Мал шаруашылығы объектілерін салуды ұйымдастыру

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Ветеринариялық - санитариялық бақылау, қораларын жобалау және салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Сауынды сиырды азықтандыру және гигеналық азықтандыру аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Сауынды сиыр қора-жай нысандарын инфекциялық және инвазиялық аурулардан сақтаудағы профилактикалық, санитариялық-гигиеналық шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4.Сауын сиырларға арналған сал қора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І.Кіріспе.
Сиыр, ірі қара, мүйізді ірі қара -- сүтқоректілер класына жататын аша тұяқты, қуыс мүйізді, күйіс қайыратын жануарлар. Оның жабайы және қолға үйретілген түрлері бар. Қолға үйретілген Сиыр жабайы турдан тараған, ол біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бойы Еуропа, Азия, Африка құрылықтарында кең тараған. Сиырдың дене бітімі олардың өнімділік бағытына (сүт, ет) байланысты болады. Сүт бағытындағы Сиырдың денесі ұзын, сүйегі салыстырмалы түрде жіңішке, терісі жұқа, жұмсақ, түгі жылтыр, қарыны кең, басы мен мойыны ұзын, құрсағы мен желіні үлкен болады.
Сиырды ет және сүт алу мақсатында өсіреді. Бұлардың өнімі тұқымының ерекшелігіне, азықтандыру және күтіп бағу дәрежесіне байланысты. Сүтті сиыр тұқымының орташа өнімі жылына 3500 -- 400 кг, сүтінің майл. 3,6 -- 4%. Бір сауын маусымында 20000 кг сүт беретін (голланд тұқымы) сиырлар бар. Ең жоғары тәуліктік сауым мөлшері 82,2 кг (ярослав тұқымы). Сауылым мерзімі 280 -- 320 күнге созылады, суалу кезеңі 1,5 -- 2 ай. Тез жетілетін тұқымдардың ең мол сүт беретін кезеңі 4-тумасында.
Қазақстанда сүтті тұқымнан симменталь сиыры, алатау сиыры, әулиеата сиыры, қырдың қызыл сиыры, латыштың қызыл-қоңыр сиыры, т.б.; етті тұқымнан қазақтың ақбас сиыры, әулиекөл сиыры, герефорд, қалмақ сиыры, т.б. өсіріледі.
Ауыл шаруашылығында сүтті, сүтті-етті және етті ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор. Ірі қара малынан алынатын өнімнің түрі көп: сүт, ет және тері жатады. Ал, оның қиы топырақтың құнарлығын арттыру үшін қолданылады.
Жалпы мал шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60%-дан асса, ал Ресейдің солтүстік-батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы республикаларда және ауыр өнеркәсіпті тәуелсіз мемлекеттер достастықтарының аймақтарында бұл өнім 65-70%-ға дейін жетеді.
Сүт өнімі жағынан ірі қара мал басқа ауыл шаруашылық малдарына қарағанда көп алда. Көптеген алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда әр сиырдан жылына 7000 кг-нан артық сүт сауса, ал аса сүтті сиырлардан бір маусымда (305 тәулік ішінде) 27600 кг дейін сүт сауған, ол Кубаның Убре-Бланки атты сиыры тәулігіне 110,9 кг сүт берген. Бордақыланған төлдердің төулікте қосатын салмағы1500 г-нан да асуда.
Ірі қара малы өте төзімді және өмір сүретін орталығына тез бейімделгіш, сондықтан да әлемнің барлық аймақтарында өсіріледі Сонымен ТМД-ның 45- 50°С ыстықты аймақтарында және -60°С қысы өте аязды аймақтарда да өсіріледі.
Ірі қара малының қорыту органдарының ерекшеліктеріне байланысты клетчаткасы көп азықтарды жақсы қорытады, әрі қорытуы 55-60%-ға дейін жетеді. Жылқы мен шошқа малдарын алсақ олардың азық клетчаткасын қорытуы тек қана 18- 30%-ға дейін ғана жетеді.
