БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САБАҚҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САБАҚҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттері ұғымының мазмұны мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың психологиялық - педагогикалық мәселелері... ... ..22
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САБАҚҚА ҚЫЗЫҒЫШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1 Бастауыш сынып оқу бағдарламасы мазмұнындағы оқушылардың сабаққа қызуғушылық қабілеттерін дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..38
2.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстардың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . 77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
3
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. 2014 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауында Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не істеуіміз керек? Барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс-деп көрсетілген [1].
Мәңгі еліміздің келешегі - жастар білімі мен тәрбиесіне ерекше назар аударуы біздің көкейіміздегі толғақты сауалдары дөп басып отыр. Өйткені, қазіргі жас буын бүгінгі еліміздің қонағы, ертеңгі қожасы. Білімді жас - еліміздің құдіреті әлеуеті. Мемлекеттің болашағы - қазіргі жаһандану заманында жастардың әлемдік білім мен ғылымды және ұлттық мәдениетті игеруіне тығыз байланысты.
Заман талабына байланысты ХХІ ғасырда жаңа білім беру парадигмаларының енуі күрделі тапсырмаларды шешуге қабілетті, өнімді ойлау мен белсенді қиялдауға бейім шығармашыл тұлға дамыту талабы өсе түсуде. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, әрбір адам бұл өзгерістерді дұрыс қабылдап, тиісінше, өз қызығушылық әлеуетін үнемі белсендіріп отыруы тиіс.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған рөлі атап көрсетілсе, осы Заңның 41-бабында: педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, сабаққа қызығушылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасауға міндетті делінген [2].
Оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамыту проблемасы ұзақ жылдар бойы түрлі ғылым салалары - философия, педагогика, психология, лингвистика т.б. өкілдерінің назарын аударып келеді. Қазіргі уақытта бұл қоғамның жаңа проблемаларды қоя білетін, сапалы шешімдер қабылдауға қабілетті, игерген білімін үнемі іске асыруға ұмтылатын белсенді тұлғаларға мұқтаждығының күн санап өсуіне байланысты. Себебі талант пен қызығушылық, дарындылық - экономикалық өркендеу бүгінгі күннің кепілі.
Жалпы білім беретін мектептердің дамуында қазіргі таңда жағымды өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып жатқанымен, оқушылардың жеке басының қызығушылық жақтарына терең үңіле бермейміз.
Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, адамның қызығушылық іс-әрекетінің бүкіл тіршілік көзі ретінде бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері қызығушылықтың нәтижесі екендігі, әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізудегі орны философия, психология, педагогика ғылымдарында қарастырылған: Шығыс ойшылдары әл-Фараби [3], Ж.Баласағұн [4] және қазақ ойшылы А.Құнанбаев [5], философтар Ғ.Есім [6], Д.Кішібеков [7], М.Орынбеков [8] еңбектерінен кең орын алған. Білім беру технологиялары саласындағы зерттеулер В.П. Беспалько [9], М.В. Кларин [10],
М.Ж. Жадрина [11], білім беру мазмұнын құрудағы тұжырымдамалар В.В.Краевский [12], И.Я. Лернер [13] т.б., инновациялық технология ұғымдарын беруде Э.М. Роджерс [14], Д.Қ. Пошаев [15], оқуды белсендіру теориясын И.Ф. Харламов [16] т.б. жасауға өз септігін тигізді.
Оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамыту мәселелерін педагогика және әдістеме саласы бойынша Ж.А.Қараев [17], С.Қ.Қалиев[18], С.А.Жолдасбекова [19], К.Ж.Қожахметова [20], К.М.Нағымжанова [21], Б.А.Тұрғынбаева [22], М.М.Жанпейісова [23] және т.б. зерттеген.
Өскелең буынға тәлім-тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Сабаққа қызығушылық қабілеттерінің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін негізге ала отырып, оқу үдерісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекет субъектісінің қызығушылық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және қызығушылық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор.
Қазіргі таңда мектептердегі білімдер жүйесінен дағдарыс кезеңдерін көруге болады. Мұның мәні - оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі талабы - білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, қызығушылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын, жаңаша ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру.
Бастауыш сынып оқушыларында әлемнің көп бейнелі жақтарын қызығушылық таным негізінде қабылдай алу қабілеттерін дамыту қажет. Осының негізінде интеллектуалды, креативті (қызығушылық қабілетті) ұрпақты тәрбиелеп оқыту педагогикалық психологияның маңызды мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан қызығушылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы қызығушылық қабілет мәселесі - аса маңызды сұрақтардың бірі.
Қоғам дамуына да, өркендеуіне әрбір жеке адамның қызығушылық қабілетінің дамуының жоғары жетістігі едәуір әсер етеді.
Біз зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп кезеңін алып отырған себебіміз, жеке адамның шығармашыл тұлға ретінде дамуына бұл кезеңнің мәні зор. Бастауыш мектеп кезеңі - тұлғаның қызығушылық әлеуетінің дамуына ең қолайлы жас кезеңі. Бұл жас кезеңіне мыналар тән:
- барлық үдерістердің өту белсенділігі;
- рефлексия мен сынның аз көрінуі, баланың жаңа әлеуметтік топтарға енуі, мотивация мен өзін-өзі танудың дамуы;
- ересек адамның бағалауының қажеттілігі;
- қиял еркіндігі, сезімталдық;
- жаңа әсер алуға ұмтылу.
Бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерінің дамуы оқу барысын дұрыс ұйымдастырумен байланысты. Мектеп мұғалімдері көп жағдайда оқушылардың пәнге байланысты жаңа материалды дұрыс меңгеріп, сабақ үлгерімінің жақсы көрсеткіштеріне қанағаттанып қояды да, олардың дәстүрлі емес шешім қабылдауына, қызығушылық белсенділігіне жағдай жасай бермейді.
Бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылықтары заттық әлеммен байланысты. Оларға тән жағдай - үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, үлкендерді үлгі тұту ерекшеліктері педагог үшін күшті дамыту құралы болып табылады. Соның негізінде балалардың сабаққа қызығушылық және интеллектуалды даму деңгейлері жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы жағымды өзгерістер де жүзеге асырылады.
Зерттеудің көкейтестілігі қызығушылық жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр. Зерттеу жұмысы жеке адамның қызығушылық мүмкіншілігінің дамуы - креативті даму мен интеллектуалды дамудың байланысты екендігін қызығушылық таным негізінде жеке бастық даму сапаларымен, объектіге деген қызығушылық танымды тұтастық жүйесінде мәнді қабілеттер мен қажеттіліктерді таратуға бағытталған қызығушылық іс-әрекеттің негізінде қарастыруды өзіне мақсат етіп қойды.
Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерін саралап, зерделеу нәтижесінде төмендегідей қарама-қайшылықтар туындады:
- қоғамға мәселелерді жүйелі, ретімен және сапалы шешуге қабілетті шығармашыл белсенді тұлғаның қажеттілігі мен тұлғаның қызығушылық әрекетін ұйымдастыру үдерісінің тиімділігін арттыратын педагогикалық жағдайлардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сынып оқушыларының игеруі қажет білім деңгейіне қойылатын талаптардың артуы, оларды қолдануға дайындығы мен бастауыш мектепте оқу үдерісін ұйымдастыру жүйесінің оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың қажетті деңгейін қамтамасыз ете алмауы;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың әлеуметтік мәні мен оқушылардың қызығушылық әрекеттерін ұйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жеткілікті деңгейде жасалынбауы;
- оқушылардың қызығушылық әрекеттерін объективті түрде бағалау қажеттілігі мен бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық әрекет нәтижелерін бағалау үшін қолданылып жүрген педагогикалық құралдардың жеткіліксіздігі.
Осы қайшылықтардың шешімін іздестіру біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың ғылыми - теориялық түрде негіздемесін жасау, педагогикалық шарттарын анықтау және оның тиімділігін тәжірибелік - эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту үдерісі.
Зерттеу болжамы: сабақтарда бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту тиімді болады, егер:
- баланың сабаққа қызығушылық ойлауының еркін көрінуіне ықпал ететін шынайы қызығушылық ахуал жасалса;
- бастауыш сынып оқушыларының қызығушылық әрекетке қатысуы қамтамасыз етілсе;
- қызығушылық қабілеттерді дамыту формалары мен әдістерін таңдау жүзеге асырылса.
Зерттеудің жетекші идеясы: оқу үдерісінде қоғам талабына сай бәсекеге қабілетті, сабаққа қызығушылық қабілеттері дамыған жеке тұлға қалыптастыру міндеті көзделген.
Зерттеу барысында төмендегі міндеттер шешілді:
1.Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту үдерісінің психологиялық-педагогикалық мәнін айқындау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту критерийлері мен деңгейлерін анықтау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың практикалық тәжірибесін талдау.
4. Сабақтарда бастауыш сынып оқушыларының қызығушылық қабілеттерін дамытудың тиімді шарттарын анықтау және теориялық моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми зерттеулердегі қызығушылық іс-әрекет теориясы, жеке тұлғаның сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытуға негізделген әдіс-тәсілдер теориясы, қазіргі білім беру проблемалары, жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бастауыш және жалпы орта білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-әдістемелік кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары және т.б.), Білім туралы Заңы, Қазақстан - 2050 стратегиясы, ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту, 12 жылдық білім беру тұжырымдамасы, Кембридждік оқу бағдарламасы, педагогтардың ғылыми еңбектері мен бастауыш сынып мұғалімдерінің қызығушылық қабілеттерді дамытудағы озық тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену және талдау, салыстыру, нақтылау және жинақтау, педагогикалық бақылау, әңгімелесу, психологиялық-педагогикалық эксперимент, эксперименттік зерттеу мәліметтерін өңдеу.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмыстары Шымкент қаласындағы №80 және №87 жалпы орта мектебінде жүргізілді. Тәжірибелік-эксперимент жұмысына 254 оқушы қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- жүйенің құрамды компоненті ретінде көрінетін объектілерді, жағдаяттар мен құбылыстарды тану, жасау, қайта өңдеу мен қолдануға бағдарланған қызығушылық әрекетті ұйымдастырумен ерекшеленетін қызығушылық тапсырмалар жүйесін құру және жүзеге асыру;
- оқу үдерісінде қызығушылық тапсырмалар жүйесімен жұмысты тиімді ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын анықтап, теориялық негіздеу және тәжірибеде тексеру.
Зерттеудің теориялық маңызы: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттері жайлы қазіргі түсініктерді жинақтау; сабақта бастауыш сынып оқушыларының қызығушылық қабілеттерінің деңгейлерін жасау.
Зерттеудің практикалық маңызы: сабақта жаңа технологияларды пайдалану арқылы бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық әрекеті мен қызығушылық қабілеттерін дамытуға ықпал ететіндігімен анықталады. Қызығушылық әрекет деңгейлерінің сипаттамаларын бастауыш сынып мұғалімдерін, мектеп психологтарын, сондай-ақ болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби даярлау үдерісінде қолдануға болады.
Күтілетін нәтижелер:
Жас ерекшеліктеріне қарай, жаңа оқыту техологиялар мен әдістерді қолдану негізінде оқушының сыни ойлау дағдысы қалыптасады.
Оқу үдерісі барысында оқушылардың интеллектуалдық деңгейі жоғарылап, психологиялық, физикалық жағдайы жақсарады.
Жеке даралық ерекшеліктері жетілген балалар алған білімдерін бүкіл өмірінде тиімді қолдана алады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Бастауыш сынып оқушыларының сабақтағы қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері:
- бастауыш сынып мұғалімінің оқушылардың сабақа қызығушылық қабілеттерін оқытудың мақсаты ретінде түсінуі;
- бастауыш білім беру мазмұнына оның айрықша компоненті ретінде қызығушылық қабілеттің ендірілуі;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілетінің еркіндігі, оның педагогикалық ұйымдастырылуы, мұғалімнің басқаруы;
- проблемалық оқыту әдістерінің сабаққа қызығушылық қабілетті ұйымдастырудың жетекші тәсілдері ретінде көрінуі;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілет нәтижелерін диагностикалау;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілетін түзету.
Зерттеудің нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі: оқушыларда сабаққа қызығушылық қабілетті дамыту мәселесі бойынша теориялық талдау тереңдігі және көлемімен, экспериментті-психологиялық әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдау жүйесінің өзара байланыстылығымен, математикалық статистикалық әдістерді қолданумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу:
Болашақ еңбек мұғалімдерінің кәсіби даярлығын жетілдіруге педагогикалық баспа материалдарын пайдалану ХХІ ғ. Білім беру және жұмыс жүйелерінің дамуының басым бағыттары ҚР тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған Х-практикалық конференция. Шымкент, 2001ж. 3-том 35-37 бб.
Оқушылардың мәтін арқылы жазбаша сөйлеу іскерліктері мен дағдыларын дамыту. ҚР Білім және ғылым министрлігі Білім және ғылым саласындағы қадағалау, аттестаттау комитетінің талаптарына сай келетін Әлеуметтік ғылымдардың өзекті мәселелері атты ғылыми еңбектер жинағының 2-бөлімі. Шымкент, 2005ж.
Бастауыш сынып оқушыларына этномәдени білім берудің маңызы. Этносаралық өзара қатнастар-Еуразияшылдық идеяларды дамытудың кепілі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Шымкент, 2007ж. 54-58 бб.
Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдениет негізінде тәрбиелеу.
Әуезов оқулары-8: Ғылыми жетістіктер-өркениеттің мәдени және экономикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбектері. Шымкент, 2008ж. 182-185 бб.
Учет возрастных особенностей младших школьников в содержании экономического воспитания В Мире образования №1 2013г. 44стр.
Білім саласында портфоио технологиясының ролі. Көптілді білім беру негізінде бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру атты ОҚМПИ 75 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция. Шымкент 2013. 80-81бб.
Ойын-зерттеу іс-әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын арттыру. Жас ғалымдардың инновациялық идеяларының ғылымның дамуына қосқан үлесі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік коференция. Шымкент 2013. ІІ том, 36 б.
Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу. Мектеп-өрлеу біліктілікті арттыру ұлттық орталығы жүйесінің өзара әрекеттесуін модернизациялау әдістемесі мен даму мүмкіндіктері. Аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференция. Шымкент 2013ж. 178 б.
Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының оқу үдерісіндегі маңызы Бектаев оқулары-1 атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. ОҚМПИ 2014ж. 391-394 беттер.
Оқушылардың сабаққа, білімге қызығушылығын арттыру. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы № Алматы 2014ж.
Диссертация жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттері ұғымының мазмұны мен сипаты
Бастауыш сынып оқушылардың жүрегі кішкентай күй сандық, оның кілтін тауып ашу әрбір ұстаздың ұлы міндеті.
Соңғы жылдары шығармалықпен жұмыс істеу оқытумен тәрбиенің мазмұнын жаңарту жолында жаңашыл ұстаз үнемі ізденуге, білуге үйренуге ұмтылып, кішкентай шәкірттерін білім бұлағымен сусындатып, оларды сапалы етіп тәрбиелеуге ұмтылдырып отыр. Әсірісе, бастауыш сынып оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілетін дамытуды, өз бетінше ізденіп білім алуына жетелеп отырады. олай болса ұстаз еңбегі - оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі - әрбір оқушының жүрегіне жол табуына, әрбір баланың бойындағы қабілетін дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, жауапкершілікті, адамгершілік, қадір - қасиетін сезендіру.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Қабілеттер бұрыннан зерттеу пәні ретінде қарастырылып жүр. Өйткені адам қабілеттері мәселесі барлық уақытта да адамдардың үлкен қызығушылығын тудырып келді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды. Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері - дейді А.В.Петровский [24].
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев [25], Қ.Жарықбаев [26] қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріске айналатынын айтады.
Оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы- Қабілеттер проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу болып келеді. Бұған қарап, мысалы, музыкаға, не хореографияға немесе математикаға қабілеті төмен оқушыларды қабілеті төмен, дарынсыздар қатарына жатқызу дұрыс емес. Бұл - оның қабілетінің басқа салада жатқандығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады.
Адамның әрекеттің бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте қабілет байқалады. Бейімділік пен қабілет көп жағдайда бірге болады. Өйткені адамның белгілі әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілі аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар бейімділік әрекеттің бір саласына, әуестенушілікті көрсетеді. Бейімділікті балада қандай да бір нышанның барлығын хабарлайтын белгі деуге де болады. Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктер оның келешек қабілетінің көрсеткіші болып та табылады. Мәселен, екі-үш жасар баланың музыка үніне құлағының елеңдеуі, онда музыкалық қабілетке байланыстн табиғи негіздің бар екендігін көрсетеді.
Нағыз бейімділік адамның әрекетке тек құштарлығы ғана емес, оны тәжірбелі етіп орындауында. Мәселен, бала сабақ үлгеруде, қатарындағы баладан көп ілгері озып кетіп отырады. Ал: алдамшы түрінде әуестенгенмен сол салада жақсы нәтижеге ие бола алмайды. Оның мүмкіндігі орта дәрежеде ғана болады. Мәселен, алты жасар бала, үйіне келген адамдарды тарихи-философиялық терминдерді көп білуімен таңқалдырған екен. Оған шешісі де мәз болады. Бірақ әлгі бала оң қолың қайсы, сол колың қайсы дегенде, бала жауап бере алмай қиналған екен. Бұдан біз балада тек алдамшы бейімділіктің болғанын көреміз.
Расында, бала дүниеге келгенде өзінің табиғи мүмкіндіктерінен, нышандарымен келеді. Бірақ сол нышандар тек оқу-тәрбие үдерісінің ықпалымен ғана қабілеттікке айналады. Мәселен, бала адам сөзін сөйлемей өмір сүрсе, ондай баланың сөйлеу нышаны да дами алмайды. Сол сияқты сурет салуға үйретпесе, ән салуға нышаны бар адамды ән салуға үйретпесе,оның осындай зор табиғи мүмкіндіктері дамымай қалуы ықтимал.
Адамның қабілеті сан алуан болып келеді. Мәселен, біреу іске күшті жігермен, қатты мейірмен кіріседі. Мұндай адам жұмысты сапалы да орындай алады. Енді біреу керісінше сол істі баяу, сапасын төмен етіп орындайды. Қабілетті адамдардың бірі-зеректілігімен, екіншілері-байқағыштығымен, үшіншілері- материалды еске сақтағыштығымен көзге ерекше түседі.
Адам психикасының басты бір ерекшелігі бір қасиеттік орнын екінші бір қасиетпен толтыра, яғни адамның өзінде жетіспеген бірер қабілетті басқа қабілеттермен алмастыра алатындығы. Адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне де байланысты [54].
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен түрлері сан алуан, бұларды нақты жағдайларға байланысты жүргізе білу әрбір мүғалімнің жеке қызығушылық ісі. Мәселен, мұғалімнің осындай жұмыстарының бірі оқушылардың оқу әрекетін тартымды, мазмұнды, қызғылықты етіп ұйымдастыру.
Мұғалім сабақ барысында оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең-жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу үдерісін осы негізге ойластыра жүргізгені дұрыс. Баланың практикалық қабілеттерін дамытуда мектептегі қоғамдық ұйымдардың жұмысы, еңбек, дене шынықтыру, айтыс, диспут, технология сабақтары таптырмайтын шаралар болып табылады.
Әрқандай іс- әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін сапаларға ие болуы тиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам қабілетін байқауға болады. Адам болғанның барлығы тік жүру, сөйлеу мүмкіндіктеріне ие, бірақ бұлардың бірі де шын қабілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі - психологиялық құбылыс емес, екіншісі - баршада бірдей көрінетін әрекет. Қабілеттердің табысты іс - әрекетпен байланыстылығын баса айтумен, тиімді нәтижеге негіз боларлық дара өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін тарылта қарастыру керек. Қабілет өз ішінде әртүрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық үдерістерді ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның барша даму деңгейін қамтыған әрі оларға тәуелді күрделі бірігім [57].
Қабілет - білім, дағды, ептіліктерді игерудің мүмкіндік көзі, ал оның іске асу аспауы көп жәйттерге тәуелді. Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей байланысы көріне бастайды, яғни іс- әрекетті игеру барысында қатыса отырып, қабілет одан әрі дамиды, іс - әрекетке жаңа мазмұн мен сипат береді.
Іс-әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдерінің тиімділігі қабілетке тәуелді.
Қоғамның әр тарихи даму кезеңінде қалыптасқан әлеуметтік жағдайлардан мүмкін болар қабілеттер өрістей түседі не кедергілерден сөніп кетеді, нақты іс жүзінде көрініп не пайдалану сәті болмай қалады.
Әрбір адамның іс - әрекетті орындау тәсілі сол адамның психикалық таным үдерістерінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты.
Қабілет қоғамдық және жеке адамдық зор мәнге ие.
Қабілет - адамның қандай да бір қызметті орындаудағы жеке - дара қабілеті, қызығушылық мүмкіндігі.
Бейімділік - оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Баланың жасырын, тіпті тым терең жатқан қабілеттерінің көрінуін мүмкіндік жасау тек оқыту үдерісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп дәлелдейді. Сол себебі, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады [24].
Бір ғана белгімен оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән - мағынасын ұйымдастырудың амал-тәсілдерін сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмыстың ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:
Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
Жұмысты орындаудың уақытын белгілеу;
Мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің өзара байланысы олардың жұмысты өз бетінше орындауы.
Рухы мықты, жан дүниесі бай, жан - жақты жетілген жеке тұлғаны қалыптастыру- педагогтың міндеті. Жас ұрпақтың дарыны мен талантын ашу, қызығушылық ойлау қабілетін жетілдіру, олардың өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда өмірде өз жолын өзі таңдауына түрткі болу - ұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы абыройлы борышы.
Н.В. Кузьмина [27] бойынша субьектілік факторлар құрылымы: табиғаттылық типін, қабілеттер деңгейі мен құзырлылықты қамтиды, оларға арнайы-педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік - психологиялық, дифференциалды - психологиялық, құзырлылық жатады. Осы факторлық құрылымның үш негізгі құрастырушысы айқын: тұлғалық, даралық және кәсіби - педагогикалық. Құрылымның соңғы компоненті кәсіби білімдер мен іскерліктерді қамтиды. Бұл кәсіби құзырлылық оның қалыптасуына және өзіндік даму деңгейіне қосқан үлесі жетекші болып табылатын пәндік негіздері бойынша анықталады. Мұнда автор ұсынған құзырлылық құбылысының өзінің жіктелінуі және оның аутопсихологиялық құзырлылық сияқты маңызды деңгейін бөлу мәнді болып табылады. Ол әлеуметтік интеллекті ойлау үдерістерінің өзгешелігін, тиімді елеу мен әлеуметтік тәжірибе жинауға негізделген, өзін, және басқа адамдарды, олардың өзара қатынастарын түсінуге және тұлға аралық оқиғаларды болжауға тұрақты қабілеттілік ретінде түсінуге негізделген.
Қабілет құрылымының күрделілігін педагогикалық іс-әрекеттің күрделілігі анықтайды. Педагогикалық қабілет дамуының бірінші жағдайы - жеке тұлғаның бағыттылығы, жеке тұлға қабілетінің дамуы. Екінші жағдайы - жеке тұлғалық және кәсіби жоспарда өзін - өзі оқытуға даярлығы және еңбексүйгіштігі. Қабілеттің дамуы қажетті базалық шеберліктердің қалыптасуынан басталады. Оларға мәліметтермен, оқушылармен, ұжыммен жұмыс жасау шеберлігі және дағдысы жатады. Педагог үшін маңызды дағдылар мен шеберліктерді меңгеру қажеттілігі психикалық үдерістердің даму деңгейіне жоғары талаптар қояды. Педагогтың жеке тұлғасына да талаптар қойылады. Олар әлеуметтік субьект және прогресстің белсенді қайраткері ретінде шығуы тиіс. Іс - әрекеттің индивидуалды стилінің қалыптасуы - педагогикалық қабілеттің пайда болуындағы маңызды қадам. Педагогикалық қабілет адамның психологиялық және психикалық байлығы, өмір үдерісіндегі туа біткен, меңгерілген, қайта құрылған мәліметтер негізінде қалыптасады. Оларды күрделі, көп деңгейлі құрылым ретінде қарастыруға болады.
Л.М. Митина [28] өңдеп, дамытып отырған, іс - әрекет - қарым - қатынас - тұлға схемасының контексіндегі мұғалім тұлғасының моделі бес кәсіби маңызды сапаларға бөлінеді, олар педагогикалық қабілеттердің екі тобын анықтайды.
Біріншіден, қабілеттердің өздері де тікелей іс-әрекет тиімділігін анықтаушы субьектілік факторлар ретінде бола алмайды, екіншіден, бағыттылық басқа да тұлғалық сапалармен қатар қойылған.
Жалпы субьектілік қасиеттердің сапалық құрылымы жайлы көрсетулер келесі төрт топты бөлуге негіз береді:
1) субьектінің психологиялық қасиеттері, нышандар ретінде болатын, оның субьекттік рөлін іске асыру алғы шарты ретінде;
2) қабілеттер;
3) бағыттылықты қамтитын тұлғалық қасиеттер;
4) кәсіби-педагогикалық және пәндік білімдер мен іскерліктер тар мағынадағы кәсіби құзырлылық ретінде.
Субьектілік қасиеттердің осы топтарын біз ары қарай педагогикалық іс -әрекет субьектісі құрылымының компоненті ретінде қарастырамыз.
С.Л. Рубинштейн [29] көрсеткендей адам қабілеттерінің даму үдерісі адамның даму үдерісі болып табылады. Адамның белгілі бір білімдер мен әрекеттер тәсілдерін игеруі өзінің алғышарты, өзінің ішкі шарты ретінде ақыл - ой дамуының белгілі деңгейі - ақыл - ой қабілеттерінің дамуына ие болады. Бұл ахуал оқу іс - әрекетін түсіндіру үшін аса маңыды. Қабілеттер дағдылар мен іскерліктерге теңестірілмейді және де белгілі бір іс-әрекетті орындаудың табыстылығына қатысты бір адамды екіншісінен ажыратады. Егер С.Л. Рубинштейн бойынша ақыл - ой қабілеттерінің дамуы білімдерді игерудің алғышарты болса, онда Б.М. Теплов [30] бойынша қабілеттердің өзінің даму алғы шарты ретінде нышандар болады, яғни туа берілген анатомо-физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қабілеттер іс-әрекетте жаратылады және де іс - әрекеттің оның құралдары мен тәсілдерін игерудің жылдамдығы, тереңдігі, беріктігі сияқты динамикалық сипаттамаларында көрінеді. Іс-әрекеттің әр түрлеріне қатысты жалпы интеллектуалдық және арнайы қабілеттер жіктеледі. Қабілетердің кең алынған анықтамасы оның индивид қасиеттері екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс - әрекетті орындаудың табыстылығын шарттайды. Мұнда іс - әрекеттің өзінде онтогенетикалық дамитын және осыған орай сыртқы жағдайларға байланысты қасиеттер назарға алынып тұр.
Қабілет мәселесіне терең талдау жасаған Б.М. Тепловтың пікірінше, қабілетті дамытпау, көрсете білмеу, біртіндеп айырылу дегенді көрсетеді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс- әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады.
Бір адамның бойында бірнеше әртүрлі қабілет болуы мүмкін, бірақ олардың бірі басқаларға қарағанда мәндірек болады. Екінші жағынан бірнеше әртүрлі адамдарда бір ғана қабілет байқалуы мүмкін, бірақ даму деңгейлері бойынша өзара өзгешеленеді.
Б.М. Тепловтың ғылыми зерттеулерін одан ары қарастырған В.Д. Небылицин [31] қабілеттерде және дарындылықта ең алдымен жеке даралық айырмашылықтарға назар аудару керек деді.
С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов зерттеушілер қарастырған ахуалдардың негізінде педагогикалық қабілеттердің тұтас бір жинағын бөледі. Олардың ішіндегі Ф.Н. Гоноболин [32] анықтаған негізгілерін салыстырайық. Мысалға Н.Д. Левитов негізгі педагогикалық қабілеттер ретінде келесілерді бөледі: оқушыларға білімдерді қысқа және қызықты формада беру қабілеті, бақылымпаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті, ойлаудың өз бетінше және қызығушылық қалыбы, тапқырлық немесе шапшаң және дәл бағдарлану, мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер:
5
1-оқушыларға білімдерді қысқа және қызықты формада беру қабілеті; 2 - бақылымпаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті;
3-ойлаудың өз бетінше және қызығушылық қалыбы;
4-тапқырлық немесе шапшаң және дәл бағдарлану;
5-мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер.
Осы бес негізгі қабілеттер мазмұнын дамыта және жете қарастыра отырып Ф.Н.Гоноболин он екі қабілетті атайды, оларды біріктіре отырып келесі топтарды алуға болады. Оқу материалын оқушыларға қол жеткілікті ету қабілеті және оқу материалын өмірмен байланыстыру қабілеті екеуі бірігіп өзіндік бір дидактикалық қабілеттер тобын құрайды, олар білімдерді неғұрлым
қысқа және қызықты формада беру деген жалпы қабілетпен байланыстырылады. Педагогтың оқушыны түсінуі, балаларға деген қызығушылық, жұмыстағы қызығушылық, балаларға қатысты бақылымпаздық - бұл адамның рефлексивті - гностикалық қабілеттерімен байланысты қабілеттердің екінші тобы. Оқушыларға педагогикалық еріктік әсер ету, педагогикалық талап қоюшылық, педагогикалық әдеп, оқушылар ұжымын ұйымдастыра алу қабілеті - бұл қазір атап жүргендей интерактивті- коммуникативті қабілеттер.
Төртінші қабілет тобы - педагог тілінің мазмұндылығын, ашықтығын, бейнелілігін және сенімділігін сипаттайтын қабілеттерді қамтиды.
2
Оқу материалын жеткілікті ету
Оқу материалын өмірмен байланыстыру
дидактикалық қабілеттер тобы
Сурет 1. Ф.Н. Гоноболиннің ұсынған қабілет түрі.
Педагогикалық қабілеттерді В.А. Крутецкий [33] көрсетіп, оларға сәйкес жалпы анықтамалар береді:
1) Дидактикалық қабілеттер - оқушыларға оқу материалын неғұрлым ұғынықты етіп беру қабілеті, оларға материалды немесе проблеманы айқын және түсінікті түрде келтіру, пәнге деген қызығушылығын тудыру, оқушыларда белсенді ойды өз бетінше қоздыру.
2) Академиялық қабілеттер - ғылымның сәйкес аймағына деген қабілеттер. Қабілетті педагог пәнді тек қана оқу курсының көлемінде ғана емес, елеулі терең және кең түрде біледі, ол үнемі өз ғылымындағы жаңалықтарды бақылып жүреді, материалды абсолютті еркін игереді, оған үлкен қызығушылық көрсетеді, кем дегенде қарапайым зерттеу жұмысын жүргізеді.
3) Перцептивті қабілеттер - оқушының, тәрбиеленушінің ішкі дүниесіне ене білу қабілеті, оқушы тұлғасын және оның уақытша психикалық күйлерін түсінумен байланысты психологиялық бақылампаздық.
Тілдік қабілеттер
Ұйымдастырушылық қабілеттер
Коммуникативтік қабілеттер
Педагогикалық қиял немесе болжам жасау қабілеттері
Сурет 2. В.А. Крутецкий ұсынған жалпы қабілеттің түрлері.
4) Тілдік қабілеттер - өз ойлары мен сезімдерін тілдің, мимика және пантомимика көмегімен айқын және нақты білдіре алу қабілеті.
5) Ұйымдастырушылық қабілеттер - бұл, біріншіден, оқушылар ұжымын ұйымдастыру қабілеті, оны жаңа міндеттерді орындауда топтастыру және дем беру, екіншіден, өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеті, өз жұмысын ұйымдастыру дұрыс жоспарлау және өзін бақылау іскерлігін ұйғарады.
6) Авторитарлық қабілет - оқу-шыларға тікелей эмоционалды - еркін әсер ету қабілеті және осы негізде олардың алдында беделді бола алу қабілеті.
7) Коммуникативтік қабілеттер - балалармен қарым - қатынас жасау қабілеті, олармен қарым - қатынас жасауда дұрыс тәсіл таба алу, олармен, педагогикалық көзқарас тұрғысынан, орынды өзара әрекеттесуді орнату іскерлігі, педагогикалық әдептің болуы.
8) Педагогикалық қиял немесе болжам жасау қабілеттері - өз әрекеттерінің салдарын алдын - ала көруден, оқушыдан болашақта кім шығатын елестете отырып, оның тұлғасын тәрбиелеуді жобалаудан, тәрбиеленушілердің қандай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен көрінетін арнайы қабілеттер.
9) Зейінді бір мезгілде бірнеше іс - әрекетттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды маз-мұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының өрісін мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін, тәртіп бұзуды байқап отырады және де өз мінез - құлқын қадағалап отырады.
Адамның психо - техникалық қарулануы яғни психикалық күйлерді бағалау және қабылдаудың тереңдігі мен нақтылығы, өзіндік мінез - құлқына деген жауапкершілік сезімі-педагогикалыққабілеттің ядросы болып табылады.
Күнделікті ауызекі сөзде "қабілет" деген атауды біз жиі қолданамыз. Мәселен, мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, осы баланың математика пәніне қабілеті күшті екенін айтады.
Қабілет - адамның қандай да бір қызметті орындаудағы жеке - дара қабілеті, қызығушылық мүмкіндігі.
Қазіргі кезде қабілетті балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педаго-гикалық мәліметтер және ғылыми зерттеулер жылдан жылға көбеюде. Алайда, қабілет мәселесі әлі де ғалымдардың күнделікті тақырыптарынан түспейтін, зерттеулерді-ізденісті қажет ететін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі.
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабі-леттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтардың еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтардың еңбектерінен бастау алады.
Философияда қабілеттілік тұлғаның белгілі бір әрекеттерді орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын көрсетеді [67].
Адамның психикалық ерекшелігі қабілеттілік туралы ойлар, сонау антик заманында өмір сүрген грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Қабілеттілік пен дарындылық тек өнер адамдарда ғана байқалып, жекелеген адамдардың табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеген.
Адамдардың қабілетінің табиғаты осы күнге дейін ғалымдар арасында қызған ой-пікір таласын тудыруда. Ғылыми зерттеулер әр адамның қабілетін оның миының көлемі және салмағымен байланысты деп түсіндірді. Кейінірек зерттеулерде ең ауыр ми ақыл-ойы кеміс адамның миы болып шыққаннан кейін, бұл болжамды теріске шығарды. Өмір бақылаулары мен арнайы зерттеулер қабілеттің табиғи берілетінін қалтықсыз дәлелдеп отыр. Көптеген ғалымдар Платонның пікіріне сүйенді. Яғни, қабілеттіліктің пайда болуы тұқым-қуалаушылықтан болады. Ал оқыту және тәрбиелеу олардың ары қарай даму үрдісін жылдамдатады. Оған дәлел ретінде, ұлы танымал адамдарды мысал етті (Моцарт, Рафаель т.б.).
Платонның айтуынша, адамдар өздерінің қабілеттіліктеріне қарай әртүрлі болады, біреулері басқару үшін, біреулері бағыну үшін дүниеге келеді деген. Дегенмен, бұл ойларды теріске шығаруға әрекет жасағандар да болды.
Испан дәрігері Хуан Уарте есімі қабілеттілік туралы ой - пікірлерді дамытудың маңызды кезеңімен байланысты. Ватиканның қарсылығына қарамастан Исследование способностей к наукам (1575 ж.) кітабы жарық көріп, барлық Европалық тілдерге аударылды. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып табылады.
Ағылшын философы Фрэнсис Бэкон табиғи дарындылықты мойындап, қабілеттілікті дамытуда тәрбиенің маңызды рөл атқаратынын айтқан. Ал Томас Гоббс қабілеттіліктердің түрлерін бөліп көрсетіп, қабілеттіліктер қатынасында табиғат адамдарда тең жаратты деген.
19 ғасырдың екінші жартысында қабілеттілікті зерттеудің жаңа кезеңі басталды, психологиялық тестілеу, онымен бірге ғылымның жаңа бағыты ретінде даралық ерекшеліктердің психологиясы (дифференциалды психология) пайда болды.
Қабілет мәселесі арнайы психологиялық зерттеудің пәні ретінде - ағылшын ғалымы Ф. Гальтон ұсынған адамдағы ерекшеліктердің эксперименттік және статистикалық зерттеулерінің негізінен болып табылады. Ф. Гальтон адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеп, 1869 жылдан бастап ғылыми зерттеулер жүргізе бастады. Сонымен бірге ұлы да қабілетті адамдардың өмірлерін бақылай келе кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқым-қуалаушылық негізгі шарт деген қорытындыға келді.
ХХ ғасырда неміс психолгі У. Штерн жеке дара ерекшеліктерді зерттеп, жеке даралық психологияның негізін қалады. Сонымен бірге ол адамның ақыл ойын анықтауға арналған қабілеттілік коэффициентін ұсынды, әрі ақыл-ой қабілеттілігіне мынандай анықтама берді: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл - ой қабілеттілігі.
Қабілет және қызығушылық теориясының негіздерінің қалыптасуына белсене атсалысқан кеңес психологтары Б.Г. Ананьев [34], Л.С. Выготский [35] т.б. еңбектеріндегі психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді.
Адам қабілетінің әртүрлі болуын ұлы физиолог И.П. Павлов [36] сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Мұны бала қандай да бір іс әрекетпен айналысқанда көріп байқауға болады. Сигнал жүйелерінің арақатынасының ерекшеліктеріне орай И.П. Павлов адамының жоғары жүйке жүйесінің үш түрін келтіреді. Олар көркем, ойлағыштық және орта түр болып бөлінеді. Бірінші түріне жататындар әсершіл, қызу қанды, ашық, ақжарқын, болып келсе, екінішілері көргені мен естігенін әуелі ой елегінен өткізіп, талдағанды, саралағанды жақсы көреді, ал үшіншілері аса талантты, дарынды жандарды қамтиды. Адамның қай түріне жататындығына қарай оның қабілетін де анықтауға болады. Қандайда болмасын бір нәрсеге қабілеті болмайтын адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін.
Б.Г. Ананьев еңбектерінде қабілет және дарындылық жеке адамның мінезімен, темпераментімен, өмірлік бағыт-тылығымен және жеке даралық психикалық дамуымен байланысты жеке адамның жалпы құрылымының қандай да бір бөлігі ретінде қарастырылды.
Белгілі психолог С.Л. Рубинштейн [29] қабілеттіліктің шығу тегі психикалық үдерістерден пайда болады деген-ді. Ол қабілеттің құрамының, құрлымының анықтамасын жасайды: қандай да бір іс-әрекетті орындауға адамды жарамды ететін әрбір қабілеттің құрамына, үнемі әрекеттің бірқатар операциялары немесе тәсілдері енеді, кейін солар арқылы іс-әрекет жүзеге асады.
Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық жұмыстар жүктелгенде де олардың кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырылады. Бұл мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай ерекшеліктер іс- әрекетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САБАҚҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттері ұғымының мазмұны мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың психологиялық - педагогикалық мәселелері... ... ..22
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САБАҚҚА ҚЫЗЫҒЫШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1 Бастауыш сынып оқу бағдарламасы мазмұнындағы оқушылардың сабаққа қызуғушылық қабілеттерін дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..38
2.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстардың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . 77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
3
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. 2014 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауында Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не істеуіміз керек? Барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс-деп көрсетілген [1].
Мәңгі еліміздің келешегі - жастар білімі мен тәрбиесіне ерекше назар аударуы біздің көкейіміздегі толғақты сауалдары дөп басып отыр. Өйткені, қазіргі жас буын бүгінгі еліміздің қонағы, ертеңгі қожасы. Білімді жас - еліміздің құдіреті әлеуеті. Мемлекеттің болашағы - қазіргі жаһандану заманында жастардың әлемдік білім мен ғылымды және ұлттық мәдениетті игеруіне тығыз байланысты.
Заман талабына байланысты ХХІ ғасырда жаңа білім беру парадигмаларының енуі күрделі тапсырмаларды шешуге қабілетті, өнімді ойлау мен белсенді қиялдауға бейім шығармашыл тұлға дамыту талабы өсе түсуде. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, әрбір адам бұл өзгерістерді дұрыс қабылдап, тиісінше, өз қызығушылық әлеуетін үнемі белсендіріп отыруы тиіс.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған рөлі атап көрсетілсе, осы Заңның 41-бабында: педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, сабаққа қызығушылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасауға міндетті делінген [2].
Оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамыту проблемасы ұзақ жылдар бойы түрлі ғылым салалары - философия, педагогика, психология, лингвистика т.б. өкілдерінің назарын аударып келеді. Қазіргі уақытта бұл қоғамның жаңа проблемаларды қоя білетін, сапалы шешімдер қабылдауға қабілетті, игерген білімін үнемі іске асыруға ұмтылатын белсенді тұлғаларға мұқтаждығының күн санап өсуіне байланысты. Себебі талант пен қызығушылық, дарындылық - экономикалық өркендеу бүгінгі күннің кепілі.
Жалпы білім беретін мектептердің дамуында қазіргі таңда жағымды өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып жатқанымен, оқушылардың жеке басының қызығушылық жақтарына терең үңіле бермейміз.
Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, адамның қызығушылық іс-әрекетінің бүкіл тіршілік көзі ретінде бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері қызығушылықтың нәтижесі екендігі, әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізудегі орны философия, психология, педагогика ғылымдарында қарастырылған: Шығыс ойшылдары әл-Фараби [3], Ж.Баласағұн [4] және қазақ ойшылы А.Құнанбаев [5], философтар Ғ.Есім [6], Д.Кішібеков [7], М.Орынбеков [8] еңбектерінен кең орын алған. Білім беру технологиялары саласындағы зерттеулер В.П. Беспалько [9], М.В. Кларин [10],
М.Ж. Жадрина [11], білім беру мазмұнын құрудағы тұжырымдамалар В.В.Краевский [12], И.Я. Лернер [13] т.б., инновациялық технология ұғымдарын беруде Э.М. Роджерс [14], Д.Қ. Пошаев [15], оқуды белсендіру теориясын И.Ф. Харламов [16] т.б. жасауға өз септігін тигізді.
Оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамыту мәселелерін педагогика және әдістеме саласы бойынша Ж.А.Қараев [17], С.Қ.Қалиев[18], С.А.Жолдасбекова [19], К.Ж.Қожахметова [20], К.М.Нағымжанова [21], Б.А.Тұрғынбаева [22], М.М.Жанпейісова [23] және т.б. зерттеген.
Өскелең буынға тәлім-тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Сабаққа қызығушылық қабілеттерінің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін негізге ала отырып, оқу үдерісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекет субъектісінің қызығушылық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және қызығушылық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор.
Қазіргі таңда мектептердегі білімдер жүйесінен дағдарыс кезеңдерін көруге болады. Мұның мәні - оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі талабы - білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, қызығушылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын, жаңаша ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру.
Бастауыш сынып оқушыларында әлемнің көп бейнелі жақтарын қызығушылық таным негізінде қабылдай алу қабілеттерін дамыту қажет. Осының негізінде интеллектуалды, креативті (қызығушылық қабілетті) ұрпақты тәрбиелеп оқыту педагогикалық психологияның маңызды мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан қызығушылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы қызығушылық қабілет мәселесі - аса маңызды сұрақтардың бірі.
Қоғам дамуына да, өркендеуіне әрбір жеке адамның қызығушылық қабілетінің дамуының жоғары жетістігі едәуір әсер етеді.
Біз зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп кезеңін алып отырған себебіміз, жеке адамның шығармашыл тұлға ретінде дамуына бұл кезеңнің мәні зор. Бастауыш мектеп кезеңі - тұлғаның қызығушылық әлеуетінің дамуына ең қолайлы жас кезеңі. Бұл жас кезеңіне мыналар тән:
- барлық үдерістердің өту белсенділігі;
- рефлексия мен сынның аз көрінуі, баланың жаңа әлеуметтік топтарға енуі, мотивация мен өзін-өзі танудың дамуы;
- ересек адамның бағалауының қажеттілігі;
- қиял еркіндігі, сезімталдық;
- жаңа әсер алуға ұмтылу.
Бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерінің дамуы оқу барысын дұрыс ұйымдастырумен байланысты. Мектеп мұғалімдері көп жағдайда оқушылардың пәнге байланысты жаңа материалды дұрыс меңгеріп, сабақ үлгерімінің жақсы көрсеткіштеріне қанағаттанып қояды да, олардың дәстүрлі емес шешім қабылдауына, қызығушылық белсенділігіне жағдай жасай бермейді.
Бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылықтары заттық әлеммен байланысты. Оларға тән жағдай - үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, үлкендерді үлгі тұту ерекшеліктері педагог үшін күшті дамыту құралы болып табылады. Соның негізінде балалардың сабаққа қызығушылық және интеллектуалды даму деңгейлері жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы жағымды өзгерістер де жүзеге асырылады.
Зерттеудің көкейтестілігі қызығушылық жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр. Зерттеу жұмысы жеке адамның қызығушылық мүмкіншілігінің дамуы - креативті даму мен интеллектуалды дамудың байланысты екендігін қызығушылық таным негізінде жеке бастық даму сапаларымен, объектіге деген қызығушылық танымды тұтастық жүйесінде мәнді қабілеттер мен қажеттіліктерді таратуға бағытталған қызығушылық іс-әрекеттің негізінде қарастыруды өзіне мақсат етіп қойды.
Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерін саралап, зерделеу нәтижесінде төмендегідей қарама-қайшылықтар туындады:
- қоғамға мәселелерді жүйелі, ретімен және сапалы шешуге қабілетті шығармашыл белсенді тұлғаның қажеттілігі мен тұлғаның қызығушылық әрекетін ұйымдастыру үдерісінің тиімділігін арттыратын педагогикалық жағдайлардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сынып оқушыларының игеруі қажет білім деңгейіне қойылатын талаптардың артуы, оларды қолдануға дайындығы мен бастауыш мектепте оқу үдерісін ұйымдастыру жүйесінің оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың қажетті деңгейін қамтамасыз ете алмауы;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың әлеуметтік мәні мен оқушылардың қызығушылық әрекеттерін ұйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жеткілікті деңгейде жасалынбауы;
- оқушылардың қызығушылық әрекеттерін объективті түрде бағалау қажеттілігі мен бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық әрекет нәтижелерін бағалау үшін қолданылып жүрген педагогикалық құралдардың жеткіліксіздігі.
Осы қайшылықтардың шешімін іздестіру біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың ғылыми - теориялық түрде негіздемесін жасау, педагогикалық шарттарын анықтау және оның тиімділігін тәжірибелік - эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту үдерісі.
Зерттеу болжамы: сабақтарда бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту тиімді болады, егер:
- баланың сабаққа қызығушылық ойлауының еркін көрінуіне ықпал ететін шынайы қызығушылық ахуал жасалса;
- бастауыш сынып оқушыларының қызығушылық әрекетке қатысуы қамтамасыз етілсе;
- қызығушылық қабілеттерді дамыту формалары мен әдістерін таңдау жүзеге асырылса.
Зерттеудің жетекші идеясы: оқу үдерісінде қоғам талабына сай бәсекеге қабілетті, сабаққа қызығушылық қабілеттері дамыған жеке тұлға қалыптастыру міндеті көзделген.
Зерттеу барысында төмендегі міндеттер шешілді:
1.Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту үдерісінің психологиялық-педагогикалық мәнін айқындау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамыту критерийлері мен деңгейлерін анықтау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың практикалық тәжірибесін талдау.
4. Сабақтарда бастауыш сынып оқушыларының қызығушылық қабілеттерін дамытудың тиімді шарттарын анықтау және теориялық моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми зерттеулердегі қызығушылық іс-әрекет теориясы, жеке тұлғаның сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытуға негізделген әдіс-тәсілдер теориясы, қазіргі білім беру проблемалары, жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бастауыш және жалпы орта білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-әдістемелік кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары және т.б.), Білім туралы Заңы, Қазақстан - 2050 стратегиясы, ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту, 12 жылдық білім беру тұжырымдамасы, Кембридждік оқу бағдарламасы, педагогтардың ғылыми еңбектері мен бастауыш сынып мұғалімдерінің қызығушылық қабілеттерді дамытудағы озық тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену және талдау, салыстыру, нақтылау және жинақтау, педагогикалық бақылау, әңгімелесу, психологиялық-педагогикалық эксперимент, эксперименттік зерттеу мәліметтерін өңдеу.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмыстары Шымкент қаласындағы №80 және №87 жалпы орта мектебінде жүргізілді. Тәжірибелік-эксперимент жұмысына 254 оқушы қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- жүйенің құрамды компоненті ретінде көрінетін объектілерді, жағдаяттар мен құбылыстарды тану, жасау, қайта өңдеу мен қолдануға бағдарланған қызығушылық әрекетті ұйымдастырумен ерекшеленетін қызығушылық тапсырмалар жүйесін құру және жүзеге асыру;
- оқу үдерісінде қызығушылық тапсырмалар жүйесімен жұмысты тиімді ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын анықтап, теориялық негіздеу және тәжірибеде тексеру.
Зерттеудің теориялық маңызы: бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттері жайлы қазіргі түсініктерді жинақтау; сабақта бастауыш сынып оқушыларының қызығушылық қабілеттерінің деңгейлерін жасау.
Зерттеудің практикалық маңызы: сабақта жаңа технологияларды пайдалану арқылы бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық әрекеті мен қызығушылық қабілеттерін дамытуға ықпал ететіндігімен анықталады. Қызығушылық әрекет деңгейлерінің сипаттамаларын бастауыш сынып мұғалімдерін, мектеп психологтарын, сондай-ақ болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби даярлау үдерісінде қолдануға болады.
Күтілетін нәтижелер:
Жас ерекшеліктеріне қарай, жаңа оқыту техологиялар мен әдістерді қолдану негізінде оқушының сыни ойлау дағдысы қалыптасады.
Оқу үдерісі барысында оқушылардың интеллектуалдық деңгейі жоғарылап, психологиялық, физикалық жағдайы жақсарады.
Жеке даралық ерекшеліктері жетілген балалар алған білімдерін бүкіл өмірінде тиімді қолдана алады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Бастауыш сынып оқушыларының сабақтағы қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері:
- бастауыш сынып мұғалімінің оқушылардың сабақа қызығушылық қабілеттерін оқытудың мақсаты ретінде түсінуі;
- бастауыш білім беру мазмұнына оның айрықша компоненті ретінде қызығушылық қабілеттің ендірілуі;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілетінің еркіндігі, оның педагогикалық ұйымдастырылуы, мұғалімнің басқаруы;
- проблемалық оқыту әдістерінің сабаққа қызығушылық қабілетті ұйымдастырудың жетекші тәсілдері ретінде көрінуі;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілет нәтижелерін диагностикалау;
- бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілетін түзету.
Зерттеудің нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі: оқушыларда сабаққа қызығушылық қабілетті дамыту мәселесі бойынша теориялық талдау тереңдігі және көлемімен, экспериментті-психологиялық әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдау жүйесінің өзара байланыстылығымен, математикалық статистикалық әдістерді қолданумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу:
Болашақ еңбек мұғалімдерінің кәсіби даярлығын жетілдіруге педагогикалық баспа материалдарын пайдалану ХХІ ғ. Білім беру және жұмыс жүйелерінің дамуының басым бағыттары ҚР тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған Х-практикалық конференция. Шымкент, 2001ж. 3-том 35-37 бб.
Оқушылардың мәтін арқылы жазбаша сөйлеу іскерліктері мен дағдыларын дамыту. ҚР Білім және ғылым министрлігі Білім және ғылым саласындағы қадағалау, аттестаттау комитетінің талаптарына сай келетін Әлеуметтік ғылымдардың өзекті мәселелері атты ғылыми еңбектер жинағының 2-бөлімі. Шымкент, 2005ж.
Бастауыш сынып оқушыларына этномәдени білім берудің маңызы. Этносаралық өзара қатнастар-Еуразияшылдық идеяларды дамытудың кепілі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Шымкент, 2007ж. 54-58 бб.
Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдениет негізінде тәрбиелеу.
Әуезов оқулары-8: Ғылыми жетістіктер-өркениеттің мәдени және экономикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбектері. Шымкент, 2008ж. 182-185 бб.
Учет возрастных особенностей младших школьников в содержании экономического воспитания В Мире образования №1 2013г. 44стр.
Білім саласында портфоио технологиясының ролі. Көптілді білім беру негізінде бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру атты ОҚМПИ 75 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция. Шымкент 2013. 80-81бб.
Ойын-зерттеу іс-әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын арттыру. Жас ғалымдардың инновациялық идеяларының ғылымның дамуына қосқан үлесі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік коференция. Шымкент 2013. ІІ том, 36 б.
Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу. Мектеп-өрлеу біліктілікті арттыру ұлттық орталығы жүйесінің өзара әрекеттесуін модернизациялау әдістемесі мен даму мүмкіндіктері. Аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференция. Шымкент 2013ж. 178 б.
Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының оқу үдерісіндегі маңызы Бектаев оқулары-1 атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. ОҚМПИ 2014ж. 391-394 беттер.
Оқушылардың сабаққа, білімге қызығушылығын арттыру. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы № Алматы 2014ж.
Диссертация жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылық қабілеттері ұғымының мазмұны мен сипаты
Бастауыш сынып оқушылардың жүрегі кішкентай күй сандық, оның кілтін тауып ашу әрбір ұстаздың ұлы міндеті.
Соңғы жылдары шығармалықпен жұмыс істеу оқытумен тәрбиенің мазмұнын жаңарту жолында жаңашыл ұстаз үнемі ізденуге, білуге үйренуге ұмтылып, кішкентай шәкірттерін білім бұлағымен сусындатып, оларды сапалы етіп тәрбиелеуге ұмтылдырып отыр. Әсірісе, бастауыш сынып оқушылардың сабаққа қызығушылық қабілетін дамытуды, өз бетінше ізденіп білім алуына жетелеп отырады. олай болса ұстаз еңбегі - оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі - әрбір оқушының жүрегіне жол табуына, әрбір баланың бойындағы қабілетін дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, жауапкершілікті, адамгершілік, қадір - қасиетін сезендіру.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Қабілеттер бұрыннан зерттеу пәні ретінде қарастырылып жүр. Өйткені адам қабілеттері мәселесі барлық уақытта да адамдардың үлкен қызығушылығын тудырып келді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды. Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері - дейді А.В.Петровский [24].
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев [25], Қ.Жарықбаев [26] қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріске айналатынын айтады.
Оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы- Қабілеттер проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу болып келеді. Бұған қарап, мысалы, музыкаға, не хореографияға немесе математикаға қабілеті төмен оқушыларды қабілеті төмен, дарынсыздар қатарына жатқызу дұрыс емес. Бұл - оның қабілетінің басқа салада жатқандығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады.
Адамның әрекеттің бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте қабілет байқалады. Бейімділік пен қабілет көп жағдайда бірге болады. Өйткені адамның белгілі әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілі аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар бейімділік әрекеттің бір саласына, әуестенушілікті көрсетеді. Бейімділікті балада қандай да бір нышанның барлығын хабарлайтын белгі деуге де болады. Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктер оның келешек қабілетінің көрсеткіші болып та табылады. Мәселен, екі-үш жасар баланың музыка үніне құлағының елеңдеуі, онда музыкалық қабілетке байланыстн табиғи негіздің бар екендігін көрсетеді.
Нағыз бейімділік адамның әрекетке тек құштарлығы ғана емес, оны тәжірбелі етіп орындауында. Мәселен, бала сабақ үлгеруде, қатарындағы баладан көп ілгері озып кетіп отырады. Ал: алдамшы түрінде әуестенгенмен сол салада жақсы нәтижеге ие бола алмайды. Оның мүмкіндігі орта дәрежеде ғана болады. Мәселен, алты жасар бала, үйіне келген адамдарды тарихи-философиялық терминдерді көп білуімен таңқалдырған екен. Оған шешісі де мәз болады. Бірақ әлгі бала оң қолың қайсы, сол колың қайсы дегенде, бала жауап бере алмай қиналған екен. Бұдан біз балада тек алдамшы бейімділіктің болғанын көреміз.
Расында, бала дүниеге келгенде өзінің табиғи мүмкіндіктерінен, нышандарымен келеді. Бірақ сол нышандар тек оқу-тәрбие үдерісінің ықпалымен ғана қабілеттікке айналады. Мәселен, бала адам сөзін сөйлемей өмір сүрсе, ондай баланың сөйлеу нышаны да дами алмайды. Сол сияқты сурет салуға үйретпесе, ән салуға нышаны бар адамды ән салуға үйретпесе,оның осындай зор табиғи мүмкіндіктері дамымай қалуы ықтимал.
Адамның қабілеті сан алуан болып келеді. Мәселен, біреу іске күшті жігермен, қатты мейірмен кіріседі. Мұндай адам жұмысты сапалы да орындай алады. Енді біреу керісінше сол істі баяу, сапасын төмен етіп орындайды. Қабілетті адамдардың бірі-зеректілігімен, екіншілері-байқағыштығымен, үшіншілері- материалды еске сақтағыштығымен көзге ерекше түседі.
Адам психикасының басты бір ерекшелігі бір қасиеттік орнын екінші бір қасиетпен толтыра, яғни адамның өзінде жетіспеген бірер қабілетті басқа қабілеттермен алмастыра алатындығы. Адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне де байланысты [54].
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен түрлері сан алуан, бұларды нақты жағдайларға байланысты жүргізе білу әрбір мүғалімнің жеке қызығушылық ісі. Мәселен, мұғалімнің осындай жұмыстарының бірі оқушылардың оқу әрекетін тартымды, мазмұнды, қызғылықты етіп ұйымдастыру.
Мұғалім сабақ барысында оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең-жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу үдерісін осы негізге ойластыра жүргізгені дұрыс. Баланың практикалық қабілеттерін дамытуда мектептегі қоғамдық ұйымдардың жұмысы, еңбек, дене шынықтыру, айтыс, диспут, технология сабақтары таптырмайтын шаралар болып табылады.
Әрқандай іс- әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін сапаларға ие болуы тиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам қабілетін байқауға болады. Адам болғанның барлығы тік жүру, сөйлеу мүмкіндіктеріне ие, бірақ бұлардың бірі де шын қабілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі - психологиялық құбылыс емес, екіншісі - баршада бірдей көрінетін әрекет. Қабілеттердің табысты іс - әрекетпен байланыстылығын баса айтумен, тиімді нәтижеге негіз боларлық дара өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін тарылта қарастыру керек. Қабілет өз ішінде әртүрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық үдерістерді ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның барша даму деңгейін қамтыған әрі оларға тәуелді күрделі бірігім [57].
Қабілет - білім, дағды, ептіліктерді игерудің мүмкіндік көзі, ал оның іске асу аспауы көп жәйттерге тәуелді. Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей байланысы көріне бастайды, яғни іс- әрекетті игеру барысында қатыса отырып, қабілет одан әрі дамиды, іс - әрекетке жаңа мазмұн мен сипат береді.
Іс-әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдерінің тиімділігі қабілетке тәуелді.
Қоғамның әр тарихи даму кезеңінде қалыптасқан әлеуметтік жағдайлардан мүмкін болар қабілеттер өрістей түседі не кедергілерден сөніп кетеді, нақты іс жүзінде көрініп не пайдалану сәті болмай қалады.
Әрбір адамның іс - әрекетті орындау тәсілі сол адамның психикалық таным үдерістерінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты.
Қабілет қоғамдық және жеке адамдық зор мәнге ие.
Қабілет - адамның қандай да бір қызметті орындаудағы жеке - дара қабілеті, қызығушылық мүмкіндігі.
Бейімділік - оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Баланың жасырын, тіпті тым терең жатқан қабілеттерінің көрінуін мүмкіндік жасау тек оқыту үдерісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп дәлелдейді. Сол себебі, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады [24].
Бір ғана белгімен оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән - мағынасын ұйымдастырудың амал-тәсілдерін сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмыстың ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:
Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
Жұмысты орындаудың уақытын белгілеу;
Мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің өзара байланысы олардың жұмысты өз бетінше орындауы.
Рухы мықты, жан дүниесі бай, жан - жақты жетілген жеке тұлғаны қалыптастыру- педагогтың міндеті. Жас ұрпақтың дарыны мен талантын ашу, қызығушылық ойлау қабілетін жетілдіру, олардың өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда өмірде өз жолын өзі таңдауына түрткі болу - ұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы абыройлы борышы.
Н.В. Кузьмина [27] бойынша субьектілік факторлар құрылымы: табиғаттылық типін, қабілеттер деңгейі мен құзырлылықты қамтиды, оларға арнайы-педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік - психологиялық, дифференциалды - психологиялық, құзырлылық жатады. Осы факторлық құрылымның үш негізгі құрастырушысы айқын: тұлғалық, даралық және кәсіби - педагогикалық. Құрылымның соңғы компоненті кәсіби білімдер мен іскерліктерді қамтиды. Бұл кәсіби құзырлылық оның қалыптасуына және өзіндік даму деңгейіне қосқан үлесі жетекші болып табылатын пәндік негіздері бойынша анықталады. Мұнда автор ұсынған құзырлылық құбылысының өзінің жіктелінуі және оның аутопсихологиялық құзырлылық сияқты маңызды деңгейін бөлу мәнді болып табылады. Ол әлеуметтік интеллекті ойлау үдерістерінің өзгешелігін, тиімді елеу мен әлеуметтік тәжірибе жинауға негізделген, өзін, және басқа адамдарды, олардың өзара қатынастарын түсінуге және тұлға аралық оқиғаларды болжауға тұрақты қабілеттілік ретінде түсінуге негізделген.
Қабілет құрылымының күрделілігін педагогикалық іс-әрекеттің күрделілігі анықтайды. Педагогикалық қабілет дамуының бірінші жағдайы - жеке тұлғаның бағыттылығы, жеке тұлға қабілетінің дамуы. Екінші жағдайы - жеке тұлғалық және кәсіби жоспарда өзін - өзі оқытуға даярлығы және еңбексүйгіштігі. Қабілеттің дамуы қажетті базалық шеберліктердің қалыптасуынан басталады. Оларға мәліметтермен, оқушылармен, ұжыммен жұмыс жасау шеберлігі және дағдысы жатады. Педагог үшін маңызды дағдылар мен шеберліктерді меңгеру қажеттілігі психикалық үдерістердің даму деңгейіне жоғары талаптар қояды. Педагогтың жеке тұлғасына да талаптар қойылады. Олар әлеуметтік субьект және прогресстің белсенді қайраткері ретінде шығуы тиіс. Іс - әрекеттің индивидуалды стилінің қалыптасуы - педагогикалық қабілеттің пайда болуындағы маңызды қадам. Педагогикалық қабілет адамның психологиялық және психикалық байлығы, өмір үдерісіндегі туа біткен, меңгерілген, қайта құрылған мәліметтер негізінде қалыптасады. Оларды күрделі, көп деңгейлі құрылым ретінде қарастыруға болады.
Л.М. Митина [28] өңдеп, дамытып отырған, іс - әрекет - қарым - қатынас - тұлға схемасының контексіндегі мұғалім тұлғасының моделі бес кәсіби маңызды сапаларға бөлінеді, олар педагогикалық қабілеттердің екі тобын анықтайды.
Біріншіден, қабілеттердің өздері де тікелей іс-әрекет тиімділігін анықтаушы субьектілік факторлар ретінде бола алмайды, екіншіден, бағыттылық басқа да тұлғалық сапалармен қатар қойылған.
Жалпы субьектілік қасиеттердің сапалық құрылымы жайлы көрсетулер келесі төрт топты бөлуге негіз береді:
1) субьектінің психологиялық қасиеттері, нышандар ретінде болатын, оның субьекттік рөлін іске асыру алғы шарты ретінде;
2) қабілеттер;
3) бағыттылықты қамтитын тұлғалық қасиеттер;
4) кәсіби-педагогикалық және пәндік білімдер мен іскерліктер тар мағынадағы кәсіби құзырлылық ретінде.
Субьектілік қасиеттердің осы топтарын біз ары қарай педагогикалық іс -әрекет субьектісі құрылымының компоненті ретінде қарастырамыз.
С.Л. Рубинштейн [29] көрсеткендей адам қабілеттерінің даму үдерісі адамның даму үдерісі болып табылады. Адамның белгілі бір білімдер мен әрекеттер тәсілдерін игеруі өзінің алғышарты, өзінің ішкі шарты ретінде ақыл - ой дамуының белгілі деңгейі - ақыл - ой қабілеттерінің дамуына ие болады. Бұл ахуал оқу іс - әрекетін түсіндіру үшін аса маңыды. Қабілеттер дағдылар мен іскерліктерге теңестірілмейді және де белгілі бір іс-әрекетті орындаудың табыстылығына қатысты бір адамды екіншісінен ажыратады. Егер С.Л. Рубинштейн бойынша ақыл - ой қабілеттерінің дамуы білімдерді игерудің алғышарты болса, онда Б.М. Теплов [30] бойынша қабілеттердің өзінің даму алғы шарты ретінде нышандар болады, яғни туа берілген анатомо-физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қабілеттер іс-әрекетте жаратылады және де іс - әрекеттің оның құралдары мен тәсілдерін игерудің жылдамдығы, тереңдігі, беріктігі сияқты динамикалық сипаттамаларында көрінеді. Іс-әрекеттің әр түрлеріне қатысты жалпы интеллектуалдық және арнайы қабілеттер жіктеледі. Қабілетердің кең алынған анықтамасы оның индивид қасиеттері екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс - әрекетті орындаудың табыстылығын шарттайды. Мұнда іс - әрекеттің өзінде онтогенетикалық дамитын және осыған орай сыртқы жағдайларға байланысты қасиеттер назарға алынып тұр.
Қабілет мәселесіне терең талдау жасаған Б.М. Тепловтың пікірінше, қабілетті дамытпау, көрсете білмеу, біртіндеп айырылу дегенді көрсетеді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс- әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады.
Бір адамның бойында бірнеше әртүрлі қабілет болуы мүмкін, бірақ олардың бірі басқаларға қарағанда мәндірек болады. Екінші жағынан бірнеше әртүрлі адамдарда бір ғана қабілет байқалуы мүмкін, бірақ даму деңгейлері бойынша өзара өзгешеленеді.
Б.М. Тепловтың ғылыми зерттеулерін одан ары қарастырған В.Д. Небылицин [31] қабілеттерде және дарындылықта ең алдымен жеке даралық айырмашылықтарға назар аудару керек деді.
С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов зерттеушілер қарастырған ахуалдардың негізінде педагогикалық қабілеттердің тұтас бір жинағын бөледі. Олардың ішіндегі Ф.Н. Гоноболин [32] анықтаған негізгілерін салыстырайық. Мысалға Н.Д. Левитов негізгі педагогикалық қабілеттер ретінде келесілерді бөледі: оқушыларға білімдерді қысқа және қызықты формада беру қабілеті, бақылымпаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті, ойлаудың өз бетінше және қызығушылық қалыбы, тапқырлық немесе шапшаң және дәл бағдарлану, мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер:
5
1-оқушыларға білімдерді қысқа және қызықты формада беру қабілеті; 2 - бақылымпаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті;
3-ойлаудың өз бетінше және қызығушылық қалыбы;
4-тапқырлық немесе шапшаң және дәл бағдарлану;
5-мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер.
Осы бес негізгі қабілеттер мазмұнын дамыта және жете қарастыра отырып Ф.Н.Гоноболин он екі қабілетті атайды, оларды біріктіре отырып келесі топтарды алуға болады. Оқу материалын оқушыларға қол жеткілікті ету қабілеті және оқу материалын өмірмен байланыстыру қабілеті екеуі бірігіп өзіндік бір дидактикалық қабілеттер тобын құрайды, олар білімдерді неғұрлым
қысқа және қызықты формада беру деген жалпы қабілетпен байланыстырылады. Педагогтың оқушыны түсінуі, балаларға деген қызығушылық, жұмыстағы қызығушылық, балаларға қатысты бақылымпаздық - бұл адамның рефлексивті - гностикалық қабілеттерімен байланысты қабілеттердің екінші тобы. Оқушыларға педагогикалық еріктік әсер ету, педагогикалық талап қоюшылық, педагогикалық әдеп, оқушылар ұжымын ұйымдастыра алу қабілеті - бұл қазір атап жүргендей интерактивті- коммуникативті қабілеттер.
Төртінші қабілет тобы - педагог тілінің мазмұндылығын, ашықтығын, бейнелілігін және сенімділігін сипаттайтын қабілеттерді қамтиды.
2
Оқу материалын жеткілікті ету
Оқу материалын өмірмен байланыстыру
дидактикалық қабілеттер тобы
Сурет 1. Ф.Н. Гоноболиннің ұсынған қабілет түрі.
Педагогикалық қабілеттерді В.А. Крутецкий [33] көрсетіп, оларға сәйкес жалпы анықтамалар береді:
1) Дидактикалық қабілеттер - оқушыларға оқу материалын неғұрлым ұғынықты етіп беру қабілеті, оларға материалды немесе проблеманы айқын және түсінікті түрде келтіру, пәнге деген қызығушылығын тудыру, оқушыларда белсенді ойды өз бетінше қоздыру.
2) Академиялық қабілеттер - ғылымның сәйкес аймағына деген қабілеттер. Қабілетті педагог пәнді тек қана оқу курсының көлемінде ғана емес, елеулі терең және кең түрде біледі, ол үнемі өз ғылымындағы жаңалықтарды бақылып жүреді, материалды абсолютті еркін игереді, оған үлкен қызығушылық көрсетеді, кем дегенде қарапайым зерттеу жұмысын жүргізеді.
3) Перцептивті қабілеттер - оқушының, тәрбиеленушінің ішкі дүниесіне ене білу қабілеті, оқушы тұлғасын және оның уақытша психикалық күйлерін түсінумен байланысты психологиялық бақылампаздық.
Тілдік қабілеттер
Ұйымдастырушылық қабілеттер
Коммуникативтік қабілеттер
Педагогикалық қиял немесе болжам жасау қабілеттері
Сурет 2. В.А. Крутецкий ұсынған жалпы қабілеттің түрлері.
4) Тілдік қабілеттер - өз ойлары мен сезімдерін тілдің, мимика және пантомимика көмегімен айқын және нақты білдіре алу қабілеті.
5) Ұйымдастырушылық қабілеттер - бұл, біріншіден, оқушылар ұжымын ұйымдастыру қабілеті, оны жаңа міндеттерді орындауда топтастыру және дем беру, екіншіден, өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеті, өз жұмысын ұйымдастыру дұрыс жоспарлау және өзін бақылау іскерлігін ұйғарады.
6) Авторитарлық қабілет - оқу-шыларға тікелей эмоционалды - еркін әсер ету қабілеті және осы негізде олардың алдында беделді бола алу қабілеті.
7) Коммуникативтік қабілеттер - балалармен қарым - қатынас жасау қабілеті, олармен қарым - қатынас жасауда дұрыс тәсіл таба алу, олармен, педагогикалық көзқарас тұрғысынан, орынды өзара әрекеттесуді орнату іскерлігі, педагогикалық әдептің болуы.
8) Педагогикалық қиял немесе болжам жасау қабілеттері - өз әрекеттерінің салдарын алдын - ала көруден, оқушыдан болашақта кім шығатын елестете отырып, оның тұлғасын тәрбиелеуді жобалаудан, тәрбиеленушілердің қандай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен көрінетін арнайы қабілеттер.
9) Зейінді бір мезгілде бірнеше іс - әрекетттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды маз-мұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының өрісін мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін, тәртіп бұзуды байқап отырады және де өз мінез - құлқын қадағалап отырады.
Адамның психо - техникалық қарулануы яғни психикалық күйлерді бағалау және қабылдаудың тереңдігі мен нақтылығы, өзіндік мінез - құлқына деген жауапкершілік сезімі-педагогикалыққабілеттің ядросы болып табылады.
Күнделікті ауызекі сөзде "қабілет" деген атауды біз жиі қолданамыз. Мәселен, мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, осы баланың математика пәніне қабілеті күшті екенін айтады.
Қабілет - адамның қандай да бір қызметті орындаудағы жеке - дара қабілеті, қызығушылық мүмкіндігі.
Қазіргі кезде қабілетті балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педаго-гикалық мәліметтер және ғылыми зерттеулер жылдан жылға көбеюде. Алайда, қабілет мәселесі әлі де ғалымдардың күнделікті тақырыптарынан түспейтін, зерттеулерді-ізденісті қажет ететін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі.
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабі-леттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтардың еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтардың еңбектерінен бастау алады.
Философияда қабілеттілік тұлғаның белгілі бір әрекеттерді орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын көрсетеді [67].
Адамның психикалық ерекшелігі қабілеттілік туралы ойлар, сонау антик заманында өмір сүрген грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Қабілеттілік пен дарындылық тек өнер адамдарда ғана байқалып, жекелеген адамдардың табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеген.
Адамдардың қабілетінің табиғаты осы күнге дейін ғалымдар арасында қызған ой-пікір таласын тудыруда. Ғылыми зерттеулер әр адамның қабілетін оның миының көлемі және салмағымен байланысты деп түсіндірді. Кейінірек зерттеулерде ең ауыр ми ақыл-ойы кеміс адамның миы болып шыққаннан кейін, бұл болжамды теріске шығарды. Өмір бақылаулары мен арнайы зерттеулер қабілеттің табиғи берілетінін қалтықсыз дәлелдеп отыр. Көптеген ғалымдар Платонның пікіріне сүйенді. Яғни, қабілеттіліктің пайда болуы тұқым-қуалаушылықтан болады. Ал оқыту және тәрбиелеу олардың ары қарай даму үрдісін жылдамдатады. Оған дәлел ретінде, ұлы танымал адамдарды мысал етті (Моцарт, Рафаель т.б.).
Платонның айтуынша, адамдар өздерінің қабілеттіліктеріне қарай әртүрлі болады, біреулері басқару үшін, біреулері бағыну үшін дүниеге келеді деген. Дегенмен, бұл ойларды теріске шығаруға әрекет жасағандар да болды.
Испан дәрігері Хуан Уарте есімі қабілеттілік туралы ой - пікірлерді дамытудың маңызды кезеңімен байланысты. Ватиканның қарсылығына қарамастан Исследование способностей к наукам (1575 ж.) кітабы жарық көріп, барлық Европалық тілдерге аударылды. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып табылады.
Ағылшын философы Фрэнсис Бэкон табиғи дарындылықты мойындап, қабілеттілікті дамытуда тәрбиенің маңызды рөл атқаратынын айтқан. Ал Томас Гоббс қабілеттіліктердің түрлерін бөліп көрсетіп, қабілеттіліктер қатынасында табиғат адамдарда тең жаратты деген.
19 ғасырдың екінші жартысында қабілеттілікті зерттеудің жаңа кезеңі басталды, психологиялық тестілеу, онымен бірге ғылымның жаңа бағыты ретінде даралық ерекшеліктердің психологиясы (дифференциалды психология) пайда болды.
Қабілет мәселесі арнайы психологиялық зерттеудің пәні ретінде - ағылшын ғалымы Ф. Гальтон ұсынған адамдағы ерекшеліктердің эксперименттік және статистикалық зерттеулерінің негізінен болып табылады. Ф. Гальтон адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеп, 1869 жылдан бастап ғылыми зерттеулер жүргізе бастады. Сонымен бірге ұлы да қабілетті адамдардың өмірлерін бақылай келе кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқым-қуалаушылық негізгі шарт деген қорытындыға келді.
ХХ ғасырда неміс психолгі У. Штерн жеке дара ерекшеліктерді зерттеп, жеке даралық психологияның негізін қалады. Сонымен бірге ол адамның ақыл ойын анықтауға арналған қабілеттілік коэффициентін ұсынды, әрі ақыл-ой қабілеттілігіне мынандай анықтама берді: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл - ой қабілеттілігі.
Қабілет және қызығушылық теориясының негіздерінің қалыптасуына белсене атсалысқан кеңес психологтары Б.Г. Ананьев [34], Л.С. Выготский [35] т.б. еңбектеріндегі психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді.
Адам қабілетінің әртүрлі болуын ұлы физиолог И.П. Павлов [36] сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Мұны бала қандай да бір іс әрекетпен айналысқанда көріп байқауға болады. Сигнал жүйелерінің арақатынасының ерекшеліктеріне орай И.П. Павлов адамының жоғары жүйке жүйесінің үш түрін келтіреді. Олар көркем, ойлағыштық және орта түр болып бөлінеді. Бірінші түріне жататындар әсершіл, қызу қанды, ашық, ақжарқын, болып келсе, екінішілері көргені мен естігенін әуелі ой елегінен өткізіп, талдағанды, саралағанды жақсы көреді, ал үшіншілері аса талантты, дарынды жандарды қамтиды. Адамның қай түріне жататындығына қарай оның қабілетін де анықтауға болады. Қандайда болмасын бір нәрсеге қабілеті болмайтын адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін.
Б.Г. Ананьев еңбектерінде қабілет және дарындылық жеке адамның мінезімен, темпераментімен, өмірлік бағыт-тылығымен және жеке даралық психикалық дамуымен байланысты жеке адамның жалпы құрылымының қандай да бір бөлігі ретінде қарастырылды.
Белгілі психолог С.Л. Рубинштейн [29] қабілеттіліктің шығу тегі психикалық үдерістерден пайда болады деген-ді. Ол қабілеттің құрамының, құрлымының анықтамасын жасайды: қандай да бір іс-әрекетті орындауға адамды жарамды ететін әрбір қабілеттің құрамына, үнемі әрекеттің бірқатар операциялары немесе тәсілдері енеді, кейін солар арқылы іс-әрекет жүзеге асады.
Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық жұмыстар жүктелгенде де олардың кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырылады. Бұл мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай ерекшеліктер іс- әрекетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz