Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танылуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танылуы
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 75 бет, 47 дереккөз қолданылған.
ҰЛТТЫҚ ТІЛ БІЛІМІ ҚАЛЫПТАСА БАСТАҒАН КЕЗЕҢДЕГІ СЫН ЕСІМНІҢ ТАНЫЛУЫ
Мақсаты:
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелу ерекшелігін көрсету;
- сын есімнің жеке сөз табы ретінде танылуының ерекшелігін айқындау;
- сын есім туралы зерттеулер жүргізген ғалымдардың еңбектерін, ұстанымдарды талдау;
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелуін ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі зерттеушілердің ұстанымдарымен салыстыра талдау;
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелуін бүгінгі таңдағы зерттеулермен салыстырып, ұстанымдарын нақтылау;
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелуінің ерекшеліктерін, ұстанымдарын, бағыттарды көрсету.
Объект - сын есім.
Пән - морфология.
Нәтижелері:
- ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған және қазіргі кезеңдегі сын есімнің зерттелуіндегі ерекшеліктерге назар аударылды;
- Мағыналары, мән-маңызы, функциясы айқындалып, тіл біліміндегі орнына талдау жасалды;
- Сын есім мен оның шырай категориясының қазақ тілінің грамматикасының айтарлықтай бөлігін құрайтындығы анықталды.
- Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танылуы айқындалды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 СЫН ЕСІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Сын есімнің дүниетанымдық және лингвистикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде сын есімді зерттеген ғалымдар, ұстанымдары, ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 ҰЛТТЫҚ ТІЛ БІЛІМІ ҚАЛЫПТАСА БАСТАҒАН КЕЗЕҢДЕГІ СЫН ЕСІМНІҢ ТАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.1. Сын есімді танып-танытудағы кейінгі ұстанымдармен сабақтастығы ... ... . 34
2.2. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған зерттеушілердің ұстанымдарының инновациялық парадигмалармен сәйкестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл біліміндегі сын есім арнайы сөз табы ретінде өткен ғасырдың ХХ жылдарынан бастап зерттеліп, танытыла бастады. Оған дейін көбінесе орыс, татар ұлтынан шыққан түркітанушы ғалымдар түркі тілдеріндегі сын есім категориясын түркі тілдері грамматикасына қатысты еңбектерінің арасына қосып, зерделеп, оның жеке сөз табы бола алатын мүмкіндігі мен бұған қатысты түйткілдерді де ашық айтып көрсеткен болатын. Мәселен, М. Казем-бек түркі-татар тілдерінің грамматикасына арналған еңбегінде сын есімге қатысты көптеген мысалдар келтіріп, олардың грамматика саласында алатын орнына қатысты ғылыми тұжырымдарын жеткізді. Казем-бек өзінің еңбегінде сын есімнің шырайларына да тоқталып, оларды жай шырай, салыстырмалы шырай мен күшейтпелі шырай деп көрсетті. Казем-бектен кейін түркі тілдеріндегі сөз таптары мәселесі А.Н. Кононов, Н.К. Дмитриев, И.А. Батманов т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды. И.А. Батманов сын есімнің кейде заттанып, зат есімнің функциясын да атқара алатынын ескерте отырып, оның дербес сөз табы бола алатындығын көрсетті. Ал профессор А.Н. Кононов болса, түркі тілдес халықтардың көбісінде кездесетін -рақ жұрнағының қазіргі Түркияда тіршілік ететін түрік халқының тілдік жүйесінде кездеспейтіндігін тілге тиек ете отырып, түркі тілдерінде сын есім жоқ деген көзқарас білдірген еді. Сын есімнің -рақ, -рек жұрнағы М. Казем-бектің еңбегінде де басым түрде қозғалған. Дегенмен бұған қарап, түркі тілдерінде оның ішінде қазақ, өзбек, қырғыз тілдерінде сын есім категориясы жеке сөз табы бола алмайды деу қисынға келмейтін еді.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқының арасынан тілдің дыбыс жүйесін, грамматикасын зерттеп, арнайы зерттеу тақырыбына айналдырған ғалымдар шыға бастады. Олардың басында ұлт ұстазы атанған, қазақ тілтану саласы мен әдебиеттану ғылымының негізін салған Ахмет Байтұрсынұлы тұратыны сөзсіз. А. Байтұрсынұлы өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары сан мәрте басылып, қазақ халқының сауатын ашу мақсатына қызмет еткен Тіл - құрал деген маңызды еңбегінде сын есім мәселесін арнайы зерделеген. Ол сын есімнің екіге, тек сыны, сыр сыны деп бөлінетіндігін көрсетеді. Бұл қазіргі қазақ тіліндегі сапалық сын есім, қатыстық сын есім деп жүйелеуге жақын келеді. Ғалым сын есім жайлы мәліметтерді бергеннен кейін оқушылардың оны ұғынып, меңгеруіне жол ашу үшін арнайы тапсырмалар береді. Сонымен қатар А. Байтұрсынұлы сын есім тудыратын жұрнақтардың қызметіне арнайы тоқталып, оларды мысалдармен жазып көрсетеді. Оның еңбегінде көрсетілген кейбір мәселелер ескіргеніне қарамастан, бұл кітап ХХ ғасырдың басындағы қазақ тілінің зерттелу, таныстырылу деңгейін көрсетуде үлкен маңызға ие. Сонымен қатар А. Байтұрсынұлы қалыптастырып орнықтырған тіл біліміне қатысты терминдердің әлі күнге дейін қолданыста болуы оның еңбегінің өлшеусіз екендігіне айғақ бола алады. А. Байтұрсынұлымен қатар бұл салада Қ.Жұбанұлы да барынша қызмет етті. Қ. Жұбанұлының Қазақ тілінің грамматикасы деген кітабында сын есім туралы да кеңінен сөз болған. Қ. Жұбанұлы сын есімнің заттану құбылысына да назар аударады. Оған сәйкес, көптеген есім сөздер жіктелу, септелу, тәуелдену мен көптелу барысында заттанып кетеді. Бұл тұрғыдан Қ. Жұбанұлының да, А. Байтұрсынұлының да ойлары бір жерден шыққан. Қ. Жұбанұлы сын есімнің заттану үдерісінің көбінесе ауызекі стильге, жыраулар поэзиясына, мақал-мәтелдерге, яғни поэтикалық тілге тән болып келетіндігін алға тартады. Әрине, ғалым кейбір мәселеде А. Байтұрсынұлының сын есімді классификациялануына қатысты сындарын айтады, бірақ бұл сынның қазақ тілінің дамуын көздеген шынайы жанашырдың сыны екендігі байқалады. Қ. Жұбанұлы сын есім мен зат есімді айыру мәселесінде тек А. Байтұрсынұлын ғана емес, Т. Шонанұлын да сынаған болатын. Т. Шонанұлы өткен ғасырдың басында Алаш қайраткерлерімен қосылып, жаппай сауат ашу ісіне белсенді қатысқан ағартушы. Ол негізінен қазақ тілін үйретудің, оқытудың әдістемесіне қатысты еңбектер жазған. Бұлар, атап айтқанда, Үлкендер үшін қазақ тілінің оқулығы, Қазақ тілі. Грамматика мен емле, Жаңалық (әліппе), Жаңалыққа жетекші, Емле мен оқу және Үлкендер үшін қазақ тілінің оқұулығы әдістемелік оқу құралдарынан тұрады. Әсіресе оның қазақ тілінің емлесіне байланысты іргелі ойларын айта отырып, сын есімнің мәселесін де қозғауы бүгінгі қазақ тілінің стилистикасы үшін де қажетті. Мәселен, оның -лық, -лік, -дық, -дік қосымшаларының көбінесе басы артық екендігін ескерте келіп, оны тезірек шешіп алу керектігін ескертуі қазіргі кезде баспасөз бен іс-қағаздары стиліндегі осыған қатысты қателіктерді сараптауға оң әсерін тигізетіндігі даусыз. Өкінішке орай, Кеңес өкіметінің қанқұйлы саясатының кесірінен осы ең маңызды үш тілтанушы ғалым құрбан болып кеткендіктен, олардың көтерген өзекті мәселелері әрі қарай жалғасын таппай қалды. Бірақ 1930-1980 жылдардағы қазақ тіл білімі саласында еңбек еткен Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, А. Ысқақов сияқты ғалымдар сын есімнің жеке сөз табы ретінде қалыптасуына, олардың сөйлем мүшесі ретінде атқаратын қызметіне, өзара жіктелуіне назар аударып, көлемді монографиялар мен диссертациялардың арқауына айналдырды. Ғ. Мұсабаевтың сын есімді негізгі сөз табы деп көрсетіп, оны ең бастауынан бастап зерделеуі сын есім саласында ғылыми тұжырымдардың қалыптасуына ықпал етті. Ғалым сын есім мен оның шырайлары мәселесінде тұшымды ойлар айта білді. Дәл сол сияқты С. Исаев та Қазақ тілі деген еңбегінде сын есімді басқа сөз таптарынан ерекшелеп тұрған алты түрлі қасиетін көрсетеді. Оның құрамы жағынан негізгі және туынды болып екіге бөлінетіндігін келтіреді. Профессор А. Ысқақов өзінің зерттеуінде сын есімнің шырайларына назар аудара отырып, олардың жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы шырай түрінде төртке бөлінетіндігін айтқан болатын. Ол шырай жұрнақтарының бірінің үстіне бірінің жалғанып келе беретіндігін дағдылы құбылыс деп есептейді.
Аталмыш ғалымдардан басқа Кеңес кезеңінде Ж. Шәкенов, Ә.Төлеуов, М. Томановтар қазақ тілінің тарихи грамматикасы құрамындағы сын есімнің орны мен маңызын көрсетуге айрықша еңбек сіңірді. Ж. Шәкенов Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы деген еңбегінде сын есімнің синтаксистік, яғни сөйлем мүшесі ретіндегі функциясын талдап көрсетеді, шырайларын жіктейді. Ал М. Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты екі томдық зерттеуінде көне түркі тілдерінің құрамындағы сын есім категориясының көрінісін пайымдайды.
Ұлттық тіл білімі қалыптасқаннан кейін қазақ тіліндегі сын есім жаңа биікке көтеріліп, бұл салада бірқатар зерттеулер жасалды. Осының өзі қазақ тілінде сөз таптарын зерттеу, оның ішінде сын есімді зерделеу және таныту мәселесінің маңызды орын алатындығын дәлелдейді.
Жұмыстың өзектілігі. Кез келген тілдің грамматикалық категорияларының ішінде сөз таптары айрықша мәнге ие. Олардың бір-бірінен ажыратылуы, функциясы, қосымшалар жалғанған кездегі өзгеріске ұшырауы, сөзжасам үдерісіне қатысуы көптеген зерттеулер нысанына айналған. Ал сөз таптарының ішінде сын есімнің үлесі үлкен екендігін ешкім де жоққа шығара алмайды. Сын есімнің негізгі және туынды түрлерін, сапалық және қатыстық сын есімді анықтап, сөз тудыратын қосымшаларын айқындау тіл байлығын арттыра түсетін айғақ бола алады. Қазақ тіл білімінде сын есім ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейін зерделеніп, бағаланып, танытылып қойған еді. ХХ ғасыр басындағы қазақ тілтанушы ғалымдары сын есімді оқу-ағарту саласымен байланыстыра отырып зерттесе, бұл үрдіс Кеңестік кезеңде ғылыми сипат алды. Ғ. Мұсабаев, Ж. Шәкенов сын есімді дербес сөз табы тұрғысынан бірінші рет толық зерттесе, А. Ысқақов, Ә. Төлеуов сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтарын арнайы қарастырып, оның түрлі жасалу үлгілерін көрсеткен. Түркітанымнан А.Казем-бек, Н.К. Дмитриев сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтарын арнайы қарастырып, оның түрлі жасалу үлгілерін көрсеткен. Біздің жұмысымыз олардың сын есімге қатысты көзқарастарына, ғылыми тұжырымдарына назар аударатындықтан, өзекті сипатқа ие.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі сын есімнің зерттелу ерекшелігін көрсету.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер көзделді:
сын есімнің жеке сөз табы ретінде танылуының ерекшелігін айқындау
сын есім туралы зерттеулер жүргізген ғалымдардың еңбектерін, ұстанымдарды талдау
ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің зерттелуін ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі зерттеушілердің ұстанымдарымен салыстыра талдау.
ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің зерттелуін бүгінгі таңдағы зерттеулермен салыстырып, ұстанымдарын нақтылау
ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің зерттелуінің ерекшеліктерін, ұстанымдарын, бағыттарды көрсету
Зерттеу нысаны. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің грамматикалық категория ретінде орнығуы, зерттелуі-зерделенуі және танытылуы. Сын есімді жеке сөз табы ретінде қарастырған ғалымдардың көзқарастары мен пікірлері.
Зерттеу дереккөздері. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танытылуы мәселесінде зерттеулер жүргізген М. Казем-Бек, А.Н. Кононов, Н.К. Дмитриев, И.А. Батманов, П.М. Мелиоранский, Н.И. Ильминский, Н.П. Дыренкованың т.б. түркологтар мен Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, А. Ысқақов, Қ. Өмірәлиев, М. Томанов, Ә. Төлеуов, Ә. Болғанбаев, Ж. Шәкенов сынды қазақ тілінің грамматикасы саласында өнімді еңбек еткен ғалымдардың еңбектері, мақалалары, зерттеулері, монографиялары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қазақ тіл білімі саласындағы сын есімге қатысты А. Байтұрсынұлы, Е. Омаров, Қ. Кемеңгерұлы, Қ. Жұбанұлы, Т. Шонанұлы сынды ғалымдардың сын есімге қатысты ұстанымдары айқындалды.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі зерттеушілердің сын есімді тануға қатысты ұстанымдары өздеріне дейінгі және кейінгі ғалымдардың еңбектерімен салыстырылып, өзіндік ерекшеліктері көрсетілді.
ХХ ғасыр басындағы зерттеушілердің сын есімді танып-танытудағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары көрсетілді.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімді зерттеген ғалымдардың ғылыми тұжырымдары ұлттық танымға негізделгені айқындалды.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі зерттеушілердің ұстанымдары мен қазіргі қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттармен салыстырылып, сабақтастығы көрсетілді.
Қазақ тіл білімінде сын есімді танып-танытуға байланысты түрлі ұстаным, бағыттар қалыптасқаны айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі тілтанушы ғалымдардың еңбектеріндегі ой-пікірлер мен тұжырымдар құрайды. Зерттеудің теориялық қағидаттары мен түйіндерін беруде қазақ ғалымдары А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, Т. Шонанұлы, Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, А. Ысқақов, Ж. Шәкенов т.б. қазақ ғалымдарының теориялық пікірлері басшылыққа алынды. Бұл жұмыстың методологиялық негізіне келсек, Қазақ тілінің грамматикасы, Қазақ тіліндегі сөз таптары арнайы курстарында оқытуға болады.
Зерттеу әдісі. Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізін анализ, синтез, құжат талдау, шолу, әдебиеттер бойынша зерделеу, салыстыру, жинақтау сияқты әдіс-тәсілдер құрайды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 75 бетті құрайды.
1 СЫН ЕСІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Сын есімнің дүниетанымдық және лингвистикалық сипаты
Қазақ тілінде сапа - іргелі, негізгі концептілердің бірі, заттар әлемін танудағы негізгі ұғым болып табылады. Бұл сапа концептінің грамматикалық объективтенуінен де байқалады. Сапалық белгіні білдіретін сөздердің грамматикалық топтарын сын есім категориясының түзілуіне негіз болады.
Сын есімдер арқылы адам бейнесін сипаттауда адамның өзін қалай танитынын көрінеді. Сын есімдер заттың, болмыстың сапасын білдірумен қатар сапаның түрлі белгілерін нақтылай түседі. Сын есімдерде халықтың белгілі бір қауымдастықтың көп ғасырлық тәжірибесі болып табылады. Қазақ тілінде сын есімдер грамматикалық көрсеткіші бар, ерекше парадигма түзген дербес грамматикалық топ ретінде қалыптасты. Қазақ тілінде сын есімдер ертеден қалыптасқан грамматикалық қатарына жатады, заттардың белгілерін (сапалық, қатыстық сын есімдер арқылы) көрсете отырып, зат есімдерді айқындайтын сөздер тобы ерекше категория ретінде қалыптасады. Ол зат есімдерді айқындай отырып, жиі қолданылумен және көптілігімен ерекшеленеді.
Сын есімдер арқылы адам бейнесі айқын көрінеді. Тілдің антропоөзектік ұстанымы сын есімдердің лексика-семантикалық жүйесінде айқын көрініс тапқан. Адамның тілдік бейнесі сыртқы (анатомиялық) және ішкі (интеллектуалды, адамгершілік, ментальді, эмоционалды) параметрлері бойынша айқындалады. Адам бейнесі көбінесе ішкі (ментальді) сипатына негізделеді. Қазақ ғаламының тілдік бейнесінде адам сыртқы және ішкі қырларымен тұтастықта (ұлты, жасы, әдеті, мінезі) сипатталады. Ғаламның тілдік бейнесінің көрсеткіші ретінде сын есімнің ерекшелігін зерттеу арқылы адамның ақиқат болмысты тану ерекшеліктері көрінеді, тілдік таңбада көрініс тапқан ғалам бейнесінің санадағы көрінісі байқалады. Сын есімдер адамдардың когнитивті тәжірибесінде ерекше мәнге ие, себебі ол тілдік санада шынайы болмыстың атрибутивті портретін қалыптастырады. Сын есім семантикасы сапа концептінде көрініс табатын белгілер жиынтығы ретінде әлем туралы білімдердің көрінісі болып табылады; онсыз адам затты тани алмайды, яғни заттың белгілерін, ерекшелігін анықтай алмайды. Сын есімдер сөйлесімнің мәні ғана емес, сонымен қатар әлемді танып-түсінудің де негізі болып табылады. Заттың белгісін білдіретін сөз табы ретінде сын есімді когнитивті тұрғыдан сипаттап, семантикалық және лингвомәдениеттанымдық ерекшеліктерін айқындау арқылы сапа концептінің өзіндік сипаты айқындалады.
Әлем этномәдени ерекшеліктерге байланысты түрліше танылып, түрліше сипатталады. Қазақ ғаламының тілдік бейнесінің өзіндік ерекшелігін түзіп, осы категория арқылы берілетін болмыс қазақ дүниетанымындағы орнын көрсетеді. Сол себепті сын есімдердің тілдің грамматикалық құрылымдағы орны ерекше. Қазақ тіліндегі сын есімдер ғаламның тілдік бейнесінде сапа белгісін білдіреді. Сын есімдерде белгілі бір зат туралы ақпарат берілумен қатар оның өзіндік белгісін, ерекшелігін де көрсетеді. Қ.Жұбанов сын есімді былайша сипаттайды: Сын есім деген заттың не істің сыпат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын, анықтауыш болғанда анықталушысы мен өзінің арасына зат есім анықтауышты амалсыз салатын, сан есім анықтауышты еркін салатын түбір... [2].
Сапа концепті қазақ ғаламының тілдік бейнесінде түрлі тәсілдермен беріледі. Сапа концептінде қоршаған әлем туралы ақпарат көрініс табады. Қоршаған ортаны адам сезім мүшелері арқылы қабылдап, түйсінеді. Ғаламның сапалық белгісі сенсорлық жүйе арқылы байқалады (иіс, дәм, көру, есту, сезіну). Адамның сенсорлық қабылдауы А.Байтұрсынұлы еңбектерінде толық қамтылған: Зат тегінде екі түрлі: біреулері - көзге көрінетін, құлаққа естілетін, мұрынға иіскелетін, тілге татылатын, денеге сезілетін деректі заттар, екіншілері - көзге көрінбейтін, құлаққа естілмейтін, мұрынға иіс келмейтін, тілге татылмайтын, денеге сезілмейтін, адам ақылмен ғана білетін дерексіз заттар. Сол деректі һәм дерексіз заттардың атын көрсететін сөздерді зат есім дейміз. Ғалым тұжырымдары Н.Уәли еңбектерінде де сабақтастық тапқан, зерттеуші сенсорлық қабылдау дәмбейне, иісбейне, көзбейне, тәнбейне (ыстық, суық, қатты, жұмсақ т.б.), естілімбейне арқылы жүзеге асатынын айтады [7, 49-б.]. А.Байтұрсынұлы, Н.Уәли, Қ.Рысберген еңбектеріндегі адамның сенсорлық қабылдауына қатысты жіктеулерін оқулық авторлары ескеріп, деректі және дерексіз зат есімдерді топтастыруда сезім мүшелері түгел қамтылуы керек деп ойлаймыз.
Сапа концептінің қазақ ғаламының тілдік бейнесінде орталық - шет ұстанымы бойынша сараланған өріс құрылымы бар. Қазақ тілінде көзбен көруге болатын, сезуге болатын (түрі), эмоционалды-ментальді сын есімдер жиі кездеседі, естілетін, дәмді білдіретін, иіс мүшелері арқылы байқалатын белгілерді сипаттайтын сын есімдер әлдеқайда аз. Басқа сезім мүшелері арқылы сипатталатын, сын есімдермен салыстырғанда, иісті білдіретін сын есімдер біршама нақты. Мысалы: Бұлардың қызметтері: пәтер ісін, азық-түлік иісін басқару, босқындардың санын, атын-жөнін жазу, киіндіру, балаларын оқыту, қызмет тауып беру, керек орнында жөн көрсету, ауруларын емдету һәм жәрдем ақ шараларға не болып, тиісті орнына беріп тұру (М.Дулатов, Шығ.). Дәні ащы, иісі бас айналдырады (М.Қажымұратов, Пайдалы өсімдік.). Жоңышқа, жусан, тарлауыт, бетеге сияқты жақсы шөптер бұл жақта кенжелеп пісіп, жаздың орта шенінде ғана бас жарып, хош иісін таратады (Ж.Жұмақанов, Үш бәйтерек).
Көп жағдайда иістің белгісі заттың өзімен бірге сипатталады: гүл иісі, түтіннің иісі, хош иіс, жұпар иіс... Сондықтан аңқыған, мүңкіген, сасық, бықсық, бұрқыраған сияқты сын есімдер тіркескен сөзімен жанаса, қабыса байланысса, зат есім матаса байланысқанмен, анықтауыштық қатынаста жұмсалады (гүл иісі, түтін иісі, жусан иісі). Дәмді білдіретін сын есімдер көбінесе жалпы мәнде келеді. Бұл - сапа концептінің берілу ерекшеліктері.
Сын есімдерден когнитивтік үдеріс ретіндегі тілдік концептуалдану және категориялану ерекшелігі айқындалады. Сапа категориясы танымның маңызды категориясы болып табылады. Сөздердің адъективті тобы қазақтың дүниетанымын, әлемді тану ерекшелігін көрсетеді. Сын есімдердің этномәдени сипатын айқындаудың маңызы ерекше. Этномәдени семантика, атрибутивті лексиканың грамматикалық тобын талдау арқылы ғаламның тілдік бейнесі айқындалады. Сол сияқты қазақты құраған ру-тайпалардың өте әріде болған тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына, оның ішінде мал шаруашылығының жақсы дамып отырғандығына қарай қазақ тілінде малға қатысты сөз қазынасы өте мол.
Тілдің концептуалды жүйесі әркелкі, әртүрлі концептілер жиынтығынан құралады. Қазақ тілінде сапа негізгі (іргелі) концепт болып табылады, сол арқылы грамматикалық объективтену ерекшеліктері көрінеді. Объективті болмыстың сапалық ерекшеліктерін білдіретін сөздердің грамматикалық тобы қалыптасады. Қазақ тілінде сын есімдердің ерекше грамматикалық формалары бар, бұл концепт қазақ ментальділігі үшін ерекше маңызды. Қазақ тіліндегі сын есімдерге талдау жасау негізінде когнитивті тіл білімінде грамматикада іргелі, негізгі концептілердің көрініс табатынын байқауға болады. Қазақ тілінің ғаламның тілдік бейнесінде сапа концепті өзіндік өріс құрылымы бар өріс орталығын құрайды.