Жаз айларында ірі қара жайылымды жақсы пайдаланып, өнім өндіріп, шаруашылыққа көп пайда келтіре алады.

Кейбір етті асыл тұқымды ірі қара малының бұқалары 20 жасқа дейін де шаруашылықта пайдаланылады, 23 жасқа дейін өмір сүре алады. Ғылыми деректер бойынша 35-40 жасқа дейін өмір сүрген сиырлар бар. Ал, орташа шаруашылықтарда сиырларды 10-12 жасқа, бұқаларды 7-8 жасқа дейін ұстайды, себебі бұл малдардың жасы ұлғайған сайын өнімі азайып, төлдеуі кеми бастайды.
Қазақстан Республикасында сүтті және етті тұқымды ірі қара малын дамытуда үлкен жетістікке жетті. Біріншіден ірі қара малының саны артуымен қатар малды асылдандыру мәселесі жөнделді. 1 қаңтар 1990 жылғы мәлімдеме бойынша ТМД-да ірі қара малының жалпы саны 118,3 млн басқа жетті деп. Қазақстанда жалпы ірі қара мал саны 9,7 млн-нан. Мал саны бойынша ТМД-да Үнді және АҚШ мемлекеттерінен кейін үшінші орында. Сонымен қатар ірі қара малының сапасы да жақсарды. 1932 жылы асыл тұқымды ірі қара малы 10%-ға жетсе, 1990 жылы 95%-дан асты. Сүтті ірі қара мал аймақтарында асыл тұқымды малдар өсіріледі. Аз уақыттың ішінде ТМД-да 12 ірі қара мал тұқы-мы шығарылды, оған Кострома, Сычев, Лебедин, Алатау, Әулиеата, қазақтың ақ бас т.б. ірі қара мал тұқымдары жатады. Сонымен қатар шаруашылықтағы сиырлардың сүттілігі, ал етке өткізген малдардың тірідей салмағы артты. Соның нәтижесінде ірі қара малының саны өсуімен байланысты сүт және ет өнімдері де кебейді.
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығыминистрлігінің деректері бойынша 2004 жылы ірі қара саны 5 млн 803,7 мың бас болса, оның ішінде сиырдың саны 2 млн 379,4 мың басқа жеткен. Ал 2010 одан 30% -ға түсіп кетті. Әрбір жыл сайын ірі қара басының саны көбеюге көңіл бөліп жатыр.

ІІ.Негізгі бөлім.
2.1.1. Ветеринариялық - санитариялық бақылау, қораларын
жобалау және салу.
Мал шаруашылығы объектілерін салуды ұйымдастыру. Қазіргі уақытта әр жеке шаруашылықтар малға арналған құрылыстарын өз қаржыларымен жүргізеді. Мал қораны салу ең алдымен тапсырыс (заказ) берушінің ұсынысымен жоба жасауға арналған тапсырмасын жасаудан басталады. Жобалауға тапсырма жасау-ол жұмыстың алғашқы кезеңі. Онда негізгі технологиялық міндеттер мен санитариялық-гигиеналық талап атап көрсетіледі. Олардың бәрі болашақ кәсіпорынның техникалық дәрежесін айқындайтын жобалық- сметалық құжаттар жасау үшін негіз болады.
Мал қораларының құрылыстары оларды жобалаудан басталады. Құрылыс салу және қалпына келтіру (реконструкция) үшін жобалау және зерттеу жұмыстарын қол қойылған келісім негізінде жобалау мен зерттеу ұйымдары жүргізеді.
Келісім шартта жобалау және зерттеу жұмыстарын орындау мен құны, оған қоса келісімді көрсетілген жұмыстар сметасы, заказ берушінің осы жұмыстарды қаржыландыруы туралы анықтамасы және оларды жобалау үшін бастапқы деректерді беретін графиг көрсетілуі тиіс.
Ветеринариялық - санитариялық бақылау қораларын жобалау және са-
лу барысында мына кезеңдер жүргізіледі:
Құрылысты техника - экономикалық тұрғыдан негіздегенде;
Құрылысқа жер таңдағанда
Жобаларға ветеринариялық - санитариялық тұрғыдан сараптағанда;
Құрылыс кезінде ветеринариялық - санитариялық нормалардың сақталуына бақылау жүргізгенде;
Қораны пайдалануға қабылдағанда.
Ветеринариялық - санитариялық бақылау әртүрлі нормативтік құжаттарға негізделіп жүргізіледі (СНиП 2.10.03. - 84"Животноводческие, птицеводческие и звероводческие здания и сооружения, НТП - Нормы
технологического проектирования. Технологиялық жобалау нормалары, ТЖН және т.б)
ТЖН - да (НТП) барлық малға керекті зоогигиеналық талаптарының барлығы анықталған: малдың ұстау жүйелері, табының мөлшері мен құрылымы қора қопсы номенклатурасы және т.б.
Мал шаруашылығының технологиялық жобалау нормаларын (ТЖН) салалық жобалау мен ғылыми-зерттеу институттары жануарлардың жеке түрлеріне, ірі нысандар мен жеке фермерлік шаруашылықтар үшін жасайды.
Нормалар:
Зоогигиеналық талаптарға сәйкес келетін мал шаруашылығын жобалау талаптары малды өсіру ерекшеліктерін, технологиялық элементтерді, ғимараттардың құрылымын анықтап;
Құрылымдық элементтерге, қондырғыларға, қажетті микроклимат параметрлерін қамтамасыз ететін жүйелерге және жануарлардың басқа да тіршілігіне қажетті жүйелер мен қоралардың номенклатурасын анықтап, белгілейді.
Санитариялық қорғау аймағы - мал қораларының қабырғасы мен немесе олардың шарбағымен елді мекен арасындағы территорияны қамтиды. Бұл территорияның негізгі міндеті - ферманы елді мекенде болатынжұқпалы аурулардан сақтау әрі мал фермасындағы кейбір зиянды факторлардан сақтау болып табылады.
Зооветеринариялық арақашықтық - ол әр түрлі мал шаруашылығы кәсіпорындарының өзара ең аз ара қашықтығы. Оның негізгі мақсаты - әр кәсіпорындарда байқалатын жарамсыз зиянды әсерлерін бір - біріне таратпау (шаң - тозаңды, микробтарды, газдарды және т.б.).
Мал шаруашылығы кәсіпорындарының және басқа да объектілердің өзара зооветеринариялық арақашықтығы шамамен 50-3000 м арасында уытқып отырады.
Құрылысқа араналған жер таңдау.
Мал шаруашылығы ысандатын тұрғызуға арналған жерді таңдау кезінде комиссия құрады, оның құрамына: жобаға тапсырыс беруші өкілдері, жобалау ұйымының,
территориалдық және жергілікті мемлекеттік мүшелер өкілдері, сонымен қатар, зооветеринариялық және санитариялы-эпидемиологиялық қызметкерлер кіреді.
Мал қолға қараған кезде зоогигиеналық шарттарды ұқыпты орындау үшін төсеніш қолданудың аса зор маңызы бар.
Малға арналған төсеніш қурғақ, таза, жумсақ және жылы болуға тиіс. Төсенішке түрлі сұйық заттар сіңеді, малдың денесінің зақымдануынан аман сақтайды, еденнің ойлы-қырлы жерін тегістеп, мал орнын жумсартады. Малға төсеніш салмаса, оның денсаулығына және өнімділігіне қолайсыз болады. Сиырдык төсенішін күнбе-күн алмастырып отырады. Қый үстінде жатуы оның жүнін ластайтындығын, денсаулығына зыянды әсер ететіндігін және жұқпалы, сондай-ақ глисті ауруларды таратуға көмектесетіндігін іске алып тұр.
Қи төсеніштердің құрылыстары.
Қыйды мезгілінде жыйнаудың және ояы қый тәккіште дұрыс сақтаудың малдың денсаулығын сақтау үшін аса зор маңызы бар. Мұнымен қатар, қыйды дурыс сақтағанда оның тыңайтқыштық қасиеті сақталады, бұл егін шығымдығын арттыруға көмекші болады.
Қыйды дұрыс сақтағанда жұқпалы және глисті аурулардың тарау мүмкіншіліктері азаяды.
Қый төккішті жасағанда зоогигиеналық мынадай талаптарды дұрыс орындау қажет:
1) қый төккішті мал қораларынан кем дегенде 100 метр жерде жасау керек;
2) қый төккішті жасайтын орын үйлердің және мал қоралары жағынан соғатын желдің (үнемі) ық жағында болуы тиіс;мұнымен қатар, қый төккіштер мал қораларынан төменгі беткейде және жерінен су өтпейтіи учаскіде, жауыи және көктемгі сулар жайылмайтын, су алатын жерлерден аулак, болуы керек;
3) қый төккіштіқ айналасына ағаш отырғызады.

Қи төккіш жасар алдында еңалдымен алаңды тегістеп, бетіне қалыңдығын 20 -- 30 сантиметр етіп балшық төсейді, оның үстінен бір қабат тас қалайды. Алаңның айналасынан ор қазылады. Таңдап алынған жер құрғақ, сәл биіктікте, тасқын не нөсерлі жаңбырдан соң су батпайтынболуы тиіс. Жер қыртысының құрамы ауа және су өткізгіш, түйіршік топырақты, сүзгіштік қабілеті төмендеу, көк-желек отырғызуға жарамды болуы тиіс.
Жер асты сулары 0,5м тереңдікте, су қабаттары 5м артық тереңдікте орналаксуы тиіс. Жерге қойылатын басты талап оның топырақтық инфекциялардан таза болуы. Құрылыс материалдарына қойылатын ветеринариялық - санитариялық талаптар. Жылу өткізгіштік - беткейлердегі температуралардың айырмашылықтарына байланысты бір беткейден екінші беткейге өзінің қалыңдығы арқылы материалдың жылуды өткізе алу қабілеті. Материалдың бұл қасиетін жылу өткізгіштік коэффициенті (h) дейді. h- коэффициенті қарама қарсы беткейлердің температуралардың айырмашылығы 1ºС тең, қалыңдығы 1м, ауданы 1м3 материалдан бір сағат ішінде өткен жылу мөлшеріне тең, ккал сағ·м2 · ºС. Қоршау конструкцияларына (қабырға, еден, төбе) жылу коэффицентінің негізгі жылу өткізгіш коэффицентәнің негізгі жылу өткізгіш коэффицентінен белгілі мөлшерде әрқайсысына жіберіледі. Жылу коэффиценті (К) жылу мөлшеріне тең, бір сағаттың ішінде 1 м2 қоршау конструкциясының ғимаратын әртүрлі Температурада ауада қарамақарсы бағытта 1.0 ккал (4,м2, 0 с). Мысалы: Силикаттық кірпіш 1,4 ккал (ч.м2.0 С) Жылу өткізгіш коэффицетінің негіздемесінде қорғау конструкциясының кері жылу өткізгішінің коэффицентін анықтаға болады. Жылу өткізгіштің көлемң кері пропорционалды.
Жылу қабылдағыштығы - қыздыру кезінде материалдың белгілі бір жылу мөлшерін сіңіре алу қабілеті.
Өртке тұрақтылығы - материалдың бұзылмай, өрт кезінде оттың әсеріне қарсы тұру қабілеті.
Суыққа тұрақтылығы - суға қаныққан материалдың бірнеше рет мұздатып, еріткенде бұзылмай, пішінін сақтау қабілеті.
2.2 Сауынды сиырды азықтандыру және гигеналық азықтандыру аспектілері
Ең бастысы малдың денсаулығы мен оның өнімділігінің азықтың мөлшері мен санитариялық тұрғыдан қауіпсіздігіне байланысты екені белгілі. Кейінгі кезде азықтың құндылығының төмендеуіне байланысты және де рацион құрамының тапшылығы мал денсаулығына зиян келтіруде және олардың өнімділігін азайтты.
Малды азықтандыру-олардың денсаулығына, өнімділігі мен сапасына тікелей әсер ететін сыртқы ортаның маңызды факторларының бірі.

Жануарладың азыққа деген қажеттілігі олардың тіршілігін қамтамасыз етуде, өсуі мен семіруі кезінде денеге жаңа ұлпалардың қалыптасуы мен жаңаруына, өнім өндіруге, репродуктивті қызмет пен денсаулықты сақтауға керектң энергия мен қоректік және биологиялық белсенді заттардың барлығымен анықталады.
Малды азықтандыру бәрінен де бұрын тиімді, әрі құнарлы болуы керек. Энергияға ғана қажеттін емес, сонымен бірге керегінше және дұрыс қатынасты түрлі қоректік заттарға организмге толық құнды белоктар, көмірсутегі, майларға, минералдық заттарға, микроэлементтер мен витаминдерге деген деген қажеттін қанағаттандыруға тиіс. Қабылдаған шикізатты тамақтық өнімге өңдейтін организм ретінде, азықтық қоректік заттар өнім ретінде.
Жалпы қоректілігі бойынша сауынды сиыр рационы қыста - 25 - 40% ірі, 20 - 30% шырынды, 40 - 50% құнарлы жемшептен құрастырылса, жазда - 15- 20% ірі, 35- 45% көк, 35- 50% құнарлы жемшөптен құрастырылады, яғни қысы - жазы олардың азығының 40 - 50% құнарлы жем үлесіне тиеді.
Азықтандырудың қажетті қуаттылығы мен құнарлылығын қамтамасыз ету үшін энергиялық қант қызылшасы мен витаминдік сәбіз, асқабақты, сапалы бұршақ және астық тұқымдастар пішенін, бұршақ тұқымдастар шөп ұнын, түрлі дән қосындысын, протеиндік азықтық ашытқы мен жануар тектес азықтарды енгізеді.
Енгізілген жеңіл қорытылатын тамыржемістілер рацион құрғақ затындағы қантты 9,4 - 12,4% - ға дейін жеткізіп, шөп ұны, сәбіз, асқабақ каротинмен байытады. Ас қорытуы дұрыс етуі үшін бұқа рационы құрғақ затында 20 - 25% шикі жасунық болуға тиіс. Оның ондай деңгейін қамтамасыз ету үшін сиырға қарағанда қарнының сыйымдылығы шектеулі бұқаға берілетін аумақты көкшептің бір бөлігін дегдітіп не кептіріп береді немесе жазғытұрым пішен жегізеді.
Сауынды сиыр денсаулығын сақтап, өнімінің сапасын төмендетпеу үшін сауынды сиыр азығына химиялық құрамы кедей, қоректілігі төмен сапасыз жемшөп (сабан, сапасы төмен пішен мен сүрлем, жем қалдығы, т. б.) пен техникалық азықтық қалдықтарды (сығынды, қойыртпақ, мезга, бөртпесі, т. б.) химиялық азот қосындыларын (карбамвд, аммоний суы, т. б.), уландырғыш заттары бар крест гүлділер ( рапс, мақта, т. б.) күнжарасы мен шротын тын қолдануға болмайды.
Мақта күнжарасында гликозид-госсиполды (барлық мал үшін у) табуға болады. Улану онымен ұзақ уақыт азықтандырғанда байқалады, өйткені госсипол организмнен өте баяу шығарылады (жиналу қасиеті мен), іш өту, тыныс алу ағзалары, қан тамыр жүйесінің зақымдалуын тудырады. Алдын алу үшін мынадай мөлшерде азықтандыру керек:
-- ipi қара мал -- 3кг-ға дейін; жылқы -- 2 кг; -- шошқа -- 0,5 кг; қой -- 0,2 кг.
Оны ауық-ауық рақионнан алып тастау қажет, сондай-ақ, 4 айлық жасқа дейінгі бұзауларға беруге болмайды. Улылық қасиеті 2 сағат бойы қайнатқан соң жоғалады. Зығыр күнжарасында, күнжараны жылы сумен өңдегенде синиль қыш-қылына айналатын линомарин гликозиді болады.
Малшаруашылық фермалар мен ғимараттарға қойылатын ветеринарлық-санитарлық талаптар. Фермалардағы ветеринарлық-санитарлық талаптардың орындалуын бақылауды ветеринарлық мамандар жүргізетінін білу керек. Ферма орны және ғимарат салатын құрылыс орны ветеринарлық-санитарлық түррыдан сәттi, ыңғайлы болуға тиіс, яғни ол жер өткен уақыттарда жұқпалы аурулар болған оқиғалармен байланысты болмауы керек. Малшаруашылық объектілерді бұрынғы өлексе қорымы, тepi шикізаттық кәсіпорын, қоян өcipeтін шаруашылық, аң өcipeтін шаруашылық және құс фермасы орнына салуға болмайды.
Құрылыс орнын жазық немесе сал дөңес, күн сәулесі мен жақсы қызатын жерден таңдайды. Ферма құрылысын басым жел бағытына бүйірімен орналастырады, ол ферма аумағынан ластанған ауаның тез аласталуына ықпал етеді. Жер асты сулары жер бетінен 2 м-ден әpi болуы керек. Ферма және жайылым аралығында тeмip жол, су арналары болмауға тиіс. Елді мекен мен ферманың арақашықтығы мүмкіндігінше кем дегенде 3 км болғаны жөн, сондай-ақ, жақын маңда ішуге және өндірістік мақсатқа тұтынуға жарамды су көзi болуы керек.
САУЫН СИЫРЛАРДЫҢ ЭНЕРГИЯҒА ЖӘНЕ ҚОРЕКТІК ЗАТТАРҒА ҚАЖЕТТІЛІГІ
Сиырлардың жоғары өнімділігінің алғышарты олардың энергияға, азотты, минералдық заттарға, дәрумендерге деген қажеттілігін дұрыс қанағаттандыру болып табылады.
Қоректік заттар азықтың энергиясы сиырлардың жоғары өнімділігін қамтамасыз етуде жиі шектеуші фактор болып табылады, өйткені олардың өмір сүруге, дене жылуының пайда болуына және сүт өнімдеріне тәуліктік қажеттілігі өте жоғары, ал көлемдік азықтың едәуір бөлігінде, әсіресе сапасы төмен жемдерде энергия бастапқы жасыл массаға қарағанда 12-13 аз болады.
Сондықтан рационның азықтарындағы энергияның жетіспеушілігінен жылдың жекелеген кезеңдерінде табын сиырларының едәуір санының өнімділігі төмендейді. Кітаптың бірінші бөлімінде салмағы 550-600 кг сауын сиырға тәулігіне 7500-8000 ккал нетто -- энергия, немесе 3,0 -- 3,2 к ЭКЕкрс, 1 кг сүт-орташа 712 ккал нетто-энергия , немесе 0,266 к ЭКЕкрс өмір сүруге қажет екендігі айтылған. Демек, 10 кг сүттің пайда болуына шамамен 7120 ккал жұмсау қажет, бұл өмірді қолдауға қажетті энергия мөлшеріне тең; 20 кг сүтті үрлеуге -- 14 240 ккал, ал 30 кг-21 360 ккал тәулігіне.
Энергияның негізгі көзі-көмірсулар (тез еритін қант, крахмал және клетчатка). Микроорганизмдер қызметінің және басқа факторлардың әсерінің (жемнің түрі, өсімдік вегетациясының фазасы, лигниннің құрамы) арқасында жекелеген көмірсулардың қорытылуы 38-80% шегінде ауытқиды. Төмен сіңірілу негізінен талшық құрамының жоғары болуымен анықталады. Осыған байланысты тәулігіне 10 кг сүт өнімділігі кезінде органикалық заттың қорытылуы орташа есеппен 67% құрауы тиіс. Бұл, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.