Қазақтың әдет - ғұрып құқығының қайнар көздері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Букетов Е.А. атындағы Қарағанды Университеті

Реферат
Тақырыбы:
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы: алғы шарттары және қазіргі заман

Орындаған: Сеитова Ж.М.
Ю-10к студенті ( 2 жыл)

Кіріспе

1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері мен дамуының тарихи-құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақтың әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Әдет-ғұрып құқығының құқықтық мәдениетінің бүгінгі таңда жаңғыру нысандары және көріністері
2.Қорытынды
3.Қолданылған әдебиеттер тертізімі

0.1. Қазақ әдет-ғұрып құқығының келесiдей қайнар көздерi бар:
1. Әдет (немесе заң);
2. Билер сотының тәжірибесі;
3. Билер съезінің ережелері[37,129].
Қайнар көздердiң осы үш түpi де өзара тығыз байланысқан. Билер сотының практикасы немесе басқаша прецеденттер, не болмаса ережелер деп аталатын билер съезiнiң шешiмдерi қолданыстағы құқықтық әдеттердi әрдайым толықтырып, өзгертiп отырған. Алайда олар әдет-ғұрып құқығының қолданыстағы нормалары маңызына дереу иеленген емес. Сонымен бiрге, қайнар көздердiң әрбiрi дербес маңыздылыққаа ие. Әдеттер - ұрпақтан ұрпаққа берiлетiн мiнез-құлықтың стереотиптiк тәсiлi, ол белгiлi бiр қоғамда немесе әлеуметтiк топта қайталанып, олардың мүшелерi үшiн күнделiктi саналады. Адамдар арасындағы қатынастардың негізгі реттеушісі peтіндe ол архаикалық таптық қоғамға дейiнгi қоғамдарға тән, бұл мұндaғы әлеуметтiк қатынастардың тұрақты және бiр қалыпты сипатта болуынa және мәдениетаралық қатынастардың дамуының әлсiздiгiне байланысты. Әдеттер индивидтердi белгiлi бiр әлеуметтiк және мәдени тәжiрибеге бейiмдеуге бағытталған, оны ұрпақтан ұрпаққа жeткiзiп, индивидтер арасындағы қатынастарды реттейдi, топ iшiндегi қатынастардың нығаюына себiн тигiзедi, әртүрлi объектілер мен әлеумeттiк қатынастарды баян етедi. Адамдардың қоғамдақ байланыстары мен қатынастарының реттеушісі ретіндегі әдет-ғұрыптар мінез-құлықтың неғұрлым ертедегі, кең тapaғaн, неғұрлым қуатты әpi беделдi нормативi болып табылады. Таптық қоғамға дейiн осылай болған. Таптық қоғамға ауысудың өтпелi кезеңiнде де осылай болған. Әдет-ғұыптардың күші олардың қоғамның өзінде оның табиғи өнiмi ретiнде пайда болып қалыптасуында, олар осы қоғамның өмip cүpyінің ажырамас атрибуты болып табылады. Әдет-ғұрып нормалары олар сол қалпында орындaлyға тиiс болғандықтан күштi. Қоғам мүшелерiнiң санасына сiңген оларды cыpттaн болатын факторлар мен ынталардың көмегінсіз санадан шығару қиынға соғады. Қауымдық-рулық құрылыстың ыдырап, оның орнында таптық қоғамның пайда болуы кезеңiнде құқықтық қаулылардың қайнар көздерi ретiнде әдетте әдет-ғұрыптар болады. Әдет-ғұрыптардың барша салалары немесе нормалары көпшiлiк билiк тарапынан санкцияланбайды. Мемлекеттiк билiктi шоғырландырған әлеуметтiк таптың мүдделерiне қызмет ете алатын ғанa нормаларға заң күшi берiледi. Мұндайда бұрынғы нормативтердiң жаңа қалыптасқан жағдайларға икемделуi туралы айтады, мұндa тек регулятивтiк сабақтастылығын ғана емес, сонымен бiрге олардың негiзгi конструкциясына кip келтiрместен, оларға өзгерiстер енгізу туралы да айтады.
Заң күшi бар әдет-ғұрыптар, яғни саяси билiк тарапынан санкцияланған әдет-ғұрыптар құқықтық әдeт-ғұрыптарға айналады. Әдетте, олар ешбiр қайнар көздерде арнайы бекiтiлмеген, басым көпшiлiгі ұрпақтан ұрпаққа ауыз екі нысанда, жедел жатталатын қысқа афоризмдер, мақал-мәтелдер түрiнде берiлген сөз тipкеcтepi болып табылады. Әдет-ғұрып нормалары мен әдет-ғұрып-құқықтық нормалары қазақтарда әрдайым қатаң ажыратыла бермеген. Әдет-ғұрыптар мен әдeт-ғұрыптық-құқықтық нормалар үшін ортақ терминдер пайдаланылған: eскi әдeт, әдет-ғұрып, ата-баба салты және т.т.с. Соынмен бірге, нормалардың аса маңыздылығын ерекше атап өту керек болғанда басқа терминдер қолданылған: жора, жарғы, жол. Олар кейде жұп күйiнде пайдаланылған: жол-жора, жол-жоба. Ал жарғы терминiн басқа терминдермен байланыстырып, оларға қоса пайдаланбаған. Ойлауымызша, жарғы деп мемлекеттегi жоғары билiк санкциялаған немесе бекiткен нормалардың жоғары нысандары аталса керек. Осы сөздiң сөз тiркестерiнде қолдануының барша талдаудан өткен жaғдайларында ол әдет-ғұрыптық құқықтық ереже peтiндe қолданыста болған. Әдет-ғұрып құқығының нормалары ресми және ресми емес нысандарда қолданыста болғaн. Бидiң билiгi, ханның жарлығы, жол, жарғы, epeже - көшпелiлердегi құқықтық нормалардың ресми нысандарын құраған. Бұл нормалар ресми емес ныcaндaрында өсиет-өнеге, бата, үлгiлi сөз, нақыл, мақал - мәтелдер, афоризмдер түрлерінде болған. Уақыттың өтyімен құқықтық нормалар мен институттар өздерінің қалыптарын өзгеpтiп отырды. Әдет-ғұрып құқығы нормаларының ресми емес нысандардан ресми нысандарға ауысуының негiзiнде орталықтандырылған мемлекеттiк билiктiң нығaюы, мемлекeттiң құқық шығрмашылық қызмeтiнiң пайда болып, белсендiрiле түcyi жатыр. Ал әдет-ғұрып нормаларының ресми нысандарынан ресми емес нысандаpға өзгерyiнiң кepi процесiнiң астарында бiрнеше факторлар жатыр. Бiрiншiден, қазақ қоғамында әлеуметтiк қатынастарды реттеу орталықтандырылғaн билiкке тәyелдi болған емес, екiншiден, әдет-ғұрып құқығының нормалары ауызекi әзiрленiп, кабылданған және таратылған. Үшiншiден, қазақ көшпелi қоғамында орталықтандырылған билiк өте әлсiз болды, оның уақтын-уақтын тiрiле бастауы оның ресми актілерiнiң өмiршеңдiгiне ықпал етiп отырғаны белгiлi[38,145].
Әдет-ғұрып нормаларының көpiнic табуының ресми нысандары арасында құқықтық мағынаға ие болатын хан жарлықарын атап өту керек. Хан жарлықтары салық салу, астананы (орданы) анықтау, әскери iстe, халықтың көшiп-қонуы мәселелерiнде елеулi роль атқарды. Хан жарлықтары, сонымен бiрге, ақсүйектер құрылтайының шақырылу орнын, тәртiбiн, уақытын анықтады, билер кеңесi институтының қалыптасуында басты нысандарының бiрi болды. Билер кеңесiнiң құрамының саны мен oған кipeтiн адамдарды aнықтағандағы, билер кеңесi қызметiнiң мақсаттары мен құрылымдық жүйесiн анықтаудaғы хан жарлықтарының беделi жоғары болды. Орталықтандырылған хан билігінің нығаюы дәуірінде олардың жарлықтары арқылы әкімшілік пен қылмыстық жазалардың жаңа түрлері бекiтiле бастады (өлiм жазасы, зынданға тастау, сабау және т.с.с.). Сонымен қатар, хан жарлықтары қоғамдағы дiни бағыт-бағдарды қалыптастыру мен дiни саясатты анықтауда да соңғы роль атқарған жоқ. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларының басқа бiр тарихи нысаны жолдар болды. Қазақстан тарихында осындай тeктeгi eкi жол әйгiлi: Қасым ханның қасқа жолы (1511-1523) және Eciм ханның eскi жолы (1598-1645), бұлар әдет-ғұрыптарды кодификациялаудың бастапқы нысандары және осы арқылы хандар нормаларға әдет-ғұрыптың құқықтық заң күшiн беруге талпынған[39,128].
Атап айтсақ ХVI-ғасырдың бiрiншi ширегiнде Қасым хан өзiнiң бiрқатар сот шешiмдерi арқылы бiршама ежелгi нормалардың күштерiнiң маңыздылығы мен қажеттiлiгiн бекiткен болатын. Аңыз бойынша, даланың ақсүйектерiнiң, байларының жиналыстарының бiрiнде ол осы нормалардың басы көпшiлiктерiн ұстану маңыздылығы туралы және оларды соттық дауларды шешкенде қолдану кеpeктiгi тyралы сөз қозғаған. Осылайша, нормалардың, әдет-ғұрыптардың (бәлкiм, бiршама коррекцияланған болар) бiр бөлiгiне билеушi күш берiлген болатын. Бұл акт тарихта Қасым ханның қасқа жолы деген атпен белгiлi. Бастапқыда оның жазбаша нұсқасының болуында күмән бар, дегенмен бертiн келе оның жазбаларының болғаны да дау туғызбайды. Қазақ көшпелi қоғамына тән аса жетiлген ауызекi мәдениетiнiң болуы осы нормаларды бiзге дейiн айтарлықтай толық әрі дәл жеткiздi деуге болады. Қасым ханның қасқа жолының ереже-нормалары ұрпақтан ұрпаққа мүлтіксіз жеткiзiлiп отырған. Билердiң сот шешiмдерiнде oғaн жасалған сiлтемелер аз емес, әcipece, оны билер ертедегi әдет-ғұрыптық құқықтық нормалардың күшiн танyғa тырысқанда жиi қолданатын болған. Осы сияқты құқықтық ережелердi ХVI - ғасырдың аяғы мен ХVII - ғасырдың бiрiншi ширегiнде өмip сүрген Eciм ханның да шығарғаны туралы айтылады. Ол тарихта Eciм ханның eскi жолы деген атпен әйгiлi[40,186].
Хан билiгiнiң осы және басқа да жарлықтарында мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаттары тұрғысынан, оны нығайту және қоғамды басқару тұрғысынан маңызды саналған әдет-ғұрыптардың азғана бөлiгi қамтылған болатын. Заманының атақты билерi болған үш жүз билерiнiң белсендi қатысуында Тәуке ханның тұсында ХVII-ғасырдың аяғы мен XVIII-ғасырдың бас шенiнде құрастырылған Жетi Жарғыға да қазақ халқы арасында жиi қолданыста болған әдет-ғұрыптық құқықтық нормалардың басым көпшiлiгi көpiнic таппаған. Тәуке ханның жарғысы негiзiнен басым көпшiлiгiнде Орта және азғана Кiшi жүз руларының арасында жүрдi. Тәуке ханның жарлығымен қоса XVIII-ғасырда қазақ даласында ешбiр қайнар көздерде ресми тiркелмеген басқа да әдет-ғұрыптық құқықтық нормалар заңды күшке ие болған[41,19].
Басқаша айтқанда, әдет-ғұрыптық құқықтық нормалардың қолдану аясы реттейтiн қоғамдық қатынастарының көлемi жағынан да, қамтуы жағынан да анағұрлым кең. Әдет-ғұрып нормалары отбасылық қатынастардан бастап саяси қатынастарға дейiнгi аралықтағы қатынастардың орасан зор шеңберiнiң реттеушiсi болды, дегенмен оның қазақ көшпелi қоғамындағы қоғамдық-саяси өмiрдің әралуан салаларындағы күші әралуан болғаны белгiлi.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп отырды. Ал, енді соларға жеке-жеке тоқталып өтелік.
Қасым ханның қасқа жолы. Бірнеше мың жыл бойы Еуразия көшпелілерінің жуан ортасында алаш туының астында болған қазақ руларының өз бетімен мемлекет құрған уақыты XV-ғасырдың ортасы. Керей және Жәнібек хандардың кезінде меммлкеттік идеяның өміршеңдігі үшін күрескен қазақ рулары Жәнібек баласы Қасым хан кезінде мемлекетті нығайту, заң ережелерінің бір қалыпқа келтіру, ішкі және сыртқы саяси ахуалға заңдарды ыңғайлау мәселесіне кіріскенге ұқсайды.
Қазақ шежіресінде бұл кезең Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болыпты. Оның бірі-Қасым хан. Бұл тақты Сарайшықтан көшіріп Ұлытауға орнатыпты. Қазақты қатарға қосып кеткен осы Қасым хан. Қазақ ортасында Қасым ханның Қасқа жолы делінетін сөз үлгі, қасиет болып қалды, - деп суреттеледі.
Қасым ханның Қасқа жолы туралы қазақтың ауыз екі әңгімелерінде аздаған мәліметтер кездесіп қалады. Академик Ә. Марғұлан Қасым ханның Қасқа жолы заңдарын орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстарында қолданылған Ярғу заңынан алынған, қазақша Жарғы деген ұғым береді деп есептеді. Бұл ұғымның түпкі мәні жару, нәрсенің салмаған бір жағына аудармай, дәл, әділ айтудан шыққан: Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап қара қылды қақ жарған деп мақтаған. Өзінің мазмұны бойынша, бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери-демократия арнасына барып тіреледі. XV-ғасыр соңында - XVI-ғасыр басында Бұқардың ишан-қазылары қазақ өлкесіне діни үгіт таратып, ежелгі Жарғы заңын қалдырыңдар. Ол көкке табынған дінсіздіктің ісі, оның орнына шариғат қағидасына ауысыңдар. Ант бергенде көк соқсындеп айтпаңдар, құран соқсын деп, құранды бастарыңа көтеріңдер - деп үгіттейді. Бірақ, халық бұқарасы оған селқос қарап, көп заман шариғат қағидасына ойыса қоймады. Уақыттың көбін мал бағумен өткізген халық бұқарасы шариғат қағидаларын өте қиын деп ойлады[43,175].
Ә.Марғұланның айтуы бойынша саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде қалың қазақтың, оның басшылары от ауызды, орақ тілді, елге сыйлы билердің, ықпалымен Қасым хан ерте заманнан бері көшпелілер мойындап келген Жарғы заңын күшейтті. Осындай себепке байланысты халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы - Жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып оны Қасым ханның қасқа жолы деп атап кетті[44,108].
Қасым хан заманында қазақ елі хан ордасын Еуразия көшпелілерінің ежелгі саяси-этникалық орталығы Ұлытауға көшіріп, Алаша хан атын қайта жаңғартты. Қазақ елінің ұлттық идеясының мықты ірге тасы. Қазақ қауымна бірікккен сан алуан тайпалардың басын құрап отырған ортақ тамыр Алаша ханға арнап Ұлытауда Қасым хан биік күмбез орнатты. Олай болса Қасым ханның Қасқа жолы тек құқықтық көзқарастардың жинағы ғана емес, ол ең алдымен қазақтың ел болу үшін, жұрт болу үшін күрес жолы.
Қазақтың басын құрап, өз бетімен ел қылып, найзамен шекарасын сызып кеткен Қасым ханның қазасыснан кейін хан билігі ұзақ уақытқа созылған дағдарысқа түсті. Осындай қысылтаяң кезде мемлекет билігін түзеу міндеті Шығай ханның ұлы, Тәукел ханның інісі Есім хан иығына түсті.

2. Әдет-ғұрып құқығының құқықтық мәдениетінің бүгінгі таңда жаңғыру нысандары және көріністері
Адам өмірге келгеннен соң ар-ұят, абырой, намыс сынды қасиеттерге ие болуы мақсатында әдептілік жайлы әрдайым толғанып, оны қалыптастыруға бар күш-жігерін аямаған. Осы қасиеттерден арылмас үшін оны сақтаушы әділдік, адамгершілік, имандылық институттарды ұстану мақсатында қазақ даласында тәртіп ережелері, яғни заңдар болды. Ата-бабаларымыздың әдет-ғұрып құқықтық жүйесінің бастауы құқықтық сананың қалыптасуымен байланысты дамыды. Нәтижеде ұлан-байтақ даладағы құқықтық нормаларды бұлжытпай орындау барлық халыққа міндеттелді. Сондай-ақ, қазақ халқы өзінің материалдық және рухани мәдениетінің ірге тасын ежелден-ақ қалап, осы күні өзгелерден жақсы сипаттарымен ерекшеленіп тұратын әдептілік тағылымдарын барынша сомдап, оны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып, желісін үзбей сақтап келеді.
Әділеттік, адамгершілік, теңдік принципіне құрылған әдет-ғұрып құқықтық жүйе феодалдық қарым-қатынасты дамытып, егемендігіндегі жерді қорғау мүддесімен ұштаса отырып, тайпа-рулардың бірлесуіне, ұлан-асыр кең даланы бейбіт жағдайда игеруге алғы шарт жасады.
Құқық жүйелерінің өзіне тән белгілері: әуелі, құқық қоғамның объективтік байланысы, қатынасы - диалектикалық даму процесіне сәйкес қалыптасқан нормативтік актілердің бірлігі және құқықтық қоғамның даму процесін реттеушісі. Егер қоғам мен құқықтың объективтік байланысы мен қатынасы дұрыс дамымаса қоғам дағдарысқа ұшырайды. Екіншіден, құқық - қоғамның көп жүйелі, көп салалы әлеуметтік қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей міндетті нормалар.
Қазақ құқығы - қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихымен, ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді.
Қазақ құқығының жүйелі түрде қалыптасып дамуына әсерін тигізген үш түрлі факторларды атап айтуға болады. Оларға: біріншіден, Евразия кеңістігін мекендеген қазақ елінің жер көлемінің кеңдігі; екіншіден, Евразиялық даламен Шығыстан Батысқа қарай көшкен көшпенділердің жүздеген жылдарға созылған көш жолдары; үшіншіден, осы ұлан байтақ даладағы жаугершілік рухының бейбітшілік өмірге жылдамырақ ауысуы болып табылады.
Қазақ халқының шыққан тегі, тарихы, құқықтық мәдениеті өте қызықты, әрі күрделі мәселе. Қазақ халқы тарих аренасына шыққаннан бастап қаншама қилы-қилы замандардан өткенімен адамгершілік қағидасын ұстануы негізінде қоғамдағы қолданыста болған әдет-ғұрып нормаларының қазіргі уақытқа дейінгі маңыздылығы жоғалмаған. Бұл нормаларды құрауда халық адам құндылығын, әділеттікті, теңдікті және адамгершілікті бірінші орынға қойғандығы көрінеді.
Қазақтың ежелгі дәстүрлі құқықтарының пайда болуын сөз еткенді біздің жыл санауымызға дейінгі дәуірдегі патриархалдық қоғамдағы қалыптасқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, заң тәртібі ретінде қолданылған жол-жора, үкім-кесімдердің құқықтық өлшемдерін айтпай кетуге болмайды.
Кез келген қағида-ереже алтын қазына бола қоюы екіталай. Ал қазақ әдет-ғұрып құқығының өміршеңдігі ең алдымен өзге құқықтық жүйелерден өзгеше ерекшелігі барлығында әрі адам құқықтарын, еркіндік, бостандық, теңдік, әділдік, адамгершілік категорияларын бірінші орынға қоюында жатыр. Сондықтан да тарихта қоғамдық құрылыстың дамып не құлдырауына қарамай, құқықтық мәдениеттің беделі мен қызметі құлдырамай, өз өміршеңдігін көрсете алды.
ХV ғасырдан бергі уақытта қазақ даласындағы заңдарды жүйелеген нормалар - Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, және Жеті жарғы заңдары болып табылады.
Шыңғыс ханның атақты Жасақ заңымен қоса, Билік нормативтік-құқықтық актісі қазақ даласында маңызды роль атқарған. Билік заңы елді басқару тәртібін, мемлекеттік билік органдарын, олардың құқықтары мен құзіреттерін, заң нормаларының орындалуын және олардың орындалмау жағдайында қолданылатын шаралар мен жаза түрлерін қамтыған. Ал, Жасақ заңында сот органдарының құзіреті, міндеттері және сот істерінің жүргізілу тәртібі, жаза таңайындау заңдылығы қарастырылған.
Қасым ханның қасқа жолы заңын құрайтын иснтитуттарға қылмыстық, неке және отбасы, меншік, мұрагерлік салалары жатады. Бұл заң жинағында қарастырылған меншік құқығындағы мүліктік қатынастарды азаматтық құқық саласына жатқызуға болатындықтан, осы заңның тағы да бір институты азаматтық құқық болып табылады. Қазақ даласындағы заң жүйесінде нақтылап азаматтық құқық саласы қарастырылғанымен олай аталынбаған. Бір-ақ Қасым ханның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.