Ғаламның тілдік бейнесіндегі адамның түсінігі - адамды сипаттау арқылы оның жас ерекшелігі, ұлты, әлеуметтік күйі, мінезі т.с.с. көрінеді. Сын есімдердің семантикасы арқылы стереотипті ассоциациялар (баламалар) айқындалады. Сапа концептінен сөйлеушінің психологиялық мені, көзқарасы, ұстанымы анық байқалады. Н.Уәли бастапқы номинатив (үлкен ат) пен қосалқы номинативті (есік пен төрдей ат) өзара салыстырып, өзіндік ерекшеліктерін ете келіп: Бастапқы номинатив те, қосалқы номинатив те ақиқат дүние үзігін бейнелейтін таңбалар. Бірақ бастапқы номинативтер субъектінің ақиқат дүние үзігіне салғырт қатынасын, бейтараптығын білдірсе, қосалқы номинатив субъектінің (сөз субъектісінің) белгілі бір объектіге белсенді қатынасын білдіреді. Субъектінің белсенділігі тілдік таңбадағы коннотатив мағына арқылы айқын аңғарылып тұрады... Ғаламның тілдік бейнесібейнеленетін объектінің ғана емес, оны бейнелеуші субъектінің позициясына байланысты. Осымен байланысты әлеуметтік-типтік позициялар жүйесі, көзқарас, баға беру тәрізділер таңбалық бейнелеуде ұлттық ерекшелік ретінде қоса жүреді, - деген тұжырым жасайды [7, 52-б.].
Қазақ салтында жақсы мінез - адамның кісілігін танытатын негізгі қасиеттердің бірі. Қазақтың тілдік бейнесінде адамның мінезін сипаттайтын лексикалық бірліктер көп: қатал, қатыгез, тасжүрек, көңілді, ақкөңіл, мұңды, мейірімді, шыдамды, сабырлы, ашушаң, жылауық, ашушаң, тырысқақ, ұрысқақ, жалқау, әсершіл, әсемпаз. Адамның сыртқы түрін, келбетін бейнелейтін сын есімдермен салыстырғанда, эмоцияны білдіретін сын есімдердің нақты, денотатпен байланысы айқын көріне бермейді. Мұндай сын есімдер адамның ментальділігін (қабілетін) сипаттап, эмоцияның берілу тәсілдерін бейнелейді: көңілді, мұңды, жылауық, еркетай. Болмысты тану субъективті сипатта болатындықтан, болмыс белгілері (үлкен, кіші ұзын, қысқа, биік, аласа) түрліше берілуі мүмкін. Сапаның белгіні тануда салыстыру салыстыру, ұқсату ерекше орын алады: таудай, еңгезердей, жапырақтай.
Қазақ халқы әсіресе түс атауларына ерекше бай. Жылқы, ешкі, түсіне байланысты атауларды (қылаң, боз, күрең, жирен т.с.с.) басқа тілдерге аудару қиынға соғатыны белгілі. Сонымен қатар қазақ тілінде белгілердің коллокациясы да ерекше орын алады. Мұндай белгілер әртүрлі параметрлерге негізделіп, әртүрлі сипатты білдіреді. Яғни әртүрлі сапалық белгіні білдіру үшін бір сын есім қолданылады. Мысалы: ащы сын есімі тағамның дәмін білдіру үшін қолданылумен қатар шығырып, құлақты жарып шыққан дауысты (ащы дауыс) білдіру үшін де қолданылады. Сол сияқты қатты сөзі де заттың сапалық белгісін, тығыздығын, жұмсақ еместігін білдірумен қатар мінездің қаталдығын да білдіре алады. Сын есімдердің бұл белгісі тілдік тұлғаның когнитивті ерекшеліктерін танытады. Сапа концепті қазақ ғаламының тілдік бейнесін сипаттауда ерекше орын алады, ол қазақ ділінің этномәдени сипатын көрсетеді. Сын есімдер арқылы адам бейнесі сипаттаған кезде адамның ақыл-ойы, мінезі, тұр-келбеті тұтастықта сипатталады.
Н.Оралбай сын есімдерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай былайша жіктейді:
Заттың түсін білдіретін сын есімдер: ақ, қызыл, қара, көк, қоңыр, жасыл, сары, теңбіл, ала т.б.
Заттың дәм белгісін білдіретін сын есімдер: тәтті, ащы, қышқыл, дәмді, тұщы т.б.
Заттың иіске қатысын қатысын білдіретін сын есімдер: иісті, хош иісті, сасық т.б.
Заттың көлемдік белгісін білдіретін сын есімдер: үлкен, кіші, ұзын, қысқа т.б.
Заттың мезгілдік белгісін білдіретін сын есімдер: қысқы, жазғы, күзгі, түнгі, кешкі т.б.
Адамның келбетін білдіретін сын есімдер: әдемі, келбетті, түрсіз, ұсқынсыз, сұлу, көрікті т.б.
Адамның мінез-құлқына қатысты белгіні білдіретін сын есімдер: әдепті, әдепсіз, жуас, топас, жеңілтек, тәртіпсіз, зұлым, мейірімсіз, қатал т.б.
Заттың физикалық белгісін білдіретін сын есімдер: қатты, жұмсақ, берік т.б.
Заттың сыртқы тұлғасын (формасын) білдіретін сын есімдер: үшкір, төртбақ, сопақ, дөңгелек, жалпақ, ұзынша т.б.
Заттың салмақ белгісін білдіретін сын есімдер: жеңіл, салмақты, ауыр т.б.
Адамның ақыл-ой белгісін білдіретін сын есімдер: ақылды, парасатты, надан, көргенсіз, көргенді, сауатты, сауатсыз т.б.
Заттың мекен белгісін білдіретін сын есімдер: үйдегі, қаладағы, таудағы, ауылдағы т.б.
Теңеу сыны: ақындай, баладай, таудай, инедей т.б.
Көңіл-күй сыны: көңілді, көңілсіз, шат-шадыман, тұңғиық, қайғылы, ренішті т.б.
Қалып сыны: ашық, жабық, құрғақ, жұмсақ, қатты, қалың, жұқа, сирек, жиі т.б.
Адамның сыртқы бейнесіне қатысты сындық белгілер: толық, арық, жуан, жіңішке, төртбақ, тапал, қысқа т.б.
Сонымен, сапа заттар әлемін сипаттауда маңызды орын алады. Зат атаулының бәрі де қандай да ерекшелікке, сапаға ие, әрқайсының өзіндік белгісі бар. Адам заттың белгісін, сапасын танып-түйсіну арқылы сол заттың өзін, оның қасиетін, басқалардан ерекшелігін түсінеді. Адамның айналасын, болмысты табу үшін сапа категориясының орны ерекше. Себебі заттың сапасын, белгісін тану арқылы адам болмысты жекелеген бөлшектерін танып, оны біріктіріп, топтастыра алады; белгілеріне қарай өзара қарсы қойып, ғалам бейнесін түзеді. Затты, құбылысты толық түсіну үшін оның өзіндік ерекшелігін, қасиетін, басқа заттардан айырмашылығын білу керек. Адам әлемді жекелеген заттардың белгісі арқылы қабылдап, атрибутивті портретін түзіп, түйсінеді. Сол себепті тіл құрылымында сын есімдер ерекше орын алады. Қазақ әлемінің атрибутивті репрезентациясы алуан түрлі жолдармен беріледі. Бұл да сапа концептінің қазақ халқы үшін қаншалық маңызды екенін танытса керек. Сол арқылы сын есім категориясы басқа сөз топтарынан ерекшеленіп, жеке категория ретінде бөлініп шықты.
1.2. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде сын есімді зерттеген ғалымдар, ұстанымдары, ерекшелігі
Қазақ тіл білімінде сын есім зерттелуіне қарай 4 кезеңге бөлінеді:
ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең (1861-1905 ж.);
ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезең (1905-1930ж.);
репрессияланған алаш зиялылары ақталғанға дейінгі кезең (1930-1988 ж.);
алаш зиялылары ақталғаннан қазірге дейінгі кезең (1988-2021ж.).
Түркі тілдеріндегі сын есім категориясының зерттелуі ХІХ ғасырдан бастау алады. Оның зерттелуіне қатысты алғашқы қадамды М.А. Казем-бек Түркі-татар тілінің жалпы грамматикасы деген еңбегі арқылы жасады. Мұнда түркі, татар, моңғол, чуваш тілдеріндегі сын есім категориясы мен сын есім тудыратын жұрнақтар, сонымен қатар салыстырмалы шырай мен күшейтпелі шырай үлгілері мысалдармен көрсетілген [1]. Сонымен қатар А.К. Боровков, А.Н. Кононов, Ф.А. Ганиев, Н.Сазонтов, Н.К. Дмитриев, В.Г. Гузев сияқты зерттеуші-түркологтар да түркі тілдеріндегі сын есімдерге қатысты өздерінің ғылыми тұжырымдарын білдірген. Ол түркі тілдеріндегі туынды сын есім жасауға қатысатын сөзжасамдық жұрнақтардың қызметтеріне талдау жасап, семантикалық тұрғыдан мағынасын зерделеуге тырысқан.
Н. Сазонтов сын есім тудыратын жұрнақтардың кейбір мағыналық ерекшеліктерін алға тарта отырып, оларды мысалдармен дәйектеп береді [2]. А.К. Боровков болса, есім негізді туынды сын есімдердің тұлға жағынан зат есім мен үстеумен ұқсас сипатта келетінін, бірақ жеткізетін мағынасы мен синтаксистік қолданысы бойынша өзіндік ерекшеліктерге ие екендігін көрсеткен [3, 71]. Профессор Н.К. Дмитриев, Н.А. Баскаков пен Ф.А. Ганиев түркі тілдерінде туынды сын есім тудыратын қосымшаларды көрсетіп, оларға семантикалық талдаулар жүргізген.
Осы аталған ғалымдардың ішінен М.А. Казем-бекті айрықша көрсетуге болады. М.А. Казем-бектің ұлты бір деректерде иран тектес делінсе, екінші бір мәліметтерде оның әзірбайжандық екендігі, ал басқа да ақпараттарда татар текті екендігі айтылады. Казем-бек Қазан университетінде қызмет етіп жүргенде түркі тілдерінің жүйесі менг құрылымы жайлы көптеген зерттеулер жүргізген. Ол әртүрлі халықтардың тілімен салыстыра талдау арқылы түркі тілдерінің грамматикасының ерекшелігін айқындауға көңіл бөлген. Казем-бектің Түркі-татар тілінің жалпы грамматикасы деген ауқымды еңбегі Қазан қаласынан 1846 жылы басылып шыққан. Мұнда түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы әртүрлі мысалдар бойынша зерделенген. Ғалым осы еңбектің алғысөзінде бұдан бұрын осы кітаптың бірінші басылымын жариялағанын, екінші басылымының алдыңғы нұсқада кеткен кемшіліктерді түзету ұсыну мақсатында дайындалғандығын алға тартады. Ол кітабының бірінші тарауында түркі тілдерінің әліпбиі мәселесін, екінші тарауында сөздерді айту мәселесін, үшінші тарауда сөздерді айту екпініне байланысты қойылатын белгілерді, төртінші тарауда аталымдарды, бесінші тарауда сын есімдерді, алтыншы тарауда әртүрлі сөз таптарын, жетінші тарауда сан есімдерді, сегізінші тарауда есімдіктерді талдайды. Ал кітаптың екінші бөлімін етістікке (шақ, рай, категориясы), үстеуге, шылаулар мен одағайларға арнайды. Ғалым кітабының үшінші бөлімінде қыстырма сөздер мен септіктер мәселесін сөз етеді. Казем-бек кітабының сын есімдерге арналған бөлімінде салыстырмалы шырайлар жасайтын жұрнақтарды келтіріп, олардың тұлғасы мен қызметін қарастырады.
-рек немесе -рақ түркі тілдері мен оның диалектілеріндегі салыстырмалы шырайға тән жұрнақ болып келеді. Негізінен алғанда -рек жіңішке дауысты дыбысқа аяқталатын сөзге жалғанады. Казем-бек мұндай сөздерге мысал ретінде зіл, һіл, дүр, бір және т.б. сөздерді келтіреді. Ал -рақ жуан дауысты дыбысқа немесе дауыссыз дыбысқа біткен сөздерден кейін қойылады. Ал мұндай сөздерге мысал ретінде ақ, ық және т.б. сөздерді береді. Мәселен, ескі; ал оған -рек жұрнағын жалғағанда ескі-рек болады; өндір - биік, ал оған -рек жұрнағын қосқанда өндір-ірек болады, алшақ - төмен, ал оған -рақ жұрнағын жалғағанда алшағ-ырақ болады. Жалпы алғанда, бұл жұрнақтар татар тілінде жиі қолданылады. Бұл кезде сөздің соңғы дыбысы өзгеріске ұшырап кетеді, ол әдетте -ақ, -үк, -ік, -әк жұрнақтарымен бірге келеді, мысалы: суық, кішік немесе кіші. Ұлығ - үлкен, оған жұрнақ жалғанған кезде ұлығырақ болып өзгеріске ұшырайды, ал суық сөзіне жұрнақ жалғанған кезде ол суығырақ болып өзгереді немесе алшақ-алшағырақ, кішік-кішігірек болып ауысады. Кейде мұндай жұрнақтардың қосылуы арқылы герундий түзіледі, ол әрекеттің біртіндеп жүзеге асуын білдіреді. Мәселен, андақ уә андақ булунурарақ. Қазақша бұл тіркесті бірте-бірте әрі қарай кете беру деген кейіпте аударуға болады. Чуваш тілінде жоғарыда аталған салыстырмалы шырай жұрнақтарының функциясын атқаратын -рахь және -рехь жұрнақтары кездеседі.
Түркі тілінде салыстырылатын сөздің жатыс септігінде тұратын формасына қатысты мынадай мысалдар келтіруге болады: балдан дадли - балдан тәтті немесе балдан дадли-рек - балдан тәттірек, бұл Казем-бектің көрсетуі бойынша латын тілінде - melle dulcius. Бұл ереженің негізін біз моңғол және чуваш тілдерінен байқаймыз; ал чуваш тілінде біз жатыс септігі үшін дан жалғауының қызметін көреміз.
Кейде алдыңғы ережеге нұқсан келтірмей, салыстырмалы шырайды білдіру үшін тағы да ерекше үстеу қосылады. Оны түркі тілдері мен басқа да тілдерде кездесу ретіне қарай салыстырмалы үстеулер деп атауға болады, мәселен, даһа, түрікше: daha. Қазақша тағы, одан да деген шылаулармен салыстыруға негіз бар. Мысал келтіретін болсақ, артық, даһа артық - артығырақ, узун, даһа узун - ұзынырақ, артық шөжағатли - әлдеқайда батыл, батылырақ. Пек, бек, чоқ үстеуі де осындай мәнде, бірақ күшейтпелі шырай үшін қолданылады. Қазақ тілінде де бек үстеуі күшейтпелі шырайды беру үшін жұмсалады. Казем-бектің келтірген пікіріне сәйкес, пек, бек, чоқ үстеулері салыстыруды одан әрі күшейту үшін беріледі, мәселен, пек шөжағатли - өте батыл, өте қайсар; чоқ енлу - өте кең; бірақ салыстыру барысында олар әлдеқайда батыл, әлдеқайда кең деген мағынада қолданылады.
Казем-бек түркі тілдерінде төмендетуді, кемітуді білдіретін салыстырмалы шырайдың -жік немесе -жақ қосымшасымен бірге келетіндігін ескертеді. Сонымен қатар -жа, -ше жұрнақтары да осы функцияны атқарады. Ол сөздің соңғы дыбысын өзгеріске ұшыратады. Мәселен, дар - тар, даржік - таршық: суық - суыжық, суық емес, сәл суықтау; алшақ немесе алшақшық - төменірек, йүксек - йүкседжик және йүкседже - аса биік емес. Бұл тілдік мысалдар қазіргі қазақ тілінде жоқ, оларды түрік және түркімен тілдерінен кездестіруге болады.
Ал моңғол тілінде -шық немесе -шік қосымшалары да сын есімнің салыстырмалы шырайының төмендету, кемсіту мәнін білдіреді. Кейде бұл қосымшалар -ша немесе -ше жұрнақтары сияқты өз-өзінен төменірек деңгейдегі сөздерді білдіретін тілдік бірліктерге қосылады (мәселен, күчүк - кіші, алчақ - төмен; хурда - ұсақ). Және барлық жағдайда сын есім былай қарастырылады: егер ол жай шырай болса, бұл жұрнақтар оның мәнін төмендетеді; егер ол салыстырмалы шырай болса, онда бұл жұрнақтар салыстырудың төменгі деңгейін білдіреді, мәселен, алчақ, алчажық немесе алчақжық - андан алчақ одан төмен; - хурда, хурдажық ұсақ, андан хурдажық - одан ұсақтау; - йүксек, йүкседжик - андан йүкседжик - одан биігірек. Қазақ тілінде бұл сөздер кездеспейді. Казем-бектің келтірген мысалы түрік тіліне қатысты екені анық.
Түркі тілдерінде күшейтпелі шырай әдетте күшейткіш үстеулермен немесе күшейткіш сөздермен көрініс табады. Бұл үстеулер ретінде Казем-бек ең, қаджетилә - барынша, ифратилә және қолдану барысында білуге болатын басқа да тілдік бірліктерді береді.
Күшейтпелі шырай (Шығыс тілдерінде жиі қолданылатын) әдетте салыстырмалы шырай жасалатын жолмен де түзіледі, мұндай жағдайда күшейту идеясы сөйлемдегі мәннен аңғарылады: жүмләдән ұлық - бәрінің ішіндегі үлкені (белгісіз нәрселер үшін); мәселен, жүмләсіндән бүйүк - бәрінен де үлкен, бұл белгілі немесе анықталып қойған заттар үшін қолданылады [1, 62].
Әдетте түркі тілдерінде оны жатыс септігіндегі салыстырмалы шыраймен өте сирек білдіреді, мұндай жағдайда сын есімге мюзафу деген үстеу қосылады, мәселен, жүмлә мюзафу улуғ.
Казем-бек өзінің еңбегінде сонымен қатар туынды сын есімдер жайлы да айта кетеді. Туынды сын есімдер зат есімге -лу немесе -лі жұрнақтары жалғану арқылы жасалады, бұл жұрнақтар меншікті, тәуелділікті білдіреді. Мәселен, ат. Ал оған -лы жұрнағы жалғанғанда ат-лы болып өзгереді. Бұл аттың иесі, аттың қожайыны, атқа мінген адам деген мәнді білдіреді. Сондай-ақ жан, оған -лы жұрнағы жалғанғанда жан-лы болып өзгереді. Бұл тірі, қызу, әрекетшіл деген мағынада да жұмсалады. Түрік тіліне қатысты алғанда: Ыстамбұл, ал оған -лу жұрнағы жалғанғанда Ыстамбұллу болып өзгереді. Сол сияқты күміс, ал оған -лү жұрнағы жалғанғанда күміс-лү болып өзгереді. Казем-бектің бұл келтірген тілдік деректерінің көбінесе қатыстық сын есімге байланысты туындағанын көреміз [1, 64].
Сын есімге байланысты тұжырымдарын айта келе, Казем-бек мынадай ескертуді келтіреді. Барлық тұлғадағы зат есімдер мөлшерлік сан есімдермен бірге туынды сын есім атауларын немесе тіркестерін тудырады. Мәселен, ики хатунлы ер - екі әйелі бар еркек; алты қоллу бут - алты қолы бар пұт; ики қанатлу қуш - қос қанатты құс. Бұлар нағыз сын есімдер деп көрсетеді Казем-бек, мұндағы сын есімді тіркестер сөйлемдегі мәніне қарай жекелеген сөздерді көрсете алады; ал олай болса, сан есімде жеке екпін қойылады.
А.Казем-Бектің шырай туралы айтқандарынан түрік-татар тілдерінде үш шырай бар екендігі аңғарылады: жай шырай, салыстырмалы шырай. Жай шырай сын есімнің бастапқы қалпы есебінде беріледі. Салыстырмалы шырай -рақ, -рек жұрнағы арқылы (мысалы, эски -- старый, эскирек -- старее т.б.) айтылады. Бұдан басқа, сын есімге шырай жұрнақтарын қоспай-ақ оған салыстырмалы шырай мағынасын беруге болатынын айтады (мысалы, андан бюк -- тоже что, андан бюк -- рек -- больше его).
Таңдаулы шырайдың түрік тілдерінде кейбір үстеу сөздер арқылы (мысалы, ең күшті т.б.) жасалатынын кейде таңдамалы екі заттың алғашқысын атауға, кейінгісін ілікке қойып, сын есімге ІІІ жақ тәуелдік жалғауын жалғап та таңдаулы шырай жасауға болатынын тұжырымдайды.
Алтай тілінің грамматикасында сын есім туралы бірқатар мағлұмат айтады. Мәселен, әрбір сапалық сөз түбір күйінде әрі сын есім, әрі үстеу сөз болатыны, жақсы (хороший, хорошо), сол сияқты кейбір сөздер әрі зат есім, әрі сын есім орнына жұмсалатыны, мысалы, жарық (светлый, свет), қарт (старый, старик) келтіріледі. Алтай тілі грамматикасының авторлары сөздердің екі түрлі жолмен түрленетінін келтіреді. Сөздер не септеледі, не жіктеледі. Осымен байланысты сөздерді олар есім етістік тобы етіп етіп екіге бөледі де, сын есімді есім тобына жатқызады. Одан әрі сөздерді сөз таптарына қарай жүйелеу жоқ. Сын есімнің жұрнақтарын да сан есім тобында түсіндіреді.
Казем-бектің Түркі-татар тілінің грамматикасы, сонымен қатар басқа да ғалымдардың еңбектері сын есімдер мен олардың шырай категориясын алғаш зерттеген туынды болуымен құнды. Бұл кітапта айтылған ойлар мен ұсынылған ғылыми тұжырымдар кейіннен басқа да зерттеушілердің, лингвистердің, түркологтардың кәдесіне жараған болатын.
Сонымен қатар қазақ тілінің грамматикасын жазып, сын есімді танытқан орыс ғалымдарының қатарында Н.И. Ильминскийдің Материалы к изучению киргиз-казахского наречия, М.А. Терентьевтің Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская (1875), П.М. Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка (1894‚ 1897)‚ В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка (1897) атты еңбектерін атауға болады. Орыс тілді зерттеушілер еңбектерінде атауларды орыс тілінде ұсынған: имя прилагательное, сравнительная степень, превосходная степень, положительная степень, т.с.с. М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектерінде сын есімнің затсымақтанатыны, үстеусімектенетініні айтылады. Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, Н.Созонтов еңбектерінде де -шыл, -ғыл, -ғылт, -лау, -ша жұрнақтары сын есімнің кішірейту мәнді жұрнақтары ретінде беріледі де олар шырай көрсеткіштері қатарында қарастырылмайды. М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев еңбектерінде сравнительная степень, превосходная степень (салыстырмалы, таңдаулы шырай) деп шырайдың екі түрі көрсетілсе, Н.Созонтов еңбектерінде үш шырайды атап, жай шырай (положительная степень) түрін де шырай қатарында қарастырады. Сонымен қатар М.Терентьев, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектерінде таңдаулы шырайдың жасалу жолдарын түсіндіре келіп, ең, өте, тым, аса т.б. сөздерімен қатар рас, тымақ сөздерін де атайды.
И. Батманов, А.Н. Кононов сияқты ғалымдар қырғыз, өзбек қазақ тілдерінің грамматикасын, сөз таптарын зерттеуге, ортақ жақтары мен ерекшеліктерін анықтауға ден қойды.
И.А. Батманов сын есімдер мәселесінде мынадай пікір айтады: Бәрінен бұрын, сын есімдерді анықтау үшін түпкілікті критерий жоқ; сапалы сын есімдер қатарына салыстырмалы шырай дәрежелері бойынша өзгеріске ұшырай алатын түбірлер жатқызылады.
Бірақ сапалы сын есімдер үшін осы белгі мұндай категорияны ескертусіз-ақ бөліп алу үшін жеткілікті дәлел бола алмайды. Ал мұндай кезде ескертулер керек, өйткені жақсы, тез сияқты сапалық сын есімдер сөйлем ішіндегі өзінің анықтауыш қызметінен бөлек, сөйлемде етістікпен тіркесіп, сын-қимыл үстеуі ретінде пысықтауыш функциясын да атқаруы мүмкін (Мысалы, жақсы оқушы, жақсы үгіт, тез келді және т.б.). Осыдан кейбір түбірлер сын есім мен үстеу арасындағы аралықта орналасады және оларды сын-қимыл үстеуіне жатқызуға әлі ерте деген сөз.
Алайда мұнымен түркі тілдеріндегі сапалық сын есімнің сипаттамасы аяқталып бітпейді, өйткені олардың қатарына, мәселен, өзбек тіліндегі дуана сияқты түбірлер жатқызылуы ықтимал, бұл түбір әдетте зат есім деп саналады, бірақ -рақ аффиксімен тіркесе алады: дуанарақ. Батмановтың бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танылуы
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 75 бет, 47 дереккөз қолданылған.
ҰЛТТЫҚ ТІЛ БІЛІМІ ҚАЛЫПТАСА БАСТАҒАН КЕЗЕҢДЕГІ СЫН ЕСІМНІҢ ТАНЫЛУЫ
Мақсаты:
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелу ерекшелігін көрсету;
- сын есімнің жеке сөз табы ретінде танылуының ерекшелігін айқындау;
- сын есім туралы зерттеулер жүргізген ғалымдардың еңбектерін, ұстанымдарды талдау;
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелуін ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі зерттеушілердің ұстанымдарымен салыстыра талдау;
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелуін бүгінгі таңдағы зерттеулермен салыстырып, ұстанымдарын нақтылау;
- ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезеңдегі сын есімнің зерттелуінің ерекшеліктерін, ұстанымдарын, бағыттарды көрсету.
Объект - сын есім.
Пән - морфология.
Нәтижелері:
- ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған және қазіргі кезеңдегі сын есімнің зерттелуіндегі ерекшеліктерге назар аударылды;
- Мағыналары, мән-маңызы, функциясы айқындалып, тіл біліміндегі орнына талдау жасалды;
- Сын есім мен оның шырай категориясының қазақ тілінің грамматикасының айтарлықтай бөлігін құрайтындығы анықталды.
- Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танылуы айқындалды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 СЫН ЕСІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Сын есімнің дүниетанымдық және лингвистикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде сын есімді зерттеген ғалымдар, ұстанымдары, ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 ҰЛТТЫҚ ТІЛ БІЛІМІ ҚАЛЫПТАСА БАСТАҒАН КЕЗЕҢДЕГІ СЫН ЕСІМНІҢ ТАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.1. Сын есімді танып-танытудағы кейінгі ұстанымдармен сабақтастығы ... ... . 34
2.2. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған зерттеушілердің ұстанымдарының инновациялық парадигмалармен сәйкестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл біліміндегі сын есім арнайы сөз табы ретінде өткен ғасырдың ХХ жылдарынан бастап зерттеліп, танытыла бастады. Оған дейін көбінесе орыс, татар ұлтынан шыққан түркітанушы ғалымдар түркі тілдеріндегі сын есім категориясын түркі тілдері грамматикасына қатысты еңбектерінің арасына қосып, зерделеп, оның жеке сөз табы бола алатын мүмкіндігі мен бұған қатысты түйткілдерді де ашық айтып көрсеткен болатын. Мәселен, М. Казем-бек түркі-татар тілдерінің грамматикасына арналған еңбегінде сын есімге қатысты көптеген мысалдар келтіріп, олардың грамматика саласында алатын орнына қатысты ғылыми тұжырымдарын жеткізді. Казем-бек өзінің еңбегінде сын есімнің шырайларына да тоқталып, оларды жай шырай, салыстырмалы шырай мен күшейтпелі шырай деп көрсетті. Казем-бектен кейін түркі тілдеріндегі сөз таптары мәселесі А.Н. Кононов, Н.К. Дмитриев, И.А. Батманов т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды. И.А. Батманов сын есімнің кейде заттанып, зат есімнің функциясын да атқара алатынын ескерте отырып, оның дербес сөз табы бола алатындығын көрсетті. Ал профессор А.Н. Кононов болса, түркі тілдес халықтардың көбісінде кездесетін -рақ жұрнағының қазіргі Түркияда тіршілік ететін түрік халқының тілдік жүйесінде кездеспейтіндігін тілге тиек ете отырып, түркі тілдерінде сын есім жоқ деген көзқарас білдірген еді. Сын есімнің -рақ, -рек жұрнағы М. Казем-бектің еңбегінде де басым түрде қозғалған. Дегенмен бұған қарап, түркі тілдерінде оның ішінде қазақ, өзбек, қырғыз тілдерінде сын есім категориясы жеке сөз табы бола алмайды деу қисынға келмейтін еді.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқының арасынан тілдің дыбыс жүйесін, грамматикасын зерттеп, арнайы зерттеу тақырыбына айналдырған ғалымдар шыға бастады. Олардың басында ұлт ұстазы атанған, қазақ тілтану саласы мен әдебиеттану ғылымының негізін салған Ахмет Байтұрсынұлы тұратыны сөзсіз. А. Байтұрсынұлы өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары сан мәрте басылып, қазақ халқының сауатын ашу мақсатына қызмет еткен Тіл - құрал деген маңызды еңбегінде сын есім мәселесін арнайы зерделеген. Ол сын есімнің екіге, тек сыны, сыр сыны деп бөлінетіндігін көрсетеді. Бұл қазіргі қазақ тіліндегі сапалық сын есім, қатыстық сын есім деп жүйелеуге жақын келеді. Ғалым сын есім жайлы мәліметтерді бергеннен кейін оқушылардың оны ұғынып, меңгеруіне жол ашу үшін арнайы тапсырмалар береді. Сонымен қатар А. Байтұрсынұлы сын есім тудыратын жұрнақтардың қызметіне арнайы тоқталып, оларды мысалдармен жазып көрсетеді. Оның еңбегінде көрсетілген кейбір мәселелер ескіргеніне қарамастан, бұл кітап ХХ ғасырдың басындағы қазақ тілінің зерттелу, таныстырылу деңгейін көрсетуде үлкен маңызға ие. Сонымен қатар А. Байтұрсынұлы қалыптастырып орнықтырған тіл біліміне қатысты терминдердің әлі күнге дейін қолданыста болуы оның еңбегінің өлшеусіз екендігіне айғақ бола алады. А. Байтұрсынұлымен қатар бұл салада Қ.Жұбанұлы да барынша қызмет етті. Қ. Жұбанұлының Қазақ тілінің грамматикасы деген кітабында сын есім туралы да кеңінен сөз болған. Қ. Жұбанұлы сын есімнің заттану құбылысына да назар аударады. Оған сәйкес, көптеген есім сөздер жіктелу, септелу, тәуелдену мен көптелу барысында заттанып кетеді. Бұл тұрғыдан Қ. Жұбанұлының да, А. Байтұрсынұлының да ойлары бір жерден шыққан. Қ. Жұбанұлы сын есімнің заттану үдерісінің көбінесе ауызекі стильге, жыраулар поэзиясына, мақал-мәтелдерге, яғни поэтикалық тілге тән болып келетіндігін алға тартады. Әрине, ғалым кейбір мәселеде А. Байтұрсынұлының сын есімді классификациялануына қатысты сындарын айтады, бірақ бұл сынның қазақ тілінің дамуын көздеген шынайы жанашырдың сыны екендігі байқалады. Қ. Жұбанұлы сын есім мен зат есімді айыру мәселесінде тек А. Байтұрсынұлын ғана емес, Т. Шонанұлын да сынаған болатын. Т. Шонанұлы өткен ғасырдың басында Алаш қайраткерлерімен қосылып, жаппай сауат ашу ісіне белсенді қатысқан ағартушы. Ол негізінен қазақ тілін үйретудің, оқытудың әдістемесіне қатысты еңбектер жазған. Бұлар, атап айтқанда, Үлкендер үшін қазақ тілінің оқулығы, Қазақ тілі. Грамматика мен емле, Жаңалық (әліппе), Жаңалыққа жетекші, Емле мен оқу және Үлкендер үшін қазақ тілінің оқұулығы әдістемелік оқу құралдарынан тұрады. Әсіресе оның қазақ тілінің емлесіне байланысты іргелі ойларын айта отырып, сын есімнің мәселесін де қозғауы бүгінгі қазақ тілінің стилистикасы үшін де қажетті. Мәселен, оның -лық, -лік, -дық, -дік қосымшаларының көбінесе басы артық екендігін ескерте келіп, оны тезірек шешіп алу керектігін ескертуі қазіргі кезде баспасөз бен іс-қағаздары стиліндегі осыған қатысты қателіктерді сараптауға оң әсерін тигізетіндігі даусыз. Өкінішке орай, Кеңес өкіметінің қанқұйлы саясатының кесірінен осы ең маңызды үш тілтанушы ғалым құрбан болып кеткендіктен, олардың көтерген өзекті мәселелері әрі қарай жалғасын таппай қалды. Бірақ 1930-1980 жылдардағы қазақ тіл білімі саласында еңбек еткен Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, А. Ысқақов сияқты ғалымдар сын есімнің жеке сөз табы ретінде қалыптасуына, олардың сөйлем мүшесі ретінде атқаратын қызметіне, өзара жіктелуіне назар аударып, көлемді монографиялар мен диссертациялардың арқауына айналдырды. Ғ. Мұсабаевтың сын есімді негізгі сөз табы деп көрсетіп, оны ең бастауынан бастап зерделеуі сын есім саласында ғылыми тұжырымдардың қалыптасуына ықпал етті. Ғалым сын есім мен оның шырайлары мәселесінде тұшымды ойлар айта білді. Дәл сол сияқты С. Исаев та Қазақ тілі деген еңбегінде сын есімді басқа сөз таптарынан ерекшелеп тұрған алты түрлі қасиетін көрсетеді. Оның құрамы жағынан негізгі және туынды болып екіге бөлінетіндігін келтіреді. Профессор А. Ысқақов өзінің зерттеуінде сын есімнің шырайларына назар аудара отырып, олардың жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы шырай түрінде төртке бөлінетіндігін айтқан болатын. Ол шырай жұрнақтарының бірінің үстіне бірінің жалғанып келе беретіндігін дағдылы құбылыс деп есептейді.
Аталмыш ғалымдардан басқа Кеңес кезеңінде Ж. Шәкенов, Ә.Төлеуов, М. Томановтар қазақ тілінің тарихи грамматикасы құрамындағы сын есімнің орны мен маңызын көрсетуге айрықша еңбек сіңірді. Ж. Шәкенов Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы деген еңбегінде сын есімнің синтаксистік, яғни сөйлем мүшесі ретіндегі функциясын талдап көрсетеді, шырайларын жіктейді. Ал М. Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты екі томдық зерттеуінде көне түркі тілдерінің құрамындағы сын есім категориясының көрінісін пайымдайды.
Ұлттық тіл білімі қалыптасқаннан кейін қазақ тіліндегі сын есім жаңа биікке көтеріліп, бұл салада бірқатар зерттеулер жасалды. Осының өзі қазақ тілінде сөз таптарын зерттеу, оның ішінде сын есімді зерделеу және таныту мәселесінің маңызды орын алатындығын дәлелдейді.
Жұмыстың өзектілігі. Кез келген тілдің грамматикалық категорияларының ішінде сөз таптары айрықша мәнге ие. Олардың бір-бірінен ажыратылуы, функциясы, қосымшалар жалғанған кездегі өзгеріске ұшырауы, сөзжасам үдерісіне қатысуы көптеген зерттеулер нысанына айналған. Ал сөз таптарының ішінде сын есімнің үлесі үлкен екендігін ешкім де жоққа шығара алмайды. Сын есімнің негізгі және туынды түрлерін, сапалық және қатыстық сын есімді анықтап, сөз тудыратын қосымшаларын айқындау тіл байлығын арттыра түсетін айғақ бола алады. Қазақ тіл білімінде сын есім ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейін зерделеніп, бағаланып, танытылып қойған еді. ХХ ғасыр басындағы қазақ тілтанушы ғалымдары сын есімді оқу-ағарту саласымен байланыстыра отырып зерттесе, бұл үрдіс Кеңестік кезеңде ғылыми сипат алды. Ғ. Мұсабаев, Ж. Шәкенов сын есімді дербес сөз табы тұрғысынан бірінші рет толық зерттесе, А. Ысқақов, Ә. Төлеуов сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтарын арнайы қарастырып, оның түрлі жасалу үлгілерін көрсеткен. Түркітанымнан А.Казем-бек, Н.К. Дмитриев сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтарын арнайы қарастырып, оның түрлі жасалу үлгілерін көрсеткен. Біздің жұмысымыз олардың сын есімге қатысты көзқарастарына, ғылыми тұжырымдарына назар аударатындықтан, өзекті сипатқа ие.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі сын есімнің зерттелу ерекшелігін көрсету.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер көзделді:
сын есімнің жеке сөз табы ретінде танылуының ерекшелігін айқындау
сын есім туралы зерттеулер жүргізген ғалымдардың еңбектерін, ұстанымдарды талдау
ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің зерттелуін ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі зерттеушілердің ұстанымдарымен салыстыра талдау.
ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің зерттелуін бүгінгі таңдағы зерттеулермен салыстырып, ұстанымдарын нақтылау
ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің зерттелуінің ерекшеліктерін, ұстанымдарын, бағыттарды көрсету
Зерттеу нысаны. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің грамматикалық категория ретінде орнығуы, зерттелуі-зерделенуі және танытылуы. Сын есімді жеке сөз табы ретінде қарастырған ғалымдардың көзқарастары мен пікірлері.
Зерттеу дереккөздері. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімнің танытылуы мәселесінде зерттеулер жүргізген М. Казем-Бек, А.Н. Кононов, Н.К. Дмитриев, И.А. Батманов, П.М. Мелиоранский, Н.И. Ильминский, Н.П. Дыренкованың т.б. түркологтар мен Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, А. Ысқақов, Қ. Өмірәлиев, М. Томанов, Ә. Төлеуов, Ә. Болғанбаев, Ж. Шәкенов сынды қазақ тілінің грамматикасы саласында өнімді еңбек еткен ғалымдардың еңбектері, мақалалары, зерттеулері, монографиялары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қазақ тіл білімі саласындағы сын есімге қатысты А. Байтұрсынұлы, Е. Омаров, Қ. Кемеңгерұлы, Қ. Жұбанұлы, Т. Шонанұлы сынды ғалымдардың сын есімге қатысты ұстанымдары айқындалды.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі зерттеушілердің сын есімді тануға қатысты ұстанымдары өздеріне дейінгі және кейінгі ғалымдардың еңбектерімен салыстырылып, өзіндік ерекшеліктері көрсетілді.
ХХ ғасыр басындағы зерттеушілердің сын есімді танып-танытудағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары көрсетілді.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі сын есімді зерттеген ғалымдардың ғылыми тұжырымдары ұлттық танымға негізделгені айқындалды.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі зерттеушілердің ұстанымдары мен қазіргі қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттармен салыстырылып, сабақтастығы көрсетілді.
Қазақ тіл білімінде сын есімді танып-танытуға байланысты түрлі ұстаным, бағыттар қалыптасқаны айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі тілтанушы ғалымдардың еңбектеріндегі ой-пікірлер мен тұжырымдар құрайды. Зерттеудің теориялық қағидаттары мен түйіндерін беруде қазақ ғалымдары А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, Т. Шонанұлы, Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, А. Ысқақов, Ж. Шәкенов т.б. қазақ ғалымдарының теориялық пікірлері басшылыққа алынды. Бұл жұмыстың методологиялық негізіне келсек, Қазақ тілінің грамматикасы, Қазақ тіліндегі сөз таптары арнайы курстарында оқытуға болады.
Зерттеу әдісі. Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізін анализ, синтез, құжат талдау, шолу, әдебиеттер бойынша зерделеу, салыстыру, жинақтау сияқты әдіс-тәсілдер құрайды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 75 бетті құрайды.
1 СЫН ЕСІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Сын есімнің дүниетанымдық және лингвистикалық сипаты
Қазақ тілінде сапа - іргелі, негізгі концептілердің бірі, заттар әлемін танудағы негізгі ұғым болып табылады. Бұл сапа концептінің грамматикалық объективтенуінен де байқалады. Сапалық белгіні білдіретін сөздердің грамматикалық топтарын сын есім категориясының түзілуіне негіз болады.
Сын есімдер арқылы адам бейнесін сипаттауда адамның өзін қалай танитынын көрінеді. Сын есімдер заттың, болмыстың сапасын білдірумен қатар сапаның түрлі белгілерін нақтылай түседі. Сын есімдерде халықтың белгілі бір қауымдастықтың көп ғасырлық тәжірибесі болып табылады. Қазақ тілінде сын есімдер грамматикалық көрсеткіші бар, ерекше парадигма түзген дербес грамматикалық топ ретінде қалыптасты. Қазақ тілінде сын есімдер ертеден қалыптасқан грамматикалық қатарына жатады, заттардың белгілерін (сапалық, қатыстық сын есімдер арқылы) көрсете отырып, зат есімдерді айқындайтын сөздер тобы ерекше категория ретінде қалыптасады. Ол зат есімдерді айқындай отырып, жиі қолданылумен және көптілігімен ерекшеленеді.
Сын есімдер арқылы адам бейнесі айқын көрінеді. Тілдің антропоөзектік ұстанымы сын есімдердің лексика-семантикалық жүйесінде айқын көрініс тапқан. Адамның тілдік бейнесі сыртқы (анатомиялық) және ішкі (интеллектуалды, адамгершілік, ментальді, эмоционалды) параметрлері бойынша айқындалады. Адам бейнесі көбінесе ішкі (ментальді) сипатына негізделеді. Қазақ ғаламының тілдік бейнесінде адам сыртқы және ішкі қырларымен тұтастықта (ұлты, жасы, әдеті, мінезі) сипатталады. Ғаламның тілдік бейнесінің көрсеткіші ретінде сын есімнің ерекшелігін зерттеу арқылы адамның ақиқат болмысты тану ерекшеліктері көрінеді, тілдік таңбада көрініс тапқан ғалам бейнесінің санадағы көрінісі байқалады. Сын есімдер адамдардың когнитивті тәжірибесінде ерекше мәнге ие, себебі ол тілдік санада шынайы болмыстың атрибутивті портретін қалыптастырады. Сын есім семантикасы сапа концептінде көрініс табатын белгілер жиынтығы ретінде әлем туралы білімдердің көрінісі болып табылады; онсыз адам затты тани алмайды, яғни заттың белгілерін, ерекшелігін анықтай алмайды. Сын есімдер сөйлесімнің мәні ғана емес, сонымен қатар әлемді танып-түсінудің де негізі болып табылады. Заттың белгісін білдіретін сөз табы ретінде сын есімді когнитивті тұрғыдан сипаттап, семантикалық және лингвомәдениеттанымдық ерекшеліктерін айқындау арқылы сапа концептінің өзіндік сипаты айқындалады.
Әлем этномәдени ерекшеліктерге байланысты түрліше танылып, түрліше сипатталады. Қазақ ғаламының тілдік бейнесінің өзіндік ерекшелігін түзіп, осы категория арқылы берілетін болмыс қазақ дүниетанымындағы орнын көрсетеді. Сол себепті сын есімдердің тілдің грамматикалық құрылымдағы орны ерекше. Қазақ тіліндегі сын есімдер ғаламның тілдік бейнесінде сапа белгісін білдіреді. Сын есімдерде белгілі бір зат туралы ақпарат берілумен қатар оның өзіндік белгісін, ерекшелігін де көрсетеді. Қ.Жұбанов сын есімді былайша сипаттайды: Сын есім деген заттың не істің сыпат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын, анықтауыш болғанда анықталушысы мен өзінің арасына зат есім анықтауышты амалсыз салатын, сан есім анықтауышты еркін салатын түбір... [2].
Сапа концепті қазақ ғаламының тілдік бейнесінде түрлі тәсілдермен беріледі. Сапа концептінде қоршаған әлем туралы ақпарат көрініс табады. Қоршаған ортаны адам сезім мүшелері арқылы қабылдап, түйсінеді. Ғаламның сапалық белгісі сенсорлық жүйе арқылы байқалады (иіс, дәм, көру, есту, сезіну). Адамның сенсорлық қабылдауы А.Байтұрсынұлы еңбектерінде толық қамтылған: Зат тегінде екі түрлі: біреулері - көзге көрінетін, құлаққа естілетін, мұрынға иіскелетін, тілге татылатын, денеге сезілетін деректі заттар, екіншілері - көзге көрінбейтін, құлаққа естілмейтін, мұрынға иіс келмейтін, тілге татылмайтын, денеге сезілмейтін, адам ақылмен ғана білетін дерексіз заттар. Сол деректі һәм дерексіз заттардың атын көрсететін сөздерді зат есім дейміз. Ғалым тұжырымдары Н.Уәли еңбектерінде де сабақтастық тапқан, зерттеуші сенсорлық қабылдау дәмбейне, иісбейне, көзбейне, тәнбейне (ыстық, суық, қатты, жұмсақ т.б.), естілімбейне арқылы жүзеге асатынын айтады [7, 49-б.]. А.Байтұрсынұлы, Н.Уәли, Қ.Рысберген еңбектеріндегі адамның сенсорлық қабылдауына қатысты жіктеулерін оқулық авторлары ескеріп, деректі және дерексіз зат есімдерді топтастыруда сезім мүшелері түгел қамтылуы керек деп ойлаймыз.
Сапа концептінің қазақ ғаламының тілдік бейнесінде орталық - шет ұстанымы бойынша сараланған өріс құрылымы бар. Қазақ тілінде көзбен көруге болатын, сезуге болатын (түрі), эмоционалды-ментальді сын есімдер жиі кездеседі, естілетін, дәмді білдіретін, иіс мүшелері арқылы байқалатын белгілерді сипаттайтын сын есімдер әлдеқайда аз. Басқа сезім мүшелері арқылы сипатталатын, сын есімдермен салыстырғанда, иісті білдіретін сын есімдер біршама нақты. Мысалы: Бұлардың қызметтері: пәтер ісін, азық-түлік иісін басқару, босқындардың санын, атын-жөнін жазу, киіндіру, балаларын оқыту, қызмет тауып беру, керек орнында жөн көрсету, ауруларын емдету һәм жәрдем ақ шараларға не болып, тиісті орнына беріп тұру (М.Дулатов, Шығ.). Дәні ащы, иісі бас айналдырады (М.Қажымұратов, Пайдалы өсімдік.). Жоңышқа, жусан, тарлауыт, бетеге сияқты жақсы шөптер бұл жақта кенжелеп пісіп, жаздың орта шенінде ғана бас жарып, хош иісін таратады (Ж.Жұмақанов, Үш бәйтерек).
Көп жағдайда иістің белгісі заттың өзімен бірге сипатталады: гүл иісі, түтіннің иісі, хош иіс, жұпар иіс... Сондықтан аңқыған, мүңкіген, сасық, бықсық, бұрқыраған сияқты сын есімдер тіркескен сөзімен жанаса, қабыса байланысса, зат есім матаса байланысқанмен, анықтауыштық қатынаста жұмсалады (гүл иісі, түтін иісі, жусан иісі). Дәмді білдіретін сын есімдер көбінесе жалпы мәнде келеді. Бұл - сапа концептінің берілу ерекшеліктері.
Сын есімдерден когнитивтік үдеріс ретіндегі тілдік концептуалдану және категориялану ерекшелігі айқындалады. Сапа категориясы танымның маңызды категориясы болып табылады. Сөздердің адъективті тобы қазақтың дүниетанымын, әлемді тану ерекшелігін көрсетеді. Сын есімдердің этномәдени сипатын айқындаудың маңызы ерекше. Этномәдени семантика, атрибутивті лексиканың грамматикалық тобын талдау арқылы ғаламның тілдік бейнесі айқындалады. Сол сияқты қазақты құраған ру-тайпалардың өте әріде болған тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына, оның ішінде мал шаруашылығының жақсы дамып отырғандығына қарай қазақ тілінде малға қатысты сөз қазынасы өте мол.
Тілдің концептуалды жүйесі әркелкі, әртүрлі концептілер жиынтығынан құралады. Қазақ тілінде сапа негізгі (іргелі) концепт болып табылады, сол арқылы грамматикалық объективтену ерекшеліктері көрінеді. Объективті болмыстың сапалық ерекшеліктерін білдіретін сөздердің грамматикалық тобы қалыптасады. Қазақ тілінде сын есімдердің ерекше грамматикалық формалары бар, бұл концепт қазақ ментальділігі үшін ерекше маңызды. Қазақ тіліндегі сын есімдерге талдау жасау негізінде когнитивті тіл білімінде грамматикада іргелі, негізгі концептілердің көрініс табатынын байқауға болады. Қазақ тілінің ғаламның тілдік бейнесінде сапа концепті өзіндік өріс құрылымы бар өріс орталығын құрайды.
Ғаламның тілдік бейнесіндегі адамның түсінігі - адамды сипаттау арқылы оның жас ерекшелігі, ұлты, әлеуметтік күйі, мінезі т.с.с. көрінеді. Сын есімдердің семантикасы арқылы стереотипті ассоциациялар (баламалар) айқындалады. Сапа концептінен сөйлеушінің психологиялық мені, көзқарасы, ұстанымы анық байқалады. Н.Уәли бастапқы номинатив (үлкен ат) пен қосалқы номинативті (есік пен төрдей ат) өзара салыстырып, өзіндік ерекшеліктерін ете келіп: Бастапқы номинатив те, қосалқы номинатив те ақиқат дүние үзігін бейнелейтін таңбалар. Бірақ бастапқы номинативтер субъектінің ақиқат дүние үзігіне салғырт қатынасын, бейтараптығын білдірсе, қосалқы номинатив субъектінің (сөз субъектісінің) белгілі бір объектіге белсенді қатынасын білдіреді. Субъектінің белсенділігі тілдік таңбадағы коннотатив мағына арқылы айқын аңғарылып тұрады... Ғаламның тілдік бейнесібейнеленетін объектінің ғана емес, оны бейнелеуші субъектінің позициясына байланысты. Осымен байланысты әлеуметтік-типтік позициялар жүйесі, көзқарас, баға беру тәрізділер таңбалық бейнелеуде ұлттық ерекшелік ретінде қоса жүреді, - деген тұжырым жасайды [7, 52-б.].
Қазақ салтында жақсы мінез - адамның кісілігін танытатын негізгі қасиеттердің бірі. Қазақтың тілдік бейнесінде адамның мінезін сипаттайтын лексикалық бірліктер көп: қатал, қатыгез, тасжүрек, көңілді, ақкөңіл, мұңды, мейірімді, шыдамды, сабырлы, ашушаң, жылауық, ашушаң, тырысқақ, ұрысқақ, жалқау, әсершіл, әсемпаз. Адамның сыртқы түрін, келбетін бейнелейтін сын есімдермен салыстырғанда, эмоцияны білдіретін сын есімдердің нақты, денотатпен байланысы айқын көріне бермейді. Мұндай сын есімдер адамның ментальділігін (қабілетін) сипаттап, эмоцияның берілу тәсілдерін бейнелейді: көңілді, мұңды, жылауық, еркетай. Болмысты тану субъективті сипатта болатындықтан, болмыс белгілері (үлкен, кіші ұзын, қысқа, биік, аласа) түрліше берілуі мүмкін. Сапаның белгіні тануда салыстыру салыстыру, ұқсату ерекше орын алады: таудай, еңгезердей, жапырақтай.
Қазақ халқы әсіресе түс атауларына ерекше бай. Жылқы, ешкі, түсіне байланысты атауларды (қылаң, боз, күрең, жирен т.с.с.) басқа тілдерге аудару қиынға соғатыны белгілі. Сонымен қатар қазақ тілінде белгілердің коллокациясы да ерекше орын алады. Мұндай белгілер әртүрлі параметрлерге негізделіп, әртүрлі сипатты білдіреді. Яғни әртүрлі сапалық белгіні білдіру үшін бір сын есім қолданылады. Мысалы: ащы сын есімі тағамның дәмін білдіру үшін қолданылумен қатар шығырып, құлақты жарып шыққан дауысты (ащы дауыс) білдіру үшін де қолданылады. Сол сияқты қатты сөзі де заттың сапалық белгісін, тығыздығын, жұмсақ еместігін білдірумен қатар мінездің қаталдығын да білдіре алады. Сын есімдердің бұл белгісі тілдік тұлғаның когнитивті ерекшеліктерін танытады. Сапа концепті қазақ ғаламының тілдік бейнесін сипаттауда ерекше орын алады, ол қазақ ділінің этномәдени сипатын көрсетеді. Сын есімдер арқылы адам бейнесі сипаттаған кезде адамның ақыл-ойы, мінезі, тұр-келбеті тұтастықта сипатталады.
Н.Оралбай сын есімдерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай былайша жіктейді:
Заттың түсін білдіретін сын есімдер: ақ, қызыл, қара, көк, қоңыр, жасыл, сары, теңбіл, ала т.б.
Заттың дәм белгісін білдіретін сын есімдер: тәтті, ащы, қышқыл, дәмді, тұщы т.б.
Заттың иіске қатысын қатысын білдіретін сын есімдер: иісті, хош иісті, сасық т.б.
Заттың көлемдік белгісін білдіретін сын есімдер: үлкен, кіші, ұзын, қысқа т.б.
Заттың мезгілдік белгісін білдіретін сын есімдер: қысқы, жазғы, күзгі, түнгі, кешкі т.б.
Адамның келбетін білдіретін сын есімдер: әдемі, келбетті, түрсіз, ұсқынсыз, сұлу, көрікті т.б.
Адамның мінез-құлқына қатысты белгіні білдіретін сын есімдер: әдепті, әдепсіз, жуас, топас, жеңілтек, тәртіпсіз, зұлым, мейірімсіз, қатал т.б.
Заттың физикалық белгісін білдіретін сын есімдер: қатты, жұмсақ, берік т.б.
Заттың сыртқы тұлғасын (формасын) білдіретін сын есімдер: үшкір, төртбақ, сопақ, дөңгелек, жалпақ, ұзынша т.б.
Заттың салмақ белгісін білдіретін сын есімдер: жеңіл, салмақты, ауыр т.б.
Адамның ақыл-ой белгісін білдіретін сын есімдер: ақылды, парасатты, надан, көргенсіз, көргенді, сауатты, сауатсыз т.б.
Заттың мекен белгісін білдіретін сын есімдер: үйдегі, қаладағы, таудағы, ауылдағы т.б.
Теңеу сыны: ақындай, баладай, таудай, инедей т.б.
Көңіл-күй сыны: көңілді, көңілсіз, шат-шадыман, тұңғиық, қайғылы, ренішті т.б.
Қалып сыны: ашық, жабық, құрғақ, жұмсақ, қатты, қалың, жұқа, сирек, жиі т.б.
Адамның сыртқы бейнесіне қатысты сындық белгілер: толық, арық, жуан, жіңішке, төртбақ, тапал, қысқа т.б.
Сонымен, сапа заттар әлемін сипаттауда маңызды орын алады. Зат атаулының бәрі де қандай да ерекшелікке, сапаға ие, әрқайсының өзіндік белгісі бар. Адам заттың белгісін, сапасын танып-түйсіну арқылы сол заттың өзін, оның қасиетін, басқалардан ерекшелігін түсінеді. Адамның айналасын, болмысты табу үшін сапа категориясының орны ерекше. Себебі заттың сапасын, белгісін тану арқылы адам болмысты жекелеген бөлшектерін танып, оны біріктіріп, топтастыра алады; белгілеріне қарай өзара қарсы қойып, ғалам бейнесін түзеді. Затты, құбылысты толық түсіну үшін оның өзіндік ерекшелігін, қасиетін, басқа заттардан айырмашылығын білу керек. Адам әлемді жекелеген заттардың белгісі арқылы қабылдап, атрибутивті портретін түзіп, түйсінеді. Сол себепті тіл құрылымында сын есімдер ерекше орын алады. Қазақ әлемінің атрибутивті репрезентациясы алуан түрлі жолдармен беріледі. Бұл да сапа концептінің қазақ халқы үшін қаншалық маңызды екенін танытса керек. Сол арқылы сын есім категориясы басқа сөз топтарынан ерекшеленіп, жеке категория ретінде бөлініп шықты.
1.2. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде сын есімді зерттеген ғалымдар, ұстанымдары, ерекшелігі
Қазақ тіл білімінде сын есім зерттелуіне қарай 4 кезеңге бөлінеді:
ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең (1861-1905 ж.);
ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезең (1905-1930ж.);
репрессияланған алаш зиялылары ақталғанға дейінгі кезең (1930-1988 ж.);
алаш зиялылары ақталғаннан қазірге дейінгі кезең (1988-2021ж.).
Түркі тілдеріндегі сын есім категориясының зерттелуі ХІХ ғасырдан бастау алады. Оның зерттелуіне қатысты алғашқы қадамды М.А. Казем-бек Түркі-татар тілінің жалпы грамматикасы деген еңбегі арқылы жасады. Мұнда түркі, татар, моңғол, чуваш тілдеріндегі сын есім категориясы мен сын есім тудыратын жұрнақтар, сонымен қатар салыстырмалы шырай мен күшейтпелі шырай үлгілері мысалдармен көрсетілген [1]. Сонымен қатар А.К. Боровков, А.Н. Кононов, Ф.А. Ганиев, Н.Сазонтов, Н.К. Дмитриев, В.Г. Гузев сияқты зерттеуші-түркологтар да түркі тілдеріндегі сын есімдерге қатысты өздерінің ғылыми тұжырымдарын білдірген. Ол түркі тілдеріндегі туынды сын есім жасауға қатысатын сөзжасамдық жұрнақтардың қызметтеріне талдау жасап, семантикалық тұрғыдан мағынасын зерделеуге тырысқан.
Н. Сазонтов сын есім тудыратын жұрнақтардың кейбір мағыналық ерекшеліктерін алға тарта отырып, оларды мысалдармен дәйектеп береді [2]. А.К. Боровков болса, есім негізді туынды сын есімдердің тұлға жағынан зат есім мен үстеумен ұқсас сипатта келетінін, бірақ жеткізетін мағынасы мен синтаксистік қолданысы бойынша өзіндік ерекшеліктерге ие екендігін көрсеткен [3, 71]. Профессор Н.К. Дмитриев, Н.А. Баскаков пен Ф.А. Ганиев түркі тілдерінде туынды сын есім тудыратын қосымшаларды көрсетіп, оларға семантикалық талдаулар жүргізген.
Осы аталған ғалымдардың ішінен М.А. Казем-бекті айрықша көрсетуге болады. М.А. Казем-бектің ұлты бір деректерде иран тектес делінсе, екінші бір мәліметтерде оның әзірбайжандық екендігі, ал басқа да ақпараттарда татар текті екендігі айтылады. Казем-бек Қазан университетінде қызмет етіп жүргенде түркі тілдерінің жүйесі менг құрылымы жайлы көптеген зерттеулер жүргізген. Ол әртүрлі халықтардың тілімен салыстыра талдау арқылы түркі тілдерінің грамматикасының ерекшелігін айқындауға көңіл бөлген. Казем-бектің Түркі-татар тілінің жалпы грамматикасы деген ауқымды еңбегі Қазан қаласынан 1846 жылы басылып шыққан. Мұнда түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы әртүрлі мысалдар бойынша зерделенген. Ғалым осы еңбектің алғысөзінде бұдан бұрын осы кітаптың бірінші басылымын жариялағанын, екінші басылымының алдыңғы нұсқада кеткен кемшіліктерді түзету ұсыну мақсатында дайындалғандығын алға тартады. Ол кітабының бірінші тарауында түркі тілдерінің әліпбиі мәселесін, екінші тарауында сөздерді айту мәселесін, үшінші тарауда сөздерді айту екпініне байланысты қойылатын белгілерді, төртінші тарауда аталымдарды, бесінші тарауда сын есімдерді, алтыншы тарауда әртүрлі сөз таптарын, жетінші тарауда сан есімдерді, сегізінші тарауда есімдіктерді талдайды. Ал кітаптың екінші бөлімін етістікке (шақ, рай, категориясы), үстеуге, шылаулар мен одағайларға арнайды. Ғалым кітабының үшінші бөлімінде қыстырма сөздер мен септіктер мәселесін сөз етеді. Казем-бек кітабының сын есімдерге арналған бөлімінде салыстырмалы шырайлар жасайтын жұрнақтарды келтіріп, олардың тұлғасы мен қызметін қарастырады.
-рек немесе -рақ түркі тілдері мен оның диалектілеріндегі салыстырмалы шырайға тән жұрнақ болып келеді. Негізінен алғанда -рек жіңішке дауысты дыбысқа аяқталатын сөзге жалғанады. Казем-бек мұндай сөздерге мысал ретінде зіл, һіл, дүр, бір және т.б. сөздерді келтіреді. Ал -рақ жуан дауысты дыбысқа немесе дауыссыз дыбысқа біткен сөздерден кейін қойылады. Ал мұндай сөздерге мысал ретінде ақ, ық және т.б. сөздерді береді. Мәселен, ескі; ал оған -рек жұрнағын жалғағанда ескі-рек болады; өндір - биік, ал оған -рек жұрнағын қосқанда өндір-ірек болады, алшақ - төмен, ал оған -рақ жұрнағын жалғағанда алшағ-ырақ болады. Жалпы алғанда, бұл жұрнақтар татар тілінде жиі қолданылады. Бұл кезде сөздің соңғы дыбысы өзгеріске ұшырап кетеді, ол әдетте -ақ, -үк, -ік, -әк жұрнақтарымен бірге келеді, мысалы: суық, кішік немесе кіші. Ұлығ - үлкен, оған жұрнақ жалғанған кезде ұлығырақ болып өзгеріске ұшырайды, ал суық сөзіне жұрнақ жалғанған кезде ол суығырақ болып өзгереді немесе алшақ-алшағырақ, кішік-кішігірек болып ауысады. Кейде мұндай жұрнақтардың қосылуы арқылы герундий түзіледі, ол әрекеттің біртіндеп жүзеге асуын білдіреді. Мәселен, андақ уә андақ булунурарақ. Қазақша бұл тіркесті бірте-бірте әрі қарай кете беру деген кейіпте аударуға болады. Чуваш тілінде жоғарыда аталған салыстырмалы шырай жұрнақтарының функциясын атқаратын -рахь және -рехь жұрнақтары кездеседі.
Түркі тілінде салыстырылатын сөздің жатыс септігінде тұратын формасына қатысты мынадай мысалдар келтіруге болады: балдан дадли - балдан тәтті немесе балдан дадли-рек - балдан тәттірек, бұл Казем-бектің көрсетуі бойынша латын тілінде - melle dulcius. Бұл ереженің негізін біз моңғол және чуваш тілдерінен байқаймыз; ал чуваш тілінде біз жатыс септігі үшін дан жалғауының қызметін көреміз.
Кейде алдыңғы ережеге нұқсан келтірмей, салыстырмалы шырайды білдіру үшін тағы да ерекше үстеу қосылады. Оны түркі тілдері мен басқа да тілдерде кездесу ретіне қарай салыстырмалы үстеулер деп атауға болады, мәселен, даһа, түрікше: daha. Қазақша тағы, одан да деген шылаулармен салыстыруға негіз бар. Мысал келтіретін болсақ, артық, даһа артық - артығырақ, узун, даһа узун - ұзынырақ, артық шөжағатли - әлдеқайда батыл, батылырақ. Пек, бек, чоқ үстеуі де осындай мәнде, бірақ күшейтпелі шырай үшін қолданылады. Қазақ тілінде де бек үстеуі күшейтпелі шырайды беру үшін жұмсалады. Казем-бектің келтірген пікіріне сәйкес, пек, бек, чоқ үстеулері салыстыруды одан әрі күшейту үшін беріледі, мәселен, пек шөжағатли - өте батыл, өте қайсар; чоқ енлу - өте кең; бірақ салыстыру барысында олар әлдеқайда батыл, әлдеқайда кең деген мағынада қолданылады.
Казем-бек түркі тілдерінде төмендетуді, кемітуді білдіретін салыстырмалы шырайдың -жік немесе -жақ қосымшасымен бірге келетіндігін ескертеді. Сонымен қатар -жа, -ше жұрнақтары да осы функцияны атқарады. Ол сөздің соңғы дыбысын өзгеріске ұшыратады. Мәселен, дар - тар, даржік - таршық: суық - суыжық, суық емес, сәл суықтау; алшақ немесе алшақшық - төменірек, йүксек - йүкседжик және йүкседже - аса биік емес. Бұл тілдік мысалдар қазіргі қазақ тілінде жоқ, оларды түрік және түркімен тілдерінен кездестіруге болады.
Ал моңғол тілінде -шық немесе -шік қосымшалары да сын есімнің салыстырмалы шырайының төмендету, кемсіту мәнін білдіреді. Кейде бұл қосымшалар -ша немесе -ше жұрнақтары сияқты өз-өзінен төменірек деңгейдегі сөздерді білдіретін тілдік бірліктерге қосылады (мәселен, күчүк - кіші, алчақ - төмен; хурда - ұсақ). Және барлық жағдайда сын есім былай қарастырылады: егер ол жай шырай болса, бұл жұрнақтар оның мәнін төмендетеді; егер ол салыстырмалы шырай болса, онда бұл жұрнақтар салыстырудың төменгі деңгейін білдіреді, мәселен, алчақ, алчажық немесе алчақжық - андан алчақ одан төмен; - хурда, хурдажық ұсақ, андан хурдажық - одан ұсақтау; - йүксек, йүкседжик - андан йүкседжик - одан биігірек. Қазақ тілінде бұл сөздер кездеспейді. Казем-бектің келтірген мысалы түрік тіліне қатысты екені анық.
Түркі тілдерінде күшейтпелі шырай әдетте күшейткіш үстеулермен немесе күшейткіш сөздермен көрініс табады. Бұл үстеулер ретінде Казем-бек ең, қаджетилә - барынша, ифратилә және қолдану барысында білуге болатын басқа да тілдік бірліктерді береді.
Күшейтпелі шырай (Шығыс тілдерінде жиі қолданылатын) әдетте салыстырмалы шырай жасалатын жолмен де түзіледі, мұндай жағдайда күшейту идеясы сөйлемдегі мәннен аңғарылады: жүмләдән ұлық - бәрінің ішіндегі үлкені (белгісіз нәрселер үшін); мәселен, жүмләсіндән бүйүк - бәрінен де үлкен, бұл белгілі немесе анықталып қойған заттар үшін қолданылады [1, 62].
Әдетте түркі тілдерінде оны жатыс септігіндегі салыстырмалы шыраймен өте сирек білдіреді, мұндай жағдайда сын есімге мюзафу деген үстеу қосылады, мәселен, жүмлә мюзафу улуғ.
Казем-бек өзінің еңбегінде сонымен қатар туынды сын есімдер жайлы да айта кетеді. Туынды сын есімдер зат есімге -лу немесе -лі жұрнақтары жалғану арқылы жасалады, бұл жұрнақтар меншікті, тәуелділікті білдіреді. Мәселен, ат. Ал оған -лы жұрнағы жалғанғанда ат-лы болып өзгереді. Бұл аттың иесі, аттың қожайыны, атқа мінген адам деген мәнді білдіреді. Сондай-ақ жан, оған -лы жұрнағы жалғанғанда жан-лы болып өзгереді. Бұл тірі, қызу, әрекетшіл деген мағынада да жұмсалады. Түрік тіліне қатысты алғанда: Ыстамбұл, ал оған -лу жұрнағы жалғанғанда Ыстамбұллу болып өзгереді. Сол сияқты күміс, ал оған -лү жұрнағы жалғанғанда күміс-лү болып өзгереді. Казем-бектің бұл келтірген тілдік деректерінің көбінесе қатыстық сын есімге байланысты туындағанын көреміз [1, 64].
Сын есімге байланысты тұжырымдарын айта келе, Казем-бек мынадай ескертуді келтіреді. Барлық тұлғадағы зат есімдер мөлшерлік сан есімдермен бірге туынды сын есім атауларын немесе тіркестерін тудырады. Мәселен, ики хатунлы ер - екі әйелі бар еркек; алты қоллу бут - алты қолы бар пұт; ики қанатлу қуш - қос қанатты құс. Бұлар нағыз сын есімдер деп көрсетеді Казем-бек, мұндағы сын есімді тіркестер сөйлемдегі мәніне қарай жекелеген сөздерді көрсете алады; ал олай болса, сан есімде жеке екпін қойылады.
А.Казем-Бектің шырай туралы айтқандарынан түрік-татар тілдерінде үш шырай бар екендігі аңғарылады: жай шырай, салыстырмалы шырай. Жай шырай сын есімнің бастапқы қалпы есебінде беріледі. Салыстырмалы шырай -рақ, -рек жұрнағы арқылы (мысалы, эски -- старый, эскирек -- старее т.б.) айтылады. Бұдан басқа, сын есімге шырай жұрнақтарын қоспай-ақ оған салыстырмалы шырай мағынасын беруге болатынын айтады (мысалы, андан бюк -- тоже что, андан бюк -- рек -- больше его).
Таңдаулы шырайдың түрік тілдерінде кейбір үстеу сөздер арқылы (мысалы, ең күшті т.б.) жасалатынын кейде таңдамалы екі заттың алғашқысын атауға, кейінгісін ілікке қойып, сын есімге ІІІ жақ тәуелдік жалғауын жалғап та таңдаулы шырай жасауға болатынын тұжырымдайды.
Алтай тілінің грамматикасында сын есім туралы бірқатар мағлұмат айтады. Мәселен, әрбір сапалық сөз түбір күйінде әрі сын есім, әрі үстеу сөз болатыны, жақсы (хороший, хорошо), сол сияқты кейбір сөздер әрі зат есім, әрі сын есім орнына жұмсалатыны, мысалы, жарық (светлый, свет), қарт (старый, старик) келтіріледі. Алтай тілі грамматикасының авторлары сөздердің екі түрлі жолмен түрленетінін келтіреді. Сөздер не септеледі, не жіктеледі. Осымен байланысты сөздерді олар есім етістік тобы етіп етіп екіге бөледі де, сын есімді есім тобына жатқызады. Одан әрі сөздерді сөз таптарына қарай жүйелеу жоқ. Сын есімнің жұрнақтарын да сан есім тобында түсіндіреді.
Казем-бектің Түркі-татар тілінің грамматикасы, сонымен қатар басқа да ғалымдардың еңбектері сын есімдер мен олардың шырай категориясын алғаш зерттеген туынды болуымен құнды. Бұл кітапта айтылған ойлар мен ұсынылған ғылыми тұжырымдар кейіннен басқа да зерттеушілердің, лингвистердің, түркологтардың кәдесіне жараған болатын.
Сонымен қатар қазақ тілінің грамматикасын жазып, сын есімді танытқан орыс ғалымдарының қатарында Н.И. Ильминскийдің Материалы к изучению киргиз-казахского наречия, М.А. Терентьевтің Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская (1875), П.М. Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка (1894‚ 1897)‚ В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка (1897) атты еңбектерін атауға болады. Орыс тілді зерттеушілер еңбектерінде атауларды орыс тілінде ұсынған: имя прилагательное, сравнительная степень, превосходная степень, положительная степень, т.с.с. М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектерінде сын есімнің затсымақтанатыны, үстеусімектенетініні айтылады. Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, Н.Созонтов еңбектерінде де -шыл, -ғыл, -ғылт, -лау, -ша жұрнақтары сын есімнің кішірейту мәнді жұрнақтары ретінде беріледі де олар шырай көрсеткіштері қатарында қарастырылмайды. М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев еңбектерінде сравнительная степень, превосходная степень (салыстырмалы, таңдаулы шырай) деп шырайдың екі түрі көрсетілсе, Н.Созонтов еңбектерінде үш шырайды атап, жай шырай (положительная степень) түрін де шырай қатарында қарастырады. Сонымен қатар М.Терентьев, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектерінде таңдаулы шырайдың жасалу жолдарын түсіндіре келіп, ең, өте, тым, аса т.б. сөздерімен қатар рас, тымақ сөздерін де атайды.
И. Батманов, А.Н. Кононов сияқты ғалымдар қырғыз, өзбек қазақ тілдерінің грамматикасын, сөз таптарын зерттеуге, ортақ жақтары мен ерекшеліктерін анықтауға ден қойды.
И.А. Батманов сын есімдер мәселесінде мынадай пікір айтады: Бәрінен бұрын, сын есімдерді анықтау үшін түпкілікті критерий жоқ; сапалы сын есімдер қатарына салыстырмалы шырай дәрежелері бойынша өзгеріске ұшырай алатын түбірлер жатқызылады.
Бірақ сапалы сын есімдер үшін осы белгі мұндай категорияны ескертусіз-ақ бөліп алу үшін жеткілікті дәлел бола алмайды. Ал мұндай кезде ескертулер керек, өйткені жақсы, тез сияқты сапалық сын есімдер сөйлем ішіндегі өзінің анықтауыш қызметінен бөлек, сөйлемде етістікпен тіркесіп, сын-қимыл үстеуі ретінде пысықтауыш функциясын да атқаруы мүмкін (Мысалы, жақсы оқушы, жақсы үгіт, тез келді және т.б.). Осыдан кейбір түбірлер сын есім мен үстеу арасындағы аралықта орналасады және оларды сын-қимыл үстеуіне жатқызуға әлі ерте деген сөз.
Алайда мұнымен түркі тілдеріндегі сапалық сын есімнің сипаттамасы аяқталып бітпейді, өйткені олардың қатарына, мәселен, өзбек тіліндегі дуана сияқты түбірлер жатқызылуы ықтимал, бұл түбір әдетте зат есім деп саналады, бірақ -рақ аффиксімен тіркесе алады: дуанарақ. Батмановтың бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz