу мәдениетін, грамматикалық білім алу мәдениетін қалыптастыру деп түсінеді де, осының барлығы сайып келгенде, жалпы білім алу мәдениетін құрауы тиіс деген тұжырым жасайды.
Сейіл Жиенбайұлының еңбегі - Қазақ тілі методикасы оқулығы қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихында осы арнадағы алғашқы еңбек. Бұл оқулық тұңғыш рет Қазақстан Мемлекеттік Біріккен баспасынан 1941 жылы жарық көрді. Жауапты редакторы - әдіскер Әлішер Садуақасов. Кейінен жаңа алфавиттік (кириллициаға) көшкеннен кейін 1946 жылы екінші рет басылым көрді. (Осы жөнінде екінші басылымның редакторы болған Ғали Бегалиев кітаптың алғы сөзінде былай деген: Қазақ тілінің методикасы жаңа алфавитке көшуден бұрын баспаға дайындалып, 1941 жылы латын алфавитімен басылып шыққан. Түрлі себептермен кітап екінші рет басыла алмай келді. Мектептерде қазақ тілін оқытқандар үшін де, педагогика институттарының студенттері үшін де кітап аса құнды, сонымен қатар, бірден- бір методикалық құрал болып табылады. Осы жағын ескеріп, авторы Сейіл Жиенбаевтың қайтыс болуымен байланысты, соған ескерткіш ретінде Оқу Министрлігі кітапты екінші рет бастырып шығаруға ұйғарған болатын. ... Кітап ана тілі методикасының толық курсы болмағанымен, методиканың бірсыпыра басты мәселелері тиянақты түрде талданып, қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктері ұсынған методикалық әдістерінде еленіп, дұрыс шешілген. Бұл жөнінен кітапқа өзгеріс я қосымша енгізілген жоқ).
Оқулық Сейіл Жиенбайұлының Абай атындағы Алматы педагогикалық институтында және мұғалімдер институтында оқыған дәрістердің коспектілерінен тұрады. Осы тұрғыдан алғанда, бұл - монографиялық еңбек. Мұнда қазіргі ана тілін оқыту әдістемесінде, шетел тілдерін оқыту әдістемесінде жаңалық (инновациялық) аталып жүрген әдістемелік бағыттардың қайнары бары байқалады.
Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасында өткеннің ізі, болашақтың белгісі бар. Бұл оқулықты оқу курсының сәтті шыққан инварианты деуімізге әбден болады. Дегенмен, ол кезеңде лингвистика, социопсихолингвистика, психология, педагогика сияқты корпоративті ғылымдардың енді-енді ғана қарқын алып келе жатқандығын ескеруіміз қажет. Ол кезде, редактордың айтуынша, оқытушылардың қолында әдістемелік құралдар жоқтың қасында еді. Оның үстіне Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектеріне тиым салынған кезең екенін ескерсек, бұл кітапқа зәруліктің қандай болғанын түсіну онша қиынға соқпайды.
Кітаптың мазмұны мынадай бөлімдерден тұрады:
- Кіріспе
- Ана тілі методикасының педагогикалық негіздері
- Грамматика оқыту методикасы
- Оқытудың жалпы әдістері
- Тілдегі форма мен мағына
- Грамматика кітабының құрылуы принциптері
- Сөйлем
- Сөйлем сазы
- Хабарлы сөйлем
- Сөйлем түрлері
- Хабарлы, сұраулы сөйлем
- Грамматика оқытудың концентрлі жолы мен системалы жолы.
- Грамматикалық категорияны таныту.
- Салыстырма әдіс
- Бір форманың түрлі формасын байқату
- Грамматика оқытудағы көрнекі әдіс.
- Сөз тұлғасын оқытудың методикасы
- Сабақ тәртібі
- Сөз тұлғасын айырудағы көрнекті әдістер
- Қос сөздер
- Сын есім
- Есімдік
1. Есімдіктің жалпы қызметі
2. Есімдіктің топтастырылуы
3. Жіктеу жалғауы мен тәуелдеу жалғауы пайда болуда жіктеу есімдігінің
рөлі.
- Сөйлем мүшелерінің байланысы.
- Грамматикалық талдау
- талдау үлгілеру
а) Морфологиялық талдау
в) Синтаксистік талдау
- Грамматикалық таблицалар мен схемалардың үлгілері
- Кітап оқыту методикасы
- Кітап оқудағы мақсат
- Текст оқудың дұрыс болу шарттары .
а) Сөзді дұрыс оқу
б) Шапшаң оқу
в) Оқығанды түсіну
г) Мәнерлеп оқу
д) Дауыстап оқу мен ішен оқу
ж) Көркем шығарма оқыту
з) Әңгіме оқыту
е) Тест оқу
и) Көмекші жұмыстар
к) Мақалаға план, конспект жасау
л) План мен тезис үлгілері
Жазу жұмыстары:
а) Көшіріп жазу
б) Диктант
в) Диктанттың түрлері
г) Диатантқа тест алу тәжірибесінен
д) Емле жөнінде
е) Мазмұндама мен шығарма жаздыру туралы
- Пландау мен учет жүргізу.
- Мектепте ана тілі кабинеті
Бұл оқулық оқытушының күнделікті міндет - мақсаттарына бағытталғандықтан, әдіскер - теоретик үшін де, әдіскер - практик үшін де бірдей өзектілігімен құнды деп ойлаймыз.
Ғалымның аталмыш оқулығындағы Грамматика кітабының құрылу принциптері тақырыбындағы бөлімінде грамматика оқулықтарының құрылымдық - әдістемелік жүйесіне қысқаша шолу жасайды. Ресей және Еуропа ғалымдарының қандай әдістемелік ағымдарда дамытқаны және олардың өзара сабақтастық заңдылығыны талдай келе, қазақ тілін оқыту әдістемесінің көшбасшысы Ахмет Байтұрсынұлының Тіл-құрал кітабына тоқталады. Сейіл Жиенбайұлының пікірінше, Тіл-құрал кітабының құрылуында сол кездегі логикалық принциптің де, сонымен қатар формальдық бағыттың да элементтері бар. Содан соң автор әдістерге тоқталып былай ой пайымдайды: Тіл-құралдан кейінгі кітаптар соңғы кезде шейін байқау әдісінің принципіне негізделіп құрылып келді. Бақылау әдісі деген әдіс, жоғарыда айтқанымыздай, орыс тілі методикасында бір кезде өте зор орын алып келді. Грамматика оқыту жұмысы түгелімен байқауға айналып кетуге жақындап жүрді. Бұл принцип бойынша айтылатын ережеге балаларды өз беттерімен, өздерінің байқауы нәтижесінде жеткізу. Балалар өздері еңбектеніп, өздері зерттеп барып, құбылыстың сырын ашсын деген пікір, әрине, теріс емес. Бірақ, баланың әлінен келетін нәрсе бар, келмейтін нәрсе бар. Өздігінен түсіне қалуға қиын соғатын құбылыстарды қанша байқағанмен ешнәрсе шықпайды, ақырында, баланың күші, уақыты далаға кетеді. ... барлық жұмыс баланың бір өзіне ғана жүктеліп, оқытушы жай ғана нұсқаушы ретінде қалмасын. Сондықтан, грамматика кітабында байқау элементі балаға алдын - ала түсінік берумен аралас келіп отырсын.
Осындай тұжырым жасай келе, ғалым - әдіскер соңғы жылдары шыққан бірнеше грамматика кітаптарынан мысалдар келтіріп, олардың қалай құрылғанына талдау жасайды. 1-2 - кластарға арналған қазақ тілі грамматикасы, 4 - класқа арналған қазақ тілі грамматикасынан (1939 - жылы жарық көрген, авторы М.Балақаев) мысалдар келтіреді. Одан кейін 5-7- кластарға арналған оқулықтары сынға алынады. Кітап жазшы авторлардың түсінік сөз бен анықтаманың айырмашылығын жете түсіне бермейтінін тілге тиек етеді. Ғалым - әдіскер осы мәселені ойын бойынша пайымдайды: Анықтама мен түсінік сөздің араларында қандай айырмашылық бар деген сұрақ тууы мүмкін. Әрине, екеуінің айырмашылық бар деген де белгілі бір құбылыс жайында ұғым беру үшін айтылады. Бірақ, солай бола тұрса да, оқыту практикасында екеуінің арасына шек қоюға болмайды. Анықтамада құбылыстың негізгі қасиеттері түгел қамтылып, әрі тұжырылып, жинақталып бір - ақ айтылады. Осындай ерекшелгіне сәйкес анықтаманың өзі де қысқа болады. Ал, түсінік сөз қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін, онда түрлі мысалдар келтіріп айтуға болады. Объектінің түрлі қасиеттерін жинақтап келтіріп, айту - оқушының ойлау қабілетін жетілетін, ойлау логикасын тәртіптейтін маңызды нәрсе.
Бұл, әсіресе, орта жоғары мектеп оқушылары үшін керек. Ал, жас балаларға (мысалы, бастауыш мектептің 1,2,3,- кластарына) анықтаманы, бұл айтқандай, тұжыртып беру міндетте болмайды, өйткені, олар ой қорыту сияқты абстракт іске әлі үйренбеген. Оларға қалай айтқанда да, фактіні түсідіру шарт - деген тұжырым ғалым-әдіскердің әдістемеде психологиялық негіздерді басшылыққа алатынының айғағы деп ойлаймыз. Сөйтіп, Сейіл Жиенбайұлы грамматиканы оқыту әдістемесінің теориялық алғышарттарын белгілейді. Бұл ретте ғалым - әдіскер шетел және орыс әдіскерлерінің пікірлеріне сыни көзбен қарап, грамматикалық тақырыптарды меңгеру жайында біраз тың мәселелер қозғайды.
Ш.Х. Сарыбаев Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері (1956) атты еңбегінде Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасында Л.В. Щербаның Части речи русского языка деген кітабында цитата ретінде алынған О.Есперсеннің пікірін келтіреді. Ш.Х. Сарыбаев былай дейді: Жиенбаев марқұм анықтаманың анықтама ретінде жатталуына қарсы болып профессор Л.В. Щербаның еңбегінде жазылған Есперсеннің анықтама туралы айтылған пікірін қуаттаса да, грамматикалық тақырыптардың ғылыми жолмен үйретілмей, жаттама жолмен үйретілуіне қарсы болған. Сондықтан, Жиенбаев марқұм күректе деген сөздің негізгі түбірінің күре екендігін -к- қосымшасы арқылы зат есім болғандығын, күрек деген зат есім болғандығын, күрек деген зат есімге - те қосымшасы қоылуының арқасында қайтадан етістікке айналғандығын еш уақытта инстинктпен білуге болмайтынын айтады.
Сейіл Жиенбайұлы анықтамаларымыз тақырып қасиетін біртіндеп ашатын, әрі практикалық жолмен жиналатын концентрлік жолмен жазылуы қажеттігіне аса көңіл аударады.
Қазақ тілі методикасында Сейіл Жиенбайұлы әдістемедегі жалпы әдістерге: байқау әдісі, салыстыру әдісі, көрнекілік әдістеріне тоқтала келіп, олардың тиімді және тиімсіз жақтарын талқыға салады. Грамматиканы оқытудың концентрлі және жүйелі жолдарын анықтайды. Оқулық жасауда, оқу бағдарламаларында концентрлі және жүйелі принциптердің сақталуы жайында автор былай дейді: Бастауыш мектеп грамматикаларындағы тақырыптардың саны да, көлемі де тар болып келеді. Онда, мысалы, балаға сөйлем жайында ұғым беру үшін бастауыш, баяндауыштың негізгі сипаттары ғана беру үшін бастауыш, баяндауыштың негізгі сипаттары ғана айтылады да, бұл жайындағы толып жатқан әңгімелер айтылмай кейінгі сақталады. Және онда бір айтылған тақырып көбінесе жоғары класта да қайталап айтылып, қайталанған сайын белгілі мөлшерде тереңдетіліп отыруы шарт. Оқытудың осындай принципін методикада концентрлі принцип деп атайды. ... Қазіргі педагогикалық системада бастауыш мектеп сабақтары концентрлі жолмен оқылады (грамматика да, басқа пәндер де осылай), жеті жылдық орта мектептерде системалы жол қолданылады. Системалы (жүйелі) принцип қолданғанда, оқу тәртібі оқу пәнінің негізгі системасына сәйкес келтіреді. Морфология курсының дағдылы системасы - сөз тұлғасы, сөз таптары болып келеді, сөз таптарының тақырыптары зат есім- сын есім- сан есім- есімдік - етістік- үстеу- шылау - одағай болып орналасады. Мектепте оқытуда да бұл тақырыптың осы тәртібін сақтаймыз. Бұлай еткенде, бір тақырыпты екінші рет қайталауға мүмкіншілік болмайды. Бастауыш мектепте синтаксистік концентрлі жолмен өтеміз де, синтаксистің системалы курсын жеті жылдық мектептің 6- 7- кластарында (морфологиядан кейін) өтеміз. ... пәнді оқытудың системалы жолы дегенде біз жалпылық мектеп көлеміндегі оқуды айтып отырмыз (бастауыш, жеті жылдық, орта мектептер). Грамматиканың орта мектепке арналған программа көлемі, бар айтып отырғанымыз осы көлемнің жөніндегі система. Әйтпесе грамматикалық категорияны сарқа мазмұндау жалпылық мектеп програмасының шеңберіне сыймайтын нәрсе, жоғары мектептің, онан әрі ғылымдық зерттеудің жұмысы. Бұл жағынан алғанда, әрине, бастауыш, орта, жоғары мектептеріміздің өздері - бір концентр болып есептеледі. Өйткені, қазақ тілін бастауыш мектепте де, орта мектепте де, жоғары мектепте де (арнаулы мектепте де) өтеміз.
Оқулық оқушыға, ең алдымен , білім алуды үйрететін дидактикалық құрал, оқытудың информатикалық (ақпараттық) үлгісі болып табылады. Олай болса, оқулық материалы ғылымилық, оқушының жас ерекшеліктері мен психикалық ерекшеліктеріне, білімі мен күшіне сәйкес және оқушылардың танымдық ынтасын дамытып отыратын болуы қажет екендігін Сейіл Жиенбайұлы үнемі ескеріп, өз оқулықтарында жүзеге асыруға талпынған.
Сейіл Жиенбайұлының оқулық жасау тәжірибесінде тағы бір көңіл аударарлық жағдай - ол оқулықтарға қосымша түрл оқу құралдарын: жаттығулар мен тапсырмалар жинағын, сөздіктер мен (орыс мектептері үшін), көрнекілік құралдар жинағын (таблицалар мен схемалар, суреттер және т.с.с. шығаруы. Бұл оқу құралдарының артықшылығы - оқу материалын оқулықпен салыстырғанда, кеңірек, тереңірек қамтуға, жаңа мәліметтер алуға мүмкіндік туғызуы деп білеміз. Сонымен қатар, қазіргі әдістеме ғылымында өзекті болып отырған саралап оқыту мәселесін де қозғайды. Ол оқу құралдарымен жұмыс істей отырып, оқушы талдау жасау, сынау, өзгерту, толықтыру енгізу және оқу материалын ұсыну стилін өзгертіп, түрлендіруге мүмкіндіктері барын ғалым - әдіскер оқытушы қауымға ескертеді. Себебі, Сейіл Жиенбайұлының пікірінше, оқыту әдістемесі шығармашылық үрдіс. Сонымен қатар, Сейіл Жиенбайұлының оқу материалын осылай кешенді түрде беру үрдісі (тенденциясы) оқытудың концентрлі және жүйелі жолдарын ғана емес, спиральды жолын да жүзеге асыруға мүмкіндік береді деп есептейміз. Өйткені, соңғы кездері көп айтылып жүрген оқу бағдарламалары мен оқулықтарды, олардағы оқу материалын спиральды түрде құру мәселесі Сейіл Жиенбайұлының оқулық жасау және оқу бағдарламаларын түзу жүйесінде орын алған. Бірақ, ғалым - әдіскер бұл терминді қолданбаған. Шын мәнісінде, оқу материалын түзудің осындай түрін қолданғаны анық болды.
Қазіргі жалпы тілдер оқыту әдістемесінде мектеп бағдарламаларының спиральды тәсілін Ч.Куписевичтің атымен байланыстыру байқалады. Аталмыш тәсілдің ерекшелігі- оқушының бастапқы мәселе шеңберін көзден таса қылмай, оны біртіндеп кеңейтіп, тереңдету және сол мәселеге байланысты білім аясын кеңейту. Бастапқы мәселеге бірнеше жылдар өткеннен соң айналып келетін концентрлік құрылыммен салыстырғанда, спиральды құрылымда мұндай үзіліс болмайды. Ал, жүйелі құрылыммен салыстырғанда айырмашылығы - жеке тақырыптарды бір ғана дүркін берумен шектеліп қалмайтындығында.
Сейіл Жиенбайұлының оқулықтарды сол кездегі оқу бағдарламаларында сүйеніп жасағаны айғақ. Оқу бағдарламасы, ең алдымен, белгілі сыныптарға арналып жасалады. Оқу бағдарламасы оқулықтың мазмұнын, тақырыптар шеңберін айқындайды. Бұл Білім Министрлігі бекітетін мемлекеттік құжат екені белгілі. Сондықтан оқулық оқу бағдарламасы белгіленген, мөлшерлеген тақырыптар мен сағаттар санын негізге алады. Оқу бағдарламасы оқу мазмұнының схемасы, бағыты ал, оқулық - нақты әдістемелік материал болып табылады. Тақырыптар шеңберін айқындауға, олардың мәнін түсіндіруге басшылыққа алынатын негізгі принцип - оның ғылыми дәлдігінің сақталуы.
Қазіргі орта мектепте және арнаулы орта, жоғары оқу орындарындағы қазақ тілі, қазақ тілін оқыту әдістемесі оқулықтарындағы анықтамалар мен ережелердің белгілі аксиомалық жүйеде қалыптасуында Сейіл Жиенбайұлының үлесі елеулі. Себебі, оқулық жасау теориясында анықтама мен ереженің ара жігін ашып, жаттығулар теориясының негізін қалаған ғалымдардың бірегейі - Сейіл Жиенбайұлы деуімізге толық негіз бар. Біздің осылай түйін жасауымызға ғалым - әдіскердің оқулықтары мүмкіндік береді.
Оқулық - ең күрделі де жауапты ғылыми шығармалардың бірі. Ол оқушыға да, ата - аналарға да, оқытушыға да арналған оқыту құралы, білім алу және білм беру құралы болып табылады. Ғылыми фактілердің баяндалуы қысқа әрі нұсқа, ұсынылатын материал жоғары дәрежеде жалпыланған, сонымен қатар, нақты әрі қажетті теориялық материалдарды қамтыған, тілі анық, түсінікті әрі жақсы иллюстрациялық материалмен жабдықталған оқулық үлкен шеберлікті талап етеді. Оқулықтағы оқу материалының мазмұндалуы жүйелі таным әдістерімен бірлікте қарастырылуы маңызды шарттардан табылады. Оқыту ісінің жемісті болуы оқулық сапасына да байланысты. Ахмет Байтұрсынұлының айтқанындай ең алдымен, мектеп жаны-мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы ...
Оқулық жасау теориясы қазіргі күні әдістеменің жеке саласы ретінде қалыптасып келеді. Оқулық теориясын жасауда қазақ тіл білімінде, қазақ тілін оқыту әдістемесінде жинақталған тәжірибе оның лингвистикалық және экстралингвистикалық материалының сұрыпталуы мен ұсынылуы әдіс - тәсілдерінің теорияның жаңа заңдылықтарының ашылуына жол беретіні айғақ. Осы тұрғыда ғалым - әдіскер Сейіл Жиенбайұлының әдістемелік , оқулық жасау тәжірибесі қазақ ғылымы үшін елеулі үлес болып табылады. Жалпы ғалымның шығармашылық өміріндегі тәжірибені Америкалық психолог ғалым К. Роджерс феномендік кеңістік деп анықтаған. Яғни, ғалымның дарындылық аясының шеңбері деген сөз.
Осы тұрғыдан алғанда, Сейіл Жиенбайұлының дарындылық аясы өте кең.
Ғылымда оқулықтың дәстүрлі төрт үлгісі қалыптасқан. Олар:
1. Конвенционалдық оқулық; негізінен , монографиялық немесе энциклопедиялық сипатта және қалыптасқан классикалық педагогика дәстүрлеріне сай жазылады.
2. Түрткі - реакция (әрекет) схемасы бойынша оқытуды дағдыландыруға арналған оқулықтың бағдарламалық (программированный) үлгісі
3. Арнайы ғылыми әдіс - тәсілдерді талап ететін мәселе қойып оқыту
теориясына негізделген проблемалық оқулық үлгісі .
4. Жоғарыда аталған оқулық үлгілерінің барлық элементтерін қамтитын аралас оқулық үлгісі. Бұл оқулықтың ерекшелігі- алуан түрлі комбинацияларды пайдалана отырып, оқыту.
Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасы монографиялық шығарма деп аталса да (И.Қ., Ұйықбаев), біздіңше, аталмыш үлгілердің барлық элементтерін қамтыған ерекше еңбек. Себебі,жоғарыда атап көрсеткеніміздей,теориялық мәселерден соң практикалық тапсырмалар, сабақ үлгілері т.т. қамтылған.
Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасы-қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихына педагогикалық арнаулы орта және жоғары оқу орындары үшін арнайы жазылған тұңғыш еңбек. Оған дейін мұндай еңбек болған емес.
Қазақ тілі методикасы еңбегінде Сейіл Жиенбайұлы әдістемедегі мәңгі тақырыптардың бірі-грамматиканы оқыту мәселесіне көп көңіл аударады. Кейінгі кезеңнің ғалым-әдіскері Х.Арғынов Сейіл Жиенбайұлының еншісіне морфологияны оқыту, жалпы қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргесін көтеру үлесі тигенін айтады (17,3 б.).
Оқулық теориясының статусы жөнінде ғылымда екі полярлық, яғни, қарама-қайшылықты, бірақ, мейлінше кең тараған көзқарас бар.
Біріншісі, оқулық теориясын жасаудың қажеттігі шамалы, себебі, оның барлық дерлік мәндік компоненттерін алғанда, оқу үрдісі оқу әдістемесін қайталайды.
Екіншісі бойынша, оқулық теориясын жүзеге асыру мүмкін емес.Себебі, ол лингвистика мен психолингвистикадағы сөйлеудің коммуникативтік (қатысымдық) қызметінің сенімді де, айқын үлгілерне сүйене алмайды. Біздің ше, оқулық жасау мен оны сынақтан өткізудің өзі ұзақ үрдіс. Сондықтан, оған жалпы тұрғыдан қарау дұрыс емес деп ойлаймыз.
Қазақ ғылымында осы мәселенің бастауында Сейіл Жиенбайұлының тұрғаны айқын. Сейіл Жиенбайұлы-Ы.Алтынсарин мен А. Байтұрсынұлы негізін салған оқулық жасау теориясын дамытушы, қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш оқулық жасау теориясының методологиялық негіздерін анықтаған ғалым ретінде танылады. Сөйтіп, бірінші тарауда Сейіл Жиенбайұлының ғалым-әдіскер ретінде қалыптасуы, оның әдістемелік дарындылығының ұшталу барысын байқадық және ғалымның еңбектерінің қазақ әдістемесінің классикалық туындылар қатарына толықтыратынын көрдік.
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқытудың жаңа тенденциялары, парадигмалары, қағидалары мен бағыттары
Мақсаты: Қазақ тілін оқытудың жаңа технологиялары, парадигмалары, қағидалары мен бағыттарын түсіндіру, айқындау,талдау.
Қаралатын мәселелер:
Дәстүрлі оқытудың мазмұны мен әдістемесі.
Оқытудың жаңа технологияларын оқу үрдісінде пайдалану.
Оқытудың жаңа технологиялары
Дәстүрлі оқытудың мазмұны мен әдістемесі білім алушының пән бойынша оқу материалын теориялық мазмұнда игерсе, ал тәжірибеде қолданылуы шектеулі болғаны белгілі. Бұл, әрине, оны тәжірибелі іс-әрекеттерді белгіленген алгоритм бойынша орындауға кӛп еліктетті, бірақ әрбір әрекетті дәл, нақты орындауға ұмтылдырды. Оқу үрдісіндегі оқу әрекеттері педагогтің басшылығымен орындалуы жиі байқалды.
Ал білім беру процесінің жаңа үлгілері (парадигма) мен оқытудың технологиялары білім алушының тұлғалық және кәсіби-тұлғалық қасиеттерін қалыптастырып дамыта, оның меншікті потенциалына негізделе, өз бетімен оқу-танымдық іс-әрекеттерді жүргізу, тапсырмаларды дербес орындап, шығармашылық және интеллектуальды қасиеттерін жетілдіруді, өзін-өзі жетелеуді көздейді.
Білім алушы нысанда немесе процестерде пайда болған қиындықтарды өзі танымның әдістерімен сауатты шешіп, табысты нәтижелерге жетуге барлық танымдық потенциалын жұмылдыруға бағыттайды. Оқу үрдісінде білім алушының аталған қасиеттерін жүзеге асыруға мұғалімнің ролі жетекшілік, кеңесші және достық қатынаста жүруге бағыт алады. Жоғарыдағы қасиеттер мен қарым-қатынасты орнықтыруға, оны оқу процесінде жүзеге асыруға оқытудың жаңа технологиялары өздерінің материалданған тәжірибесімен үлкен ықпал етеді.
Қазіргі Отандық білім беру оқу орындарында, әсіресе, жалпы және кәсіби білім беру мектептерінде оқытудың жаңа технологияларын оқу процесінде белсенді қолдануға ұмтылуда. Біздің бірнеше жыл бойы педагогтердің оқу процесінде жаңа технологияларды қолдану тәжірибесін бақылауымыздан, олардың оқыту технологиясы мен оқыту әдістемесін баламалаумен шектелуі сипат алуда. Жаңа оқытудың технологиясын тәжірибеде қолдану жүйесі жеткіліксіз емес, көріністі түрде қолдану, пән сабақтарының оқу үрдісінде байқалады. Бұл ауытқулар оқыту технологиясының мәні мен нәтижесінің толық мақсатына жетуіне күмән тудырады.
Оқытудың жаңа технологияларын оқу үрдісінде біртұтас, жүйелі және мақсатқа сәйкес қолдану үшін оқыту технологиясы түрінің тұжырымды қағидалары мен теорияларын және сабақты құру мазмұнымен толық қарастыра, ұғынып түсіне барып, оқыту мазмұнының тұжырымды және процессуальды құрылымды элементтеріне кӛшу абзал. Өкінішке орай, қазақ тілінде оқытудың
жаңа технологиялары туралы толық мәліметтер де шектеулі. Көптеген тәжірибелі педагогтер оқыту түрлерін қолдануда кезеңді баспа беттерінде қарастырылған әдістемелік ұсыныстарға негіздеп оқытудың мазмұнын құрайды.
Осы кемшіліктерді толықтыруға, болашақ педагогтер мен оқытушылардың кәсіби еңбегінде оқытудың технологияларын, олардың көздеген мақсатына сәйкес мазмұны да сапалы, жүйелі де нәтижелі, педагогтың жаңа оқыту технологияларының мазмұнымен толық, саналы меңгеріп, аталған оқытудың технологияларын педагогикалық тәжірибеде тиімді қолдану мен авторлы жаңа оқытудың технологияларын жобалап құрастыра, нәтижелі жетістіктерге жетуге ықпал ететін оқу құралының мазмұнындағы оқу материалдары болып табылады.
Оқу құралының мазмұнында технология, педагогикалықтехнология,
оқытудың технологиясы ұғымдарына кеңінен талдау жасалынып, оқытудың жаңа технология түрлерінің шығу өзектілігі мен тарихы, оқыту түрлерінің мәні, жетекші идеялары мен тұжырымдамалары, теориялық және технологиялық, әдістемелік негіздері қарастырылған.
Қазіргі білім берудің оқу-тәрбие үрдісінде оқыту технологияларының алуан түрлерін ұтымды қолдана, жастардың үйлесімді әлеуметтенуіне жаңаша қарым-қатынастарды жүзеге асырып отыру үздіксіз педагогикалық процестің мақсатты құбылысына бет алады.
Оқытудың жаңа технологиялары. Модульді оқыту идеясының пайда болуын шетел зерттеушілері 1960 жылдың аяқ кезі мен 1970 жылдың бас кездеріне саяды. Америкалық психолог С.Н. Послезвайт оқыту мазмұнының бірлік тұжырымдамасын жасаған. Осы тұжырымдама бойынша автор оқу материалдарының өте шектеулі мөлшерін
автономды бірлік деп санай отырып, оны еркін әр түрлі сабақ бағдарламаларына кіріктіре алуға болады деп ұсынды. С.Послезвайт оны шағын курстар деді. Алғашқы шағын курстар 1970 жылдары АҚШ-тың университеттері мен колледждеріне енгізе бастаған. Ол модульді оқытудың бір түрі бола оқу бағдарламасы мынандай пакеттерден тұрады: оқу пакеті,
меңгеру пакеті және жеке оқыту пакеті. Модульді оқыту Англия, АҚШ, Швейцария, Канада және тағы басқа шетел мемлекеттерінің кәсіби білім беру оқу орындарында кеңінен таралған. Ресейде модульді оқытудың алғашқы белгілері 1920 -1930 жылдары Еңбек институты орталығы(ЦИТ) жасаған кәсіби оқыту тұжырымдамасында модульді принципке негізделген еңбек процесіндегі қарапайым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақ тілін оқыту әдістемесі: әдіснамалық негіздері
Мақсаты: Қазақ тілінің әдістемесі ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, методологиялық - теориялық негіздері туралы мағлұмат беру. Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу, даму жолдары. Әдістемелік мұра және оны талдау әдістері туралы түсінік беру
Қаралатын мәселелер:
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері
Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері
Қазақ тілі және пәнаралық байланыс.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаныҚазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері. Зерттеудің теориялық әдістері. Ең алдымен назар зерттелетін құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын жинақтауға, анықтауға, қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту әдістемесінде жүйелі құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу өзара байланысты элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады, элементтер арасындағы өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар аударылады. Осыған сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу), оқытудың мақсаттарымен, мазмұнымен, әдістері, құралдарымен, оқушылардың білімдіқабылдауы,дамуыжәнетәрбиелен у арасындағы байланыстарды анықтау қажет болады Оқытудағы жүйелі- құрылымдық әдіс сабақтың мақсатын анықтауды, осы мақсаттарға байланысты оқытудың мазмұнын, әдістері мен құралдарын сұрыптап ала білуді, сабақтың тиімділігін бағалауды көздейді. Жүйелілік әдіс мұғалімнің бағдарлама бойынша бірнеше сабақты жоспарлап, дайындалуына мүмкіндік береді, әр сабақтың өзіндік ерекшеліктері мен мақсаттары, мазмұны, оқыту әдістері жағынан, оқушылардың танымдық әрекетінің сипаты жағынан өзара байланыстылығы сақталады.
Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері Қазақ тілі оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі.
Білім беру мақсаттары: оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру; тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылар-дың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылар-дың тіл мәдениетін қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу.
Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқа-расын қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан- жақты дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу; оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы еңбекке баулу.
Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау, сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты, жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін қалыптастыру.
Қазақ тілі пәнінің міндеттері: 1) Толық сауатты адамдар даярлау; 2) оқушылардың творчестволық күштерін, танымдық қабілетін, өздігінен жұмыс істеу дағдыларын дамыту. Қазақ тілі және пәнаралық байланысы.
Қазақ тілі мен басқа пәндер арасында, әсіресе, әдебиет, орыс және шетел тілі пәндерінің арасында, сондай-ақ тарих, география т.б. пәндері арасында тығыз байланыс болады. Бұл байланыс көбінесе тіл ұстарту мақсатында жұмсалады. Өйткені бағдарламада тіл ұстарту жұмысы тіл мен әдебиет пәндеріне ортақ. Бұл ортақтық мектепте бүкіл оқу мерзімі уақытында тіл ұстарту жұмысының жүйесін жасауға, оқушылардың сөздік қорын байытуға, олардың сөйлеуіндегі қателерді түзетуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында мәнерлеп оқу кезінде оқушылар жіберген қателерді үнемі түзетіп отыруға (дауыс ырғағын дұрыс қоя білу т. б.) жол ашылады. Орыс және шетел тілімен байланыстылығы, алдымен, грамматиканы оқытудан байқалады: ана тілі мен орыс және шетел тілдерінде кездесетін ортақ грамматикалық ерекшеліктерді, ережелерді байқауға мүмкіндік туады. Ана тілі грамматикасы орыс және шет ел тілдерінің сәйкес, ұқсас грамматикалық заңдарын игеруге септігін тигізеді. Екі тілдің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты салыстырып ұғуға мүмкіндік береді. Орыс және шетел тілдерін оқу тіліміздегі басқа тілден енген сөздердің түп-төркінін білуге жәрдемдеседі.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің қалыптасу және даму жолдары
Қаралатын мәселелер:
Қазақ тілі пәнінің алғашқы бағдарламаға дейінгі оқытылу жайы;
Әдістемелік мұра және оны танып-талдау әдістері мен жолдары
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері (Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Басымов т.б.)
Қазақ тілі пәнінің бағдарламалық - окулықтық құрылымының жасалуы
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің қалыптасу және даму жолдары. Біздің дәуірімізге дейінгі заманда-ақ ұлы Конфуций (б.д.д. 551-479) былай деген екен: Өткенді әспеттей отырып, жаңаның мәнісін түсінген кісі ғана, мұғалім бола алады. Ұлы философтың бұл тұжырымы қашанда өзекті деп ойлаймыз. Себебі, әдістеме ғылымының даму тарихында, оның ғылыми тереңдігін ашуда ғалым - әдіскерлердің алатын орны ерекше. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымын дамытуда, оның ғылыми тереңдігін, мән-маңызын айқындауда, қазіргі күні де өзекті мәселелерін көрсетуде, тың теориялардың негізін қалауда жеке тұлғалардың - ұстаздардың қосқан үлесі айрықша. Елімізде қазақ тілін оқыту мәселелері Ы.Алтынсарин есімімен тығыз байланысты. Ы.Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы" және "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бстауыш құралы" оқулықтарын жазды. Қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашу жұмыстарын тұңғыш рет дыбыстық әдіс бойынша ұйымдастырды. Оқулыққа жазылған алғы сөзінде мынадай түсінік береді: "Сегіз бөлімге бөлініп берілген зат аттарын оқушылар жаттап алғаннан кейін, әрбір бөлімнің соңында берілген грамматикалық ережелерге "Құралда" берілгеннен де молырақ тоқталу қажет және келтірілген үзінділерге сәйкес оқушыларға сәйкес оқушыларға жаңа сұрақтар қойып, теориялық мәліметтерді олар игеріп алғаннан кейін соған сәйкес мысалдарды көрсетіп беру керек ", - деп, сабақтағы баланың дағдысын қалыптастыратын ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстарына, ойын дұрыс жеткізіп, еркін сөйлеп, сауатты жаза білуге үлке мән берді.
Халықтың сауатын ашу мақсатында ең өзекті мәселе оқулық жазу мәселесі және оны жазудың әдістемесі алдыңғы қатарды тұрды. 20-30 жылдарда тіл мамандары тек алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі оқулықтары (грамматикалық), сөздіктер және басқа құралдар жасаудың жолында еңбек етті.
Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап көтерілген оқу - ағарту мәселесі қазақ қоғамы үшін әлеуметтік мәнәндегі үлкен проблема болса, оны іс жүзінде қолға алған тұңғыш ағартушы Ы.Алтынсарин болса, оны жалғастырушы А.Байтұрсынов болды. А.Байтұрсынов қазақ мәдениетінде жалаң ағартушы ғана емес, ғалым ағартушы. 1929 жылы 5 мамырда А.Байтұрсыновтың өз қолымен жасап берген "газет және журналдарда жарияланғаннан бстап ғылыми, ғылыми - методкалық еңбектердің тізімі" деген құжат ҚазПҰУ - дың архивінде сақталған Олар мыналар:
Тіл құрал (1- бөлім. Фоентика).2. Тіл құрал (2 - бөлім. Морфология). 3. Тіл құрал (3- бөлім. Синтаксис). 4. Әдебиеттанытқыш. 5. Баяншы (методикалық жазбалар). 6. Тіл жұмсар. (1- бөлім. Практикалық грамматика). 7. Тіл жұмсар. (2- бөлім. Практикалық грамматика). 8. Оқу құрал (Балалар әліппесі). 9. Әліппе. 10. Сауат ашқыш (ересктер әліппесі). 11. Әліппе - астар (әліппеге методикалық нұсқау). 12. Қырық мысал. 13. Маса. 14. Оқу құрал (Хрестоматия).
Ол қазақ тілі мен әдебеитін пән ретінде қазақ тілінде тұңғыш баяндаушы адам. Осы күнгі қолданылып жүрген терминдердің баршасы, сөз таптары лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А.Байтұрсыновтыкі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты 1910 жылдардан бастап, 1927-1928 жылдарға дейін бірнеше материалдар жариялаған. Жазу таңбаларын (әріптерді) түсіндіретін "Баяншы" атты кітапшасы 1912 жылы жарық көреді. Бұл еңбегінің 1920 жылы Қазанда шыққан басылымында автор бұл құралды 14 жыл бойы бала оқытқан 1895 - 1909 жылдар тәжірибесінен шығарып жазғандығын айтады. Бұл көлемі жағынан өте шағын небары он бес - ақ беттен тұратын, бірақ мазмұны жағынан енді - енді ғана қалыптасып келе жатқан әдістеме үшін баға жетпес құрал болды.
А.Байтұрсынов 1927-1928 жылдары "Жаңа мектеп" журналында "Ана тілінің әдісі", "Зерттеу мен суретшілік әдісі туралы", "Жалқылаулы - жалпылаулы әдісі","Қай әдіс жақсы?" "Ана тілінің әдісі" деген методика мәселелерін сөз ететін мақала жариялайды.
Мектеп балаларына арналған оқулқтарында болсын, "Сауат ашқыш" та болсын А.Байтұрсыновтың иллюстративтік материалдарды ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту мүддесін көздегені байқалады. Автор жалпы оқулықққа тән "жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге" деген принципті ұсынғандықтан, бірінші басқыш мектеп балаларына арналған материалды аса түсінікті етіп беруді көздейді. Сондықтан мысалдарды қазақ баласына таныс мақал - мәтелдерден, нақыл сөздерден, мысалдардан алады. Олардың барлығы дерлік адамгершілікті, адалдықты, еңбек сүйгіштікті, т.б. сол сияқты игі қасиеттерді уағыздайтын дидактикалық мәні зор мақал - мәтелдер, нақыл сөздер, өлең жыр жолдары болып келеді.
"Баяншы" (Қазақ мұғалімдері үшін) Қазан, 1920 жыл 8600 тиражбен жарық көреді.
Сөз басы.
Үйрену һәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып, мұқалмайды.Оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Үйретушінің де жігері құм болмай ісі ілгері оңай жылжыған сайын оқуға жағады, зорайып шабыттанады. Оқу барысында қиын болса балалар миға (ұйыққа) түскен мал секілді малтығып жылжи алмай қиналады. Екі жақтың да жігері кеміп, шабыты болмайды. Шабыттанып істемеген іс оңды да болмайды.
Сондықтан әліппе кітабы оңай болып, оқытқанда балаларды аз қинаса соғұрлым жақсы болмақшы. Әліппені балалар жақсы оқып шықса, онан әрі оқуға ықыластанып, талаптары қанат байлағандай көтеріліп, зораймақшы. Осыны ойлап, әліппе оңай болмағын көздеп, бірінші, әліппенің басынан аяғына дейін оңай һәм қысқа сөздерді алдым.
Адамның өзінде кәмілдік болмаған соң ісінде де кәмілдік жоқ. Сондықтан, 14 жыл бала оқытып, аңғарған, сезген, білген, іс көргендігім болса да, әліппе мінсіз болмайды. Ұнамсыз мінсіз жерін аңғарған адамдар көрсетсе, көп - көп алғыс айтамын. Автор.
Қай әдіс жақсы?
Жалғыз әліп би үйретудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Сол әдістердің әр әдісқой өзінше өзгертіп, қолданған түрлерін сөз қылмақ, әдіс түрлерін түгесе алмас едік. Бұған дейін сөз болған әліп үйрету әдістердің ішіндегі әдістердің негігі түрлерін алып, солардың қайсысы жақсы деп сауал қоймақ болсақ, оған ешкім мынасы жақсы, мынасы жаман деп кесіп айтып, тура жауап бере алмайды.
Орыс данасы Лев Толстой (бала оқытып тәжірибе жасаған адам): "Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтың белгісі бір ғана әдісті білу, шеберліктің белгісі түрлі әдісті білу, керек орында жоқ әдісті табу да қолынан келу. Мұғалім әдісті көп білуге тиісті. Оларды өзіне сүйеніш қолғабыс нәрсе есебінде қолдану керек."Әдіс - керешіліктен шығатын нәрсе. әдістің жақсы - жаман болмағы жұмсалатын орнының керек қылуына қарай. Мәселен, сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың да сауаттау ісіне қолайлы боларға тиіс деп айтуға болмайды.
Сауаттау әдісі - жаза біліп, оқи білмейтін адам бола ма?
Жоқ. Жаза білетіндер оқи да біледі. Олай болса сауаттылық негізі оқу бола ма, жазу бола ма?
Әрине, жазу болады.
Сауаттау әдістерін сынағанда оларға оқу үйрететін әдіс деп қарамай, жазу үйрететін әдіс деп қарау керек деген болады, жаза білдіруге қолайлы әдіс оқи білдіруге де қолайлы болады. Сауаттау әдісі дегеніміз - соны білдіруге жұмсалатын түрлі әдістердің шумағы болады. Жазу - әріптердің сүгіретін сала тізу, жазу әріптердің дыбыстарын айта тізу. Әдісін алғанша қай істе болсын қиын болады.Әдісін алған соң қай әдіс болмасын, оңайланады.
Жалқылау (айырыңқы) әдіс
Жалқылау әдіс - жалпылау әдіске қарсы жөіндегі әдіс. Жалқылау әдістің жалпылау әдістен артықшылығын қуаттайтын пікір 18 ғасырдың аяғында Франция елінде дүниеге келген. Бұл әдіс негізінде баланы бір нәрсемен таныстырғанда оның бөлімдерінен бастап таныстырмаймыз, тұтас тұрған тұлғасында таныстырамыз.
Ал, жалпылау әдісінде ірі материал алынып, содан соң ғана бөліктерге бөлініп түсіндіріледі. Мысалы, бір сөйлем беріліп, содан соң оны құрауға негіз болған сөздің әрқайсысына оқушының назарын аударамыз.
Жалқылаулы - жалпылаулы әдіс, екі әдістің бірігуі негізінде топтастырылған. Бұл әдістің өзі қолдану жүзіндегі баспалдақтарына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1. Шағын сөзді деген түрі. Мұның негізі балаларға шағындап алынған әрбір сөздің оқуы мен жазуын білдіру.
Суреттер болмақ.
Суреттегі нәрселердің атын көрсететін баспа да, жазба да сөздер болмақ.
Сол сөздерге ұқсас басқа да сөздер болмақ.
Үйретілген әңгімелерден жасалған қысқа - қысқа әңгімелер болмақ.
Түгел күйінде әліп - би ретімен жазылған әріптер болмақ.
2. Жазу - оқу деген түрі.
Біреулер оқуды жазу арқылы үйретуді айтады. Негізінде жазудан оқуды бастаған дұрыс. Мұны былай дәлелдейміз. Жазу жоқ кезде оқу жоқ. Оқудан жазу бұрын дүниеген келген. Оқуды жазу тудырған дейді. Оқу білмейтін адамды үйреткенде жазу мен оқудың пайда болған жолымен жүру керек дейді. Бұрын оқу алда жүріп, жазу артта жүретін. Жазу - оқу әдісі шыққаннан кейін екеуі қатар жүретін болды.
3 . Дыбысты әдіс.
Дыбысты әдіспен үйреткендегі істелетін істің негізгі бес түрі:
Әңгімелесу. Бұл балалардың бойын үйрету үшін істеледі. Әңгімелескенннен кейін балалар оқытушыға үйір болады. Оқытушы балалар жайын біледі. Әңгіме арқылы мектептің жүру - тұру тәртібімен танысады.
Оқуға даярлайтын істер. Бұл әуелі сөз деген ұғым мен дыбыс деген не нәрсе екенін білдіру.
Сөзден дыбыстарды айыртып шығарту. Дыбысты айырту үшін мұғалім ең алдымен бір сөзді алады. Оны буынға, дыбысқа бөледі. Дыбыстарды айыра білу - соңына жазуға керегі бар нәрсе, дыбыстарды құрастырып сөз қыла білу.
Әріптермен таныстыру. Дыбыстарды айыра білгеннен кейін әріп таныстыруға кіріседі. Әріптермен әліп - бидің реті бойынша таныстырады. Дыбыс таңбасын әріп деп аталатынын көрсету.
Білген әріптермен сөз құрау, соны оқыту. Әрине, бала әріпті танып, жазлған сөзді оқыса, ол енді сөздердің басын біріктіріп сөз құрай алады. Жазылған сөздерді оқи да алады.
Сейіл Жиенбайұлының көрнекті ғалым әдіскер ретінде қалыптасуына, орта мектепке, арнаулы орта және жоғары оқу орындары үшін оқулықтар мен оқу құралдарын кешенді түрде жазуына қазақтың ұлы ұстаздары Ы.Алтынсарин, А. Байтұрсынұлының еңбектері мен тәжірибелік мол ықпалын тигізді. Сейіл Жиенбайұлы - Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектеріне алғаш әдістемелік тұрғыда талдау жасап, өз тұжырымдамаларын түзеген ғалым - әдіскер.
Сейіл Жиенбайұлының ғылыми - шығармашылық кезеңі - 1930 - 1950 жылдары қазақ тіл білімінің, қазақ тілін оқыту әдістемесінің өрлеу кезеңі болды. Сейіл Жиенбайұлы осы кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында мол да жемісті еңбек еткен ғалымдардың бірі. Сейіл Жиенбайұлы өзіне дейінгі қазақ, орыс, шетел ұстаздарының еңбектерін оқып, зерделеп, өз сыни объективті тұжырымдарын түзеген, олардың үздік ой - пікірлерін үлгі ете білген, дамыта білген.
Сейіл Жиенбайұлының ғылым-әдістемелік мұраларын былайша саралауға болады:
I.Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі.
1. Бастауыш мектепте кітап оқыту әдістемесі.
2. Хат таныту әдістемесі.
а) бастауыш мектеп жасындағы балаларды сауаттандыру;
ә) Үлкендерге хат (сауаттандырау) таныту әдістемесі;
3. Бастауыш мектепте тіл дамыту әдістемесі
а) Ауызша тіл дамыту;
ә) жазбаша тіл дамыту;
II. Орта мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі.
1. қазақ тілінің грамматикасын оқыту әдістемесі.
2. Тіл дамыту әдістемесі.
III. Арнаулы орта және жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқыту әдістемесі. Осы салада қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында Сейіл Жиенбайұлы алғаш арнайы оқулық жазған ғалым-әдіскер екенін дәлелденеді. Бұған дейін мұндай оқулық болмаған.
IV. Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту әдістемесі.
а) Өзге ұлт өкілдеріне екінші тіл үйренудегі психологиялық заңдылықтардың (оқу, жазу, тыңдау, грамматикалық ережелерді меңгеру) компоненттерін жаңаша дамытуды, өзіндік нақышта жетілдіруі. Ғалым бұл компоненттердің түпкі мақсаты-оқу мәдениетін, жазу мәдениетін, тыңдау мәдениетін, сөйлеу мәдениетін, грамматикалық білім алу мәдениетін қалыптастыру деп түсінеді де, осының барлығы сайып келгенде, жалпы білім алу мәдениетін құрауы тиіс деген тұжырым жасайды.
Сейіл Жиенбайұлының еңбегі - Қазақ тілі методикасы оқулығы қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихында осы арнадағы алғашқы еңбек. Бұл оқулық тұңғыш рет Қазақстан Мемлекеттік Біріккен баспасынан 1941 жылы жарық көрді. Жауапты редакторы - әдіскер Әлішер Садуақасов. Кейінен жаңа алфавиттік (кириллициаға) көшкеннен кейін 1946 жылы екінші рет басылым көрді. (Осы жөнінде екінші басылымның редакторы болған Ғали Бегалиев кітаптың алғы сөзінде былай деген: Қазақ тілінің методикасы жаңа алфавитке көшуден бұрын баспаға дайындалып, 1941 жылы латын алфавитімен басылып шыққан. Түрлі себептермен кітап екінші рет басыла алмай келді. Мектептерде қазақ тілін оқытқандар үшін де, педагогика институттарының студенттері үшін де кітап аса құнды, сонымен қатар, бірден- бір методикалық құрал болып табылады. Осы жағын ескеріп, авторы Сейіл Жиенбаевтың қайтыс болуымен байланысты, соған ескерткіш ретінде Оқу Министрлігі кітапты екінші рет бастырып шығаруға ұйғарған болатын. ... Кітап ана тілі методикасының толық курсы болмағанымен, методиканың бірсыпыра басты мәселелері тиянақты түрде талданып, қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктері ұсынған методикалық әдістерінде еленіп, дұрыс шешілген. Бұл жөнінен кітапқа өзгеріс я қосымша енгізілген жоқ).
Оқулық Сейіл Жиенбайұлының Абай атындағы Алматы педагогикалық институтында және мұғалімдер институтында оқыған дәрістердің коспектілерінен тұрады. Осы тұрғыдан алғанда, бұл - монографиялық еңбек. Мұнда қазіргі ана тілін оқыту әдістемесінде, шетел тілдерін оқыту әдістемесінде жаңалық (инновациялық) аталып жүрген әдістемелік бағыттардың қайнары бары байқалады.
Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасында өткеннің ізі, болашақтың белгісі бар. Бұл оқулықты оқу курсының сәтті шыққан инварианты деуімізге әбден болады. Дегенмен, ол кезеңде лингвистика, социопсихолингвистика, психология, педагогика сияқты корпоративті ғылымдардың енді-енді ғана қарқын алып келе жатқандығын ескеруіміз қажет. Ол кезде, редактордың айтуынша, оқытушылардың қолында әдістемелік құралдар жоқтың қасында еді. Оның үстіне Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектеріне тиым салынған кезең екенін ескерсек, бұл кітапқа зәруліктің қандай болғанын түсіну онша қиынға соқпайды.
Кітаптың мазмұны мынадай бөлімдерден тұрады:
- Кіріспе
- Ана тілі методикасының педагогикалық негіздері
- Грамматика оқыту методикасы
- Оқытудың жалпы әдістері
- Тілдегі форма мен мағына
- Грамматика кітабының құрылуы принциптері
- Сөйлем
- Сөйлем сазы
- Хабарлы сөйлем
- Сөйлем түрлері
- Хабарлы, сұраулы сөйлем
- Грамматика оқытудың концентрлі жолы мен системалы жолы.
- Грамматикалық категорияны таныту.
- Салыстырма әдіс
- Бір форманың түрлі формасын байқату
- Грамматика оқытудағы көрнекі әдіс.
- Сөз тұлғасын оқытудың методикасы
- Сабақ тәртібі
- Сөз тұлғасын айырудағы көрнекті әдістер
- Қос сөздер
- Сын есім
- Есімдік
1. Есімдіктің жалпы қызметі
2. Есімдіктің топтастырылуы
3. Жіктеу жалғауы мен тәуелдеу жалғауы пайда болуда жіктеу есімдігінің
рөлі.
- Сөйлем мүшелерінің байланысы.
- Грамматикалық талдау
- талдау үлгілеру
а) Морфологиялық талдау
в) Синтаксистік талдау
- Грамматикалық таблицалар мен схемалардың үлгілері
- Кітап оқыту методикасы
- Кітап оқудағы мақсат
- Текст оқудың дұрыс болу шарттары .
а) Сөзді дұрыс оқу
б) Шапшаң оқу
в) Оқығанды түсіну
г) Мәнерлеп оқу
д) Дауыстап оқу мен ішен оқу
ж) Көркем шығарма оқыту
з) Әңгіме оқыту
е) Тест оқу
и) Көмекші жұмыстар
к) Мақалаға план, конспект жасау
л) План мен тезис үлгілері
Жазу жұмыстары:
а) Көшіріп жазу
б) Диктант
в) Диктанттың түрлері
г) Диатантқа тест алу тәжірибесінен
д) Емле жөнінде
е) Мазмұндама мен шығарма жаздыру туралы
- Пландау мен учет жүргізу.
- Мектепте ана тілі кабинеті
Бұл оқулық оқытушының күнделікті міндет - мақсаттарына бағытталғандықтан, әдіскер - теоретик үшін де, әдіскер - практик үшін де бірдей өзектілігімен құнды деп ойлаймыз.
Ғалымның аталмыш оқулығындағы Грамматика кітабының құрылу принциптері тақырыбындағы бөлімінде грамматика оқулықтарының құрылымдық - әдістемелік жүйесіне қысқаша шолу жасайды. Ресей және Еуропа ғалымдарының қандай әдістемелік ағымдарда дамытқаны және олардың өзара сабақтастық заңдылығыны талдай келе, қазақ тілін оқыту әдістемесінің көшбасшысы Ахмет Байтұрсынұлының Тіл-құрал кітабына тоқталады. Сейіл Жиенбайұлының пікірінше, Тіл-құрал кітабының құрылуында сол кездегі логикалық принциптің де, сонымен қатар формальдық бағыттың да элементтері бар. Содан соң автор әдістерге тоқталып былай ой пайымдайды: Тіл-құралдан кейінгі кітаптар соңғы кезде шейін байқау әдісінің принципіне негізделіп құрылып келді. Бақылау әдісі деген әдіс, жоғарыда айтқанымыздай, орыс тілі методикасында бір кезде өте зор орын алып келді. Грамматика оқыту жұмысы түгелімен байқауға айналып кетуге жақындап жүрді. Бұл принцип бойынша айтылатын ережеге балаларды өз беттерімен, өздерінің байқауы нәтижесінде жеткізу. Балалар өздері еңбектеніп, өздері зерттеп барып, құбылыстың сырын ашсын деген пікір, әрине, теріс емес. Бірақ, баланың әлінен келетін нәрсе бар, келмейтін нәрсе бар. Өздігінен түсіне қалуға қиын соғатын құбылыстарды қанша байқағанмен ешнәрсе шықпайды, ақырында, баланың күші, уақыты далаға кетеді. ... барлық жұмыс баланың бір өзіне ғана жүктеліп, оқытушы жай ғана нұсқаушы ретінде қалмасын. Сондықтан, грамматика кітабында байқау элементі балаға алдын - ала түсінік берумен аралас келіп отырсын.
Осындай тұжырым жасай келе, ғалым - әдіскер соңғы жылдары шыққан бірнеше грамматика кітаптарынан мысалдар келтіріп, олардың қалай құрылғанына талдау жасайды. 1-2 - кластарға арналған қазақ тілі грамматикасы, 4 - класқа арналған қазақ тілі грамматикасынан (1939 - жылы жарық көрген, авторы М.Балақаев) мысалдар келтіреді. Одан кейін 5-7- кластарға арналған оқулықтары сынға алынады. Кітап жазшы авторлардың түсінік сөз бен анықтаманың айырмашылығын жете түсіне бермейтінін тілге тиек етеді. Ғалым - әдіскер осы мәселені ойын бойынша пайымдайды: Анықтама мен түсінік сөздің араларында қандай айырмашылық бар деген сұрақ тууы мүмкін. Әрине, екеуінің айырмашылық бар деген де белгілі бір құбылыс жайында ұғым беру үшін айтылады. Бірақ, солай бола тұрса да, оқыту практикасында екеуінің арасына шек қоюға болмайды. Анықтамада құбылыстың негізгі қасиеттері түгел қамтылып, әрі тұжырылып, жинақталып бір - ақ айтылады. Осындай ерекшелгіне сәйкес анықтаманың өзі де қысқа болады. Ал, түсінік сөз қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін, онда түрлі мысалдар келтіріп айтуға болады. Объектінің түрлі қасиеттерін жинақтап келтіріп, айту - оқушының ойлау қабілетін жетілетін, ойлау логикасын тәртіптейтін маңызды нәрсе.
Бұл, әсіресе, орта жоғары мектеп оқушылары үшін керек. Ал, жас балаларға (мысалы, бастауыш мектептің 1,2,3,- кластарына) анықтаманы, бұл айтқандай, тұжыртып беру міндетте болмайды, өйткені, олар ой қорыту сияқты абстракт іске әлі үйренбеген. Оларға қалай айтқанда да, фактіні түсідіру шарт - деген тұжырым ғалым-әдіскердің әдістемеде психологиялық негіздерді басшылыққа алатынының айғағы деп ойлаймыз. Сөйтіп, Сейіл Жиенбайұлы грамматиканы оқыту әдістемесінің теориялық алғышарттарын белгілейді. Бұл ретте ғалым - әдіскер шетел және орыс әдіскерлерінің пікірлеріне сыни көзбен қарап, грамматикалық тақырыптарды меңгеру жайында біраз тың мәселелер қозғайды.
Ш.Х. Сарыбаев Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері (1956) атты еңбегінде Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасында Л.В. Щербаның Части речи русского языка деген кітабында цитата ретінде алынған О.Есперсеннің пікірін келтіреді. Ш.Х. Сарыбаев былай дейді: Жиенбаев марқұм анықтаманың анықтама ретінде жатталуына қарсы болып профессор Л.В. Щербаның еңбегінде жазылған Есперсеннің анықтама туралы айтылған пікірін қуаттаса да, грамматикалық тақырыптардың ғылыми жолмен үйретілмей, жаттама жолмен үйретілуіне қарсы болған. Сондықтан, Жиенбаев марқұм күректе деген сөздің негізгі түбірінің күре екендігін -к- қосымшасы арқылы зат есім болғандығын, күрек деген зат есім болғандығын, күрек деген зат есімге - те қосымшасы қоылуының арқасында қайтадан етістікке айналғандығын еш уақытта инстинктпен білуге болмайтынын айтады.
Сейіл Жиенбайұлы анықтамаларымыз тақырып қасиетін біртіндеп ашатын, әрі практикалық жолмен жиналатын концентрлік жолмен жазылуы қажеттігіне аса көңіл аударады.
Қазақ тілі методикасында Сейіл Жиенбайұлы әдістемедегі жалпы әдістерге: байқау әдісі, салыстыру әдісі, көрнекілік әдістеріне тоқтала келіп, олардың тиімді және тиімсіз жақтарын талқыға салады. Грамматиканы оқытудың концентрлі және жүйелі жолдарын анықтайды. Оқулық жасауда, оқу бағдарламаларында концентрлі және жүйелі принциптердің сақталуы жайында автор былай дейді: Бастауыш мектеп грамматикаларындағы тақырыптардың саны да, көлемі де тар болып келеді. Онда, мысалы, балаға сөйлем жайында ұғым беру үшін бастауыш, баяндауыштың негізгі сипаттары ғана беру үшін бастауыш, баяндауыштың негізгі сипаттары ғана айтылады да, бұл жайындағы толып жатқан әңгімелер айтылмай кейінгі сақталады. Және онда бір айтылған тақырып көбінесе жоғары класта да қайталап айтылып, қайталанған сайын белгілі мөлшерде тереңдетіліп отыруы шарт. Оқытудың осындай принципін методикада концентрлі принцип деп атайды. ... Қазіргі педагогикалық системада бастауыш мектеп сабақтары концентрлі жолмен оқылады (грамматика да, басқа пәндер де осылай), жеті жылдық орта мектептерде системалы жол қолданылады. Системалы (жүйелі) принцип қолданғанда, оқу тәртібі оқу пәнінің негізгі системасына сәйкес келтіреді. Морфология курсының дағдылы системасы - сөз тұлғасы, сөз таптары болып келеді, сөз таптарының тақырыптары зат есім- сын есім- сан есім- есімдік - етістік- үстеу- шылау - одағай болып орналасады. Мектепте оқытуда да бұл тақырыптың осы тәртібін сақтаймыз. Бұлай еткенде, бір тақырыпты екінші рет қайталауға мүмкіншілік болмайды. Бастауыш мектепте синтаксистік концентрлі жолмен өтеміз де, синтаксистің системалы курсын жеті жылдық мектептің 6- 7- кластарында (морфологиядан кейін) өтеміз. ... пәнді оқытудың системалы жолы дегенде біз жалпылық мектеп көлеміндегі оқуды айтып отырмыз (бастауыш, жеті жылдық, орта мектептер). Грамматиканың орта мектепке арналған программа көлемі, бар айтып отырғанымыз осы көлемнің жөніндегі система. Әйтпесе грамматикалық категорияны сарқа мазмұндау жалпылық мектеп програмасының шеңберіне сыймайтын нәрсе, жоғары мектептің, онан әрі ғылымдық зерттеудің жұмысы. Бұл жағынан алғанда, әрине, бастауыш, орта, жоғары мектептеріміздің өздері - бір концентр болып есептеледі. Өйткені, қазақ тілін бастауыш мектепте де, орта мектепте де, жоғары мектепте де (арнаулы мектепте де) өтеміз.
Оқулық оқушыға, ең алдымен , білім алуды үйрететін дидактикалық құрал, оқытудың информатикалық (ақпараттық) үлгісі болып табылады. Олай болса, оқулық материалы ғылымилық, оқушының жас ерекшеліктері мен психикалық ерекшеліктеріне, білімі мен күшіне сәйкес және оқушылардың танымдық ынтасын дамытып отыратын болуы қажет екендігін Сейіл Жиенбайұлы үнемі ескеріп, өз оқулықтарында жүзеге асыруға талпынған.
Сейіл Жиенбайұлының оқулық жасау тәжірибесінде тағы бір көңіл аударарлық жағдай - ол оқулықтарға қосымша түрл оқу құралдарын: жаттығулар мен тапсырмалар жинағын, сөздіктер мен (орыс мектептері үшін), көрнекілік құралдар жинағын (таблицалар мен схемалар, суреттер және т.с.с. шығаруы. Бұл оқу құралдарының артықшылығы - оқу материалын оқулықпен салыстырғанда, кеңірек, тереңірек қамтуға, жаңа мәліметтер алуға мүмкіндік туғызуы деп білеміз. Сонымен қатар, қазіргі әдістеме ғылымында өзекті болып отырған саралап оқыту мәселесін де қозғайды. Ол оқу құралдарымен жұмыс істей отырып, оқушы талдау жасау, сынау, өзгерту, толықтыру енгізу және оқу материалын ұсыну стилін өзгертіп, түрлендіруге мүмкіндіктері барын ғалым - әдіскер оқытушы қауымға ескертеді. Себебі, Сейіл Жиенбайұлының пікірінше, оқыту әдістемесі шығармашылық үрдіс. Сонымен қатар, Сейіл Жиенбайұлының оқу материалын осылай кешенді түрде беру үрдісі (тенденциясы) оқытудың концентрлі және жүйелі жолдарын ғана емес, спиральды жолын да жүзеге асыруға мүмкіндік береді деп есептейміз. Өйткені, соңғы кездері көп айтылып жүрген оқу бағдарламалары мен оқулықтарды, олардағы оқу материалын спиральды түрде құру мәселесі Сейіл Жиенбайұлының оқулық жасау және оқу бағдарламаларын түзу жүйесінде орын алған. Бірақ, ғалым - әдіскер бұл терминді қолданбаған. Шын мәнісінде, оқу материалын түзудің осындай түрін қолданғаны анық болды.
Қазіргі жалпы тілдер оқыту әдістемесінде мектеп бағдарламаларының спиральды тәсілін Ч.Куписевичтің атымен байланыстыру байқалады. Аталмыш тәсілдің ерекшелігі- оқушының бастапқы мәселе шеңберін көзден таса қылмай, оны біртіндеп кеңейтіп, тереңдету және сол мәселеге байланысты білім аясын кеңейту. Бастапқы мәселеге бірнеше жылдар өткеннен соң айналып келетін концентрлік құрылыммен салыстырғанда, спиральды құрылымда мұндай үзіліс болмайды. Ал, жүйелі құрылыммен салыстырғанда айырмашылығы - жеке тақырыптарды бір ғана дүркін берумен шектеліп қалмайтындығында.
Сейіл Жиенбайұлының оқулықтарды сол кездегі оқу бағдарламаларында сүйеніп жасағаны айғақ. Оқу бағдарламасы, ең алдымен, белгілі сыныптарға арналып жасалады. Оқу бағдарламасы оқулықтың мазмұнын, тақырыптар шеңберін айқындайды. Бұл Білім Министрлігі бекітетін мемлекеттік құжат екені белгілі. Сондықтан оқулық оқу бағдарламасы белгіленген, мөлшерлеген тақырыптар мен сағаттар санын негізге алады. Оқу бағдарламасы оқу мазмұнының схемасы, бағыты ал, оқулық - нақты әдістемелік материал болып табылады. Тақырыптар шеңберін айқындауға, олардың мәнін түсіндіруге басшылыққа алынатын негізгі принцип - оның ғылыми дәлдігінің сақталуы.
Қазіргі орта мектепте және арнаулы орта, жоғары оқу орындарындағы қазақ тілі, қазақ тілін оқыту әдістемесі оқулықтарындағы анықтамалар мен ережелердің белгілі аксиомалық жүйеде қалыптасуында Сейіл Жиенбайұлының үлесі елеулі. Себебі, оқулық жасау теориясында анықтама мен ереженің ара жігін ашып, жаттығулар теориясының негізін қалаған ғалымдардың бірегейі - Сейіл Жиенбайұлы деуімізге толық негіз бар. Біздің осылай түйін жасауымызға ғалым - әдіскердің оқулықтары мүмкіндік береді.
Оқулық - ең күрделі де жауапты ғылыми шығармалардың бірі. Ол оқушыға да, ата - аналарға да, оқытушыға да арналған оқыту құралы, білім алу және білм беру құралы болып табылады. Ғылыми фактілердің баяндалуы қысқа әрі нұсқа, ұсынылатын материал жоғары дәрежеде жалпыланған, сонымен қатар, нақты әрі қажетті теориялық материалдарды қамтыған, тілі анық, түсінікті әрі жақсы иллюстрациялық материалмен жабдықталған оқулық үлкен шеберлікті талап етеді. Оқулықтағы оқу материалының мазмұндалуы жүйелі таным әдістерімен бірлікте қарастырылуы маңызды шарттардан табылады. Оқыту ісінің жемісті болуы оқулық сапасына да байланысты. Ахмет Байтұрсынұлының айтқанындай ең алдымен, мектеп жаны-мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы ...
Оқулық жасау теориясы қазіргі күні әдістеменің жеке саласы ретінде қалыптасып келеді. Оқулық теориясын жасауда қазақ тіл білімінде, қазақ тілін оқыту әдістемесінде жинақталған тәжірибе оның лингвистикалық және экстралингвистикалық материалының сұрыпталуы мен ұсынылуы әдіс - тәсілдерінің теорияның жаңа заңдылықтарының ашылуына жол беретіні айғақ. Осы тұрғыда ғалым - әдіскер Сейіл Жиенбайұлының әдістемелік , оқулық жасау тәжірибесі қазақ ғылымы үшін елеулі үлес болып табылады. Жалпы ғалымның шығармашылық өміріндегі тәжірибені Америкалық психолог ғалым К. Роджерс феномендік кеңістік деп анықтаған. Яғни, ғалымның дарындылық аясының шеңбері деген сөз.
Осы тұрғыдан алғанда, Сейіл Жиенбайұлының дарындылық аясы өте кең.
Ғылымда оқулықтың дәстүрлі төрт үлгісі қалыптасқан. Олар:
1. Конвенционалдық оқулық; негізінен , монографиялық немесе энциклопедиялық сипатта және қалыптасқан классикалық педагогика дәстүрлеріне сай жазылады.
2. Түрткі - реакция (әрекет) схемасы бойынша оқытуды дағдыландыруға арналған оқулықтың бағдарламалық (программированный) үлгісі
3. Арнайы ғылыми әдіс - тәсілдерді талап ететін мәселе қойып оқыту
теориясына негізделген проблемалық оқулық үлгісі .
4. Жоғарыда аталған оқулық үлгілерінің барлық элементтерін қамтитын аралас оқулық үлгісі. Бұл оқулықтың ерекшелігі- алуан түрлі комбинацияларды пайдалана отырып, оқыту.
Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасы монографиялық шығарма деп аталса да (И.Қ., Ұйықбаев), біздіңше, аталмыш үлгілердің барлық элементтерін қамтыған ерекше еңбек. Себебі,жоғарыда атап көрсеткеніміздей,теориялық мәселерден соң практикалық тапсырмалар, сабақ үлгілері т.т. қамтылған.
Сейіл Жиенбайұлының Қазақ тілі методикасы-қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихына педагогикалық арнаулы орта және жоғары оқу орындары үшін арнайы жазылған тұңғыш еңбек. Оған дейін мұндай еңбек болған емес.
Қазақ тілі методикасы еңбегінде Сейіл Жиенбайұлы әдістемедегі мәңгі тақырыптардың бірі-грамматиканы оқыту мәселесіне көп көңіл аударады. Кейінгі кезеңнің ғалым-әдіскері Х.Арғынов Сейіл Жиенбайұлының еншісіне морфологияны оқыту, жалпы қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргесін көтеру үлесі тигенін айтады (17,3 б.).
Оқулық теориясының статусы жөнінде ғылымда екі полярлық, яғни, қарама-қайшылықты, бірақ, мейлінше кең тараған көзқарас бар.
Біріншісі, оқулық теориясын жасаудың қажеттігі шамалы, себебі, оның барлық дерлік мәндік компоненттерін алғанда, оқу үрдісі оқу әдістемесін қайталайды.
Екіншісі бойынша, оқулық теориясын жүзеге асыру мүмкін емес.Себебі, ол лингвистика мен психолингвистикадағы сөйлеудің коммуникативтік (қатысымдық) қызметінің сенімді де, айқын үлгілерне сүйене алмайды. Біздің ше, оқулық жасау мен оны сынақтан өткізудің өзі ұзақ үрдіс. Сондықтан, оған жалпы тұрғыдан қарау дұрыс емес деп ойлаймыз.
Қазақ ғылымында осы мәселенің бастауында Сейіл Жиенбайұлының тұрғаны айқын. Сейіл Жиенбайұлы-Ы.Алтынсарин мен А. Байтұрсынұлы негізін салған оқулық жасау теориясын дамытушы, қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш оқулық жасау теориясының методологиялық негіздерін анықтаған ғалым ретінде танылады. Сөйтіп, бірінші тарауда Сейіл Жиенбайұлының ғалым-әдіскер ретінде қалыптасуы, оның әдістемелік дарындылығының ұшталу барысын байқадық және ғалымның еңбектерінің қазақ әдістемесінің классикалық туындылар қатарына толықтыратынын көрдік.
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқытудың жаңа тенденциялары, парадигмалары, қағидалары мен бағыттары
Мақсаты: Қазақ тілін оқытудың жаңа технологиялары, парадигмалары, қағидалары мен бағыттарын түсіндіру, айқындау,талдау.
Қаралатын мәселелер:
Дәстүрлі оқытудың мазмұны мен әдістемесі.
Оқытудың жаңа технологияларын оқу үрдісінде пайдалану.
Оқытудың жаңа технологиялары
Дәстүрлі оқытудың мазмұны мен әдістемесі білім алушының пән бойынша оқу материалын теориялық мазмұнда игерсе, ал тәжірибеде қолданылуы шектеулі болғаны белгілі. Бұл, әрине, оны тәжірибелі іс-әрекеттерді белгіленген алгоритм бойынша орындауға кӛп еліктетті, бірақ әрбір әрекетті дәл, нақты орындауға ұмтылдырды. Оқу үрдісіндегі оқу әрекеттері педагогтің басшылығымен орындалуы жиі байқалды.
Ал білім беру процесінің жаңа үлгілері (парадигма) мен оқытудың технологиялары білім алушының тұлғалық және кәсіби-тұлғалық қасиеттерін қалыптастырып дамыта, оның меншікті потенциалына негізделе, өз бетімен оқу-танымдық іс-әрекеттерді жүргізу, тапсырмаларды дербес орындап, шығармашылық және интеллектуальды қасиеттерін жетілдіруді, өзін-өзі жетелеуді көздейді.
Білім алушы нысанда немесе процестерде пайда болған қиындықтарды өзі танымның әдістерімен сауатты шешіп, табысты нәтижелерге жетуге барлық танымдық потенциалын жұмылдыруға бағыттайды. Оқу үрдісінде білім алушының аталған қасиеттерін жүзеге асыруға мұғалімнің ролі жетекшілік, кеңесші және достық қатынаста жүруге бағыт алады. Жоғарыдағы қасиеттер мен қарым-қатынасты орнықтыруға, оны оқу процесінде жүзеге асыруға оқытудың жаңа технологиялары өздерінің материалданған тәжірибесімен үлкен ықпал етеді.
Қазіргі Отандық білім беру оқу орындарында, әсіресе, жалпы және кәсіби білім беру мектептерінде оқытудың жаңа технологияларын оқу процесінде белсенді қолдануға ұмтылуда. Біздің бірнеше жыл бойы педагогтердің оқу процесінде жаңа технологияларды қолдану тәжірибесін бақылауымыздан, олардың оқыту технологиясы мен оқыту әдістемесін баламалаумен шектелуі сипат алуда. Жаңа оқытудың технологиясын тәжірибеде қолдану жүйесі жеткіліксіз емес, көріністі түрде қолдану, пән сабақтарының оқу үрдісінде байқалады. Бұл ауытқулар оқыту технологиясының мәні мен нәтижесінің толық мақсатына жетуіне күмән тудырады.
Оқытудың жаңа технологияларын оқу үрдісінде біртұтас, жүйелі және мақсатқа сәйкес қолдану үшін оқыту технологиясы түрінің тұжырымды қағидалары мен теорияларын және сабақты құру мазмұнымен толық қарастыра, ұғынып түсіне барып, оқыту мазмұнының тұжырымды және процессуальды құрылымды элементтеріне кӛшу абзал. Өкінішке орай, қазақ тілінде оқытудың
жаңа технологиялары туралы толық мәліметтер де шектеулі. Көптеген тәжірибелі педагогтер оқыту түрлерін қолдануда кезеңді баспа беттерінде қарастырылған әдістемелік ұсыныстарға негіздеп оқытудың мазмұнын құрайды.
Осы кемшіліктерді толықтыруға, болашақ педагогтер мен оқытушылардың кәсіби еңбегінде оқытудың технологияларын, олардың көздеген мақсатына сәйкес мазмұны да сапалы, жүйелі де нәтижелі, педагогтың жаңа оқыту технологияларының мазмұнымен толық, саналы меңгеріп, аталған оқытудың технологияларын педагогикалық тәжірибеде тиімді қолдану мен авторлы жаңа оқытудың технологияларын жобалап құрастыра, нәтижелі жетістіктерге жетуге ықпал ететін оқу құралының мазмұнындағы оқу материалдары болып табылады.
Оқу құралының мазмұнында технология, педагогикалықтехнология,
оқытудың технологиясы ұғымдарына кеңінен талдау жасалынып, оқытудың жаңа технология түрлерінің шығу өзектілігі мен тарихы, оқыту түрлерінің мәні, жетекші идеялары мен тұжырымдамалары, теориялық және технологиялық, әдістемелік негіздері қарастырылған.
Қазіргі білім берудің оқу-тәрбие үрдісінде оқыту технологияларының алуан түрлерін ұтымды қолдана, жастардың үйлесімді әлеуметтенуіне жаңаша қарым-қатынастарды жүзеге асырып отыру үздіксіз педагогикалық процестің мақсатты құбылысына бет алады.
Оқытудың жаңа технологиялары. Модульді оқыту идеясының пайда болуын шетел зерттеушілері 1960 жылдың аяқ кезі мен 1970 жылдың бас кездеріне саяды. Америкалық психолог С.Н. Послезвайт оқыту мазмұнының бірлік тұжырымдамасын жасаған. Осы тұжырымдама бойынша автор оқу материалдарының өте шектеулі мөлшерін
автономды бірлік деп санай отырып, оны еркін әр түрлі сабақ бағдарламаларына кіріктіре алуға болады деп ұсынды. С.Послезвайт оны шағын курстар деді. Алғашқы шағын курстар 1970 жылдары АҚШ-тың университеттері мен колледждеріне енгізе бастаған. Ол модульді оқытудың бір түрі бола оқу бағдарламасы мынандай пакеттерден тұрады: оқу пакеті,
меңгеру пакеті және жеке оқыту пакеті. Модульді оқыту Англия, АҚШ, Швейцария, Канада және тағы басқа шетел мемлекеттерінің кәсіби білім беру оқу орындарында кеңінен таралған. Ресейде модульді оқытудың алғашқы белгілері 1920 -1930 жылдары Еңбек институты орталығы(ЦИТ) жасаған кәсіби оқыту тұжырымдамасында модульді принципке негізделген еңбек процесіндегі қарапайым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz