Қоғамтану
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2.Философияны зерттеу әдісі мен объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
3.Адам мәселесіндегі көзқарастарға тоқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4.Сенімдік таным мен роционалдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
5.Логика.адамның ойлау қаблетін зерттейтін жеке ғылым ... ... ... ... ... ..8
6.Этика құрылымы.Ежелгі грек және орта ғасырдағы этика ... ... ... ... ...10
7.Негізгі эстетикалық категориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
8.Діл және ұлттық психология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
9.Ұлттық мінез нышандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
10.Қазақстан қауымының жалпы адамзаттық қауымдастыққа кіруі ... ...19
11.Қоғамның даму заңдылықтары мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
12.Шығыс және грек ойшылдарының қоғамдық пікірлері ... ... ... ... ... ... 22
13.Қазақ ойшылдарының пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
14.Нарықтық эканомикадағы әлеуметтік құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... .25
15.Демография ғылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
16.Демографиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
17. Шығыс және батыс өркениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
18.Адам өркениетінің қозғаушы күші.Жаһандану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
19.Әлеуметтік құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
20.Мәдениет дамуындағы екі бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
21.Қазақстан Республикасының негізгі діндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
22.Ұлттық мәдениет.Мәдени ықпалдастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
23.Материалдық қажеттілік пен материалдық игілік ... ... ... ... ... ... ... ... 41
24.Мемлекеттік қаржы несие жүйесі және оның саяасаты ... ... ... ... ... ...42
25.Макроэканомикалық даму көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
26.Саяасат құрылымы мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
27.Қазақстан Республикасы.демократиялық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... 45
28.Саяси жүйе және оның типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
29.Демократия тұжырымдары мен модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
30.Қазіргі замандық жаһандық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
31.Энергияның жаңа көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.Философияны зерттеу әдісі мен объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
3.Адам мәселесіндегі көзқарастарға тоқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4.Сенімдік таным мен роционалдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
5.Логика.адамның ойлау қаблетін зерттейтін жеке ғылым ... ... ... ... ... ..8
6.Этика құрылымы.Ежелгі грек және орта ғасырдағы этика ... ... ... ... ...10
7.Негізгі эстетикалық категориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
8.Діл және ұлттық психология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
9.Ұлттық мінез нышандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
10.Қазақстан қауымының жалпы адамзаттық қауымдастыққа кіруі ... ...19
11.Қоғамның даму заңдылықтары мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
12.Шығыс және грек ойшылдарының қоғамдық пікірлері ... ... ... ... ... ... 22
13.Қазақ ойшылдарының пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
14.Нарықтық эканомикадағы әлеуметтік құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... .25
15.Демография ғылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
16.Демографиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
17. Шығыс және батыс өркениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
18.Адам өркениетінің қозғаушы күші.Жаһандану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
19.Әлеуметтік құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
20.Мәдениет дамуындағы екі бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
21.Қазақстан Республикасының негізгі діндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
22.Ұлттық мәдениет.Мәдени ықпалдастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
23.Материалдық қажеттілік пен материалдық игілік ... ... ... ... ... ... ... ... 41
24.Мемлекеттік қаржы несие жүйесі және оның саяасаты ... ... ... ... ... ...42
25.Макроэканомикалық даму көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
26.Саяасат құрылымы мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
27.Қазақстан Республикасы.демократиялық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... 45
28.Саяси жүйе және оның типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
29.Демократия тұжырымдары мен модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
30.Қазіргі замандық жаһандық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
31.Энергияның жаңа көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министірлігі
Оңтүстік Қазақстан облысының Білім басқармасы
Кентау көпсалалы колледжі
Қоғамтану
(Оқу құралы)
Кентау 2011ж
Оқу құралын құрастырған тарих пәнінің оқытушысы:
Байкенжеева. Э.Ш.
Оқу құралы ғылыми әдістемелік кеңес пен жалпы білім беру пәндер бірлестігінің отырысында бекітілген.
Хаттама № 02. 26 қазан 2011 жыл.
Қолдануға Кентау көпсалалы колледжінің педагогикалық Кеңесімен ұсынылған
Рецензент:
Кіріспе
Қазақстан Республикасының құқықтық,әлеуметтік зайырлы және демократиялық қоғамда өмір сүріп, оны ары қарай дамытуды мақсат етіп отырғаны белгілі.Осы мақсат жолында әр азамат, әсіресе келешек жас ұрпақ өкілдерінің саяси сауатының, демократиялық мәдениетінің деңгейі жоғары болуы шарт.Ал осы аталған құндылықтар ең алдымен қоғам мүшелерінің жаппай қоғамдық білімдерді заман талабына сай меңгеруіне байланысты болмақ.
Қоғамтану оқу құралы-қазіргі Қазақстанда және дүниежүзілік адамзат қауымдастығында болып жатқан үдерістер мен жеке адам өмірінің мәні туралы.Мағлұмат береді кез келген қоғамдық ортада адам өмір сүреді.
Ол қоғамның жігерлі субъектісі, қоғамдық құрылымының бірлігінде,институттарда, ұйымдарында әрекет ететін шешуші тұлға .Ол -белгілі бір ортадағы субъектілер.Оның іс-әрекеті мәнді ашу байлығы мен күрделілігін ешбір қоғаммен теңеуге болмайды.Осы концтуцияларды басшылықа ала отырып, біз бұл еңбекте қоғамның біртұтас әлеуметтік жүйе екендігіне,табиғат пен қоғамның қарым-қатыныасына,құрылымына, бірлігі мен байланысына, адамның мәртебесі мен құқығына, мүдделері мен қажеттеріне, іс-қимылына, адамгершілігі мен өмір сүру мәніне талдау жасалған.Сонымен қатар, қоғамның саяси, эканомикалық, әлеуметтік және рухани салаларына, мәдениет,өркениет,демократия,демогр афия,дін,отбасы олардағы адамның орны мен басқа да қатынастары жан-жақты қамтылады.
Философияны зерттеу әдісі мен объектісі
Философия сөзі грек тілінен алынған яғни даналықты сүю деген ұғымды білдіреді. Философия дүниеге жалпылама көзқарастар ретінде көрініс береді. Өзі пайда болғанынан бастап, философия дүниені тұтастай және бірлікте ала отырып зерттелуде. Оның зерттеу объектісі-бүкіл әлем тұтас универсум. Былайша айтқанда философия дегеніміз- ойлау жалпыламаға жету жолы. Соңдықтан ол жалпылама нәрселер туралы ой кешу болып табылады. Философияның шешетін бірқатар маңызды мәселелері бар. Философияның негізгі мәселелері деп аталатын олардың кейбіреулері мыналар:
─Дүниенің алғашқы іргетастық негізі не?
─Бізді қоршаған дүние табылама?
─Адам өмірінің шынайы мағынасы неде?
─Тұтастай дүние мен оның кейбір тұстарының ғылыми зерттелуінің негізгі қатынасы қандай?
Философияның бұл мәселелері өзара тығыз байланыста болады. Сондықтан негізгі мәселе ретінде олардың біреуін алдыңғы орыңға шығаруға болмайды.Философияда сонымен қоса бірнеше бағыттар бар: Мысалы, материализм және идеализм. Неміс философы В.Шегел алғаш рет оларға классикалық баға берді. Материализм-деп жазды ол бәрін материамен түсіндіреді. Ал материаны алғашқы бастама ретінде барлық нәрсенің қайнар көзі деп қабылдайды. Материаны рухтан пайда болған деп түсіндіреді немесе оған материаны бағындырады. Философияның негізгі әдістері. Философияда екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол дүние ұдайы қозғалыста, өзгерісте, дамуда деп түсінеді. Екіншісі мемафизикалық әдіс. Бұл-біріншіге қарама-қарсы, дүниені өзгермейтін, қозғалмайтын, дамымайтын құбылыс деп түсінетін ұғым. Диалектикалық әдісті ертедегі гректерден Гераклит пен Аристотель қолдаса , жаңа дәуірден Г. Геккель қолдап, ілгері дамытты. Бірақ Геккель идеалистік диалектик болды. Оның пікірінше, диалектикалық тұрғыдан дамитын объективтік шындық емес, тек идеия, қиял, ой, ғажайып. Оның түйіндеуінше, обьективтік шындық дамымайды. Бұл ғылымға қайшы келетін пікір болатын. К.Марксте диалектик болды. Бірақ ,оның диалектикасы Геккель диалектикасына қарама-қарсы материалистік диалектика еді. К.Маркс бұл туралы пікірін өзінің еңбегі капиталдың 1ші томының 2ші басылуына арналған соңғы сөзінде сипаттап берді. К.Маркстың пікірінше табиғатта, қоғамда, санада диалектикалық тұрғыда ұдайы өзгерісте, дамуда. Қорыта айтқанда философия адамзаттың рухани табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп, біліп, ұғу арқылы ойдан өрнек құрал, рухани дами береді. Сондықтан қазақ халқының философиялық пікірін ұлттық томаға-тұйықтықпен шектемей,қайта оны қазіргі адамзат ой-санасының жетістіктерімен байыту керек. Тек сол арқылы біз халқымыздың рухани мәдениетін қазіргі заман талабына сай етіп биікке көтере аламыз. Философия-бүкіл адамзаттың даналық ой-пікірі, талғамы, дүниетанымы, көзқарасы. Философия адамға:
─Өзінің дүниедегі орнын түсінуге, өз өмірінің мақсатын ажыратуға;
─Дүниежүзінің жалпылама заңдары мен ұстанымдарын тануға;
─Философиялық даналықты өзін-өзі жетілдіру үшін оны тұтастай, жан-жақты көре білуге,
─Шынайы құндылықтар мен бағдарларды таңдап алуға, қалай болғанда да дұрыс (адаспай, елеске ермей, азапсыз)өмір сүруге үйретеді.Философияның пайда болуы ежелгі дүниеге қатысты.Философиялық білімдердің бастауы б.з.д. VI-V ғасырлардағы құлиеленуші мемлекеттерде - Қытайда,Үндістанда,Грекцияда болғаны айқын көрінеді."Философия" сөзін алғаш қолданған Грекциядан шыққан ұлы математик, философ Пифагор болды.
Аңыз бойынша,ежелгі грек қалаларының бірінің билеушісі базарға келіп,сырттай қарап босқа қарап тұрған Пифагордан : "Сен кімсің?"- деп сұраған.Пифагор: "Мен философпын",-деп жауап беріпті.Бұл сөз билеушіге таныс болмағандықтан,Пифагор былай түсіндіріпті : "Өмір дегеніміз-олимпиадалық ойындар сияқты:біреулер оған жарысқа түсуге, екіншілері сауда жасауға ал ең бақыттылары көруге келеді.Кәдімгі өмірдегідей,біреулер-даңқ құмар,енді біреулер-жемқор,ашкөз.Бұлардың арасында тек философтар ақиқат үшін өмір сүреді".
"Философия" сөзі ежелгі грек тілінен алынған, яғни "даналықты сүю" (phileo-любить,sophia - даналық)деген ұғымды білдіреді.Ал даналық ұғымы білімге және ақиқатқа ризасыз қызмет ете отырып,дүниені тастай және бірлікте тануға тырысу.
"Философия" дүниеге жалпылама көзқарастар ретінде көрініс береді.Өзі пайда болғанан бастап,философия дүниені тастай және бірлікте ала отырып зерделеуде.Оның зерттеу объектісі-бүкіләлем, тұтас универсум.Былайша айтқанда, "философия" дегеніміз-ойлау,жалпыламаға жету жолы.Сондықтан ол жалпылама нәрселер туралы ой кешу болып табылады.Философия ғылымының зерттейтін нәрсесін туындайтын айырмашылығы-жалпылама сипатта болуы.Оның негізгі заңары мен ұғымдары табиғатқа, қоғамға, адамға және ойлау қатысты жүреді.Философияның ерекше белгісі-дүниенің тұтастығын, қоршаған дүниенің бірлігін пайымдау.Бұлар кез келген саланың маманы үшін өте маңызды.Өйткені жеке әрқашанда жалпымен тұтаспен байланыста ғана дұрыс түсіндіріледі.Өйтпегенде, халық айтқандай, адам ағаштың қалқасында тұрып,орманды көрмей қалуы мүмкін."Материалист" және "идеалист" терминдерінің философиялық мағнасын жұтаң санада келтірілгендерімен шатастыруға болмайды.Онда "материалист"деп материялдық игілікке қол жеткізуге тырысатын адамды,ал "идеалист"деп көтеріңкі рухани идеалдармен сипаталатын инведитті айтады.
Философия адамға:
-өзінің дүниедегі орнын түсінуге,өз өмірінің мақсатын ажыратуға;
-дүниежүзілімнің жалпылама заңдары мен ұстанымдарын тануға;
-шынайы құндылықтар мен бағдарларды таңдап алуға, қалай болғанда да дұрыс (адаспай,елеске ермей,азапсыз,..)өмір сүруге;
-кез келген мәселені терең зерделеп,дұрыс шешу үшін оны тұтастай,жан-жақты көре білуге;
-философиялық даналықты өзін - өзі жетілдіру үшін пайдалануға;
-өзінің ішкі рухани арқауын шыңдау және өмірде кездесетін қиындықтарды мойымай жеңе білуге үйретеді.
Адам мәселесіндегі көзқарастарға тоқталу
Жаңа заман ойшылдары адамға мынадай анықтама береді. Адам-ақыл иесі, Адам-сана иесі, Адам-мораль және бостандық иесі. Ақыл, сана және бостандық адамнан адамдық жігерлілігінің абстрактсы сипаттамасы. Олардың негізгі заттық-материалдық іс-әрекетте, міндеттерде болуы керек. Адамдар өзін қалайша аңнан ажыратқан? Маркстың сипаттауы бойынша адамдар аңнаң санасына, дініне, жалпы басқада сапасына қарай ажыратылады. Олар өздерінің өміріне қажетті заттарды шығарысымен-ақ өздерін аңдардан ажырата бастайды. Өмірлік қажеттілікті шығара бастап-ақ, адамдар жанама түрде өздерінің материалдық өмірін туғызады. Материалдық өмірді жасау өндіріссіз мүмкін емес. Өндіріс шексіз қайталанып отыратын еңбек процесі бар жерді адамдардың әлеуметтік, мәдени бірлігі-қоғам бар. Еңбек арқылы пайда болған тіл ойлау мен сөйлеуді тудырды. Тілден негізінде сөз жасалады. Адамның жануардан ең басты айырмашылығы сөйлей білуі. Сөз-еңбек әрекеті. Адамның қоғамда өмір сүруіне байланысты пайда болған. Адамның есі жаңуарлардан сөз және сөйлеу қасиеттерімен ерекшеленеді. Сөз және сөйлеу арқылы адам ес құбылысына әсер етеді және басқара алады. Сөз арқылы, сөйлеудің нәтижесінде адамдардың өзара қатынасы жоғары тиімділікке ие. Адамдар тіл арқылы өздерінің сезімдік қабылдау процесінен шығып, объективті дүниені түсінуге, оның мәнін ұғынуға ұмтылады. Тіл арқылы тек өзара ұғыну процесі ғана емес, сонымен бірге басқаның да ойын қабылдау, өзіндік жеке түсінікті жеткізу мүмкіндігі пайда болады. Сөйтіп, адамдардың күнделікті, өте күрделі ақпараттық хабарларды қабылдай отырып талдап, қорытынды шығаруына жағдай туады. Тілдің материалдық негізі адамды қоршаған дүниеде. Адамдардың табиғаттан бөлініп шығуды да тілдің пайда болуына байланысты. Адам жаратылысынан іс-әрекет етуші, оның барлық ерекше қажеттері еңбектің нәтижесінде,тарихи дамуымен қалыптасқан. Бұл жағынан адам еңбекке қарыздар. Еңбек адам қажеттілігін жай қанағаттандырып қана қоймайды, оны ардақты етеді. ХIХғасырдың бас кезінде француз ғалымы Ж.Б. Ламарк адамның жерде жүруге бейімделген маймыл тектес ата-тектен шыққандығын айтты. Ағылшын ғалымы Ч.Дарвин 1871жылы Адам-тіршіліктің тарихи даму сатысындағы ең жоғарғы әрі соңғы буын деп көрсетті. Ол: Адам мен адам тәрізді маймылдардың арғы ата-тегі бір, - деген тұжырым жасады. Кез келген адамның ерекше биологиялық және психологиялық сипаты болады. Ол оның тәртібін анықтамайды, ол жеке, даралық сипат береді. Адамның тумысынан физиологиялық құрылымы болады, яғни ол-жеке биологиялық организм. Сондықтан кез келген адамның жеке биологиялық сипаты:нерв жүйесі, зат алмасуы, даму ерекшелігі болады. Сонымен қатар адамның туысынан қалыптасқан психологиялық сапалары бар. Олар: ерік, мінез-құлық, ойлау, бақылау, сенім, қабілет құштарлық, темперамент және т.б. жатады. Адам тумысынан бүкіл адамзаттық сапаларға ие болып тумайды, биологиялық құрылым болып туады. Кең көлемде алғанда, адам мәдениетті қабылдау барысында адамның табиғатында мәдениетті қабылдайтын, қоғамға ене алатын әлеуметтік сапа қалыптасады. Адамның адам болып қалыптасуына шешуші әсер ететін жағдай бірліктегі ұсақ әлеуметтік топтар: отбасы, достары, мектеп және еңбек ұжымы т.б. Отбасы, мектеп, достар адамның мәдени құндылық жүйесін қалыптастырады. Адамды адам етіп қалыптастыру екі кезеңнен тұрады: кәмелетке жеткенге дейінгі және кәмелетке жеткеннен кейінгі. Әрбір жеке адамның өзінің идеясы және мақсаты, ойы мен сезімі болады. Бұл оның тәртібінің мазмұнын, дараланған сапасын анықтайды. Адамдардың материалдық-өндірістік қызыметінің нәтижесінен туған ақыл- ой адамзат іс-әрекетінің таным процесінің еркін әрі творчестволық сипатта екенін көрсетеді. Өйткені тек ақыл- ойдағы еркіндік, бостандық қана дүниені танып, оның заңдылықтарын ашумен қатар, оны ақылға сиымды етіп қайта өзгертуге бастайды. Сондықтан да жеке адамда ақылдың, өмірден алған өз тәжірибесінің болуы заңды нәрсе. Адам өмірінің мәні Құдайға құлшылық етуде деп есептеледі.
Сезімдік таным мен рационалдық
Таным дегеніміз-қоршаған дүниені тануға және бұл дүниедегі өзін-өзі тануға бағытталған адам қызметінің арнайы түрі. Соның ішіндегі сезімдік таным - адамның сыртқы дүниемен байланыстыратын бес түрлі сезім органдары арқылы ақпараттар алумен жүзеге асырылады. Сезімдік танымның негізгі формаларына:түйсік, қабылдау және түсінік жатады. Сезімнің әр қилы түсінігі мен мағынасы бар. Мысалы қарастырар болсақ сезім дегеніміз алдын ала болатын оқиғаларды сезу және де ғашықтық сезім басқада түрлі түсінігі бар. Түйсік дегеніміз- заттың белгілі бір сапалық жағын алдыға қойып көрсетуден тұрады. Ол сырттағы заттың сезім органдарына әсер етуінің негізінде пайда болады. Көру түйсігі бізге заттың формасы, оның түсі, ашықтығы туралы мағлұматтар береді. Есту түйсігі қоршаған ортадағы дыбыстық тербелістердің түрлерін адамға жеткізеді. Тері арқылы біз қоршаған ортадағы температураны, денеге түрлі материалдық факторлардың әсерін, олардың қысымын сезінеміз. Ал иіс және дәм қоршаған ортадағы химиялық қосылыстар мен тамақтың құрамы туралы мағлұматтар береді. Қабылдау дегеніміз- зерттелінетін объектінің тұтас бейнесі, ол бірнеше сезім органдарының бірлесіп жұмыс атқаруынан пайда болады.Түсінік дегеніміз- өткен уақытта сезім органдарына әсер етіп, қазіргі сәтте қабылданбайтын заттың талданып, қорытылған бейнесі. Рационалды таным деп- тану құралдарының заңдылықтары арқылы заңдардың ішкі мәніне және олардың болмысына үңілуінен көрініс беретін адамның ойлауын айтамыз. Рационалды танымның формаларына: ұғым, пікір және ой қорыту жатады. Ұғым дегеніміз- құбылыстардың айқындамаларында бекітілген жалпылама байланыстағы заңдылықтарын, жақтарын, белгілерін көрсететін адам ойының формасы. Ұғым тілдік формада жекленген сөздермен, терминдермен, мысалы: молекула, сутек немесе объектінің дәрежесін көрсететін бірнеше сөз тіркесімен беріледі. Ұғымның қалыптасуы күрделі үдеріс. Онда салыстыру, талдай қорыту, абстракциялау кезінде заттың белгілі бір мәнді жақтары екінші қатардағы мәнді емес белгілерінен бөліп алып қарастырылады. Түсініктің қалыптасуы кезінде осы логикалық амалдар бір- бірімен тығыз байланыста болады. Әр ғылымның өзінің кең ұғымдар жүйесі болады. Оларды түсінік апараты деп атайды. Қоғамдық ғылымдардың негізін-өндіріс, мемлекет, құқық, саясат қоғам және басқа ұғымдар құрайды. Адамның дүниені тану арсеналында жалпылама ұғымдар философиялық категориялар делінеді. Оларға: сапа, сан, материя, кеңістік, уақыт т.б. жатады.
Логика-адамның ойлау қабілетін
зерттейтін жеке ғылым
Логика ғылымы-адамның ойлау процесін ең алдымен дүниені танып-білудің нәтижесі, сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың ой-санада бейнелеуі деп қарап, сол бейнелеудің дұрыс формалары мен заңдарын, ережелерін қарастырады.
Логика дегеніміз- ойлауды дұрыс құрудың заңдары мен формалары, ережелері туралы философиялық ғылым. Ойлау дегеніміз-шындық дүниенің адам миында бейнелеуі болып табылады. Ол біріншіден, дүниетанудың нәтижесі болса, екіншіден, дүниені тереңірек ,толығырақ танып-білудің құралы.Ойлаудың логикалық формасы деп- оның құрылысын, яғни құрамдас бөліктерінің байланысу тәсілін айтады. Семантикалық жағынан алғанда, ойлаудың негізгі формаларына ұғым, пікір және ой қорытынды жатады. Түрлі заттарада адам ойлауында бірдей тәсілмен-мәнді белгілердің белгілі бір байланысын көрсететін ұғым формасында бейнеленеді. Шындық дүниедегі заттар мен олардың қасиеттері арасындағы немесе бірнеше заттар арасындағы түрлі қатынастар пікір формасында бейнеленеді. Ойқорытынды дегеніміз-бірнеше пікірлердің логикалық байланысынан жаңа пікір-қорытынды шығарудың қортындылардың бәріне ортақ жалпылық-алғаш берілген пікірлердің арасындағы байланыс тәсілі. Ойлау заңы дегеніміз-пайымдау процесіндегі бірнеше ұғым, пікір, ойқорытынды сияқты ойлау формаларына тән қажетті, ішкі мәнді байланыстар. Логика ғылымы - адамның ойлау қабілетін зерттейтін пән. Логика дегеніміз- адамның ойлауы топтасатын формалар мен олар бағынатын заңдар туралы философиялық ұғым. Формалды логика ой формаларын-ұғымды, пікірді, ой қорытуды, дәлелдеуді логикалық құрылымдық жағын, яғни ойдың нақты мазмұнына мән бермей және осы мазмұн бөліктері байланысының тек жалпы тәсілін жіктей отырып зерттейтін ғылым. Логикалық форма немесе ойлау формасы дегеніміз- ой мазмұнының өмір сүру және оны объективті дүниені бейнелеу мүмкінлігіне жеткізетін ой элементтерінің байланыс тәсілі, оның құрылымы. Ойлаудың негізгі формалары-ұғым, пікір және ой қорытынды. Логиканың негізгі ұстанымы- пікірдің дұрыстығы тек оның логикалық формасы немесе құрылымы арқылы анықталады және қорытылып шығарылған нақты мазмұнның тұжырымдарына тәуелді болмайды. Логикалық форма- бұл мазмұнды тұжырымдардың байланыс әдісі. Логика- адам ойының логикалық формалары жағынан және кіріспе білім алу үдерісі кезінде, ақиқатқа жету үшін оның заңдары мен пәнін қалыптастырушы қажетті шарттарды реттейтін ғылым. Логикалық зерттеулердің бастамасы Ежелгі Қытай, Үнді және Греция елдерінде біздің жыл санауымыздан бұрын V-Ivғасырларды бір-бірінен тәуелсіз басталғаны жайында мәліметтер бар. Логиканың ғылым ретінде дүниеге келіп, қалыптасқан отаны Ежелгі Греция деп саналады, ал оның негізін салушы ұлы ғалым Аристотель болды. Ежелгі Грецияда логика саласындағы ғылыми зерттеулерді алғаш бастаған атомдық ілімнің негізін салған Демокрит еді. Логика мәселелерімен Ежелгі Греция идеалистері Сократ пен Плотон да айналысты.Бірақ олардың ешқайсысы дәйекті де дербес логика ғылымын жасай алмады. Бұл міндетті Ежелгі Грецияның әйгілі философы Аристотель (384-322жж) іске асырды. Сондықтан ол логиканың атасы деп саналады. Аристотель ойлаудың формалары туралы өзіне дейін жинақталған азды-көпті білімдерді талдай отырып,логика ғылымының барлық дерлік проблемаларын жан-жақты зерттеді. Өзі жасаған бұл ғылымды Аристотель логика демей, Аналитика деп атады. Бұл еңбегінде ол өзі ашқан ойқортындының ерекше формасы-силлогизмді жан-жақты зерттеп, логикалық дәлелдеудің мәнін, ұғымдарды анықтау және бөлу әдістерін т.б. ашып берді. Софистикалық терістеулер жайында деген еңбегінде ойқорытынды мен дәлелдеуде кететін логикалық қателіктердің себептерін, оларды ашу жолдарын қарастырды. Метафизика деп аталатын басты филослфиялық шығармасында өзі ашқан ойлаудың негізгі логикалық заңдарын:тепе-теңдік, қайшылық, үшіншісі шешімі жоқ заңдарды тұжырымдап берді.
Этика құрылымы. Ежелгі грек және орта
ғасырдағы этика
Этиканың философиялық, әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар саласында тиесілі екендігі оның өзіндік табиғатынан туындайды.Этиканың мораль философиясы немесе адамгершілік құлық нормаларын зертеуші ғылым деп анықтайды "Этика" терминінің этималогиясы латын тілінің "ethos" деген сөзіне барып тіреледі ол бастапқыда "хайуанның үңгірі","құстың ұясы", "аңның апаны" сынды мағнада пайдаланылған сөз.Бір сөзбен айтсақ,тірі жанның өзіне тиесілі өмір сүру мекені дегенді аңдатқан.Бірте-бірте ол сөзбен "бірлесе тіршілік етуші адамдар тобының орналасқан орны,мекен жайы" дегенді де белгілейтін болды.
Сол сияқты "этос"ұғымы да бірте-бірте бастапқы мағнасына алшақтап, ортақтаса өмір сүрушілердің мекен - жайы ғана емес сонымен қатар бірге өмір сүру барысында олардың боында қалыптасқан мінез-құлық,іс-әрекет ұқсастықтарын білдіруші әдет,ғұрып деген мағыналарға ие болады.Сонымен, терминің шығу төркінінен орналасу аймағына, тіршілік салтына,өмір сүру дағдылаоына байланысты әр түрлі мінез - құлық ережелері, олардың өз ортасына лайықты жүріс-тұрысы, тыныс-тіршілігі қалыптасатындығын байқаған халық даналығын көреміз.
"Этика" терминін филосфия аясына тұңғыш енгізген әрі осы тақырыпта қаламын көсілте жазған адам адамзаттың ұлы ұстаздарының бірі-Аристотеь (б.з.д. 384-322 жж.)Ол "этика" деп этикалық ізгіліктерді зерттейтін ғылымды айтады.Бұл тұста еске сала кететін бір жайт - Аристотельдің ізгіліктер туралы негізгі қағидалары.Ол бойынша,адам бойындағы ізгіліктер екі негізгі түрден тұрады:этикалық және дианоэтикалық.Егер этикалық ізгіліктер адамның мінез құлқына, күш-қуатына жататын болса, дианоэтикалық ізгіліктер адамның ақыл-парасатына тиесілі дүниелер.Сөйтіп,Аристотель этикалық ізгіліктер құрамына:жомарттық, батылдық,шыншылдық, ал дианоэтикалық ізгіліктерге: ақыл,парасатты жатқызады.Этика үш бөліктен тұрады:а)теориалық этика; ә)нормативті этика; б)эмпириалдық этика;
Теориялық этика- этиканың негізгі ұғымдарын,оның зерттеу пәнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейді.
Нормативті этика-негізгі этикалық категорияларды;мейрімділік пен қатыгездік, ізгілік пен жауыздық, ар-ұждан, ұят, абырой,парыз және т.б. қарастырады.Эмпириялдық этика-белгілі бір кезеңдегі адамзат ұйымдарының нақты адамгершілік қабілеті туралы түсінік береді.Этиканың өзіндік мәртебесі бар философиялық ілім ретінде қалыптасуы антикалдық грек философиясының қойнауында жүзеге асқандығы туралы айтып өткен болатынбыз.Өзінің атауымен де, негізгі ұғымдық категориялармен де, мәселелік өрісімен де, этика Аристотельге қарыздар."Никомах этикасын","Эвдем этикасын","Үлкен этиканы" жазған ұлы ойшыл этиканы дамыта отырып,елге танытты.
Аристотель этикасында "құба төбел" немесе "алтын орда" ұстанымы ізгіліктерді анықтаушы маңызға ие болды.Өйткені Аристотельдің айтуынша,екі шеткі күлердің ортасын таба білгенде,яғни не асып-тасып кетпей, не жетпей қалмаудың дәл ортасынан өте ыңғайлы қасиетті ұстана білгенде адам ізгілікті болғаны.Ортағасырлық Батыс Еуропалық мәдениетте адамға болсын, әлемге болсын екі жақты, амбиваленті көзқарас қалыптасқан болаты.Биік-аласа,жоғары-төмен, Құдай қаласы-адамдар қаласы, пәктік-күнәқарлық, сәуле-қараңғы қапас, т.б.
Ортағасырлық христиандық мәдениеттегі ірі тұлға, азамзаттың ұлы ойшылдарының бірі-Әулие Августин (354-430 жж.) Ол христиандық кеменгерлердің әлемге әйгілі өкілі, "Құдай қаласы туралы", "Сырласу" сынды шығармалардың авторы.Адам әлемін екіге бөліп қарастырған християндық дінадмныңмәдентетіне болсын,өзіне болсын екі жақты қарым-қатынас қалыптастырды.Адам,бір жағынан ,күнәға белшесінен батқан,тәнінің ырқынан шығаалмайтын пақыр бейшара.Екінші жағынан,құдай шапағатынан бөленген рухаи тұлға. Осынау бір басын екі жақа тартқан кереғар пенде үшін Августин бұл дүниедегі жақсылық,мейірімділіктің көзі де,өзі де бөлек Құдай деп түсіндіреді.Ал нақты өмір,шындығында, күнделіті куә болып жүрген зұлымдықтың субстаницаналды негізі жоқ,біріқ оның көріністерінің адам өмірінде кездесуіне адамның жеке басының еркі жауапты деп таниды.
Ортағасырлық және жаңа дәуірлік Еуропаны байланыстырушы өтпелі кезең-Ренессанс (Қайта өрлеу) дәуірі христиан діні жаныштап,жөнді-жөнсіз қаралаған адамның жеке тұлғасын-жеке адамды ақтауға жол ашты.Ренессаныстық гуманизм антикалық гуманизммен салыстырғанда адамның қадір-қасиетін аспандатқан, оның жасампаздық мүмкіншілігін ғажайып деп тауып, Құдайға жақындатқан,жаңа сападағы гуманизм болды.
Негізгі эстетикалық категориялар.
Эстетика - (грекше aisthetikos - сезіну, сезімдік) - адамның дүниені эстетикалық тұрғыдын ұғынып - түсінуі заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Эстетика ғылым ретінде осыдан 5 мың жыл бұрын - Мысырда, Вавилонда, Үндістанда және Қытайда дүниеге келіп, Ежелгі Грекия мен Римде кеңінен дамыған. Демокрит, Аристотель, Эпикур, Лукреций Кар, т.б. өз еңбектерінде сұлулықтың объективті негізі - шындық өмірдің заттық қасиеттерінде, байланыстарында, қатынастарында, заңдылықтарында деп білді. Ал Платонға сәйкес, сұлулық дегеніміз абстрактілі, мәңгілік және өзгермейтін, сезімнен тыс идея, өнер туғызатын сезім иірімдері осы идеяның көрінісі ғана болып табылады. Қайта өркендеу дәуірі ойшылдарының, жазушыларының, суретшілерінің (Ф.Петрарка, Л. - Б. Альберти, Леонардо до Винчи, А. Дюрер, Бруно, Монтель, т.б.) еңбектерінде адамгершілік сипаттағы реалистік бағыттар дамыды. Ағарту дәуірінің теорияшылары ( У.Хогарт, Дидро, Руссо, Винкельман, Лессинг, Гердер), сондай-ақ олардың дәстүрлерін жалғастырушылар (Шиллер мен Гете) өнердің шындық өмірмен байланысын орнықтырды. Кант эстетикалық пікірдің мүлдем мүддесіздігі туралы қағида ұсынды. Ол сұлулықты пайдаға, көркемдік форманың толымдылығын - идеялық мазмұнға қарсы қойып, формалистік эстетикалық қызметті түсіндірген негіз ретінде тарихнама принциптері мен қарама-қайшылықтарды алды, мұның өзі оған эстетика.қызметті капиталитік. өндірістің қарама-қайшы сипатымен салыстыруға, эстетикалық ұғымның жай-жапсарын түсіну үшін еңбектің мағынасын анықтауға мүмкіндік берді. Алайда объективті идеалист бола отырып, Гегель өнерді абстракт. Рухтың бірінші және жетілмеген формасы ретінде айқындады. Фейербах сұлулықты тікелей заттар мен құбылыстардың физкалық. қасиеттерінен, ал эстетикалық сезімдер мен талғамдарды - биологиялық заңдылықтардан, адам табиғатынан алып көрсетуге тырысты. Эстетикалық орыс демократтары Белинскийдің, Чернышевскийдің, Добролюбовтың еңбектерінде реалистік өнер, заңдылық, өнердің идеялылығы мен халықтығы принциптерін жасау, т.б. мәселелерде көтерілді. Қазіргі философия ғылымында эстетика мәселесі мен міндеттері көбінесе мына жәйтпен айқындалады: адамның дүниені эстетикалық. тұрғыдан ұғынып-түсінуі бір-бірімен тығыз байланысты үш нәрседен тұрады: 1)объективті шындықтағы эстетикалық. ұғым; 2) субъективті эстетикалық ұғым (эстетика сана); 3) өнер (субъективті және объективті эстетика ұғымдардың бірлігі ретінде). Эстетика дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінудің объективті негізін адамдардың қоғамдық мәнісін және табиғат пен қоғамды өзгертуге бағытталған жасампаздық күштері ашылатын олардың шығармашылық қызметінің іс жүзіндегі көрінісі ретінде анықтайды. Негізгі эстетикалық категориялар - сұлулық пен сұрықсыздық, асқақтық пен пасықтық, трагедия және комедия болса, олар қоғамдық байланыста, адам өмірінің әрбір саласында - өндірістік-еңбек пен қоғамдық саяси қызметте, табиғатқа көзқараста, мәдениет, тұрмыста, т.б. жағдайларда дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып түсінудың көрінісі ретінде байқалады. Эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінудің субъективті жағы - ішкі сезімдерді, талғамдарды, бағалауды, күйзелістерді, идеяларды, мұраттарды, эстетиканы объективті өмірлік процестер мен қатынастарды көрсете бейнелеудің өзіндік формасы ретінде қарастырады. Үйлесімділік деп отырғанымыз-белгілі біртұтастықты құрастырып отырған бөлшектер элементерінің сыртқы қарама-қайшылық өлшеміне сай бірлігі.Сұлулық-материялдық және рухани дүниенің адамды ләззатқа бөлейтін сипаты, әсемдік, әдемілікпен тектес эстетикалық ұғым.Сұлулық объектілердің сыртқы және ішкі қырларын бірдей қамтиды.Ал әсемдік құбылыстардың сыртқы көзге түсетін және пішіндік ерекшеліктерін эстетикалық тұрғыдан қабылдауға жатады.
Сұлулықтың ең алдымен,тепе-теңдік,тұтастық,үйлесі мділік,ырғақтылық сынды,табиғи өлшемдерімен эстетикалық түсінуде адамның сезім мүшелерімен қатар,оның ішкі түйсігі мен ақыл-парасаты ерекше рөл атқарады.Пішіннің сыртқы сұлулығы оның ішкі мазмұнымен сәйкес келмеуі мүмкін. "Жылтырағанның бәрі әдемі емес" демекші керісінше, сыртқы сұрқысыздық пен сиықсыздық тасасынан жоғары жан сұлулығын кездестіру әбден мүмкін.Ізгілік пен жылылықтан алыс сұлулық кейпіне ежелгі қазақ аңыздарындағы Пері қызы, грек мифологиясындағы Нарцисс бейнелері жатады.Сыртқы сұлулықтан алшақтатып жіберуге мүлдем болмайды.Өмір мен өнерді рухани қуаныш пен ләззатқа бөлей отырып сұлулық, қоғамда зор танымдық және тәрбиелік рөл атқарады.Адам дүниені сұлулық үлгісінде қайта құруға ұмтылады.Адамның түрі де,жаны да, ойы да әсем болуы керек.
Асқақтық- жоғары құндылығымен адамды шаттық сезімге бөлейтін эстетикалық ұғым.Бірақ ол өзінің орасан зор күшімен және ауқымдылығымен адамның қабылдау мүмкіндіктерімен асып түсетін нәрселер мен құбылыстардың эстетикалық құндылығын білдіретін категория.Осы игерілмеген, кейде шамадан тыс қатерлі күштердің алдында тұлға еріксіз болып кетеді.Егер сұлулық еркіндік саласына жатса,онда асқақтық адамның салыстырмалы тәуелділік аймағында қалып қояады. Бұл жағынан асқақтық әрекет етіп отырған объектінің қабылдаушы субъектіден басымдылығын білдіреді.Табиғаттың орасан зор пәрменді құбылыстары, тарихи төңкерістер,тұлғалардың жанқиярлығы,рухани немесе әлеуметтік ерліктері мен ауқымды шығармашылығы адамдағы асқақтықтың объективтің бастауларына жатады.
Асқақтық күнделікті өмірдің кәдуілгі жүрісіне ретсіздік әкелуі мүмкін.Бұл шұғыл өзгерістер адамда кенетен пайда болған шаттану немесе тымсылдық үрейлену туғыза алады.Адам толық меңгергеннен кейін ғана асқатық әсемдікке айналады.Өнерде асқатық аумақты,алып зор туындылардан анық көрініс табады.Өнер тарихында асқақтық мәселесі алғаш рет антикалық мәдениетте шешендік өнердің тартымдылығы мен көтеріңкілігіне байланысты қойылды.Жаңа заман эстетикасында сұлулық пен асқақтықтың арасындағы айырмашылықтарға баса назар аударылады.Шиллер асқақтықтың математикалық(сапа,серпін,күш,әсер) бастаулаын атап өтеді.ХХ ғасыр эстетикасында асқақтық көркем мәдениеттің басты құндылықтарының біріне айналады.
Эстетиканың келесі бір маңызды категориясы-трагедиялық.Ең алдымен,трагедиялық категориясының объективті әлеуметтік мазмұнға ие екендігін есте ұстау керек.Трагедиялықты кең мағнада әлеуметтік дисагармоня деп те қарастыруға болады.Трагедиялықты еркіднік пен қажеттілік,сұлулық пен сұрықсыздық,асқақтық пен мешеулік күресі деп түсіну керек.Трагедиялықта тарихи тағдыр тұрғысынан қажет талап пен нақты іс жүзінде орындау мүмкін еместігінің арасындағы дәл осы мезетте шешілмейтін қайшылықтар көрініс табады.
Трагедияда қайшылықтар кейіпкердің қатты жан күзелісіне,көбіне қазасына апарып соқтырады.Бірақ трагедия адамдар жүрегінде қайғы-қасірет қана емес,сонымен ілесе жүретін оптимизм элементін де туғызады.Яғни трагедия жарық сәуленің,мейрім-шапағаттың,парасат пен ақылдың зұлымдықты жеңбей тынбайтындығы туралы үміт отын жағады.
Трагедиялық пен жоғарыда айтылан "катарсис" ұғымытығыз байланысты.Қатты күйзелістерді бастан кешіріп, қайғы-қасірет көру адамның сезімі мен санасын електен өткізіп , жан сарайын тазартады . Соның нәтижесінде ,адам бойында келеңсіз, жайсыз құбылыстарға деген өшпенділік туындап , ерік-жігер қаһармандығы шынығады. Трагедия парадокс деген осы.
Эстетикалық мұрат - белгілі бір кезеңнің эстетикалық санасын анықтайтын басымдылық ,доминанта .Эстетикалық мұрат дешеніміз - адамзат ұрпағының өз дәуіріне сай армандау, шырқау мүмкіндігі жайлы бүкіл ұғым-түсінігінің жиынтығы .Эстетиклық мұратты жүзеге асуға тиістілік деп қарастырса да жөн, өйткені ол қашан да болашаққа мегзейді, жан-жақты жетілген мүлтіксіз сұлулыққа жетелейді.
Айнала шындықты эстетикалық игеру барысында обьективті әлемнің субьективтік рухани-әлеуметтік тоғысуы жүзеге асады. Эстетикалық талғамға негізделіп, эстетикалық сезіиге жетелейтін эстетикалық мұрат категориясы - шындықты сұлулық заңыны байланысты игерудің субьективті жағын танытатын категориялардың бірі. Эстетикалық мұрат осы шындықты игеруші адам баласының рухани мәнін білдіреді. Рухпен қаруланған адам үшін кемелділік пен үйлесімділік өлшемі оның өзін қоршаған ортасы игеруге қажет талаптар болып табылады.
Эстетикалық мұрат белгілі бір дәуірдің эстетикалық санасын , яғни нені қалап , нені қаламайтынын анықтайтын фактор.
Эстетикалық мұрат -- өнер арқылы көрініс табады. Өнер - таза эстетикалық іс-ірекет болып табылатындықтан,яғни сұлулықтың өзі үшін жасалатындықтан, өнерден біз сұлулық мұратын әздейміз.
Эстетиклық сезім - шындықтағы өмір құбылыстарын немесе өнер шығармаларын эстетика тұрғысынан қабылдау үдерісінде болатын көңіл күй сезімі . Эстетикалық сезім осы қабылдау туғызатын өзіндік ерекшелгі бар күйзеліс болып табылады және әсемдік немесе асқақтық ,трагедиялық немесе комедиялық сезім ретінде көрінеді. Өнер шығармалары эстетикалық сезімді көркем образдар арқылы көрсетіп , көңіл күй тәрбиесін берудің пәрменді құралы. Олар адамдар үшін қуаныш пен шабыт көзі болуы тиіс.
Эстетикалық талғам - әр түрлі эстетикалық қасиеттерді көңіл күй сезімімен бағалау,ең алдымен,сұлулықты,әсемдікті ұсқынсыздықтан ажырата білу жөнінде қоғамда практика қалыптастыратын адам қабілеті.Өнер шығармалары бағаланатын эстетикалық талғам деп көркемдік талғамды айтады.Эстетикалық талғам шын мәніндегі сұлулықтан ләззат алу қабілетін, еңбекте,тұрмыста,мінезқұлықта,өнерд е әсемдікті қабылдап, жасау қажеттілігін білдіреді.Керісінше,нашар эстетикалық талғам адамның шындыққа эстетикалық көзқарасын бұрмалайды,оны нағыз сұлулыққа балайды, ал кейде адамның сұрақсыз нәрселерден ләззат алуына апарып соғады.Эстетикалық талғамның жетілуі оның өмір мен өнердің эстетикалық игіліктерді қаншалықты терең және жан-жақты танып білуімен сипатталады.Дамыған эстетикалық талғам қалыптастыру эстетикалық тәрбиенің аса маңызды міндеттерінің бірі.
Діл және ұлттық психология
Діл, менталитет - адамдардың белгілі бір қоғамдастығына тән, нақтылы тарихи-мәдени ортада қалыптасқан мінез-құлықтардың және іс-әрекеттердің біркелкі сипатын білдіретін ұғым. Діл мәдени бірегейленуімен және тұлғаның өзін-өзі белгілі бір мәдени ортада сезіну деңгейімен байланысты. Адам баласы тумысынан құндылықтар жүйесін (отбасылық, топтық, этностық, өркениеттік, т.б.), көбінесе, бәз қалпында, дайын күйінде қабылдайды. Еркін таңдау қабілеті, негізінен, шығармашылық қарымы, жасампаздық дарыны мол тұлғаларға тән. Осыған орай, ең алдымен, этностық сананың тұрақтылығын, дүниетанымының әмбебапты болатындығын ескерген жөн Діл "біз және біз емес" деген ажыратушы оппозицияға негізделеді.
Ділді оған табиғаты ұқсастау мәдени архетип пен ұлттық мінез-құлықтан ажырта білген жөн. Өзгермелі ортада тұлғалық тұрақтылықты жүзеге асыратын мәдени архетип тылсымдық, бейсаналы сипат иеленеді, ал таңбалардың, рәміздердің, мағыналардың пайымдалған жүйесін құрайтын діл саналы талқыға түсіп отырады. Yenлттық мінез-құлық мәдени архетиптермен бірге адамдардың қайталанбалы, табиғи, этнопсихолдық ерекшеліктері арқылы көрініс табады. Діл әртүрлі адамдардың дүниедегі заттар мен құбылыстарды біркелкі таңбалар мен рәміздер арқылы бейнелей алу қабілетімен ерекшеленеді. Осы біркелкілік адами қоғамдастықтардың ортақ табиғи-тарихи ортада қалыптасуымен де, мәдени сабақтастық нышандарымен де тікелей байланысты болады. Мысалы, еуразиялық Ұлы Даланы қоныстанған көшпелі халықтар ұрпақтарының ділінде көптеген ортақ белгілер бар.
Діл -- әлем картинасын жасайтын және мәдени дәстүр немесе қауымдастықтың бірлігін нығайтатын жалпы рухани көңіл-күй, нанымиланым, рух дағдысы, ойдың біртұтас жиынтығы Менталитет жеке және ұжымдық сананың өзіндік ерекшелігі бар деңгейлерін сипаттайды; бұл орайда менталитет -- өзгеше ойлау типі. Менталитет -- табиғат және әлеуметтік жағдайлар салдарынан туындайтын және адамның өмір әлемі туралы ұғым-танымын ашатын жалпылық менталитет терминін жанның негізгі орталық метафизикалық мәнін құндылықтар мен ақиқаттың түпдерек ретінде қарастыра отырып, американ философы Р. Эмерсан (1856) енгізді. Менталитет қоғамның мәдениеті, рухани өмірі бейнеленгенде белгілі бір дәуірдің филосафиялық, діни, саяси, эстетикалық теорияларында көрінетін метаұғым болып табылады.
Діл( орыс менталитет, латын mens-ақыл,ойлау,ой бейнесі,жан құрылымы)-ұжымдық және дара сана тереңдігінің деңгейі,жеке адамның немесе әлеуметтік топтың әрекетте,ойлауға,дүниені белгілі бір бейне қабылдауға және сезінуге дайындығының,құлшынуының және зауқының жиынтығы.
Ұлттық психология - философиялық және социологиялық әдебиетте көп талқыланып , зерттеліп келе жатқан категориялардың бірі. Солай болса да бұл ұғымның айналасында пікірталастар жиі болып тұрады. Біз ұлттық психология ұғымының мәнін түсіну үшін, оны төмендегідей бірнеше қырынан қарастырып көрейік .
Біріншіден , ұлттық психология қоғамдық (немесе әлеуметтік) психологияны құрайтын элементтердің бірі , оның құрамдас бөлігі болып табылады. Мұны түсіну қиын емес:қоғам түрлі әлеуметтік топтардан құралады.Ал әр әлеуметтік ерекшеліктері болады. Ұлтта - қоғамды құрайтын әлеуметтік топтың бірі. Осыдан ұлттық психологияның қоғамының психологиясын айқындайтын құрауш екендігі туындайды
Екіншіден,ұлттық психология ұлтаралық қатнастар идеологиясымен ұлттың құндылықтарға қатысымен бірге қоғамдық сананың маңызды құраушы болып табылады.Қоғамдық сана - қоғамның рухани дамуын барлық жақтарынан көрсетеді.Сөздің жалпылама мағнасын алып қарағанда, адамның мінезі дегенді-адамның тәртібі мен қылықтарына әсер ететін,оның тек өзіне тән,айқын көрініс беретін психологиялық нышандары деп түсіну керек.Сөздің қатаң мәнінде,мінез адамның еркі мен бағыттарында көрініс беретін,оның тұлғасының психикалық құрылымы ретінде айқындалады.
Жеке адамның мінезі ол өмір сүріп отырған әлеуметтік топтын мінезіне ұқсас болады,немесе керісінше, жеке адамның мінездерінен әлеуметтік топтың мінезі көрініс береді.
Ұлттық психология
Ұлттық мінез нышандары
Ұлттық мүдені түсіну
Ұлттық өзіндік сана
Ұлттық сезім
Өзінің ұзаққа созылған қалыптасу жолында қазақтар да өзге халықтар сияқты қәдір тұтуға жарайтын ұлттық-психологиялық кешендерді бойына сіңіріп келді.
Мүде деп(латын.interest)-дара адам, отбасы,ұлт немесе қоғам үшін қажетті маңыздылықты, адамдардың еркі мен әрекет бағыттарының объективтік және әлеуметтік жағдайларға сай айқындалуын атаймыз.Мысалы, адамдар өздерінің материялдық қажеттіліктерін өтеу үшін белгілі бір әрекет жасауға,еңбек етуге мүдделі.Адамның рухани дүниесіне де қатысты мүдделері де көп болады.Өмірлік қызметте адамдар тобына ортақ мүдденің болу құбылысы да жиі ұшырасып отырады.Ортақ мүдде белгілі бір әлеуметтік топқа енетін жеке адамдардың мүддесінен және олардың қоғамдық өмірдегеі орны мен атқаратын рөлінің әртүрлілігіне орай қалыптасқан әрекеттері мен істерінің шынайы себептерінен тұрады.
Ұлттық мүдде деп белгілі бір ұлт өкілдерінің бәрі үшін ортақ қоғамдық мүдделерін айтамыз.Қазақтардың ұлттық психологиясына тікелей қатыстылығыбар , ұлттың баршаға ортақ мүддесі дегенге келетін болсақ, оны әр кездегі әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің түсінуі мен оған сай әрекет етуінің әр түрлі болғандығын көрер едік .
Ұлтық мүддені сезіну-ұлттық психологияны қалыптастырушылардың бірі болып табылады.Мәселенің маңызы-ұлттық мүдденің өзінде емес, оны жеке адамның түсінуінде, сезімінде, сонымен әрекетке басшылыққа алуында болып отыр.
Ұлттық өзіндік сана дегеніміз-этностық сананың жоғары, күрделенген, жетілдірілген формасы.
Ұлттық қадір,ұлттық мақтаныш,ұлтқа тәнділікті сезіну бәрі қосылып келіп,адамның өз ұлтына деген эмоциялық қатынасын білдіретін,оның ойы мен әрекетіне мұрындық болатын психологиялық күйдің жиынтығын құрайды.Бұл үшеуі ұлттық психологияның құрамына енетін ұлттық сезім деп аталатын кешеннің құрамдас құраушы есебінде қарастырылады.
Ұлттық психологияны қалыптастыратын факторларға мыналар жатады:халықтың басынан өткен тарихы, ұзақ жылдар бойы айналысқан шаруашылық түрі, төлтума мәдениеті,ақпарат алмасу тілі,салттары мен дәстүрлері, тұрған жерінің табиғаты және климаттық жағдайлары, діні, әлеуметтік-демографиялық жағдайы. Ұлттық психология да халықтың санасына әбден орныққан құбылыс болып табылады, оны өзгерту өте қиын және ұзаққа созылады.
Ұлттық сезім үш элементтен тұрады.Оның біріншісі - ұлттық қадір . Бұл ұғым адамның өз ұлтын қадірлеу ,сыйлау,өзгелердің алдында оның беделін түсірмеу , ұлт өкілі ретіндегі адамның өзінің үнемі қадірің болуын ойлап әрекет етуі сиякты сезімдердің жетегінде жүруін көрсетеді. Бұл ұғымның сезімдік реңі басым.
Ұлттық сезімнің екінші элементі - адамның белгілі бір ұлтқа тәнділікті сезінуі болып табылады. Ол әр адам мен азаматтын өзінің белгілі бір ұлттың өкілі екендігін сезінуі көрсетеді. Ұлтқа тәнділікті сезіну белгілі деңгейде оның әрекетіне әсер етеді. Бұл- дүние жүзіндегі елеулі ұлт өкілдерінің бәріне тән қасиет.Ұлтқа тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен үндес болып келеді.
Ұлттық мақтаныш сезімді де әлеуметтік психологияда жиі ұшырасатын құбылыстардың бірі.Адам өзінің мемлекетінің жерімен,оның қазба байлықтарымен,бай мәдениетімен, қызықты тарихымен,ұлы адамдармен мақтанады.Бұлар- шет жұрттармен кездесіп-танысқанда тілге тиек болатын нәрселер.Өзгелер сияқты қазақ халқының да ауыз толтырып,мақтанып айтатындары аз емес.
Ұлттық психология және діл
(салыстырмалы сипаттама)
Діл
Ұлттық психология
Үстемдік етуші режимнің идеологиясы және құндылықтары,әлеуметтік сілкіністер
Географиялық орта,климат жағдайы,тарих,тіл,мәдениет,дәстүрле р,шаруашылық жүргізу түрі
Тарихи қысқа мерзім ішінде өзгереді.
Өзгеру үшін өте ұзақ уақыт керек.
Нақты бір ұлтқа қатысты.
Қоғамдық өркениеттерге қатысты.
Ұлттық мінез нышандары.
Ұлттық мінез туралы жалпы айта келе әр адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын қатынастарының жиынтығы, оның мінезін құрайды. Сөйтіп, әр адамда әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым - қатынас жасауының нәтижесі болып табылады. Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде ол сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарға сәйкес келмейтін кездерде болады.
Мінез - адамның негізгі өмірінің, бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол - көп қасиеттердің бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосынлысы, сонымен қатар адамдарды әр қырынан көрсететін қасиет.
Мінез дегеніміз - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттерімен ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез - кең мағыналы ұғым. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы - оның негізгі сапалары болып есептеледі.Рухани дүниесіне бай, қажеттері мен қызуғылыры, талғамы мен ой - өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейді. Бірқалыпты, тұрақты мінезі бар адам басқалардың жетегінде кетпейді. Жақсы мінезге тән сапалардың біріне оның байсалдылығы жатады.Мінез адамның басқа психикалық қасиеттері: қабілет, темпераментпен тығыз байланысты. Адамда қабілеттіліктің дамуы кейбір мінез бітістерінің болуын қажет етеді. Мінез қалыптастыруға ерік - жігердің қосар үлесі өте көп. Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен (мектеп, балалар мекемелері, оқу, қоғамдық ұйымдар және т.б.) тығыз байланысты. Осы айтылғандар мінездің дамуы үшін шешуші роль атқарады. Мінез өзгермейтіе тума қасиет емес, ол өмірде қалыптасады. Мәселен, ешбір бала туысынан еріншек не еңбексүйгіш, тәртіпті не ұстамсыз болып тумайды. Оның мінезі ұзақ уақыт өмір сүру барсында өмірдің сан - алуан ағымына қарай тәрбие үрдісінің ықпалымен қалыптасып отырады. Адамның нақтылы іс - әрекеті де мінез бітістерінің қалыптасуында шешуші роль атқарады. Адам өмір жолы мен әрекетінің сипаты түрліше болатындықтан, оның мінез бітістерінде басқа біреуде қайталанбайтын жеке ерекшелік көптеп кездесіп отырады. Типтік мінездер - белгілі тарихи қоғамдық жағдайлардың нәтижесі.
Қазақстан қауымының жалпы адамзаттық
қауымдастыққа кіруі
1.Жалпыадамзат өркениеті.
2.Ұлтқа қатысты маргинал топ.
3.Екі тілді бірдей меңгергендер(маргинал емес).
4.Жалпыадамзатқа қатысты маргиналдар.
Бұл дағдарыстан шығудың жолы жоқ емес.Оған ұлттың рухани бірлігін жасау арқылы қол жеткізуге болады.Оның формуласын қорытып шығару да қиын емес:екі маргиналдық топтың жақсы қасиеттерін біріктіре отырып,ұлттық-психологиялық бірегейлікті тұлғаның-зиялының моделін жасау керек.Ондай адамдар бізде бар.
"Зиялы-ұлттық мүдделерді мейілінше бедерлі бейнелейтін әлеуметтік топ",-деп жазады Президент Н.Назарбаев. Бұдан шығар қорытынды:ұлт өкіліне бірегейлік туралы сөз болғанда,ең алдымен,біздің санамызға зиялы қауым оралуы керек.
Әрине,қәзіргі қазақ халқы тек маргинал топтардан ғана тұрмайды.Ұлт өкілдерінің арасында ұлттық болмысынан да ажырамаған,жалпыадамзаттық өркениетке де қосыла алатын,екінші сөзбен айтқанда,нағыз ұлт зиялысына да жалпыадамзаттық өркеиет өкіліне де бірегейлі бірдей адамдар бар.Екі топтың өкілдері де ұлттық бірлік идеясын жақсы түсінеді, оған тырысады да.
Зиялының арасында шықан,ана тілінде білім алып, ауылдан шықса да,өркениеттен қағыс қалмаған;оқуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оңтүстік Қазақстан облысының Білім басқармасы
Кентау көпсалалы колледжі
Қоғамтану
(Оқу құралы)
Кентау 2011ж
Оқу құралын құрастырған тарих пәнінің оқытушысы:
Байкенжеева. Э.Ш.
Оқу құралы ғылыми әдістемелік кеңес пен жалпы білім беру пәндер бірлестігінің отырысында бекітілген.
Хаттама № 02. 26 қазан 2011 жыл.
Қолдануға Кентау көпсалалы колледжінің педагогикалық Кеңесімен ұсынылған
Рецензент:
Кіріспе
Қазақстан Республикасының құқықтық,әлеуметтік зайырлы және демократиялық қоғамда өмір сүріп, оны ары қарай дамытуды мақсат етіп отырғаны белгілі.Осы мақсат жолында әр азамат, әсіресе келешек жас ұрпақ өкілдерінің саяси сауатының, демократиялық мәдениетінің деңгейі жоғары болуы шарт.Ал осы аталған құндылықтар ең алдымен қоғам мүшелерінің жаппай қоғамдық білімдерді заман талабына сай меңгеруіне байланысты болмақ.
Қоғамтану оқу құралы-қазіргі Қазақстанда және дүниежүзілік адамзат қауымдастығында болып жатқан үдерістер мен жеке адам өмірінің мәні туралы.Мағлұмат береді кез келген қоғамдық ортада адам өмір сүреді.
Ол қоғамның жігерлі субъектісі, қоғамдық құрылымының бірлігінде,институттарда, ұйымдарында әрекет ететін шешуші тұлға .Ол -белгілі бір ортадағы субъектілер.Оның іс-әрекеті мәнді ашу байлығы мен күрделілігін ешбір қоғаммен теңеуге болмайды.Осы концтуцияларды басшылықа ала отырып, біз бұл еңбекте қоғамның біртұтас әлеуметтік жүйе екендігіне,табиғат пен қоғамның қарым-қатыныасына,құрылымына, бірлігі мен байланысына, адамның мәртебесі мен құқығына, мүдделері мен қажеттеріне, іс-қимылына, адамгершілігі мен өмір сүру мәніне талдау жасалған.Сонымен қатар, қоғамның саяси, эканомикалық, әлеуметтік және рухани салаларына, мәдениет,өркениет,демократия,демогр афия,дін,отбасы олардағы адамның орны мен басқа да қатынастары жан-жақты қамтылады.
Философияны зерттеу әдісі мен объектісі
Философия сөзі грек тілінен алынған яғни даналықты сүю деген ұғымды білдіреді. Философия дүниеге жалпылама көзқарастар ретінде көрініс береді. Өзі пайда болғанынан бастап, философия дүниені тұтастай және бірлікте ала отырып зерттелуде. Оның зерттеу объектісі-бүкіл әлем тұтас универсум. Былайша айтқанда философия дегеніміз- ойлау жалпыламаға жету жолы. Соңдықтан ол жалпылама нәрселер туралы ой кешу болып табылады. Философияның шешетін бірқатар маңызды мәселелері бар. Философияның негізгі мәселелері деп аталатын олардың кейбіреулері мыналар:
─Дүниенің алғашқы іргетастық негізі не?
─Бізді қоршаған дүние табылама?
─Адам өмірінің шынайы мағынасы неде?
─Тұтастай дүние мен оның кейбір тұстарының ғылыми зерттелуінің негізгі қатынасы қандай?
Философияның бұл мәселелері өзара тығыз байланыста болады. Сондықтан негізгі мәселе ретінде олардың біреуін алдыңғы орыңға шығаруға болмайды.Философияда сонымен қоса бірнеше бағыттар бар: Мысалы, материализм және идеализм. Неміс философы В.Шегел алғаш рет оларға классикалық баға берді. Материализм-деп жазды ол бәрін материамен түсіндіреді. Ал материаны алғашқы бастама ретінде барлық нәрсенің қайнар көзі деп қабылдайды. Материаны рухтан пайда болған деп түсіндіреді немесе оған материаны бағындырады. Философияның негізгі әдістері. Философияда екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол дүние ұдайы қозғалыста, өзгерісте, дамуда деп түсінеді. Екіншісі мемафизикалық әдіс. Бұл-біріншіге қарама-қарсы, дүниені өзгермейтін, қозғалмайтын, дамымайтын құбылыс деп түсінетін ұғым. Диалектикалық әдісті ертедегі гректерден Гераклит пен Аристотель қолдаса , жаңа дәуірден Г. Геккель қолдап, ілгері дамытты. Бірақ Геккель идеалистік диалектик болды. Оның пікірінше, диалектикалық тұрғыдан дамитын объективтік шындық емес, тек идеия, қиял, ой, ғажайып. Оның түйіндеуінше, обьективтік шындық дамымайды. Бұл ғылымға қайшы келетін пікір болатын. К.Марксте диалектик болды. Бірақ ,оның диалектикасы Геккель диалектикасына қарама-қарсы материалистік диалектика еді. К.Маркс бұл туралы пікірін өзінің еңбегі капиталдың 1ші томының 2ші басылуына арналған соңғы сөзінде сипаттап берді. К.Маркстың пікірінше табиғатта, қоғамда, санада диалектикалық тұрғыда ұдайы өзгерісте, дамуда. Қорыта айтқанда философия адамзаттың рухани табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп, біліп, ұғу арқылы ойдан өрнек құрал, рухани дами береді. Сондықтан қазақ халқының философиялық пікірін ұлттық томаға-тұйықтықпен шектемей,қайта оны қазіргі адамзат ой-санасының жетістіктерімен байыту керек. Тек сол арқылы біз халқымыздың рухани мәдениетін қазіргі заман талабына сай етіп биікке көтере аламыз. Философия-бүкіл адамзаттың даналық ой-пікірі, талғамы, дүниетанымы, көзқарасы. Философия адамға:
─Өзінің дүниедегі орнын түсінуге, өз өмірінің мақсатын ажыратуға;
─Дүниежүзінің жалпылама заңдары мен ұстанымдарын тануға;
─Философиялық даналықты өзін-өзі жетілдіру үшін оны тұтастай, жан-жақты көре білуге,
─Шынайы құндылықтар мен бағдарларды таңдап алуға, қалай болғанда да дұрыс (адаспай, елеске ермей, азапсыз)өмір сүруге үйретеді.Философияның пайда болуы ежелгі дүниеге қатысты.Философиялық білімдердің бастауы б.з.д. VI-V ғасырлардағы құлиеленуші мемлекеттерде - Қытайда,Үндістанда,Грекцияда болғаны айқын көрінеді."Философия" сөзін алғаш қолданған Грекциядан шыққан ұлы математик, философ Пифагор болды.
Аңыз бойынша,ежелгі грек қалаларының бірінің билеушісі базарға келіп,сырттай қарап босқа қарап тұрған Пифагордан : "Сен кімсің?"- деп сұраған.Пифагор: "Мен философпын",-деп жауап беріпті.Бұл сөз билеушіге таныс болмағандықтан,Пифагор былай түсіндіріпті : "Өмір дегеніміз-олимпиадалық ойындар сияқты:біреулер оған жарысқа түсуге, екіншілері сауда жасауға ал ең бақыттылары көруге келеді.Кәдімгі өмірдегідей,біреулер-даңқ құмар,енді біреулер-жемқор,ашкөз.Бұлардың арасында тек философтар ақиқат үшін өмір сүреді".
"Философия" сөзі ежелгі грек тілінен алынған, яғни "даналықты сүю" (phileo-любить,sophia - даналық)деген ұғымды білдіреді.Ал даналық ұғымы білімге және ақиқатқа ризасыз қызмет ете отырып,дүниені тастай және бірлікте тануға тырысу.
"Философия" дүниеге жалпылама көзқарастар ретінде көрініс береді.Өзі пайда болғанан бастап,философия дүниені тастай және бірлікте ала отырып зерделеуде.Оның зерттеу объектісі-бүкіләлем, тұтас универсум.Былайша айтқанда, "философия" дегеніміз-ойлау,жалпыламаға жету жолы.Сондықтан ол жалпылама нәрселер туралы ой кешу болып табылады.Философия ғылымының зерттейтін нәрсесін туындайтын айырмашылығы-жалпылама сипатта болуы.Оның негізгі заңары мен ұғымдары табиғатқа, қоғамға, адамға және ойлау қатысты жүреді.Философияның ерекше белгісі-дүниенің тұтастығын, қоршаған дүниенің бірлігін пайымдау.Бұлар кез келген саланың маманы үшін өте маңызды.Өйткені жеке әрқашанда жалпымен тұтаспен байланыста ғана дұрыс түсіндіріледі.Өйтпегенде, халық айтқандай, адам ағаштың қалқасында тұрып,орманды көрмей қалуы мүмкін."Материалист" және "идеалист" терминдерінің философиялық мағнасын жұтаң санада келтірілгендерімен шатастыруға болмайды.Онда "материалист"деп материялдық игілікке қол жеткізуге тырысатын адамды,ал "идеалист"деп көтеріңкі рухани идеалдармен сипаталатын инведитті айтады.
Философия адамға:
-өзінің дүниедегі орнын түсінуге,өз өмірінің мақсатын ажыратуға;
-дүниежүзілімнің жалпылама заңдары мен ұстанымдарын тануға;
-шынайы құндылықтар мен бағдарларды таңдап алуға, қалай болғанда да дұрыс (адаспай,елеске ермей,азапсыз,..)өмір сүруге;
-кез келген мәселені терең зерделеп,дұрыс шешу үшін оны тұтастай,жан-жақты көре білуге;
-философиялық даналықты өзін - өзі жетілдіру үшін пайдалануға;
-өзінің ішкі рухани арқауын шыңдау және өмірде кездесетін қиындықтарды мойымай жеңе білуге үйретеді.
Адам мәселесіндегі көзқарастарға тоқталу
Жаңа заман ойшылдары адамға мынадай анықтама береді. Адам-ақыл иесі, Адам-сана иесі, Адам-мораль және бостандық иесі. Ақыл, сана және бостандық адамнан адамдық жігерлілігінің абстрактсы сипаттамасы. Олардың негізгі заттық-материалдық іс-әрекетте, міндеттерде болуы керек. Адамдар өзін қалайша аңнан ажыратқан? Маркстың сипаттауы бойынша адамдар аңнаң санасына, дініне, жалпы басқада сапасына қарай ажыратылады. Олар өздерінің өміріне қажетті заттарды шығарысымен-ақ өздерін аңдардан ажырата бастайды. Өмірлік қажеттілікті шығара бастап-ақ, адамдар жанама түрде өздерінің материалдық өмірін туғызады. Материалдық өмірді жасау өндіріссіз мүмкін емес. Өндіріс шексіз қайталанып отыратын еңбек процесі бар жерді адамдардың әлеуметтік, мәдени бірлігі-қоғам бар. Еңбек арқылы пайда болған тіл ойлау мен сөйлеуді тудырды. Тілден негізінде сөз жасалады. Адамның жануардан ең басты айырмашылығы сөйлей білуі. Сөз-еңбек әрекеті. Адамның қоғамда өмір сүруіне байланысты пайда болған. Адамның есі жаңуарлардан сөз және сөйлеу қасиеттерімен ерекшеленеді. Сөз және сөйлеу арқылы адам ес құбылысына әсер етеді және басқара алады. Сөз арқылы, сөйлеудің нәтижесінде адамдардың өзара қатынасы жоғары тиімділікке ие. Адамдар тіл арқылы өздерінің сезімдік қабылдау процесінен шығып, объективті дүниені түсінуге, оның мәнін ұғынуға ұмтылады. Тіл арқылы тек өзара ұғыну процесі ғана емес, сонымен бірге басқаның да ойын қабылдау, өзіндік жеке түсінікті жеткізу мүмкіндігі пайда болады. Сөйтіп, адамдардың күнделікті, өте күрделі ақпараттық хабарларды қабылдай отырып талдап, қорытынды шығаруына жағдай туады. Тілдің материалдық негізі адамды қоршаған дүниеде. Адамдардың табиғаттан бөлініп шығуды да тілдің пайда болуына байланысты. Адам жаратылысынан іс-әрекет етуші, оның барлық ерекше қажеттері еңбектің нәтижесінде,тарихи дамуымен қалыптасқан. Бұл жағынан адам еңбекке қарыздар. Еңбек адам қажеттілігін жай қанағаттандырып қана қоймайды, оны ардақты етеді. ХIХғасырдың бас кезінде француз ғалымы Ж.Б. Ламарк адамның жерде жүруге бейімделген маймыл тектес ата-тектен шыққандығын айтты. Ағылшын ғалымы Ч.Дарвин 1871жылы Адам-тіршіліктің тарихи даму сатысындағы ең жоғарғы әрі соңғы буын деп көрсетті. Ол: Адам мен адам тәрізді маймылдардың арғы ата-тегі бір, - деген тұжырым жасады. Кез келген адамның ерекше биологиялық және психологиялық сипаты болады. Ол оның тәртібін анықтамайды, ол жеке, даралық сипат береді. Адамның тумысынан физиологиялық құрылымы болады, яғни ол-жеке биологиялық организм. Сондықтан кез келген адамның жеке биологиялық сипаты:нерв жүйесі, зат алмасуы, даму ерекшелігі болады. Сонымен қатар адамның туысынан қалыптасқан психологиялық сапалары бар. Олар: ерік, мінез-құлық, ойлау, бақылау, сенім, қабілет құштарлық, темперамент және т.б. жатады. Адам тумысынан бүкіл адамзаттық сапаларға ие болып тумайды, биологиялық құрылым болып туады. Кең көлемде алғанда, адам мәдениетті қабылдау барысында адамның табиғатында мәдениетті қабылдайтын, қоғамға ене алатын әлеуметтік сапа қалыптасады. Адамның адам болып қалыптасуына шешуші әсер ететін жағдай бірліктегі ұсақ әлеуметтік топтар: отбасы, достары, мектеп және еңбек ұжымы т.б. Отбасы, мектеп, достар адамның мәдени құндылық жүйесін қалыптастырады. Адамды адам етіп қалыптастыру екі кезеңнен тұрады: кәмелетке жеткенге дейінгі және кәмелетке жеткеннен кейінгі. Әрбір жеке адамның өзінің идеясы және мақсаты, ойы мен сезімі болады. Бұл оның тәртібінің мазмұнын, дараланған сапасын анықтайды. Адамдардың материалдық-өндірістік қызыметінің нәтижесінен туған ақыл- ой адамзат іс-әрекетінің таным процесінің еркін әрі творчестволық сипатта екенін көрсетеді. Өйткені тек ақыл- ойдағы еркіндік, бостандық қана дүниені танып, оның заңдылықтарын ашумен қатар, оны ақылға сиымды етіп қайта өзгертуге бастайды. Сондықтан да жеке адамда ақылдың, өмірден алған өз тәжірибесінің болуы заңды нәрсе. Адам өмірінің мәні Құдайға құлшылық етуде деп есептеледі.
Сезімдік таным мен рационалдық
Таным дегеніміз-қоршаған дүниені тануға және бұл дүниедегі өзін-өзі тануға бағытталған адам қызметінің арнайы түрі. Соның ішіндегі сезімдік таным - адамның сыртқы дүниемен байланыстыратын бес түрлі сезім органдары арқылы ақпараттар алумен жүзеге асырылады. Сезімдік танымның негізгі формаларына:түйсік, қабылдау және түсінік жатады. Сезімнің әр қилы түсінігі мен мағынасы бар. Мысалы қарастырар болсақ сезім дегеніміз алдын ала болатын оқиғаларды сезу және де ғашықтық сезім басқада түрлі түсінігі бар. Түйсік дегеніміз- заттың белгілі бір сапалық жағын алдыға қойып көрсетуден тұрады. Ол сырттағы заттың сезім органдарына әсер етуінің негізінде пайда болады. Көру түйсігі бізге заттың формасы, оның түсі, ашықтығы туралы мағлұматтар береді. Есту түйсігі қоршаған ортадағы дыбыстық тербелістердің түрлерін адамға жеткізеді. Тері арқылы біз қоршаған ортадағы температураны, денеге түрлі материалдық факторлардың әсерін, олардың қысымын сезінеміз. Ал иіс және дәм қоршаған ортадағы химиялық қосылыстар мен тамақтың құрамы туралы мағлұматтар береді. Қабылдау дегеніміз- зерттелінетін объектінің тұтас бейнесі, ол бірнеше сезім органдарының бірлесіп жұмыс атқаруынан пайда болады.Түсінік дегеніміз- өткен уақытта сезім органдарына әсер етіп, қазіргі сәтте қабылданбайтын заттың талданып, қорытылған бейнесі. Рационалды таным деп- тану құралдарының заңдылықтары арқылы заңдардың ішкі мәніне және олардың болмысына үңілуінен көрініс беретін адамның ойлауын айтамыз. Рационалды танымның формаларына: ұғым, пікір және ой қорыту жатады. Ұғым дегеніміз- құбылыстардың айқындамаларында бекітілген жалпылама байланыстағы заңдылықтарын, жақтарын, белгілерін көрсететін адам ойының формасы. Ұғым тілдік формада жекленген сөздермен, терминдермен, мысалы: молекула, сутек немесе объектінің дәрежесін көрсететін бірнеше сөз тіркесімен беріледі. Ұғымның қалыптасуы күрделі үдеріс. Онда салыстыру, талдай қорыту, абстракциялау кезінде заттың белгілі бір мәнді жақтары екінші қатардағы мәнді емес белгілерінен бөліп алып қарастырылады. Түсініктің қалыптасуы кезінде осы логикалық амалдар бір- бірімен тығыз байланыста болады. Әр ғылымның өзінің кең ұғымдар жүйесі болады. Оларды түсінік апараты деп атайды. Қоғамдық ғылымдардың негізін-өндіріс, мемлекет, құқық, саясат қоғам және басқа ұғымдар құрайды. Адамның дүниені тану арсеналында жалпылама ұғымдар философиялық категориялар делінеді. Оларға: сапа, сан, материя, кеңістік, уақыт т.б. жатады.
Логика-адамның ойлау қабілетін
зерттейтін жеке ғылым
Логика ғылымы-адамның ойлау процесін ең алдымен дүниені танып-білудің нәтижесі, сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың ой-санада бейнелеуі деп қарап, сол бейнелеудің дұрыс формалары мен заңдарын, ережелерін қарастырады.
Логика дегеніміз- ойлауды дұрыс құрудың заңдары мен формалары, ережелері туралы философиялық ғылым. Ойлау дегеніміз-шындық дүниенің адам миында бейнелеуі болып табылады. Ол біріншіден, дүниетанудың нәтижесі болса, екіншіден, дүниені тереңірек ,толығырақ танып-білудің құралы.Ойлаудың логикалық формасы деп- оның құрылысын, яғни құрамдас бөліктерінің байланысу тәсілін айтады. Семантикалық жағынан алғанда, ойлаудың негізгі формаларына ұғым, пікір және ой қорытынды жатады. Түрлі заттарада адам ойлауында бірдей тәсілмен-мәнді белгілердің белгілі бір байланысын көрсететін ұғым формасында бейнеленеді. Шындық дүниедегі заттар мен олардың қасиеттері арасындағы немесе бірнеше заттар арасындағы түрлі қатынастар пікір формасында бейнеленеді. Ойқорытынды дегеніміз-бірнеше пікірлердің логикалық байланысынан жаңа пікір-қорытынды шығарудың қортындылардың бәріне ортақ жалпылық-алғаш берілген пікірлердің арасындағы байланыс тәсілі. Ойлау заңы дегеніміз-пайымдау процесіндегі бірнеше ұғым, пікір, ойқорытынды сияқты ойлау формаларына тән қажетті, ішкі мәнді байланыстар. Логика ғылымы - адамның ойлау қабілетін зерттейтін пән. Логика дегеніміз- адамның ойлауы топтасатын формалар мен олар бағынатын заңдар туралы философиялық ұғым. Формалды логика ой формаларын-ұғымды, пікірді, ой қорытуды, дәлелдеуді логикалық құрылымдық жағын, яғни ойдың нақты мазмұнына мән бермей және осы мазмұн бөліктері байланысының тек жалпы тәсілін жіктей отырып зерттейтін ғылым. Логикалық форма немесе ойлау формасы дегеніміз- ой мазмұнының өмір сүру және оны объективті дүниені бейнелеу мүмкінлігіне жеткізетін ой элементтерінің байланыс тәсілі, оның құрылымы. Ойлаудың негізгі формалары-ұғым, пікір және ой қорытынды. Логиканың негізгі ұстанымы- пікірдің дұрыстығы тек оның логикалық формасы немесе құрылымы арқылы анықталады және қорытылып шығарылған нақты мазмұнның тұжырымдарына тәуелді болмайды. Логикалық форма- бұл мазмұнды тұжырымдардың байланыс әдісі. Логика- адам ойының логикалық формалары жағынан және кіріспе білім алу үдерісі кезінде, ақиқатқа жету үшін оның заңдары мен пәнін қалыптастырушы қажетті шарттарды реттейтін ғылым. Логикалық зерттеулердің бастамасы Ежелгі Қытай, Үнді және Греция елдерінде біздің жыл санауымыздан бұрын V-Ivғасырларды бір-бірінен тәуелсіз басталғаны жайында мәліметтер бар. Логиканың ғылым ретінде дүниеге келіп, қалыптасқан отаны Ежелгі Греция деп саналады, ал оның негізін салушы ұлы ғалым Аристотель болды. Ежелгі Грецияда логика саласындағы ғылыми зерттеулерді алғаш бастаған атомдық ілімнің негізін салған Демокрит еді. Логика мәселелерімен Ежелгі Греция идеалистері Сократ пен Плотон да айналысты.Бірақ олардың ешқайсысы дәйекті де дербес логика ғылымын жасай алмады. Бұл міндетті Ежелгі Грецияның әйгілі философы Аристотель (384-322жж) іске асырды. Сондықтан ол логиканың атасы деп саналады. Аристотель ойлаудың формалары туралы өзіне дейін жинақталған азды-көпті білімдерді талдай отырып,логика ғылымының барлық дерлік проблемаларын жан-жақты зерттеді. Өзі жасаған бұл ғылымды Аристотель логика демей, Аналитика деп атады. Бұл еңбегінде ол өзі ашқан ойқортындының ерекше формасы-силлогизмді жан-жақты зерттеп, логикалық дәлелдеудің мәнін, ұғымдарды анықтау және бөлу әдістерін т.б. ашып берді. Софистикалық терістеулер жайында деген еңбегінде ойқорытынды мен дәлелдеуде кететін логикалық қателіктердің себептерін, оларды ашу жолдарын қарастырды. Метафизика деп аталатын басты филослфиялық шығармасында өзі ашқан ойлаудың негізгі логикалық заңдарын:тепе-теңдік, қайшылық, үшіншісі шешімі жоқ заңдарды тұжырымдап берді.
Этика құрылымы. Ежелгі грек және орта
ғасырдағы этика
Этиканың философиялық, әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар саласында тиесілі екендігі оның өзіндік табиғатынан туындайды.Этиканың мораль философиясы немесе адамгершілік құлық нормаларын зертеуші ғылым деп анықтайды "Этика" терминінің этималогиясы латын тілінің "ethos" деген сөзіне барып тіреледі ол бастапқыда "хайуанның үңгірі","құстың ұясы", "аңның апаны" сынды мағнада пайдаланылған сөз.Бір сөзбен айтсақ,тірі жанның өзіне тиесілі өмір сүру мекені дегенді аңдатқан.Бірте-бірте ол сөзбен "бірлесе тіршілік етуші адамдар тобының орналасқан орны,мекен жайы" дегенді де белгілейтін болды.
Сол сияқты "этос"ұғымы да бірте-бірте бастапқы мағнасына алшақтап, ортақтаса өмір сүрушілердің мекен - жайы ғана емес сонымен қатар бірге өмір сүру барысында олардың боында қалыптасқан мінез-құлық,іс-әрекет ұқсастықтарын білдіруші әдет,ғұрып деген мағыналарға ие болады.Сонымен, терминің шығу төркінінен орналасу аймағына, тіршілік салтына,өмір сүру дағдылаоына байланысты әр түрлі мінез - құлық ережелері, олардың өз ортасына лайықты жүріс-тұрысы, тыныс-тіршілігі қалыптасатындығын байқаған халық даналығын көреміз.
"Этика" терминін филосфия аясына тұңғыш енгізген әрі осы тақырыпта қаламын көсілте жазған адам адамзаттың ұлы ұстаздарының бірі-Аристотеь (б.з.д. 384-322 жж.)Ол "этика" деп этикалық ізгіліктерді зерттейтін ғылымды айтады.Бұл тұста еске сала кететін бір жайт - Аристотельдің ізгіліктер туралы негізгі қағидалары.Ол бойынша,адам бойындағы ізгіліктер екі негізгі түрден тұрады:этикалық және дианоэтикалық.Егер этикалық ізгіліктер адамның мінез құлқына, күш-қуатына жататын болса, дианоэтикалық ізгіліктер адамның ақыл-парасатына тиесілі дүниелер.Сөйтіп,Аристотель этикалық ізгіліктер құрамына:жомарттық, батылдық,шыншылдық, ал дианоэтикалық ізгіліктерге: ақыл,парасатты жатқызады.Этика үш бөліктен тұрады:а)теориалық этика; ә)нормативті этика; б)эмпириалдық этика;
Теориялық этика- этиканың негізгі ұғымдарын,оның зерттеу пәнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейді.
Нормативті этика-негізгі этикалық категорияларды;мейрімділік пен қатыгездік, ізгілік пен жауыздық, ар-ұждан, ұят, абырой,парыз және т.б. қарастырады.Эмпириялдық этика-белгілі бір кезеңдегі адамзат ұйымдарының нақты адамгершілік қабілеті туралы түсінік береді.Этиканың өзіндік мәртебесі бар философиялық ілім ретінде қалыптасуы антикалдық грек философиясының қойнауында жүзеге асқандығы туралы айтып өткен болатынбыз.Өзінің атауымен де, негізгі ұғымдық категориялармен де, мәселелік өрісімен де, этика Аристотельге қарыздар."Никомах этикасын","Эвдем этикасын","Үлкен этиканы" жазған ұлы ойшыл этиканы дамыта отырып,елге танытты.
Аристотель этикасында "құба төбел" немесе "алтын орда" ұстанымы ізгіліктерді анықтаушы маңызға ие болды.Өйткені Аристотельдің айтуынша,екі шеткі күлердің ортасын таба білгенде,яғни не асып-тасып кетпей, не жетпей қалмаудың дәл ортасынан өте ыңғайлы қасиетті ұстана білгенде адам ізгілікті болғаны.Ортағасырлық Батыс Еуропалық мәдениетте адамға болсын, әлемге болсын екі жақты, амбиваленті көзқарас қалыптасқан болаты.Биік-аласа,жоғары-төмен, Құдай қаласы-адамдар қаласы, пәктік-күнәқарлық, сәуле-қараңғы қапас, т.б.
Ортағасырлық христиандық мәдениеттегі ірі тұлға, азамзаттың ұлы ойшылдарының бірі-Әулие Августин (354-430 жж.) Ол христиандық кеменгерлердің әлемге әйгілі өкілі, "Құдай қаласы туралы", "Сырласу" сынды шығармалардың авторы.Адам әлемін екіге бөліп қарастырған християндық дінадмныңмәдентетіне болсын,өзіне болсын екі жақты қарым-қатынас қалыптастырды.Адам,бір жағынан ,күнәға белшесінен батқан,тәнінің ырқынан шығаалмайтын пақыр бейшара.Екінші жағынан,құдай шапағатынан бөленген рухаи тұлға. Осынау бір басын екі жақа тартқан кереғар пенде үшін Августин бұл дүниедегі жақсылық,мейірімділіктің көзі де,өзі де бөлек Құдай деп түсіндіреді.Ал нақты өмір,шындығында, күнделіті куә болып жүрген зұлымдықтың субстаницаналды негізі жоқ,біріқ оның көріністерінің адам өмірінде кездесуіне адамның жеке басының еркі жауапты деп таниды.
Ортағасырлық және жаңа дәуірлік Еуропаны байланыстырушы өтпелі кезең-Ренессанс (Қайта өрлеу) дәуірі христиан діні жаныштап,жөнді-жөнсіз қаралаған адамның жеке тұлғасын-жеке адамды ақтауға жол ашты.Ренессаныстық гуманизм антикалық гуманизммен салыстырғанда адамның қадір-қасиетін аспандатқан, оның жасампаздық мүмкіншілігін ғажайып деп тауып, Құдайға жақындатқан,жаңа сападағы гуманизм болды.
Негізгі эстетикалық категориялар.
Эстетика - (грекше aisthetikos - сезіну, сезімдік) - адамның дүниені эстетикалық тұрғыдын ұғынып - түсінуі заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Эстетика ғылым ретінде осыдан 5 мың жыл бұрын - Мысырда, Вавилонда, Үндістанда және Қытайда дүниеге келіп, Ежелгі Грекия мен Римде кеңінен дамыған. Демокрит, Аристотель, Эпикур, Лукреций Кар, т.б. өз еңбектерінде сұлулықтың объективті негізі - шындық өмірдің заттық қасиеттерінде, байланыстарында, қатынастарында, заңдылықтарында деп білді. Ал Платонға сәйкес, сұлулық дегеніміз абстрактілі, мәңгілік және өзгермейтін, сезімнен тыс идея, өнер туғызатын сезім иірімдері осы идеяның көрінісі ғана болып табылады. Қайта өркендеу дәуірі ойшылдарының, жазушыларының, суретшілерінің (Ф.Петрарка, Л. - Б. Альберти, Леонардо до Винчи, А. Дюрер, Бруно, Монтель, т.б.) еңбектерінде адамгершілік сипаттағы реалистік бағыттар дамыды. Ағарту дәуірінің теорияшылары ( У.Хогарт, Дидро, Руссо, Винкельман, Лессинг, Гердер), сондай-ақ олардың дәстүрлерін жалғастырушылар (Шиллер мен Гете) өнердің шындық өмірмен байланысын орнықтырды. Кант эстетикалық пікірдің мүлдем мүддесіздігі туралы қағида ұсынды. Ол сұлулықты пайдаға, көркемдік форманың толымдылығын - идеялық мазмұнға қарсы қойып, формалистік эстетикалық қызметті түсіндірген негіз ретінде тарихнама принциптері мен қарама-қайшылықтарды алды, мұның өзі оған эстетика.қызметті капиталитік. өндірістің қарама-қайшы сипатымен салыстыруға, эстетикалық ұғымның жай-жапсарын түсіну үшін еңбектің мағынасын анықтауға мүмкіндік берді. Алайда объективті идеалист бола отырып, Гегель өнерді абстракт. Рухтың бірінші және жетілмеген формасы ретінде айқындады. Фейербах сұлулықты тікелей заттар мен құбылыстардың физкалық. қасиеттерінен, ал эстетикалық сезімдер мен талғамдарды - биологиялық заңдылықтардан, адам табиғатынан алып көрсетуге тырысты. Эстетикалық орыс демократтары Белинскийдің, Чернышевскийдің, Добролюбовтың еңбектерінде реалистік өнер, заңдылық, өнердің идеялылығы мен халықтығы принциптерін жасау, т.б. мәселелерде көтерілді. Қазіргі философия ғылымында эстетика мәселесі мен міндеттері көбінесе мына жәйтпен айқындалады: адамның дүниені эстетикалық. тұрғыдан ұғынып-түсінуі бір-бірімен тығыз байланысты үш нәрседен тұрады: 1)объективті шындықтағы эстетикалық. ұғым; 2) субъективті эстетикалық ұғым (эстетика сана); 3) өнер (субъективті және объективті эстетика ұғымдардың бірлігі ретінде). Эстетика дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінудің объективті негізін адамдардың қоғамдық мәнісін және табиғат пен қоғамды өзгертуге бағытталған жасампаздық күштері ашылатын олардың шығармашылық қызметінің іс жүзіндегі көрінісі ретінде анықтайды. Негізгі эстетикалық категориялар - сұлулық пен сұрықсыздық, асқақтық пен пасықтық, трагедия және комедия болса, олар қоғамдық байланыста, адам өмірінің әрбір саласында - өндірістік-еңбек пен қоғамдық саяси қызметте, табиғатқа көзқараста, мәдениет, тұрмыста, т.б. жағдайларда дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып түсінудың көрінісі ретінде байқалады. Эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінудің субъективті жағы - ішкі сезімдерді, талғамдарды, бағалауды, күйзелістерді, идеяларды, мұраттарды, эстетиканы объективті өмірлік процестер мен қатынастарды көрсете бейнелеудің өзіндік формасы ретінде қарастырады. Үйлесімділік деп отырғанымыз-белгілі біртұтастықты құрастырып отырған бөлшектер элементерінің сыртқы қарама-қайшылық өлшеміне сай бірлігі.Сұлулық-материялдық және рухани дүниенің адамды ләззатқа бөлейтін сипаты, әсемдік, әдемілікпен тектес эстетикалық ұғым.Сұлулық объектілердің сыртқы және ішкі қырларын бірдей қамтиды.Ал әсемдік құбылыстардың сыртқы көзге түсетін және пішіндік ерекшеліктерін эстетикалық тұрғыдан қабылдауға жатады.
Сұлулықтың ең алдымен,тепе-теңдік,тұтастық,үйлесі мділік,ырғақтылық сынды,табиғи өлшемдерімен эстетикалық түсінуде адамның сезім мүшелерімен қатар,оның ішкі түйсігі мен ақыл-парасаты ерекше рөл атқарады.Пішіннің сыртқы сұлулығы оның ішкі мазмұнымен сәйкес келмеуі мүмкін. "Жылтырағанның бәрі әдемі емес" демекші керісінше, сыртқы сұрқысыздық пен сиықсыздық тасасынан жоғары жан сұлулығын кездестіру әбден мүмкін.Ізгілік пен жылылықтан алыс сұлулық кейпіне ежелгі қазақ аңыздарындағы Пері қызы, грек мифологиясындағы Нарцисс бейнелері жатады.Сыртқы сұлулықтан алшақтатып жіберуге мүлдем болмайды.Өмір мен өнерді рухани қуаныш пен ләззатқа бөлей отырып сұлулық, қоғамда зор танымдық және тәрбиелік рөл атқарады.Адам дүниені сұлулық үлгісінде қайта құруға ұмтылады.Адамның түрі де,жаны да, ойы да әсем болуы керек.
Асқақтық- жоғары құндылығымен адамды шаттық сезімге бөлейтін эстетикалық ұғым.Бірақ ол өзінің орасан зор күшімен және ауқымдылығымен адамның қабылдау мүмкіндіктерімен асып түсетін нәрселер мен құбылыстардың эстетикалық құндылығын білдіретін категория.Осы игерілмеген, кейде шамадан тыс қатерлі күштердің алдында тұлға еріксіз болып кетеді.Егер сұлулық еркіндік саласына жатса,онда асқақтық адамның салыстырмалы тәуелділік аймағында қалып қояады. Бұл жағынан асқақтық әрекет етіп отырған объектінің қабылдаушы субъектіден басымдылығын білдіреді.Табиғаттың орасан зор пәрменді құбылыстары, тарихи төңкерістер,тұлғалардың жанқиярлығы,рухани немесе әлеуметтік ерліктері мен ауқымды шығармашылығы адамдағы асқақтықтың объективтің бастауларына жатады.
Асқақтық күнделікті өмірдің кәдуілгі жүрісіне ретсіздік әкелуі мүмкін.Бұл шұғыл өзгерістер адамда кенетен пайда болған шаттану немесе тымсылдық үрейлену туғыза алады.Адам толық меңгергеннен кейін ғана асқатық әсемдікке айналады.Өнерде асқатық аумақты,алып зор туындылардан анық көрініс табады.Өнер тарихында асқақтық мәселесі алғаш рет антикалық мәдениетте шешендік өнердің тартымдылығы мен көтеріңкілігіне байланысты қойылды.Жаңа заман эстетикасында сұлулық пен асқақтықтың арасындағы айырмашылықтарға баса назар аударылады.Шиллер асқақтықтың математикалық(сапа,серпін,күш,әсер) бастаулаын атап өтеді.ХХ ғасыр эстетикасында асқақтық көркем мәдениеттің басты құндылықтарының біріне айналады.
Эстетиканың келесі бір маңызды категориясы-трагедиялық.Ең алдымен,трагедиялық категориясының объективті әлеуметтік мазмұнға ие екендігін есте ұстау керек.Трагедиялықты кең мағнада әлеуметтік дисагармоня деп те қарастыруға болады.Трагедиялықты еркіднік пен қажеттілік,сұлулық пен сұрықсыздық,асқақтық пен мешеулік күресі деп түсіну керек.Трагедиялықта тарихи тағдыр тұрғысынан қажет талап пен нақты іс жүзінде орындау мүмкін еместігінің арасындағы дәл осы мезетте шешілмейтін қайшылықтар көрініс табады.
Трагедияда қайшылықтар кейіпкердің қатты жан күзелісіне,көбіне қазасына апарып соқтырады.Бірақ трагедия адамдар жүрегінде қайғы-қасірет қана емес,сонымен ілесе жүретін оптимизм элементін де туғызады.Яғни трагедия жарық сәуленің,мейрім-шапағаттың,парасат пен ақылдың зұлымдықты жеңбей тынбайтындығы туралы үміт отын жағады.
Трагедиялық пен жоғарыда айтылан "катарсис" ұғымытығыз байланысты.Қатты күйзелістерді бастан кешіріп, қайғы-қасірет көру адамның сезімі мен санасын електен өткізіп , жан сарайын тазартады . Соның нәтижесінде ,адам бойында келеңсіз, жайсыз құбылыстарға деген өшпенділік туындап , ерік-жігер қаһармандығы шынығады. Трагедия парадокс деген осы.
Эстетикалық мұрат - белгілі бір кезеңнің эстетикалық санасын анықтайтын басымдылық ,доминанта .Эстетикалық мұрат дешеніміз - адамзат ұрпағының өз дәуіріне сай армандау, шырқау мүмкіндігі жайлы бүкіл ұғым-түсінігінің жиынтығы .Эстетиклық мұратты жүзеге асуға тиістілік деп қарастырса да жөн, өйткені ол қашан да болашаққа мегзейді, жан-жақты жетілген мүлтіксіз сұлулыққа жетелейді.
Айнала шындықты эстетикалық игеру барысында обьективті әлемнің субьективтік рухани-әлеуметтік тоғысуы жүзеге асады. Эстетикалық талғамға негізделіп, эстетикалық сезіиге жетелейтін эстетикалық мұрат категориясы - шындықты сұлулық заңыны байланысты игерудің субьективті жағын танытатын категориялардың бірі. Эстетикалық мұрат осы шындықты игеруші адам баласының рухани мәнін білдіреді. Рухпен қаруланған адам үшін кемелділік пен үйлесімділік өлшемі оның өзін қоршаған ортасы игеруге қажет талаптар болып табылады.
Эстетикалық мұрат белгілі бір дәуірдің эстетикалық санасын , яғни нені қалап , нені қаламайтынын анықтайтын фактор.
Эстетикалық мұрат -- өнер арқылы көрініс табады. Өнер - таза эстетикалық іс-ірекет болып табылатындықтан,яғни сұлулықтың өзі үшін жасалатындықтан, өнерден біз сұлулық мұратын әздейміз.
Эстетиклық сезім - шындықтағы өмір құбылыстарын немесе өнер шығармаларын эстетика тұрғысынан қабылдау үдерісінде болатын көңіл күй сезімі . Эстетикалық сезім осы қабылдау туғызатын өзіндік ерекшелгі бар күйзеліс болып табылады және әсемдік немесе асқақтық ,трагедиялық немесе комедиялық сезім ретінде көрінеді. Өнер шығармалары эстетикалық сезімді көркем образдар арқылы көрсетіп , көңіл күй тәрбиесін берудің пәрменді құралы. Олар адамдар үшін қуаныш пен шабыт көзі болуы тиіс.
Эстетикалық талғам - әр түрлі эстетикалық қасиеттерді көңіл күй сезімімен бағалау,ең алдымен,сұлулықты,әсемдікті ұсқынсыздықтан ажырата білу жөнінде қоғамда практика қалыптастыратын адам қабілеті.Өнер шығармалары бағаланатын эстетикалық талғам деп көркемдік талғамды айтады.Эстетикалық талғам шын мәніндегі сұлулықтан ләззат алу қабілетін, еңбекте,тұрмыста,мінезқұлықта,өнерд е әсемдікті қабылдап, жасау қажеттілігін білдіреді.Керісінше,нашар эстетикалық талғам адамның шындыққа эстетикалық көзқарасын бұрмалайды,оны нағыз сұлулыққа балайды, ал кейде адамның сұрақсыз нәрселерден ләззат алуына апарып соғады.Эстетикалық талғамның жетілуі оның өмір мен өнердің эстетикалық игіліктерді қаншалықты терең және жан-жақты танып білуімен сипатталады.Дамыған эстетикалық талғам қалыптастыру эстетикалық тәрбиенің аса маңызды міндеттерінің бірі.
Діл және ұлттық психология
Діл, менталитет - адамдардың белгілі бір қоғамдастығына тән, нақтылы тарихи-мәдени ортада қалыптасқан мінез-құлықтардың және іс-әрекеттердің біркелкі сипатын білдіретін ұғым. Діл мәдени бірегейленуімен және тұлғаның өзін-өзі белгілі бір мәдени ортада сезіну деңгейімен байланысты. Адам баласы тумысынан құндылықтар жүйесін (отбасылық, топтық, этностық, өркениеттік, т.б.), көбінесе, бәз қалпында, дайын күйінде қабылдайды. Еркін таңдау қабілеті, негізінен, шығармашылық қарымы, жасампаздық дарыны мол тұлғаларға тән. Осыған орай, ең алдымен, этностық сананың тұрақтылығын, дүниетанымының әмбебапты болатындығын ескерген жөн Діл "біз және біз емес" деген ажыратушы оппозицияға негізделеді.
Ділді оған табиғаты ұқсастау мәдени архетип пен ұлттық мінез-құлықтан ажырта білген жөн. Өзгермелі ортада тұлғалық тұрақтылықты жүзеге асыратын мәдени архетип тылсымдық, бейсаналы сипат иеленеді, ал таңбалардың, рәміздердің, мағыналардың пайымдалған жүйесін құрайтын діл саналы талқыға түсіп отырады. Yenлттық мінез-құлық мәдени архетиптермен бірге адамдардың қайталанбалы, табиғи, этнопсихолдық ерекшеліктері арқылы көрініс табады. Діл әртүрлі адамдардың дүниедегі заттар мен құбылыстарды біркелкі таңбалар мен рәміздер арқылы бейнелей алу қабілетімен ерекшеленеді. Осы біркелкілік адами қоғамдастықтардың ортақ табиғи-тарихи ортада қалыптасуымен де, мәдени сабақтастық нышандарымен де тікелей байланысты болады. Мысалы, еуразиялық Ұлы Даланы қоныстанған көшпелі халықтар ұрпақтарының ділінде көптеген ортақ белгілер бар.
Діл -- әлем картинасын жасайтын және мәдени дәстүр немесе қауымдастықтың бірлігін нығайтатын жалпы рухани көңіл-күй, нанымиланым, рух дағдысы, ойдың біртұтас жиынтығы Менталитет жеке және ұжымдық сананың өзіндік ерекшелігі бар деңгейлерін сипаттайды; бұл орайда менталитет -- өзгеше ойлау типі. Менталитет -- табиғат және әлеуметтік жағдайлар салдарынан туындайтын және адамның өмір әлемі туралы ұғым-танымын ашатын жалпылық менталитет терминін жанның негізгі орталық метафизикалық мәнін құндылықтар мен ақиқаттың түпдерек ретінде қарастыра отырып, американ философы Р. Эмерсан (1856) енгізді. Менталитет қоғамның мәдениеті, рухани өмірі бейнеленгенде белгілі бір дәуірдің филосафиялық, діни, саяси, эстетикалық теорияларында көрінетін метаұғым болып табылады.
Діл( орыс менталитет, латын mens-ақыл,ойлау,ой бейнесі,жан құрылымы)-ұжымдық және дара сана тереңдігінің деңгейі,жеке адамның немесе әлеуметтік топтың әрекетте,ойлауға,дүниені белгілі бір бейне қабылдауға және сезінуге дайындығының,құлшынуының және зауқының жиынтығы.
Ұлттық психология - философиялық және социологиялық әдебиетте көп талқыланып , зерттеліп келе жатқан категориялардың бірі. Солай болса да бұл ұғымның айналасында пікірталастар жиі болып тұрады. Біз ұлттық психология ұғымының мәнін түсіну үшін, оны төмендегідей бірнеше қырынан қарастырып көрейік .
Біріншіден , ұлттық психология қоғамдық (немесе әлеуметтік) психологияны құрайтын элементтердің бірі , оның құрамдас бөлігі болып табылады. Мұны түсіну қиын емес:қоғам түрлі әлеуметтік топтардан құралады.Ал әр әлеуметтік ерекшеліктері болады. Ұлтта - қоғамды құрайтын әлеуметтік топтың бірі. Осыдан ұлттық психологияның қоғамының психологиясын айқындайтын құрауш екендігі туындайды
Екіншіден,ұлттық психология ұлтаралық қатнастар идеологиясымен ұлттың құндылықтарға қатысымен бірге қоғамдық сананың маңызды құраушы болып табылады.Қоғамдық сана - қоғамның рухани дамуын барлық жақтарынан көрсетеді.Сөздің жалпылама мағнасын алып қарағанда, адамның мінезі дегенді-адамның тәртібі мен қылықтарына әсер ететін,оның тек өзіне тән,айқын көрініс беретін психологиялық нышандары деп түсіну керек.Сөздің қатаң мәнінде,мінез адамның еркі мен бағыттарында көрініс беретін,оның тұлғасының психикалық құрылымы ретінде айқындалады.
Жеке адамның мінезі ол өмір сүріп отырған әлеуметтік топтын мінезіне ұқсас болады,немесе керісінше, жеке адамның мінездерінен әлеуметтік топтың мінезі көрініс береді.
Ұлттық психология
Ұлттық мінез нышандары
Ұлттық мүдені түсіну
Ұлттық өзіндік сана
Ұлттық сезім
Өзінің ұзаққа созылған қалыптасу жолында қазақтар да өзге халықтар сияқты қәдір тұтуға жарайтын ұлттық-психологиялық кешендерді бойына сіңіріп келді.
Мүде деп(латын.interest)-дара адам, отбасы,ұлт немесе қоғам үшін қажетті маңыздылықты, адамдардың еркі мен әрекет бағыттарының объективтік және әлеуметтік жағдайларға сай айқындалуын атаймыз.Мысалы, адамдар өздерінің материялдық қажеттіліктерін өтеу үшін белгілі бір әрекет жасауға,еңбек етуге мүдделі.Адамның рухани дүниесіне де қатысты мүдделері де көп болады.Өмірлік қызметте адамдар тобына ортақ мүдденің болу құбылысы да жиі ұшырасып отырады.Ортақ мүдде белгілі бір әлеуметтік топқа енетін жеке адамдардың мүддесінен және олардың қоғамдық өмірдегеі орны мен атқаратын рөлінің әртүрлілігіне орай қалыптасқан әрекеттері мен істерінің шынайы себептерінен тұрады.
Ұлттық мүдде деп белгілі бір ұлт өкілдерінің бәрі үшін ортақ қоғамдық мүдделерін айтамыз.Қазақтардың ұлттық психологиясына тікелей қатыстылығыбар , ұлттың баршаға ортақ мүддесі дегенге келетін болсақ, оны әр кездегі әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің түсінуі мен оған сай әрекет етуінің әр түрлі болғандығын көрер едік .
Ұлтық мүддені сезіну-ұлттық психологияны қалыптастырушылардың бірі болып табылады.Мәселенің маңызы-ұлттық мүдденің өзінде емес, оны жеке адамның түсінуінде, сезімінде, сонымен әрекетке басшылыққа алуында болып отыр.
Ұлттық өзіндік сана дегеніміз-этностық сананың жоғары, күрделенген, жетілдірілген формасы.
Ұлттық қадір,ұлттық мақтаныш,ұлтқа тәнділікті сезіну бәрі қосылып келіп,адамның өз ұлтына деген эмоциялық қатынасын білдіретін,оның ойы мен әрекетіне мұрындық болатын психологиялық күйдің жиынтығын құрайды.Бұл үшеуі ұлттық психологияның құрамына енетін ұлттық сезім деп аталатын кешеннің құрамдас құраушы есебінде қарастырылады.
Ұлттық психологияны қалыптастыратын факторларға мыналар жатады:халықтың басынан өткен тарихы, ұзақ жылдар бойы айналысқан шаруашылық түрі, төлтума мәдениеті,ақпарат алмасу тілі,салттары мен дәстүрлері, тұрған жерінің табиғаты және климаттық жағдайлары, діні, әлеуметтік-демографиялық жағдайы. Ұлттық психология да халықтың санасына әбден орныққан құбылыс болып табылады, оны өзгерту өте қиын және ұзаққа созылады.
Ұлттық сезім үш элементтен тұрады.Оның біріншісі - ұлттық қадір . Бұл ұғым адамның өз ұлтын қадірлеу ,сыйлау,өзгелердің алдында оның беделін түсірмеу , ұлт өкілі ретіндегі адамның өзінің үнемі қадірің болуын ойлап әрекет етуі сиякты сезімдердің жетегінде жүруін көрсетеді. Бұл ұғымның сезімдік реңі басым.
Ұлттық сезімнің екінші элементі - адамның белгілі бір ұлтқа тәнділікті сезінуі болып табылады. Ол әр адам мен азаматтын өзінің белгілі бір ұлттың өкілі екендігін сезінуі көрсетеді. Ұлтқа тәнділікті сезіну белгілі деңгейде оның әрекетіне әсер етеді. Бұл- дүние жүзіндегі елеулі ұлт өкілдерінің бәріне тән қасиет.Ұлтқа тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен үндес болып келеді.
Ұлттық мақтаныш сезімді де әлеуметтік психологияда жиі ұшырасатын құбылыстардың бірі.Адам өзінің мемлекетінің жерімен,оның қазба байлықтарымен,бай мәдениетімен, қызықты тарихымен,ұлы адамдармен мақтанады.Бұлар- шет жұрттармен кездесіп-танысқанда тілге тиек болатын нәрселер.Өзгелер сияқты қазақ халқының да ауыз толтырып,мақтанып айтатындары аз емес.
Ұлттық психология және діл
(салыстырмалы сипаттама)
Діл
Ұлттық психология
Үстемдік етуші режимнің идеологиясы және құндылықтары,әлеуметтік сілкіністер
Географиялық орта,климат жағдайы,тарих,тіл,мәдениет,дәстүрле р,шаруашылық жүргізу түрі
Тарихи қысқа мерзім ішінде өзгереді.
Өзгеру үшін өте ұзақ уақыт керек.
Нақты бір ұлтқа қатысты.
Қоғамдық өркениеттерге қатысты.
Ұлттық мінез нышандары.
Ұлттық мінез туралы жалпы айта келе әр адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын қатынастарының жиынтығы, оның мінезін құрайды. Сөйтіп, әр адамда әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым - қатынас жасауының нәтижесі болып табылады. Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде ол сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарға сәйкес келмейтін кездерде болады.
Мінез - адамның негізгі өмірінің, бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол - көп қасиеттердің бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосынлысы, сонымен қатар адамдарды әр қырынан көрсететін қасиет.
Мінез дегеніміз - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттерімен ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез - кең мағыналы ұғым. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы - оның негізгі сапалары болып есептеледі.Рухани дүниесіне бай, қажеттері мен қызуғылыры, талғамы мен ой - өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейді. Бірқалыпты, тұрақты мінезі бар адам басқалардың жетегінде кетпейді. Жақсы мінезге тән сапалардың біріне оның байсалдылығы жатады.Мінез адамның басқа психикалық қасиеттері: қабілет, темпераментпен тығыз байланысты. Адамда қабілеттіліктің дамуы кейбір мінез бітістерінің болуын қажет етеді. Мінез қалыптастыруға ерік - жігердің қосар үлесі өте көп. Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен (мектеп, балалар мекемелері, оқу, қоғамдық ұйымдар және т.б.) тығыз байланысты. Осы айтылғандар мінездің дамуы үшін шешуші роль атқарады. Мінез өзгермейтіе тума қасиет емес, ол өмірде қалыптасады. Мәселен, ешбір бала туысынан еріншек не еңбексүйгіш, тәртіпті не ұстамсыз болып тумайды. Оның мінезі ұзақ уақыт өмір сүру барсында өмірдің сан - алуан ағымына қарай тәрбие үрдісінің ықпалымен қалыптасып отырады. Адамның нақтылы іс - әрекеті де мінез бітістерінің қалыптасуында шешуші роль атқарады. Адам өмір жолы мен әрекетінің сипаты түрліше болатындықтан, оның мінез бітістерінде басқа біреуде қайталанбайтын жеке ерекшелік көптеп кездесіп отырады. Типтік мінездер - белгілі тарихи қоғамдық жағдайлардың нәтижесі.
Қазақстан қауымының жалпы адамзаттық
қауымдастыққа кіруі
1.Жалпыадамзат өркениеті.
2.Ұлтқа қатысты маргинал топ.
3.Екі тілді бірдей меңгергендер(маргинал емес).
4.Жалпыадамзатқа қатысты маргиналдар.
Бұл дағдарыстан шығудың жолы жоқ емес.Оған ұлттың рухани бірлігін жасау арқылы қол жеткізуге болады.Оның формуласын қорытып шығару да қиын емес:екі маргиналдық топтың жақсы қасиеттерін біріктіре отырып,ұлттық-психологиялық бірегейлікті тұлғаның-зиялының моделін жасау керек.Ондай адамдар бізде бар.
"Зиялы-ұлттық мүдделерді мейілінше бедерлі бейнелейтін әлеуметтік топ",-деп жазады Президент Н.Назарбаев. Бұдан шығар қорытынды:ұлт өкіліне бірегейлік туралы сөз болғанда,ең алдымен,біздің санамызға зиялы қауым оралуы керек.
Әрине,қәзіргі қазақ халқы тек маргинал топтардан ғана тұрмайды.Ұлт өкілдерінің арасында ұлттық болмысынан да ажырамаған,жалпыадамзаттық өркениетке де қосыла алатын,екінші сөзбен айтқанда,нағыз ұлт зиялысына да жалпыадамзаттық өркеиет өкіліне де бірегейлі бірдей адамдар бар.Екі топтың өкілдері де ұлттық бірлік идеясын жақсы түсінеді, оған тырысады да.
Зиялының арасында шықан,ана тілінде білім алып, ауылдан шықса да,өркениеттен қағыс қалмаған;оқуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz