Мал қораларын желдету

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Реферат
Жұмыс: 30 беттен,7 суреттен,9 кестеден тұрады.
Түйнді сөздер: гигиена,санитария,ветеринария,қора гигиенасы.

Жоспар
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Негізгі бөлім
2.1.Қошқарларды күтіп-бағу гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.2.Қошқар малының қораларына және мал шаруашылық өндірісіне қойылатын санитариялық гигиеналық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Қошқар малын жазда күтіп-бағу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

2.4.Қошқарларды ұрпағының сапасына қарап бағалау ... ... ... ... ... ...
2.5.Асыл тұқымды қошқарларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.6.Тұқымдық қошқарларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7.Отарларды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8.Саулықтар мен қошқарларды шағылыстыруға дайындау ... ... ... .
2.9.Қошқарлардан ұрық алу техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.10.Ұрықты сақтау,сұйылту және тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.11.Ұрықтың сапасын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.12.Мал азығын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.Пайдаланылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе.
Мамандандырылған шаруашылықтарда, өндірістік кешендер мен құс фабрикаларында мал шаруашылығы қора-жайлары құрылысына және пайдалануына қойылатын зоогигиеналық талаптар.Құрылыс материалына, олардың жылу сақтау сапасына және қоршаған бөлшектері конструкциясының ылғалдылық режиміне санитарлық-гигиеналық тұрғыдан бағалау (негізі, ірге тасы, қабырғасы, төбесі, шатыры, есіктері, терезелері, едені т.б.).Ауыл шаруашылығы малдарына арналған қоралардың жылу теңгерімі. Мал қорасын жылыту жүйесі. Мал қораларын желдету.Қораларды желдетуің теориялық негіздері. Мал қораларының табиғи және жасанды желдету жүйесі, оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Желдеткіш құрылыстарын пайдалану режимі және оның күтімі.Ауыл шаруашылық малына арналған қоралардың еден құрылысы мен ағын су құбыры жабдықтарына қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар. Мал астына төсейтін төсеніш материалдары, олардың қасиеттері және оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Төсеніштерді қолдану әдістері. Малдарды төсенішсіз қораларда ұстағанда оның еденіне қойылатын талаптар. Көң мен саңғырықтан тазарту, өңдеу, залалсыздандыру, сақтау, дайындау және пайдаланудың технологиялық жобалау жүйесінің нормалары. Көң мен сұйық садыраны жинау, сақтау, пайдалану, бағалау. Сату үшін өсірілетін асыл тұқымды қошқарлардың шығу тегін, өнімділігін және барлық заводтық малдардың асылдандыруға пайдаланылуын жекелей есепке алу жұмыс жүргізілуі керек. Өз отарында пайдаланылатын қойлардың жалпы жүнін кезең-кезеңмен тексеруден өткізіп, жуандығын, ұзындығын, біркелкілігін, жуылғандығы шығымын, шайырдың сапасын анықтайды; қошқарларды ұрпақтық сапасы бойынша тексереді; қошқарларды көктемде қырқар алдында және күйек аларда көреді; асыл малдардан алынған қозыларды 4 айлығында бонитировкалайды, сатуға және өз отарын жөндеуге (жаңғыртуға) тақтыларды іріктеу; жыл бойында малдарды жақсылап азықтандыруды және бағуды ұйымдастыру жүргізіледі.Ірі асылдандыру заводтарында қой шаруашылығының товарлы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын малдардың болуы мүмкін.

1. Негізгі бөлім
2.1.Қошқарларды күтіп-бағу гигиенасы
Малды күтіп - бағу тәсілі-тұқымның өсу, жетілу және нәсілдік белгілерінің көрінуін анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Күтіп - бағу тәсілі мен азықтандыру бір - бірімен тығыз байланысты. Зоотехника ғылымының классиктері азықтандыру түріне айырықша мән беріп, оны малдың өсу жылдамдығы, организмнің жетілуі, конституциялық ерекшеліктерінің қалыптасу және өнімділігіне тікелей ықпал ететін ең маңызды фактор деп санаған.Бақылауда көрсеткендей, тәжірибедегі бұзаулардың өсу жылдамдығы олардың жасы және бағып - күту тәсіліне байланысты өзгерді.
Бағып-күту тәсілі
Тәжірибедегі мал топтары
Мал саны
Қашарлардың жасы, ай
Бүкіл тәжірибе кезеніңде

19
20
21
22

Жайылымда
Қолда-лагерьде
І
ІІ
20
20
8,3
6,3
7,7
5,7
7,0
6,2
5,2
5,4
29,0
23,8
Жасына қарай қашарлардың өсу жылдамдығы кеми береді. Мысалы, бірінші тәжірибе тобындағы қашарлардың өсу жылдамдығы 19 айлығындағы 8,3 пайыздан 22 айлығында 5,2 пайызға дейін, ал екінші тәжірибе тобындағы малдың өсу жылдамдығы тиісінше 5,4 пайызға дейін кеміді. Сонымен қатар бірінші тәжірибе тобындағы қашарлардың 19, 20, 21 айлығындағы өсу жылдамдығы екінші топтағы малмен салыстырғанда 2,0 1,0 0,8 пайыз басыфм болды. Бүкіл бақылау кезеңіндегі бірінші тәжірибе тобындағы қашарлардың өсу жылдамдығы екінші топтағылардан 5,2 пайыз асып түсті. Бұл жайылымда бағудың қолда - лагерьде ұстағанға қарағанда малдың өсу жылдамдығына қолайлы әсер ететінін көрсетеді.
2 - кестеде тәжірибедегі қашарлардың тәулігіне қосатын орташа салмақ көрсеткіштері мен суармалы екпе жайылымдар шөбін пайдалану тәсілдеріне қарай өнімнің нақты бір өлшеміне жұмсалған жемшөп шығыны көрсетілген.

Тәжірибе мерзімі, тәулік
Мал өнімділігі (қосылған салмағы)
Тәулігіне желінген шөп, кг
Желінген шөп құнарлығы
1 кг қосылған салмаққа жұмсалған

тәулігіне
бүкіл кезеңде

тәулігіне қосылған орташа салмағы, г
жалпы салмағы, г

азық өлшемі, кг
қоры
тыл
ған про
теин, кг
азық
өл
шемі
қоры
тыл
ған про
теин, кг
азық
өл
шемі
қоры
тыл
ған про
теин, кг
Жайылымда
90
942
84,7
50
11,0
2050
990,0
184,5
11,68
2,178
Қолда-лагерьде
90
779
70,1
41
11,07
1230
996,3
110,7
14,21
1,579
Кестеде көрсетілгендей, бақылау кезеңінде жайылымда бағылған мал тәулігіне орта есеппен 942 г немесе бір басқа шаққанда 84,7 кг жалпы салмақ қосқан. 1 кг тірілей салмаққа 11,68 азық өлшемі жұмсалған.
Ірі қара төлін жаңа шабылған шөппен азықтандырғанда тәулігіне орташа қосылған салмақ 779 г және жалпы салмақ 70,1 кг болды. Бұл жағдайда 1 кг тірілей салмақ алу үшін 14,21 азық өлшемі жұмсалды. Яғни, жайылымдап бағылғанда тәулігіне орта есеппен 17,4 % артық салмақ алынды. Қолда - лагерьде бағылып, жаңа арылған көк шөппен азықтандырылғанға қарағанда 1 кг тірілей салмақ алу үшін азық өлшемі 21,7 пайыз кем жұмсалады. Яғни, көк шөпті орып, малға оттықтарға салып бергеннен оны суармалы жайылым шөбіне жайып - бағу тиімді болып табылады.
Малдың дене бітімінің жетілуі олардың негізгі өлшемдерін алу арқылы анықталады. Тәжірибедегі малдың әр түрлі жас кезеңіндегі дене өлшемдері 3 - кестеде көрсетілген. Тәжірибенің бас кезінде, малдың 18 айлығында, дене өлшемдерінде айырмашылық мүлде болмады, одан кейінгі 22 айлығында айырмашылықтар байқала бастады.(кеуденің қиғаш ұзындығы, шонданай басының ені).Малдың дене құрылысы типін анықтау үшін олардың дене құрылысы индексі есептеп шығарылады (4 кесте). Материалдарға талдау көрсеткендей, қашарлардың жайылымда және қолда-лагерьде бағылғандығы дене құрылысы индексінде елеулі айырмашылық байқалмайды.
Зоотехникалық әдебиеттерде малды үнемі қолда ұстаудың олардың өсуі, жетілуі, өнімділігі, сондай-ақ өсіп-өну қабілетіне теріс әсер ететіндігі жөнінде мәліметтер кездеседі. Мұны тәжірибелерімізде байқадық. Бірінші тәжірибе тобында барлық сиырлар күйітке келіп, толық ұрықтанды және олардан 90% төл алынды.Қошқар - жыныстық қуаты жетілген еркек қой. 4 - 5 айлығында жетіледі. Осы кезден бастап ұрғашы тоқтылардан және саулықтардан бөлек, жеке бағылады. Олардың арасынан күйекке салуға жарамдылары іріктелініп, ерекше күтімге алынады да, 1,5 жасынан бастап саулықтарды ұрықтандыруға пайдаланылады. Асыл тұқымды Қошқардың тұқымдық сапасын анықтау 1 - 4 айлық немесе 1 жасар кезден бастап жүргізіледі. 1,5 - 3,5 жасар аралығындағы Қошқарды 80 - 100 саулыққа салуға болады. Ересек Қошқар күніне 2 - 3 рет ұрық береді. Саулықтарды қолдан ұрықтандыру кезінде (45 тәулікке жуық) бір қошқардың ұрығы 400 - 500 саулықты ұрықтандыруға жетеді. Тұқымдық Қошқар 7 - 8 жасқа дейін күйекке салынады.

2.2.Қошқар малының қораларына және мал шаруашылық өндірісіне қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар
Мал шаруашылығы кәсіпорындарын, өндіріс үйлері мен құрылыстарын жобалау, оларды салу және пайдалану үшін санитарлық-гигиеналық бақылау жүргізу. Құрылыстарды орналастыру мен салуға және бас жоспарға қойылатын талаптар. Мал шаруашылық және ветеринарлық объектілердің технологиялық жобалану нормалары және олардың мал саулығын сақтауда, өнімділіктерін арттыруда атқаратын рөлі.Фермаларды (кешендерді, құс фабрикаларын) салу үшін бөлінген жерлерге (участок) қойылатын талаптар негізінде өндірістік және қосалкы жүйелер мен құрылыстарды орналастыру. Санитарлық қорғаныс аймағы. Санитарлық арақашықтықтар. Әр топтағы ауыл шаруашылық малдарына арналған қоралардың жобалануы, оның құрылысы және пайдалануының аймақтық ерекшеліктері. Мал қорада реттелетін микроклимат пен зоогигиеналық жағдайлардың мал организмі төменділігін арттыруға және өнімділігін жоғарылатуға тигізетін әсері.
2.7.Малды жазда бағып-күту гигиенасы
Ауыл шаруашылық малдарын жайылымда күтудің гигиеналық маңызы. Малды жазда бағу жүйелері жайылымда, қорада, лагсрде және қысқы жайылымдарда. Малды жазғы жайылымда бағу үшін дайындау және жайылымға көшу шаралары. Әр түрлі климаттық аймақтарға байланысты малды жазғы жайылымда бағып-күту ерекшеліктері. Ауыл шаруашылық мал түрлеріне қарай жайылым түрлері және оларға қойылатын гигиеналық талаптар. Табиғи, жасанды және қысқы (отгонда) жайылымдарды пайдалану ережелері.Мал айдайтын жолға және тұрақты жайылымдарға қойылатын зоогигиеналық талаптар. Жазғы лагерлік жайылымдардың маңызы. Жас, көк шөппен азықтандырғандағы санитарлық-гигиеналық талаптар және оған бақылау жүргізу.Малды жаюдың әдістері. Қоршауда бағып жаюдың ветеринарлық маңызы. Мал бағу режимдері мен суғару жұмыстарын ұйымдастыру. Малдың әр түрі мен әр жастағы аталық аналықтарды топқа бөліп, жайылымда күту ерекшеліктері.

2.8.Қошқарлардың ұрпағының сапасына қарап бағалау
Қолдан ұрықтандыру кезінде алынған төл санына қарағанда қошқарлардың үлесі саулықтардан жүз,тіпті мың есе асып түседі,отардың тұқымдылығы жақсарту мен өнімділігін көтерудің қол жеткен нәтижесінің 80-90% қошқарға,10-20% ғана саулыққа тиімділігі көпшілікке белгілі деп саналады.Шыққан тегі,өнімділігі және жүнінің сапасы қаншалықты жақсы болғанымен,қошқардың тұқым мал ісіндегі бағалығы оның ұрпағының сапсын бағалау кезінде анықталады.Қазіргі кезде әр қошқармен бірнеше қойды ұрықтандыратын болғандықтан,қолдан ұрықтандыру кезінде қошқарды ұрпағына байланысты тексерудің ерекше маңызы бар.Қошқар ұрпағына қарай бағалауды мынадай әдістермен жүргізу ұсынылады.Тексеріліп отырған қшқардың жақсы қасиеттерінің негізгілерінің бірі бірі болып саналатындықтан,олардан алынған ұрғашы қозылардың кластық құрамын бағалау жолымен.ҰҰрғашы қозысының өнімділігін тірідей салмағы,жүн түсімі,жүн талшығының ұзындығы және басқа да көрсеткіштерін бағалау жолымен.Ұрғашы қозылардың кластық құрамын өңдеу және қошқарды осы белгіліріне орай бағалау.Ұрғашы қозылардың кластық ара қатынасы,олардың бұдан басқа көптеген белгілері,мысалы,дене бітімі,жүннің сапасы,құрсақ жүнінің өсімі және т.б. жанама сипат беретіндіктен малдың жалпы құндылығын көрсетеді.Төл арасында элита және бірінші кластық қозылар,яғни ойдағыдай типке жататын қозылар көп болған сайын тексеріліп отырған қошқардың тұқым қуалаушылық қасиеттері де соғұрлым жоғары болады.Бұл көрсеткішке көз жеткізу үшін тексеріліп отырған барлық қошқарларға бір жасарында жүргізілген бонитировка мәліметтері бойынша элита және бірінше класты малдардың,соның ішінде әр бір және барлық тексеріліп отырған қошқарлардың ұрғашы қозыларының процентті есептен шығырады.Төл ішінде 70% және одан да көп элита бірінші класты қозылары бар қошқар ең сенімді жақсартқыш,51-ден 69% дейін орташа 50% және одан төмен көрсеткіштегі кеміткіш деп саналады.Ұрғашы қозылардың өнімділік көрсеткішінің өңдеу және соларға қарап қошқарды бағалау принципі.Қошқардың генотипі жөніндегі алдын ала жасалатын қорытынды жасау үшін ұрғашы қозылардың 4-5 айлығында енесінен айырған кезде бағалайды.Мұндай мерзімде жүнінің типі,қалыңдығы,тірідей салмағы,жүн талшығының ұзындығы мен жіңішкелігі және жалпы бағалау көрсеткіштері үш балдық шкала бойынша бағаланады.
4-5 айлық қозының тірідей салмағы A=Жп формуласы бойынша шағылыстырылған бір саулықтың есебінен бір қозының орташа көрсеткіштері бойынша бағаланады.Мұнда А- бір саусаққа келетін қозының орташа тірілей массасы.Ж- бір қозының орташа тірілей массасы.п- бір саулықтан алынған қозы саны.Бұл көрсеткіштер әр бір тексерілген қошқар әр қайсысына жеке-жеке және орта есеппен барлығына белгіленеді.Егер екіден көп болса,онда егіздің тірідей салмағына көбейтілітін түзу коэфициенті енгізіледі.Мұндай коэфициентті жалқы туған қозының орташа тірідей салмағына егіздің осындай көрсеткішіне бөлу жолымен анықталады.Мысалы,жалқының орташа массасы 30 кг және егіздікі 27 кг делік,мұнда коэфициенті (30:27=1.11) тең болады. 4-5 айлық ұрғашы қозыны бағалау нәтижесі жақсартқыш қошқарларды тұқыммал ісіне бір жыл ерте пайдалануға мүмкіндік береді.Тез пісіп жетілгіштігі мен еттілік өнімділігін жәл бағалау үшін бақылау мақсатымен тірідей салмақтары бірдей 5 еркек қозыны енесінен айырысымен 4-5 айлығында 60 күндік жедел бақылауға қояды.Бір жасар ұрғашы қозылар толық кілті бойынша жеке жеке бонитировкалауға жатқызылады.Қр малдың жуылған және жуылмаған жүн түсімі,тірідей салмағы анықталады.Бұндай жастағы қозылардың өнімділік сапасынан сандық көрсеткіштері ең бастылары болып саналады.Тірідей салмағы,жуылған жүннің және жуылмаған жүннің түсімі мен және оның табиғи ұзындығы.Қр қошқардың ұрғашы қозысынан және тексеруден өткізілген қошқарлардан алынған барлық ұрғашы қозылардан орташа сандық көрсеткіштерін есептеу биометриялық өңдеу жолымен М+m,+б,c% анықтаумен және td (тексеруден өткізілген әрбір қошқардың ұрғашы қозылармен барлық ұрғашы қозылардың орташа көрсеткіштерінің мәліметтерінің арасындағы айырмашылығының белгілірінің әр түрлігінің дұрыстығының критерийі).Дұрыстық критерийі td=2 және одан жоғары болған жағдайда ғана айырмашылық дұрыс деп саналуы мүмкін.Ұрпағының сапсына тексерілген қошқарлар төмендегідей котегорияларға бөлінуі мүмкін: td=2 және одан жоғары болған жағдайжа анық жақсартушылар: td+1.9- дан-1,9-ға дейін-орташа бейтарап 2-ден кем болған жағдайда нашарлатушылар.Ұрпақтарының өнімділіктері бірдей болған жағдайда олардың тұқыммал ісіндегі бағалылығының айырмашылығы ұрпақтардың өсіп дамуы мен оның жақсартқыш бола алатын жекелеген белгілері мен қасиеттерін салыстыру жасымен анықталады.Мұндай қошқарлар арнайы ісіктеуге пайдалануға болады деп саналады
Ұрғашы қозылардың көрсеткіштері тірідей салмағы, жуылған жүнінің түсімі мен жүн талшығының ұзындығының тексеруден өткен қошқарлардың барлық ұрғашы қозыларының орташа көрсеткіштерінен 10%- тен кем мөлшерде асып түсетін қошқарлар анық жақсартқыштар,91-ден 109%-ке дейін орташа 90% және орташадан төмен болса нашарлатқыштар деп санауға болады.Қошқарларды неғұрлым нақтырақ бағалау үшін,бұдан басқа жүннінің жіңіңшкелік,қалыңдық,иректілік,шайы рлылығы сияқты көрсеткіштерінің проценттік қатынастарын анықтайды.Ұрғашы қозыларының сапалық мәліметтері барлық тексеруден өткен қошқарлардың ұрпақтарының орташа көрсеткіштерінен 12%-ке асып түсетін қошқарлар барлық осы көрсеткіштермен жақсартқыш болып саналады.

1-кесте.Ұрпағының сапасына байланысты тексерілген қошқарлардың өнімділігі.
Малдың жеке №
Бонитировка
Тірілей массасы,кг
Жуылған жүн түсімі,кг
97877
ЮКМ СММ 9И 60УЖБ К Э5 05
60
2,9
98831
ЮКМ СММ 9И 60УЖБ К Э5 05
70
3,0
95381
ЮКМ СММ 9И 60УЖБ К Э5 05
59
2,8
93124
ЮКМ СММ 9И 60 УЖБ К Э5 05
63
3,1
99038
ЮКМ СММ 10И 60 УЖБ К Э5 05
65
3,0
96840
ЮКМ СММ 10И 60 УЖБ К Э5 05
60
2,9

АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ ҚОШҚАРЛАРДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ
Бұл жұмыс жылдың барлық мезгілінде бірқалыпты және тиянакты ұйымдастыруды талап етеді. Себебі, қошқарды бағып- күту дұрыс азықтандыру одан алынатын ұрық сапасына тікелей әсерін тигізеді. Бұл төлді неғүрлым көп алу жөніндегі жұмыстың бастамасы болып саналады.
И. С. Попов пен Г. А. Окуличев (1934 ж.) тунғыш рет қошқарларды азықтандырудың ғылыми негізделген нормасын ұсынды. Олардың көп жылғы жүргізген ғылыми зерттеулерінде мыналар анықталған.
Рациондағы әртүрлі азыктардьщ қошқар ұрығына тигізетін әсері:
а)рациондағы сұлының орнына тары, сорго, арпа, және жарма, жем беругс болады;
б)күйек алу кезінде белокты азықтар, мәселен, кун- жара қосып арпа беруге болады;
в)дәнді дақылдарды таза.күйінде емес, күнбағыспен және кебекпен араластырып берсе ұрық сапасына жақ- сы эсер етеді;
г)күйек алу кезінде барлық басқа азьікқа Караган - да, тарының азықтық қасиеті жоғары болып шыкқан. Тарымен азыктандырған кезде ұрық сапасы жақсарып, қоюлан ғаны ба нқалға н.
Рациондағы белок мөлигерінің қошқар өніміне ти- гізетін әсері:
а)рационда белок көбейсе,. -қошқардын, өнімділігі, төзімділігі және жыныс белсенділігі артады;
б)рациондағы белокты жалпы сан жағынан және азық өлшеміне есептеп ұлғайтуға байланысты, үрық өкі- мі мен сапасының да артқаны байқалады. Бір азык, өл- шеміпс шаққанда күйек алу кезінде жақсы нәтиже бе- ретін белок мөлшері 95- 120 грамм аралығы;
в)күнарлы жемшөптегі белок шығыііын салыстыр- ған кезде, 1 мг үрыққа 25 -- 37 грамға дейін белок жүм- салған.
Организмге қажетті заттардың ішінде протенннен кейщгісі углеводтар, майлар, минералды заттар мен ви- таминдср. Углеводтар организмге күш-қуат береді, олар радионда көбінесе клетчатка турінде кездеседі. Сабанда клетчатка 10 -- 50. шөпте -- 20 -- 30 продентке дейні бо- лады. Жеңіл қорытылатын углеводтарға крахмал және кант жатады. Қой рационыңда орта есеппен тірілей салмақтыц 1 килограмына 5 грамм мөлшерінде крахмал және қант болуы керек.Қошқарға рацион жасағанда да мұпы мұқият ескерген жөц.Күйек алу науқаны кезіндё асыл тұқымды ересек қошқар тәулігіне 3 -- 4 рет ұрық береді, ал кейде ұрығын
5 -- 6 рет алуға тура келеді,, онда оныц рацнонына 3 -- 4
шикі жұмыртқа, 2 -- 3 литр кілегейі алынған с.үт қосыл-
ғаны 'дұрыс. Ұрықтыц бөлінуін күшейтіп, опың сапасыи жақсарту
үшіи қошқарларды сртенгілікте, бесінде, сондай-ақ кас
капая, куніна 4 -5 сағат серуендетіп отыру керек.

2.6.Су және оған қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар.
Мал организміне судың маңызы және атқаратын рөлі. Мал ішетін суға қойылатын санитарлық гигиеналық талаптар: сезімдік және физикалық көрсеткіштер, химиялық және газ құрамы, биологиялық қасиеттері. Ауыл шаруашылық малының суды қажетсінуі. Мал организмінің суға қажеттілігіне әсер ететін жағдайлар. Мал ішетін су сапасына қойылатын гигиеналық талаптар.Табиғи су көздері, оларға сипаттама беру және гигиеналық тұрғыдан бағалау. Табиғи сулардың физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері мен жіктелуі. Табиғи су көздерін ластанудан қорғау санитарлық қорғау аймағы, оған қатаң режим, шек қою және бақылау жүргізу. Судың өздігінен тазалануы.Су көздерін құжаттандыру.Ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудің орталықтандырылған және орталықтандырылмаған жүйелері. Сумен қамтамасыз ету түрлері,өндірістік, шаруашылық, тұрмыстық және бірегейлік. Сумен қамтамасыз ету әдістері, өздігінен ағатын, механикалық (насоспен) және аймақтық. Су жеткізу тораптарын жабдықтау. Малды сумен қамтамасыз ету мен суғару қондырғыларына қойылатын гигиеналық талаптар. Еліміздің әр аймақтарындағы мал шаруашылығы фермаларын сумен қамтамасыз ету ерекшеліктері.Әр түрлі жүйеде бағылатын мал және әрбір түлікті суару техникасы мен режимі. Суару жабдықтарын күту. Малды жазғы жайылымдықтар мен жайлауда бағу кезінде суаттарын суару гигиенасы.Суды тазарту, жақсарту және залалсыздандыру.Тұндыру,қыздыру мен қоспаларды шөгеру, сүзгіден өткізу, жұмсарту, тұзсыздандыру,тұщыту, темірсіздендіру, фторлау мен фторсыздандыру, азондандыру, иіссіздендіру, қайнату, бактериоцидті ультракүлгін сәулесімен сәулелендіру, хлорлау және т.б.

Қысқаша мәлімет.
- Қазақ халқының бүкіл ғұмыры мал шаруашылығымен тығыз байланысты. Тіпті оның бар экономикалық түсініктері мен ой-тұжырымдары да төрт түлікті күтіп-өсіруге қатысты қалыптасқан. Соның ішінде шопан ата тұқымының орны ерекше. Еліміздегі осы салаға арналған арнайы ғылыми мекеменің басшысы ретінде қой шаруашылығы турасындағы ойларыңызбен бөліссеңіз?
- Иә, шынында да қазақ халқы үшін мал шаруашылығының, соның ішінде қой өсірудің орны бөлек. Бабаларымыз ежелден-ақ мал өсірсең қой өсір, пайдасы оның көл-көсір - деп бекерге дәріптемеген шығар. Егер кез келген тұжырымның көп жылдық тәжірибе мен ұзақ бақылаудың арқасында жасалатынын ескерсек, біздің бабаларымыз қой өсірудің әдіс-тәсілдерін жетік меңгеріп қана қоймай, оның тиімді-тиімсіздігін экономикалық тұрғыдан да дәлелдегені даусыз. Сол себепті де халқымыздың күнделікті тіршілігінде аса маңызды осы саланы дамытуға қажетті негізгі алғышарттар - жайылымдық алқаптардың мол қоры, шаруашылықты жүргізу мен өнімдерді өндеудің, оларды сату мен сатып алудың дәстүрлі де тиімді технологиялары ерте кезден-ақ қалыптасқан. Керек десеңіз, біздің халқымыз үшін қой бүгінгі тілмен айтқанда, ұлттық валюта рөлін атқарған. Сондықтан да қазақ ұлты қандай қоғамдық құрылыс жағдайында өмір сүрсе де, қой өсіру мен оны одан ары дамытуды бір сәтке де толастатпаған.
Осы орайда, 1970-93 жылдар аралығында елімізде қой саны 30-35 миллионға жетіп, жылына 100-105 мың тоннаға дейін табиғи жүн, 400 мың тоннаға дейін тірідей салмақта ет өндіріліп, саланың мемлекет қазынасына қомақты қаржы түсіріп келгендігін атап өткен орынды. Осы жылдарда барлық қой санының 50 пайызынан астамын биязы жүнді қой тұқымдары құраса, ал өндірілген жүннің 70 пайызға жуығы биязы және биязылау жүннің үлесіне тиді. Егер 1920 жылдарға дейін қой шаруашылығында түгелге жуық немесе 98 пайыз қылшық жүн өндірілсе, 1980 жылдардың соңына қарай 68 пайыз негізінен биязы, биязылау және ұяң жүн, оның ішінде 86 пайыз биязы жүн дайындалды. Жүн өндірудің көлемі ғана емес, сапасы да арттырылып, әлемнің алыс-жақын 12 еліне жылына 25-30 мың тонна жүн экспортталды. Республикадағы жеңіл өнеркәсіп орындарында жан басына шаққанда, 2,3 шаршы метр мөлшерінде сапалы мата дайындалып келді.
- Сонда кеңестік кезеңнің өзінде-ақ Қазақстан шетелге жүн өнімдерін шығарған екен ғой! Бүгін ел алдына экономиканы әртараптандырып, экспортқа бағытталған өнімдер шығару мәселесі қойылып отыр. Қой шаруашылығында бұрыннан бар дәстүрді жаңғыртып, аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін не істеу керек?
- Ең алдымен, түлік тұқымын асылдандыруды қолға алу қажет. Қылшық жүнді құйрықты саулықтарды шетелдерден әкелінген биязы және биязылау жүнді қой тұқымдарының қошқарларымен ұрықтандырудан алынған

будандарды селекция мақсатына сай сұрыптау мен жұптау, жергілікті қойлардың төзімділік қасиеттері мен шетелдік өнімділігі жоғары тұқымдар ұтымды ұштастырылған қой тұқымдары елдің тоқыма өнеркәсібін жоғары сапалы шикізатпен қамтамасыз етіп қана қоймай, ауқымды көлемде жүн экспорттауға мүмкіндік береді.
- Жүн демекші, бағасы тым арзан болғандықтан, одан түсетін пайда да көп болмайды деп есептейтіндер бар. Сіз осы өнімнің артықшылықтарын атап беріңізші?
- Қой жүні жылу сақтау, киіс беру, жоғары эстетикалық және дәрігерлік- гигиеналық талаптарға сай келудің жиынтық көрсеткіштері бойынша барлық табиғи, жасанды және химиялық талшықтар арасында теңдессіз шикізат екендігі ғылыми-өндірістік сынақтарда жан-жақты дәлелденген. Бұл бағалы қасиеттер осы түлік түрінде мыңдаған жылдарға созылған алғашқыда жүйесіз, қатал табиғи, кейіннен мақсатты селекциялық сұрыптаулар нәтижесінде қалыптастырылған пайдалы-шаруашылық қасиет болып табылады. Еліміз орналасқан географиялық белдеудің ауа райы ерекшеліктері дәрігерлік талаптарға сай, әр адамға жылына кем дегенде 2,0 келі жуылған жүн, оның ішінде 1,5 келі биязы және биязылау жүннен дайындалған жеңіл өнеркәсіп бұйымдарын тұтынуды талап етеді. Осыған орай, республика халқын сапалы жеңіл өнеркәсіп шикізатымен толық қамтамасыз ету үшін еліміздегі қой саны 18 миллион, оның ішінде биязы және биязылау жүнділері 8-10 миллион бастан жоғары болуы керек. Бүгінгі таңда биязы және биязылау жүнді қойлардың жалпы саны 2,5 миллион бас, ал олардан өндірілетін жүн көлемі жуылған жүн есебімен 3,5 мың тоннаны ғана құрап отыр. Бұл қажетті мөлшерден 7-7,5 есе аз.
- Неліктен солай? Қажетті мөлшерге шығу үшін не істеу керек?
- Аталған жайттар, біріншіден, көтеріліп отырған мәселенің өте өзектілігін көрсетсе, екіншіден, заманауи технологияларды кеңінен ендіре отырып, елде жеңіл өнеркәсіп жұмысын шұғыл жолға қоюды талап етеді. Осы маңызды шаралардың іске асырылуы, ел Президентінің нақты тапсырмаларына сай, Агроөнеркәсіп кешенінің бәсекеге қабілеттілігі мен Жеңіл өнеркәсіп саласының индустриялық-инновациялық деңгейін жаңа сатыға көтеруге, сондай-ақ қой шаруашылығының инвестициялық тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.
- Қой шаруашылығының, соның ішінде жүн өндірісінің әлемдік экономикадағы алатын орнын сараптап көрдіңіздер ме?
- Экономиканың қай саласы болмасын, әлемдік тәжірибенің озық үлгілерін өндіріске енгізбейінше, даму көшіне ілесу қиын. Сосын титтей де болса әр саланың өзіндік орны бар. Әлем елдері бойынша жалпы жүн өндірісінде биязы жүн үлесі 40-45, биязылау жүн - 25-30, қылшық және ұяң жүн 30-35 пайызды құрайды. Өндірілген жүн көлемі мен сапасы бойынша

алғашқы орындарды жылына 500 мың тонна жүн өндіретін Австралия мен 224 мың тонна жүн өндіретін Жаңа Зеландия иемденеді және әлемдік жүн өндірісінің жартысына жуығы немесе 48,5 пайызы осы екі мемлекеттің үлесіне тиеді. Сондай-ақ, қазіргі кезде жер шарының әр жүз адамына орта есеппен 17,4 қойдан келсе, Австралияда бұл көрсеткіш - 1487, Жаңа Зеландияда - 1215, Моңғолияда - 667, Уругвайда - 397, Иранда - 86, Сирияда - 82, Ресейде - 13, ал Қазақстанда - 98 бастан тура келеді. Бұл біздің еліміздің мол әлеуеттік мүмкіндіктері толық пайдаланылмай жатқандығын көрсетеді.
- Елбасы биылғы Жолдауында ел экономикасын индустриалды-инновациялық дамыту тұрғысынан үлкен міндеттер жүктеді. Осыған орай, Қой шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары қандай жұмыстар жүргізіп жатыр?
- Ғалымдарымыз өздерінің көп жылдық тәжірибесі, отандық және шетелдік бағалы генотиптерді тиімді пайдаланып, малдардың өнімділік-тұқымдық қасиеттерін арттыру, өнімдерінің сапасы әлемдік стандарттар деңгейіне сәйкес болуы үшін жаңа тұқымдар, сүлелер (типтер) мен желілер (линиялар) шығару, сондай-ақ олардың генотиптік ерекшеліктеріне сай пайдалы қасиеттерінің барынша толық қалыптасуын қамтамасыз ететіндей деңгейде азықтандыру, күтіп-бағуды игеру мен ізденістер нәтижелерін шаруашылықтарға кеңінен ендіруге бағытталған жұмыстар жүргізіп келеді. Қазіргі уақытқа дейін ұжым ғалымдары қойдың жоғары өнімді үш биязы, үш биязылау жүнді және етті-майлы бағыттағы екі ұяң, бір қылшық жүнді тұқымдарын шығарып, малдың асыл тұқымдарын шығару теориясы мен практикасына үлкен үлес қосты. Бүгінгі таңда 60-тан аса шаруашылықта биязы, биязылау жүнді және етті-майлы бағыттағы құйрықты қой тұқымдарының өнімділік қасиеттерін арттыруға бағытталған жұмыстар жүргізіліп, жалпы саны 400 мыңға жуық мал ғылыми жұмыстармен қамтылды. Олардың 70 пайызға жуығы Алматы, Жамбыл облыстары аумағында орналасқан. Осының нәтижесінде түрлі өнімділік бағыттар бойынша асыл тұқымды қой шаруашылығының берік негізі - өте бағалы генотипті селекциялық топтар қалыптастырылды.
- Келешекте қандай жұмыстар жүргізілмек?
- Әлемдік қой шаруашылығының даму деңгейі мен келешегін ескере отырып, елімізде бұл саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында: арнайы бағдарламаға орай отандық және шетелдік қой тұқымдарын таза тұқымды өсіру мен тұқымаралық будандастыруларда ұтымды пайдалану негізінде сыртқы нарықта үлкен сұранысқа ие, халықаралық стандарттарға сай, жүн жіңішкелігі 18-22,0 мкм-ге тең меринос жүнін беретін, саулықтарының таза жүн түсімі 3,5 келі, салмақтары - 60 келі, төлшеңдігі - 130 пайыздан жоғары болатын жаңа биязы жүнді қой тұқымы - Қазақстан мериносын, сондай-ақ жоғары өнімді тұқымдық, зауыттық сүлелер мен желілерді шығару;

бағалы меринос жүн өнімділігіне қоса, сыртқы және ішкі нарықта үлкен сұранысқа ие қозы етін өндіруді арттыру мақсатында қазақтың биязы жүнді қойларының ұнамды бітімділерін сұрыптау және немістің дойчемеринофляйшшаф тұқымымен будандастыру арқылы қошқарлары мен саулықтарының жуылған жүн түсімі 5-6; 2,5-3 келі, салмақтары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.