МЖС құрудың қағидалары мен басқару тетіктері
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР МЕКТЕБІ
ҚҰҚЫҚ ҒЫЛЫМИ БІЛІМ БЕРУ ДЕПАРТАМЕНТІ
Қорғауға жіберілді
Құқық ҒББД директоры
Сайлибаева Ж.Ю
_____________________
_____________2021 ж., хаттама №__
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Мемлекеттік-жеке әріптестіктің азаматтық-құқықтық қырлары
5В030100 - Құқықтану мамандығы бойынша
Орындаған:
5В030100-Құқықтану ___________ Қаңлыбаева Аяулым
4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі:
Phd., ___________ Серім Ғаини
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ _____________________
1. МЕМЛЕКЕТТІК-ЖЕКЕ ӘРІПТЕСТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ИНСТИТУТЫ
1.1 Мемлекеттік-жеке әріптестік: пәні, әдістері және құқықтық реттеу қағидалары
1.2 Мемлекеттік-жеке әріптестік саласындағы құқықтық қатынастар
1.3 Мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылының модельдері мен нысандары
2. МЕМЛЕКЕТТІК-ЖЕКЕ ӘРІПТЕСТІК МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЛАДАҒЫ ЖОБАЛАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ____________________________ ____________________
2.1 Шетелдердің мемлекеттік-жеке әріптестік тәжірибесі
2.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым салаларындағы мемлекеттік-жеке әріптестік
2.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік-жеке әріптестікті жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ __________________________
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ __________________________
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Мемлекеттік-жеке меншік әріптестігін әлеуметтік салада соңғы кезде дамыған мемлекеттер кеңінен қолданып келеді. Мемлекеттік-жеке меншік әріптестігі әдетте, түрлі мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекет пен жеке меншік секторлар арасындағы ынтымақтастықтың ұзақ мерзімді институционалдық тетіктері ретінде танылады.
Мемлекеттік-жеке меншік әріптестігін зерттеу 1990 жылдан бастап көп көңіл бөліне бастаған.Соның ішінде көп зерттеулер МЖӘ жүзеге асыру барысында серіктестіктердің өзара тәуекелді бөлу, қоғамдық көмек көрсету немесе мемлекеттік қолдау көрсету сияқты қырынан зерттеулер болды. Сондай ақ, Австралия,Ұлыбритания,Қытай және Ганконг елдерінде осы тақырыпқа көптеген ғылыми зерттеулер арналды.
2007-2008 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысынан кейін дамыған және дамушы елдер үкіметтерінің мемлекеттік-жеке меншік әріптестік саясатын (МЖӘ) қабылдауда қызығушылығы артты. Әлемдегі көптеген үкіметтер қазір инфрақұрылым тапшылығын азайту үшін жеке сектордың тәжірибесін және капиталын пайдалануға ұмтылады; сондықтан бүкіл әлем бойынша зерттеушілер осы саясаттың іске асырылуын және жұмыс істеуін зерттеуге тырысады.
Тақырыптың ғылыми зерттеу деңгейі: Мемлекет пен бизнестің ынтымақтастығының әртүрлі жобасын жасаудың маңызды сұрақтары мен мүмкіндіктерін ресей ғалымдары да кеңінен зерттеген. Жалпы мемлекет пен бизнестің ынтымақтастығының әртүрлі нысанына талдау жасау, әсіресе ресейлік жағдайда бизнес пен мемлекетттің ынтымақтастығы мен мұндай ынтымақтастықты саяси және құқықтық тұрғыда түсіндіруге көңіл бөлінген. Рожкованың (2008) жүргізген зерттеулерінің нәтижесі үлкен қызығушылықты туғызады.Зерттеуші әртүрлі әлеуметтік - экономикалық жағынан әртүрлі деңгейде дамыған елдердегі мемлекет пен бизнес ынтымақтастығының басым бағыттарын анықтауға тырысқан.Мәліметтерді талдауға мемлекет пен бизнес ынтымақтастығына байланысты 915 жобаны кездейсоқ таңдау жолымен алған. Осы зерттеу негізінде елдің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі мен мемлекет пен бизнес ынтымақтастығының даму қарқынымен тікелей өзара байланыс бар екендігін көрсеткен [1]. Келесі авторлар (Вертакова, Ершова и Плотников, 2013) адами капитал дамыту мен жұмыспен қамту саласында мемлекет пен бизнес ынтымақтастығының тиімділігін зерттеген және осы салада мемлекет пен бизнес өзінің мүдделерін бір уақытта қанағаттандыра алады деп тұжырымдайды [2].
Thomas F. Remington (2017) Томасжоспарлы экономикадан нарыққа көшкен мемлекеттердегі ынтымақтастыққа көшудің өзіндік қиындықтары мен Ресейдегі дуалдық білім берудегі мемлекет пен бизнес құрылымдарының ынтымақтастығының өзіндік ерекшеліктеріне тоқталған [3].
Ал отандық зерттеушілердің бірқатар еңбектері мемлекеттік-жеке меншік әріптестігін құқықтық аспектісін зерттеуге арналған; Олар: Братус, Ешимова Д Капышева,т.б.
Зерттеу обьектісі: мемлекеттік-жекешелік әріптестігі үрдісінде туындайтын іске қатысушылар арасындағы құқықтық қатынастар
Зерттеу пәні: мемлекеттік - жекешелік әріптестігін жүзеге асырушы субьектілердің қызметі мен жүйесі.
Зерттеу мақсаты: Мемлекеттік-жеке әріптестіктің азаматтық-құқықтық қырларын зерттеу мен оны құқықтық жетілдіру бағыттарын анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттік - жеке әріптестіктің ұғымын,пәні, әдістері және құқықтық реттеу қағидаларын анықтау
- мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылының модельдері мен нысандарына талдау жасау;
- халықаралық тәжірибесін зерделеу
- Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым салаларындағы мемлекеттік-жеке әріптестікке талдау жасау
- мемлекеттік-жеке әріптестікті жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеудің әдістемелік негізіне зерттеудің статистикалық талдау және құқықтық талдау әдістері жатады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы Қорытындылар мен ұсыныстардың мемлекеттік-жеке әріптестігін қолдану барысында,оның жекелеген нысандарын дамыту көзделінеді.Сондай ақ шетелдік тәжірибені ескере отырып мүмкіндіктерін дамыту.Аталмыш тақырыпқа қатысты тақырыпты талдауда Азаматтық құқығы пәнін дәріс беруде оқу процесіне қолданылады.
Зерттеудің құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі, Мемлекеттік және жеке әріптестік туралы заңы, 2006 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Концессиялар туралы заңы жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тарау және тараулар әне тараулар өзара логикалық байланысты 3 параграфтардан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МЕМЛЕКЕТТІК- ЖЕКЕШІЛІК ӘРІПТЕСТІКТІҢ АЗАМАТТЫҚ- ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚЫРЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік-жеке әріптестік: пәні, әдістері және құқықтық реттеу қағидалары
Бүгінгі күнге дейін мемлекет пен жеке серіктестік ұғымының нақты анықтамасы жоқ. Мемелекет пен жеке әріптестігінің әртүрлі анықтамаларын нормативтік құқықтық әдебиеттерден табуға болады. Мысалы, мемлекет пен бизнес құрылымдарының ұзақ мерзімді қоғамдық маңызды міндеттерді өзара тиімді жағдайда шешуге бағытталған ынтымақтастығы. OECD1 (2008) мемлекет пен жеке серіктестікке мынадай анықтама береді:
...мемлекет пен бір немесе одан да көп жеке серіктестердің (олар оператор немесе қаржыландырушы ролінде де болуы мүмкін)жеке серіктестер мемлекеттің мақсатына сәйкес келетіндей және өзіне табыс табу мақсатымен қызмет көрсету. Сәйкесінше жеке серіктестер қызметті мемлекеттің талаптарына сәйкес көрсету және жеке сектордың табыс табу мақсаты мен мемлекеттің мақсаттары өзара сәйкес келетіндей етіп жүзеге асырады.(Экономикалық даму мен ынтымақтастық ұйымы Организация (қысқ. ОЭСР, ағылш. Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD) -өкілдік демократия мен еркін нарықтық экономиканың қағидаттарын мойындайтын дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымы, 1948 жылы Маршалл жоспары шеңберінде Еуропаны экономикалық қайта құру жобаларын үйлестіру үшін құрылған.Қазіргі уақытта ұйымға әлемнің 34 мемлекеті кіреді.)[4].
Теориялық әдебиеттерде, МЖС мемлекет пен бизнес құрылымдарының арасындағы қызмет көрсетуге байланысты ұзақ мерзімді келісім. Осыған байланысты саларалық ынтымақтастық немесе серіктестік терминдері жиі қолданылады. Экономиканың мақсатты бағдарына қарай мемлекеттік, коммерциялық, коммерциялық емес деп экономиканы үш секторға бөледі.
Мемлекет пен жеке меншік әріптестігі (МЖӘ), негізінде, мемлекеттік және жеке меншік ұйымдары арасындағы қоғамға қызмет көрсету немесе оған белгілі бір жұмыстарды орындау үшін жасалған ресми әлеуметтік келісім, оған сәйкес тәуекелдер, кірістер мен міндеттемелер серіктестікке қатысушылардың бәріне ортақ болып табылады. МЖӘ тұжырымдамасының қолданылу аясы өте кең, бірақ оны пайдалану әсіресе, инфрақұрылым объектілерін жобалау, қаржыландыру, салу, басқару, техникалық қызмет көрсету немесе пайдалануға байланысты жауапкершілікті бөлуді қажет ететін әлеуметтік жобаларды жүзеге асырудың әртүрлі сатыларында маңызды.
Нарық әлеуметтік маңызды тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда МЖС қоғамның таңдауы болып келеді. Ресми түрде, МЖӘ шарт немесе бірнеше шарттардың негізінде жасалынып, ол бойынша жеке серіктестер деп аталынатын жеке немесе заңды тұлғалар нақты анықталған белгілі бір қызмет көрсетудің түрін орындауға міндеттенеді.
Мемлекеттік орган МЖС аясында қоғамдық маңызы бар жұмысты тапсыра отырып, оның орындалуына сол үшінде мүдделі болады. Ал жеке серіктес (серіктестер)жұмыстың орындалуына жобаның жүзеге асырылуының белгілі сатыларында жауап береді. Мемлекеттік орган жобаның мақсаттарына, тапсырыс бағасының қолайлылығын және тапсырыс берілетін қызметтердің қажетті сапасын анықтауға, жобаның орындалуын бақылауға, сондай-ақ келісімшарттың өзге де талаптарын белгілеуге баса назар аударады. МЖС мәселесін қараған кезде, оны жалпы серіктестіктен ажырата білу қажет. Мысалы, жекешелендіру тұжырымдамасы МЖӘ мен бірге жиі қолданылатын болса, мемлекеттік-жекеменшік сектор арасындағы негізгі агент үлгісіндегі қарым-қатынасты қарастырады, ал МЖС-де мемлекеттік сектор реттеу мен қадағалауға жауапты болып қалады. Бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындығы мемлекет үшін әлеуметтік маңызы бар функцияларды орындауды қиындатады, ал екінші жағынан бизнес жаңа инвестициялық жобаларға қызығушылық тудырады.
МЖС - стратегиялық маңызы бар мемлекеттік, маңызды мемлекеттік объектілерді жекешелендіруге балама. Қарапайым мемлекеттік сатып алу келісімшарттарымен салыстырғанда, МЖӘ келісімшарттары жеке серіктестіктің тәуекеліне және жауапкершілігіне қарай ауысады. Мемлекет, тапсырыс беруші секілді, түпкілікті өнімді және оның техникалық параметрлерін анықтайды, бірақ түпкілікті өнімді жеткізу және белгіленген стандарттарға жету жолдарын шешу үшін жеке меншік ұйымға құқық пен жауапкершілікті қалдырады. МЖӘ тұжырымдамалары мен дәстүрлі жекешелендіру арасындағы айқын айырмашылық бар, ол төменде келтірілген:
:: Институционалдық тетіктеріне байланысты. Жекешелендіру негізгі-агенттік қарым-қатынас түрінде, ал МЖӘ - өзара сенім мен ынтымақтастыққа негізделген серіктестік.
:: Мақсаты мен міндеттері бойынша. Жекешелендірудің негізгі мақсаты қызметтерді жылдам және арзан ету үшін тиімділікті арттыру болып табылады. МЖС мақсаты тиімділікті, өзара әрекеттесуді және жоғары сапалы өнімдерді қамтамасыз етумен байланысты.
Жетістікке жету факторлары бойынша. Жекешелендірудің табысы кедергі келтіруші мәселенің нақты анықталуына, қалаған нәтижеге, жобаның ерекшеліктеріне және әділетті ресімделуіне және басқа да факторларға байланысты болады. МЖӘ өзара іс-қимыл жасау тәртібі мен ортақ мақсаттарының болуы және басқа да жеке келісімдерден байланысты.
Басқару түрі. Жекешелендіру жобаның нақты сипаттамасымен жобаны басқару нысандарының бірі болып табылады. Дизайн параметрлері айқын анықталатын кезде қолданылады. МЖӘ шеңберінде басқару процесі жалпы мақсатқа негізделеді және қатысушылар арасындағы қарым-қатынас процесінің нәтижелілігіне бағытталған. Әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асырудың бұл түрі, егер шешімдердің, қажетті қызметтердің немесе реформаларының қандай болуы керек екендігі туралы нақты түсінік болмаса ұсынылады. Бұл сұрақтарға жауаптар мемлекеттік және жеке қатысушылар мен серіктестердің білімі мен жинақталған тәжірибесінің көмегімен алынуы керек.
Өзара қарым-қатынас қағидасы. Ашықтық - МЖӘ қатынастарының іргелі қағидаты және өзара сенім жеке және мемлекеттік сектор арасындағы қатынастарда МЖӘ басты қозғаушы күші болып табылады.
Мемелекет пен жеке меншік әріптестігі тұжырымдамасы мен іске асырылуы әртүрлі даму кезеңдерінен өтті, себебі елдердің әлеуметтік-экономикалық саясатының сипаты өзгерді. 50-ші және 60-шы жылдары саяси және экономикалық контекст Еуропа мен АҚШ-тың МЖӘ қалыптастыру үшін қолайлы болмады. Сол уақытқа қарай күшті мемлекеттік бюджеттер тән болды, бұл барлық экономикалық және мемлекеттік араласудың кең таралуына мүмкіндік берді қоғамның әлеуметтік салалары. 70-ші және 80-ші жылдардағы дағдарыстың басталуына және ауыр бюджет шектеулерінің басталуына байланысты жағдай күрт өзгерді. Мемлекеттік араласу мүмкіндіктері және қарапайым мемлекеттік қызметтерді ұсыну мүмкіндігі айтарлықтай төмендеді. Осындай жағдайларды ескере отырып, ұсыныстың экономикасын жақтаушыларының қолдауымен МЖӘ шешімдерінің таралуында маңызды рөл атқарды. Мұндай серіктестіктің ғаламдық деңгейде жоғары әлеуметтік маңызы бар салаларда күшеюіне не себеп болғаны туралы бір түсініктеме сондай-ақ 1980 жылдан бері енгізілген Дүниежүзілік банк пен Халықаралық валюта қорының құрылымдық трансформациялық бағдарламаларының анықталған кемшіліктерінен туындайды. Социалистік блоктың жоспарланған экономикасының әлсіреуі басталғанда, дамушы елдердің экономикалық проблемаларымен қатар, тиімділікке, жоғары өнімділікке және терең дағдарыстың алдын алуға бағытталған экономикалық жүйелерді түбегейлі реформалау қажеттілігі анық болды.
МЖӘ экономикалық дамудың неолиберальдық идеяларын қолдауға мәжбүр болды: экономикаға мемлекеттік араласуды төмендету, бәсекелес нарықтарды дамыту және басқалар. Алайда, МЖӘ өз мақсаттарына қол жеткізе алмады және алғашқы күндерден бастап сынға ұшырады. Негізінен әлеуметтік салаға жағымсыз әсерін тигізген мемлекеттік шығындардың қысқартылуына, сондай-ақ теңсіздікке өте аз көңіл бөлінгеніне байланысты еді. Көптеген дамушы елдер халықаралық қаржы ұйымдарының, атап айтқанда Дүниежүзілік банктің және Халықаралық валюта қорының қаржылық қолдауын алу үшін, Дүниежүзілік банктің қатал шарттарына мойынсұнуға мәжбүр болды.
Бұл елдерде көптеген наразылықтарға және саяси тұрақсыздыққа алып келген. Нәтижесінде, Вашингтоннан кейінгі консенсуста МЖӘ принциптері мемлекеттік қаражатты әлеуметтік шығындарын көтермелеу мақсатында қайта қаралды.
Осылайша, мемлекеттің дамуына бағытталған мемлекеттік және жеке меншік арасындағы серіктестік бизнес жүргізудің жаңа әдісі болып табылады, экономикалық реформалармен қатар, әлеуметтік жетілдірудің барынша тиімді және тұрақты тәсілі. Соңғы екі онжылдықта ең маңызды МЖС болды, мысалы, 2002 жылы Йоханнесбургтегі тұрақты даму жөніндегі Дүниежүзілік саммитінде 240 жаңа әріптестік туралы жарияланды. МЖӘ тек дамушы елдер үшін ғана емес, сондай-ақ индустриалды елдер үшін де маңызды болып табылады, себебі, әдетте, МЖӘ бизнес жобаларына қатысушы мемлекет емес, керісінше, мемлекет бизнесті әлеуметтік маңызы бар жобаларды жүзеге асыруға қатысуға шақырады.Еуропада МЖС алғаш рет 1992 жылы Ұлыбританияда қолданылған, ол бүгінгі күні МЖС-ның ең көп тәжірибесіне ие. Португалияда МЖС1999 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде он жылдан астам уақыт пайдаланылды. Мемлекеттік инвестициялардың шамамен 20% МЖС арқылы жүзеге асырылады [5].
Мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің табысты тәжірибесіне келетін болсақ, сарапшылардың басым көпшілігі Ұлыбританияға біріншілікті береді. Бірақ көп жағдайда табысқа жетудің басты көзі - лауазымды тұлғаларды қатал қысқартудан бастаған Маргарет Тэтчерді реформалауын ұмытып кетеді. Ұлыбритания жобаларды жалпы саны бойынша да, МЖӘ қолданылатын салалардың қатарында да көш бастап келеді. Атап айтқанда, бұл елде жекеменшік түрмелер алғаш пайда болды. Әрине, ағылшын басшылығының құпиясын түсіну қызықты болар еді, ол 1979 жылы премьер-министр қызметін атқарған Маргарет Тэтчердің билігінен басталды.
Билікке келгенде, Тэтчер бюрократиямен күресуге кірісті. Бірнеше мың лауазымды мемлекеттік лауазымды тұлғалар қысқарды және жалақылар шенеуніктерге күрт көтерілді (50%). Мемлекеттік қызметте ешқандай менеджмент жоқ екендігі анықталды.
Нәтижесінде министрліктерден арнайы мекемелерге мемлекеттік қызмет бойынша қызмет көрсету және қадағалау функцияларын бөлу туралы шешім қабылданды. Мақсаты министрлерге мемлекеттңк басқару маақсаттарын қою мен оны іс жүзіне асырудан бөлекетеу болатын. Реформа барлық ведомстволар шығындарды есепке алу болып табылады: олардың басшылары мақсаттарға, бюджетке және оны пайдалану үшін кең өкілеттіктерге ие болды. Олар сондай-ақ жеке сектордағы менеджерлерді жалдауға кірісті, олар өздерінің жалақыларын және бонустарын көтерді. Егер жеке меншік ұйымдар қызметті жақсы көрсетсе, мемлекеттік агенствоны қысқартатын болды.
Келісімшарттық қатынастар барлық жерлерге еніп, агенттіктерді құру сәтті болды. Еңбек басқармалары, атап айтқанда, мемлекеттік шығыстарды қысқартуға және мемлекеттік қызметшілердің тиімділігін арттыруға ынталы болды, ал келесі премьер-министр Джон Мейрор азаматтардың құқықтары туралы Хартияны қабылдады, оның мәні мемлекеттік ведомстволар клиенттерге қызмет көрсету стандарттарын шығарып, олардың орындалуына қатысты міндеттемелерді қабылдауы тиіс еді. Майордың тағы бір басты жетістігі 1992 жылы басталған Private Finance Initiative (PFI) бағдарламасы болды, оған МЖӘ-нің барлық заманауи нысандарын енгізу дәстүрге айналды. Бұл бастаманың басты идеясы стандартталған келісімшарттар негізінде жобалардың толық өмірлік циклына жауапты болатын жеке сектордың атқарушы фирмаларын тарту болып табылады. Алдымен жеке инвесторлар PFI-ға қатысудан қорқады, бірақ біртіндеп бейімделді, мемлекет пен жеке компаниялар арасындағы ынтымақтастық жемісті болды. Егер жеке меншік секторды қаржыландырған жағдайда (ең кемі 10 млн. доллар) ең тиімділігі бар жобаны жүзеге асыратын болса, ол Жеке қаржы бастамасы аясында ұйымдастырылады деп есептеледі. Шенеуніктер санын қысқартудан және тиімділікті арттырудан басқа, МЖӘ енгізудің проблемалық аспектілеріде орын алды. Көптеген сарапшылардың айтуынша,мемлекеттік қызметке өмір бойы тағайындалуды жою мемлекеттік қызметшілерді азайтты [6].
Дамушыелдерде МЖӘ 1990-шы жылдардан бері тарала бастады. Дүниежүзілік банк деректеріне сәйкес, жеке сектордың инфрақұрылымдық жобаларға қатысуы туралы 1990-2003 жылдары 2 786 млрд. Латын Америкасында, Кариб бассейнінде барлық инвестициялардың 47% -ы 1000-ға жуық жобажасалды. Чили мен Мексикада МЖС енді енгізіле бастады. Шығыс және Орталық Еуропадағы МЖС 1990-шы жылдардың соңында қолданыла бастады. МЖС санының артуына қарамастан, МЖС жобаларды ұйымдастырудың жақсы нысаны деп айтуға әлі ертерек. Бір жағынан, Ұлыбританияның PFI жобалары мен тәжірибесі әкімшілік шығындарды төмендету мүмкіндігін анық көрсетті. Екінші жағынан, МЖӘ-лер Франциядағы қызметтің құнын ұлғайтты. Сондай-ақ, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар сияқты жылдам дамып келе жатқан секторларда МЖӘ-нің жағымсыз тәжірибесі орын алды. Деректерге сүйенсек, ең кең таралған проблемалардың бірі, жобаны іске асыру процесі басталғаннан кейін келісім шарттық мерзімдерді қайтақарау болып табылады. Сондай ақ, Латын Америкасы елдерінде мемлекет өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан және жоба тоқтатылған көптеген жағдайлар бар. Тағы бір жалпы проблема, мысалы Шығыс және Орталық Еуропадағы сұраныс көлемдері мен әлсіз институттарды анықтауда негізсіз жоғары болжамдар болған.
Жалпы мағынада экономика мен мемлекеттік басқару саласындағы, мемлекет пен бизнестің өзара ынтымақтастығы кез-келген өзара тиімді нысандары МЖӘ-нің негізгі нысандарына жатқызылуы мүмкін.
МЖС-нің бірыңғай анықтамасының жоқтығына қарамастан, әсіресе академиялық қоғамдастық үшін, мемлекеттік сатып алудың әдеттегі үлгісіне қарағанда, барлық МЖС үлгілеріне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, МЖС - жеке секторға ұсынылатын бір келісімшарт бойынша әзірлеу, салу, қаржыландыру және басқару сияқты қызметтердің көптеген түрлерінің жиынтығы. Мысалы, мемлекеттік сатып алудың дәстүрлі үлгісіне қарағанда, мемлекет көпір секілді обьектінің құрылысына тапсырыс бермейді, бірақ көпір жобасын жасауға, оны құруға, басқаруға, техникалық қызмет көрсетуге және бүкіл жобаны немесе жобаның оның бөлек бөлігін қаржыландыруға келісім жасайды..
Екіншіден, мемлекеттік сатып алудың дәстүрлі түрлерінен айырмашылығы, МЖС бар, жеке агенттердің иығында тәуекелдің елеулі ауысуы байқалады. Мысалға, қаржыландырудың жеке секторға серіктесі тағайындалады. Атап айтқанда, мемлекеттік орган жеке серіктестің жеткізуге міндетті қызметтердің техникалық параметрлері мен стандарттарын айқындайды,ал жеке серіктес,стандартқа сәйкес қызметтерді көрсету жауапкершілігін алады. Үшіншіден, МЖС ұзақ мерзімді кезеңде орта есеппен 25-30 жыл бойы қалыптасады.
Мемлекеттік қызметтердің дәстүрлі үлгісімен қатар үкімет ресурстарды толық бақылауға және жобаның прогресін МЖС үлгісінде мемлекет түпкілікті өнімді анықтайды және орындалуын бақылау жеке агентте қалады. Мемлекет, әдетте, жобаны әзірлеуге, қолданысқа енгізуге және оны қамтамасыз етуге міндеттенетін жеке агентіне келісім-шарт ұсынады. Жеке агенттік мемлекеттік қаржыландыруға қосымша жеке капиталды көтере алады. Мысалы, жобаны іске асырғаннан кейін тұтынушылардан пайдалану үшін ақы алу. Пайда алу мүмкіндігімен басқарылатын жеке агенттер жобаның тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, ал мемлекет халықтың әл-ауқатын жақсартуға бағытталған сапаға баса назар аударады. Мемлекеттің МЖӘ-де қатысу үшін жеке секторды тартуға ынталандыруы, жеке меншік капиталды және басқа ресурстарды (көбінесе мемлекет бөлінген қаражатқа қосымша) тарту, қолда бар ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру немесе рөлдерді, ынталандыру және есептілік схемаларын қайта бөлу арқылы реформаларға қол жеткізу қажеттілігінен туындауы мүмкін.
МЖС құрудың қағидалары мен басқару тетіктері
Серіктестікті құратын қатысушылар мен ұйымдар арасында міндеттер мен рөлдерді бөлудің негізгі қағидаты серіктестіктегі жеке және қоғамдық қатысушылардың табиғи рөлін түсінуге негізделген. Мемлекеттік билік органдары серіктестікке саяси билікке қол жеткізу мүмкіндігін және құқықтық нормаларға, қаржы мүмкіндіктеріне және жобаның мүмкіндіктерін саяси тұрғыдан түсінуге ықпал ете алады. Инфрақұрылым объектілерін құру жөніндегі жобалардағы МЖӘ, әдетте, активтердің күрделілігі мен ерекшелігін сипаттайды, өйткені олар қысқа мерзімде бірегей нысандардың құрылысы мен бюджеттің шектеулілігіне байланысты. Осындай жағдай оппортунистік мінез-құлықты тексеру немесе аудит жүргізу түрлерімен диагностикалау қиын болуы мүмкін дегенді білдіреді [7].
Бұдан басқа, жеке агенттер МЖӘ-дегі мемлекеттік органның оппортивтік мінез-құлығынан да зардап шегеді. Мысалы, бюджеттік манипуляцияларға байланысты төлемдерді кешіктірген мемлекеттік органның қатысы бар, ол жеке серіктерді қаржылық қиындықтарға ұшыратады. Осылайша, бастапқы инвестициялардың көп мөлшерін, инфрақұрылым объектілерін салу ұзақтығын және активтердің өзіндік ерекшелігін үйлестіру мемлекеттік орган ретінде де, жеке меншік МЖӘ қатысушысы үшін де оппортунистік мінез-құлық үшін мүмкіндіктер тудырады. Мемлекеттік саясаттың өзгеруі МЖӘ-ге қатысу шарттарындағы өзгерістер жеке серіктестің МЖС қатысуын бәсеңдетуі мүмкін. Басқаша айтқанда, барлық серіктестер үшін МЖӘ-да оппортунистік мінез-құлық мүмкіндігіне байланысты елеулі тәуекелдер бар. МЖӘ құрылымы серіктестер тарапынан осы тәуекелді азайту үшін жасалуы керек, кез келген серіктестіктің құрылымы формальды және бейресми болуы мүмкін көптеген әртүрлі, бірақ өзара байланысты механизмдерді қамтиды. Көптеген қазіргі экономикалық теория серіктестікті басқару және құрылымдау туралы ресми бақылауға, соның ішінде акционерлік капитал арқылы бірлескен меншікке бағытталады. Бірақ бейресми элементтер сондай-ақ жоспарланған нәтижелерге қол жеткізуде өте маңызды рөл атқара алады. Осындай бейресми фактордың мысалы серіктестер арасындағы өзара сенімділік болып табылады. Көптеген экономистер серіктестіктегі ресми және бейресми тетіктерді қосымша факторлар ретінде қарастырады. Басқару құрылымын таңдауды талдаудың маңызды бөлігі олардың өзара алмасуы болып табылады. Басқару құрылымы әріптестер арасындағы өзара әрекеттесулердің механизмдерінің жиынтығы болғандықтан, әріптестік белгілі бір жағдайда болуы мүмкін тәуекелдер мен шығынды басқарудың қолайлы деңгейіне қол жеткізу үшін осы механизмдердің әр түрлі комбинацияларын белгі бір деңгейде қолданады.
Келісімшарттың негізінде пайда болған серіктестік қатынастар, олар акционерлік қоғам нысанындағы серіктестіктен гөрі әлдеқайда аз зерттелгеніне қарамастан, формалды үйлестіру және бақылау механизмдері туралы МЖӘ-нің негізгі құқықтық нысаны ретінде қарастырылады. Мұндай келісімшарттарда, Мұндай келісімшарттар əдетте əрбір тараптың міндеттемелерін, серіктестікке қатысудың көлемі мен нысандарын, олардың кірістерінің бір бөлігіндегі құқықтарын жəне басқа да кірістерді, сондай-ақ жанжалдар мен дауларды шешу тетіктерін анықтайды. Жобаның барысында туындауы мүмкін барлық проблемалық мәселелерді, атап айтқанда, оппортунизмнің көрінісіндегі барлық нысандарды тағайындау мүмкін болмағандықтан, формальды келісім әлеуетті оппортунизмнен толық қорғауды қамтамасыз ете алмайды, сондықтан әрқашан толық емес болып табылады. Әдетте, мұндай жағдайларда келісімшарттың талаптары мониторинг немесе аудит талаптарын қамтиды. Егер аудит кездейсоқ кез-келген уақытта және жүйелі түрде жасалса,онда оппортунистік мінез-құлық проблемаларын болдырмауда өте тиімді.
Жеке кәсіпкерлік мақсаттарында коммерциялық серіктестікке қарағанда, МЖӘ келісімшарттары толық емес және, демек, іске асыру қиынырақ. МЖӘ келісімшартының толық болмауы даудың әділ шешімін қиындатады және келісімшарт талаптарына немесе оның әлеуметтік мақсаттарына қатысты жеке агент тарапынан теріс пайдалану немесе немқұрайдылыққа әкелуі мүмкін.
Серіктестік шеңбері. Әріптестік шеңберлері альянстың шеңберінде жүзеге асырылатын іс-шаралар жиынтығы ретінде анықталады және оппортунизмді бақылаудың маңызды механизмі болып табылады, мысалы,жария болуы әлеуметтік жағымсыз салдарға әкеліп соқтыратын құнды техникалық ақпаратқа немесе мәліметтерге шектеу қою.Бақылау механизмі ретінде қатаң серіктестік шегін белгілеу соңғы кезде қарқынды дамып келе жатқан жаңа салаларда жиі кездеседі.
Жалпы алғанда, жоғары деңгейлі белгісіздікпен байланысты МЖӘ, кем дегенде, серіктестіктің бастапқы кезеңінде, оппортунистік мінез-құлықтың тәуекелдері салыстырмалы түрде жоғары болған кезде тар және қатал болып келеді.
Екінші жағынан, МЖӘ көлемінің тарылуы әлеуметтік шығындарға байланысты болуы мүмкін, себебі серіктестікке қатыса алатын жеке серіктестердің ауқымын шектейді.
Басқарудың сенімділік тетігі. Кез-келген әріптестік секілді, МЖӘ серіктестер арасында сенім сияқты бейресми басқару механизмдерін қамтиды. Дегенмен, МЖӘ-де сенім ерекше рөл атқарады, себебі МЖӘ-ндегі ресми басқару тетіктеріне сүйену серіктестер түбегейлі әртүрлі салалардан келеді: пайда табу мүмкіндігімен басқарылатын жеке сектор және салық төлеушілер мен сайлаушылардың мүдделеріне қызмет ететін мемлекеттік сектор. Бұл әріптестерді іріктеу сатысында және келіссөздер арқылы сенім дамытуда маңызды салдары бар. Атап айтқанда, мемлекеттік органдардың басшылары жекеменшік компаниялардың басшыларынан айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Ұйымдастыру мәселелерін басқару мен шешу тетіктерін таңдауға қарамастан, МЖС құрылымы мен ұйымдастырылуы келесі жалпы қағидаттарды ескеруі керек:
1.МЖӘ әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған.
МЖӘ, әдетте, қызметтерді көрсету тұрғысынан немесе халықты одан әрі пайдалануға арналған мемлекеттік инфрақұрылым объектілерін салу мен басқару контексінде қалыптасады.Мысалы, халыққа коммуналдық қызметтер мен көлік қызметтері, сондай-ақ жолдар, әуежайлар, жылу электр станциялары, ауруханалар, түрмелер, су тазарту қондырғылары және т.б. МЖӘ шеңберінде жобаны ойдағыдай іске асыруға қол жеткізу үшін олардың әлеуметтік бағдарлануына байланысты мемлекеттік қызметтің белгілі бір міндеттемелері мен принциптерін сақтау және орындау керек.Жеке секторға берілу кезінде әмбебаптық, үздіксіздік, теңдік, процестегі әділдік және нәтижелерді бағалау, жоғары сапалы қызмет көрсету, жеке агенттің тәуекел дәрежесіне сәйкес келетін ақылға қонымды табыс және қызметтің айқындығы сияқты қағидалар маңызды.
2.МЖӘ ұзақ мерзімді келісімдерді қамтиды. Көп жағдайда МЖӘ жобаны іске асырудың түрлі кезеңдерінен (жобалау, құрылыс және пайдалану) өтетін ұзақ мерзімді қарым-қатынастарды қамтиды. Құрылыс және қаржыландыру шарттың едәуір бөлігін құраған кезде жобалар объектінің бүкіл өмірін, оның экономикалық және қаржылық өміршеңдігін қамтамасыз ету мақсатында әзірленуі, сондай-ақ тиімді тәуекелдерді беруді қамтамасыз етуі тиіс жеке сектор.Мысалға, көп жылдық өмірге ие бөгеттің МЖС үшін тиісті келісімшарт мерзімі болуы керек.
3. МЖӘ туралы келісімде, әдетте, жобаны толық немесе ішінара қаржыландыру көзделеді. МЖӘ туралы келісім дерлік әрдайым жеке серіктестің жобаны жартылай немесе толық қаржыландырылуын қамтиды. МЖӘ шеңберінде жүзеге асырылатын жобалар сияқты стандартты емес жобаларды қаржыландыру, сондай-ақ мұндай қаржыландыруға байланысты механизмдер өте күрделі және стандарттау қиын. Теориялық МЖӘ жеке қаржыландырусыз қалыптасса да, жеке серіктестің өз капиталымен жобаға қатысуы оның сапалы жұмысына ынталандырады. Сондықтан жеке сектордан тартылатын капиталды қосу арқылы МЖӘ-ні құрылымдау жақсы тәжірибе болып табылады.
4.МЖӘ өлшенетін нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған. Дәстүрлі мемлекеттік сатып алу форматтарынан айырмашылығы, төлем көбінесе жеткізілген бірліктерден жасалады, МЖӘ нәтижелеріне және қол жеткізілген нәтижелерге сәйкес марапатталады. Өнімділікке бағытталған бұл тәсіл жеке серіктес үшін тиімді және инновациялық әдістерді қолдануға тиімді ынталандыру жүйесін құруға әкеледі, бұл қаржы нәтижелерін және жоғары өнімділікті арттыруға мүмкіндік береді. Ерте ме, кеш пе, бұл өнімділік пен табыс мемлекеттік органның пайдасына оң әсерін тигізеді (әдетте, халық үшін төмен бағамен және немесе қызметтер сапасын жақсарту түрінде).
5.Жеке серіктес едәуір тәуекелді қабылдайды. Келісімнің орындалуымен байланысты әр түрлі тәуекелдерді оларды басқаруға қабілетті, яғни тәуекелдерді азайтуға қабілетті серіктестікке қатысушы тараптан қабылдайтын тарап қабылдайды. Әдетте, инфрақұрылым объектілерін пайдалану мен қызметтерді көрсетумен байланысты тәуекелдер жеке серіктестерге де берілуге тиіс құрылыс тәуекелдері Тұтыну сұраныс көлеміне байланысты тәуекелдерді басқару немесе азайту үшін кім жақсы жағдайға ие екендігін анықтау қиынға соғуы мүмкін (мысалы, жеке сектор қозғалыс көлеміне елеулі әсер ете алмайтын ақылы жолда). Бұған қоса, әдетте, мемлекеттік секторда валюталық және саяси тәуекелдер бар.
Тәуекелдерді тиісті түрде бөлу МЖС-нің табыстылығы мен тиімділігін қамтамасыз етудің алғышарты болып табылады.
1.2 Мемлекеттік-жеке әріптестік саласындағы құқықтық қатынастар
Қазіргі таңда мемлекеттік жекеменшік әріптестік мемлекет пен бизнес субъектілерінің арасындағы өзара қарым қатынастың жаңа нысаны. Мұндай байланыс көздеген мақсатқа жету жолдарын оңтайландыруға көмектеседі.
Бір жағынан мемлекет жобаларды қосымша қаржыландырады, әлеуметтік-экономикалық және басқада қоғамдық маңызы бар инфрақұрылымдарды құру, қолдау, жаңарту үшін бюджеттік шығындарды азайту, халыққа әлеуметтік маңызы бар қызметтердің сапасын жақсарту жөнінде мәселелерді шешеді.
Бір жағынан жеке меншік сектор коммерциялық тәуекелді едәуір төмендету мүмкіндігін қамтамасыз етеді, арнайы нарықтық орындарға шыға алады, тұрақты сұранысты қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымның дамуы қызметіне сұраныс жоғарылағанда өткен жүзжылдықтың соңында мемлекет пен жеке меншік секторларының өзара пайдалы байланысына қызығушылық жоғарылады. Бүгінгі таңда көптеген елдерде бұрын мемлекеттік меншікте болған салалар бірқатар өзгерістерге ұшырады, сәйкесінше мемлекттік басқару: электро энергетика, автомобиль шаруашылығы, теміржол көлігі, коммуналдық шаруашылық, құбыржүргізу жүйесі, әуежай және т.б. салаларды өзгерістер болуда.
Мемлекеттік және жеке меншік әріптестігіне жатады:
* Мемлекет қажеттілігі үшін өнімді тасымалдауға байланысты қызмет көрсету келісім шарттары;
* Мемлекеттің жеке ұйымдарға ғимараттарды,құрал-жабдықтарды, өндірістік құралдарды және т.б. заттарды жалға беруімен байланысты жалдау қатынастары;
* Өнімді бөлісу туралы келісімдер;
* Мемлекеттік-жеке кәсіпорындар;
* Концессиялық келісімдер.
Концессия - концеденттің белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыратын концессионерге мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын белгілі бір мерзімге ақыға шарт бойынша беру жөнінде концеденттер арасындағы қатынастар жүйесі.
Мемлекеттік жеке әріптестік саласында елімізді басқа мемлекеттермен салыстырғанда мемлекет пен бизнес субъектілерінің арасында өзара жақсы байланысын көрсететін едәуір тәжірибесі бар. Мемлекеттік және жеке әріптестік дамуына байланысты елімізде Қазақстан Республикасының үкіметінің 17 шілде 2008 жылғы Концессия мәселелері бойынша арнайы ұйымдарды құру туралы № 693 қаулысымен Мемлекеттік жеке әріптестіктің қазақстандық орталығы құрылды. Бұл үйымның жалғыз құрылтайшысы ҚР-ның үкіметі. Әлеуметтік инфрақұрылымға мемлекеттік жеке әріптестікке жобаларды іске асыру арқылы инвестиция тарту мақсатында мемлекеттік және жеке әріптестікті дамыту институты құрылды. Қазіргі уақытта А.В.Милая инфрақұрылым өндіріс пен қызмет көрсету саласындағы көмекші функцияларды ғана емес, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің дербес түрі ретінде қарастыруға болады. Бұған мысал ретінде тұтастай алғанда өндірістік инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын көлік инфрақұрылымын айтуға болады, ал оның тұрақты және тиімді жұмыс істеуі - бұл мемлекет экономикалық өсуінің жоғары және тұрақты қарқынының алғышарты, оның аумағының тұтастығын қамтамасыз етеді, кеңістіктік қауіпсіздік және халықтың өмір сүру сапасын жақсартады.
Жалпы инфрақұрылымдарды құру - бұл мемлекеттің функциясы, ал автомобиль, көпір, теміржол, коммуналдық инфрақұрылым нысандары сияқты объектілер мемлекет балансында. Сонымен бірге, инфрақұрылым нысандарының құрылысы қымбатқа түседі және көбінесе ұзақ мерзімді жобалар болып табылады.Сонымен қатар, мұндай нысандарды ұстауға көп қаражат қажет. Егер жеке инвестор осындай жобаларға қатысса, құрылысты мемлекеттен қаржыландыратын болса немесе инвестор есебінен құрылысты толық қаржыландыратын болса және объектіні пайдалану үшін жеке меншікке берсе, онда құрылыс сапасы мен пайдалану сапасы айтарлықтай өседі. Сонымен қатар, бюджеттік шығындар айтарлықтай азаяды. Ал инвестор инвестицияланған қаражатты қайтарып алуға және пайдалану кезеңінде кіріс алуға мүмкіндік алады.Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік идеясы алғаш рет 1980 жылдары Ұлыбританияда жаңа серпіліс алды. Алайда, Стивен Х.Линдердің айтуынша, 1980 жылдардың аяғында алған серпінге және қажетті реформа мәртебесіне қарамастан, мемлекеттік-жекеменшік әріптестік билік үшін жаңалық емес.
Қазіргі уақытта инфрақұрылымдық желілер мен құрылыстарды құру және пайдалану, қызмет көрсетуді және ұсынуды ұйымдастыру, инфрақұрылым және басқа да мемлекеттік қызметтер саласындағы мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктер қарқынды дамып, әлемде қызығушылықты арттыруда.
А.А. Родина, әлемнің көптеген елдерінде экономикалық даму мемлекеттік басқарудың жаңа нысандары мен әдістерін іздеумен сипатталады дейді. Салалық кешендерді дамытудағы жеке сектордың маңыздылығының өсуі мемлекеттің экономикадағы рөлінің жаңа тұжырымдамасын көрсетеді [9].
Қазақстандағы мемлекеттік және жеке әріптестік басты орталық ретінде өз алаңында мемлекет, бизнес және қаржылық институттарды біріктіреді.
Қазақстандағы мемлекеттік және жеке әріптестік орталығының қызметінің негізгі түрлері:
1. Мемлекеттік және жеке әріптестік саласында заңнамаларды жетілдіру.
2. Мемлекеттік және жеке әріптестік мәселелері бойынша инвесторларға ақпараттар,кеңестер беру.
3. Үкімет үшін мемлекеттік және жеке әріптестікті, бюджеттік жобаларды сараптау, бағалау.
4. Мемлекеттік және жеке сектордағы ұйымдар үшін әдістемелік және ақпараттық қолдау көрсету.
5. Мемлекеттік және жеке әріптестік жобаларының конкурстық құжаттарын дайындауды, сондай-ақ мемлекеттік және жеке әріптестік субъектілері арасындағы келіссөздерде ақпараттық қызмет көрсетуді қамтитын ақыл кеңестер беріп сүйемелдеу.
Қазақстанның барлық аймақтарында 2020 жылы 1 қаңтардан бері мемлекеттік жеке әріптестік жөнінде 1,6 трлн. тенгеге 717 шарт жасалды. Қазақстан Республикасында 2015 жылы 31 қазанда Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы заң қабылданды. Осы заңның 8-бабына сәйкес мемлекеттік және жеке әріптестік туралы жоба дегеніміз ҚР-ның бюджет заңнамасы бойынша белгілі бір шектеулі уақытта аяқталатын сипатта іске асырылатын мемлекеттік жеке әріптестікті іске асыру шараларының жиынтығы. Сондай-ақ мемлекеттік және жеке әріптестік мемлекеттік әріптеспен жеке әріптестің арасындағы қарым-қатынастың бір формасы екендігі анықталды.
Сарапшылардың көпшілігі мемлекеттік және жеке әріптестіктің дамуындағы мәселелер құқықтық қамтамасыз етілуінде деп айтады. Бірақ аталған термин көптеген нормативтік құқықтық аткілерде қолданылады. Мемлекеттік және жеке әріптестік негізінде қала үшін көптеген инфрақұрылымдық жобалар іске асыруда. Заңда мемлекеттік және жеке әріптестіктің нысандарына байланысты шектеу жоқ, тұрғызылған объектіге меншік құқығы инвесторға тиесілі. Бұл заңды құжат конкурстық құжаттарда нақты жобалардың шарттарын анықтауға көмектеседі. Сондықтан заңның бұл бөлімі үлкен көлемді жобаларға қатысты. Аталған заң актісі көп жағдайда инвестордың құқықтарына кепілдік береді, ол кәсіпкер үшін қол жетімді болады. Мемлекеттік және жеке әріптестік жобаларын аймақтық билік тарапынан қолдау мысалы: субсидиялар беру, жеке әріптестердің міндеттемелері бойынша мемлекеттік кепілдіктер, қаржыландыру, жобаларды мүліктік қамтамасыз ету іске асырылуда.
Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы ҚР-ның заңның 3-бабына сәйкес қарым-қатынасты жүзеге асырудың әдістері бойынша мемлекеттік және жеке әріптестік институционалды және контрактілік болып бөлінеді. Институционалды мемлекеттік жеке әріптестік мемлекеттік жеке әріптес компаниялармен іске асырылады. Мұндай жағдайда әріптестік контракт бойынша жүзеге асырылады. Оған концессия және мемлекеттік мүлікті сенімді басқару шарты жатады. Бірақ бұл сұрақ әзірше ашық, өйткені мемлекеттік жеке әріптестік белгілеріне сәйкес келетін басқа да шарттар жасалуы мүмкін. Біздің тәжірибемізде клиенттер тарапынан белгілі себептерге байланысты Мемлекеттік және жекешелік әріптестік заңы шеңберінде жобаларды іске асыруда инвестор өзінің инвестициялық шығындарын толық қайтарып алу мүмкіндігі болды. Бірақ басында жобаны іске асырудан түскен пайдадан үлес алуға талпынбайтын.
Мемлекеттік және жекешелік әріптестіктің екі әдісіде аталған заң бойынша және ҚР-ның Концессия туралы заңға сәйкес шарт жасауды талап етеді. Мемлекеттік және жекешелік әріптестік шарттың негіздері ретінде заңды тұлғаның құрылтай шарты болып табылады. Мысалы, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтай шарты бірдей уақытта мемлекеттік жеке әріптестіктің шарты болып саналады. Кенцессия туралы ҚР-ның заңында және Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы ҚР-ның заңына сәйкес мемлекеттік жеке әріптестік термині концессиядан ерекшелігі пайдаланғаны үшін мемлекеттің әріптестің есебінен салынған инвестицияны қайтаруда мемлекеттік және жеке өзара байланыстың ерекше жобалары.Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы ҚР-ның заңының 3-бабына сәйкес концессия мемлекеттік және жеке әріптестік шарттарының бір түрі.Мемлекеттік және жеке әріптестік шарт азаматтық құқықтың құқықтық институты:оның өзі екі түрге бөлінеді. Мемлекеттік және жекешелік әріптестіктің концессиялық емес шарты және концессия шарты. Аталған шарттардың әрқайсысы дербес құқықтық институт, бұл шарттарды жасау, қарастыру және іске асыру арнайы заң актілерімен реттеледі. Бірақ атап кету керек, мемлекеттік және жеке әріптестіктің концессиялық емес шарттың артықшылығы конкурс жүргізбей-ақ, тікелей келіссөздер арқылы шартты жасау мүмкіндігі болады. Ал, концессия шартын конкурссыз жасау мүмкін емес. Мемлекеттік және жеке әріптестіктің концессиялық емес шарттың негізгі кемшілігі жобаны қаржыландыру үшін келесідей әдістердің қолданылуының мүмкін еместігі:
Жеке әріптестің сотқа жүгінбей-ақ шартты бұзуға құқығы;(Яғни, концессия шартында Қазақстанда сотқа жүгінбеседе болады).
Мемлекеттік және жеке әріптестің концессиялық емес шартында салықтық жеңілдіктерді қолдануға жол бермейді.( 10 желтоқсанда 2008 жылғы ҚР-ның Салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы заңы 116, 231, 396, 478 баптары) Аталған шарттар азаматтық құқықтық шарттар, сондықтан ҚР-ның Азаматтық кодексінің 4-бөлімінің нормаларымен реттеледі. Ешкім, сонымен бірге мемлекетте жеке инвесторды мемлекеттік жеке әріптестік шарттарына түсуге мәжбүрлей алмайды [10]. Шарт еркіндігі қағидасына қарамастан халықаралық тәжірибеде қабылданған мемлекеттік және жеке шарттарды тоқтату барысында шығынның көлеміне қатысты ҚР-ның мемлекеттік органдарымен келісімге келу қиындық тудырады.Бұл, атап айтқанда, мемлекеттік органдардыңмысалы, Мемлекеттік сараптаманың объектіні салудың болжамды шығындары туралы сыбайлас жемқорлық деп аталатын айыптауларды болдырмау үшін бұл төлемдерді кез-келген ресми тұжырымдармен байланыстыруға тырысып жатқандығымен байланысты.
ҚР-ның Үкіметі деңгейінде басымдық берілген салалар немесе мемлекттік және жеке әріптестік жобаларын іске асыру салаларында шешім қабылдағаннан кейін жеке әріптестіктерге қолайлы жағдайлар жасау үшін қосымша шаралар қабылдау қажет:
Қаржыландыру шарттарын, тарифтік саясат және жобаны іске асыру талаптарын өзгерту тәуекелдерін нивелирлеу;
Жеке әріптестіктер үшін салық жинауда жеңілдіктерді бекіту;
Коммуналдық желіге және басқа да инженерлік коммуникацияға қайтарымсыз немесе жеңілдікпен қосылу;
Потенциялды жеке әріптестіктерге қайтарымсыз негізде кеңес беру;
Жеке әріптестіктердің ұқсас жобаларды іске асыру туралы ақпараттарға еркін қол жеткізуі.
Мемлекеттік және жеке әріптестік туралы жобалар өте көп қаржылық шығындарды қажет етеді және ұзақ мерзімдік сипатта болады.
Британдық автор Майкл Геддс былай деп жазады: мемлекеттік-жеке әріптестік термині келесідей сипатталады. Біріншіден, бұл тек орта мерзімді немесе ұзақ мерзімді құқықтық қатынастар, екіншіден, бұл құқықтық қатынастар жалпы ұмтылыстарға негізделген, үшіншіден, олар бірқатар әріптестіктерді тарта алады, төртіншіден, мемлекеттік-жеке әріптестерге тәуекелдерді, табыстарды бөлуді міндетті түрде қамтиды және барлық әріптестердің шығындарын, ал бесіншіден, мұндай ынтымақтастықтың мақсаты - үнемі жақсарып отыратын негізде қоғамдық мүдделер үшін нәтижелер мен қызметтерді ұсынады [11].
Жалпы қорыта келе, елімізде мемлекеттік және жеке әріптестік 31 тамызда 1995 жылы қабылданған ҚР-ның Конституциясымен, 1994 жылғы 27 желтоқсандағы ҚР-ның Азаматтық Кодексімен, 2015 жылы 31 қазанда қабылданған Мемлекеттік және жеке әріптестік туралы заңымен, 2006 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Концессиялар туралы заңымен, 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен, 2006 жылғы 20 ақпандағы Қазақстан Республикасының Жобалық қаржыландыру және секьюритилендiру туралы заңымен, Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 7 шiлдедегі Қазақстан Республикасының "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Кодексімен және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, онда халықаралық шарттың ережелерiменде реттеледі.
1.3 Мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылының модельдері мен нысандары
Бәсекеге қабілетті нарықтық экономиканы қалыптастырудың тиімді шарты мемлекеттік билік құрылымдарымен бизнес иелерінің конструктивті өзара тығыз қарым қатынасы. Мұндай қарым қатынастың сипаты, әдістері, нысандары нарықтық қатынастардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты едәуір ерекшеленеді. Солай бола тұра, мемлекет жалпы ұлттық мүдделермен байланысты әлеуметтік қызметті орындаудан босатылмайды. Сонда бизнес қоғамдық құндылықтардың өсуінің, дамуының қайнар көзі, факторы болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚҰҚЫҚ ҒЫЛЫМИ БІЛІМ БЕРУ ДЕПАРТАМЕНТІ
Қорғауға жіберілді
Құқық ҒББД директоры
Сайлибаева Ж.Ю
_____________________
_____________2021 ж., хаттама №__
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Мемлекеттік-жеке әріптестіктің азаматтық-құқықтық қырлары
5В030100 - Құқықтану мамандығы бойынша
Орындаған:
5В030100-Құқықтану ___________ Қаңлыбаева Аяулым
4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі:
Phd., ___________ Серім Ғаини
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ _____________________
1. МЕМЛЕКЕТТІК-ЖЕКЕ ӘРІПТЕСТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ИНСТИТУТЫ
1.1 Мемлекеттік-жеке әріптестік: пәні, әдістері және құқықтық реттеу қағидалары
1.2 Мемлекеттік-жеке әріптестік саласындағы құқықтық қатынастар
1.3 Мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылының модельдері мен нысандары
2. МЕМЛЕКЕТТІК-ЖЕКЕ ӘРІПТЕСТІК МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЛАДАҒЫ ЖОБАЛАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ____________________________ ____________________
2.1 Шетелдердің мемлекеттік-жеке әріптестік тәжірибесі
2.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым салаларындағы мемлекеттік-жеке әріптестік
2.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік-жеке әріптестікті жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ __________________________
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ __________________________
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Мемлекеттік-жеке меншік әріптестігін әлеуметтік салада соңғы кезде дамыған мемлекеттер кеңінен қолданып келеді. Мемлекеттік-жеке меншік әріптестігі әдетте, түрлі мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекет пен жеке меншік секторлар арасындағы ынтымақтастықтың ұзақ мерзімді институционалдық тетіктері ретінде танылады.
Мемлекеттік-жеке меншік әріптестігін зерттеу 1990 жылдан бастап көп көңіл бөліне бастаған.Соның ішінде көп зерттеулер МЖӘ жүзеге асыру барысында серіктестіктердің өзара тәуекелді бөлу, қоғамдық көмек көрсету немесе мемлекеттік қолдау көрсету сияқты қырынан зерттеулер болды. Сондай ақ, Австралия,Ұлыбритания,Қытай және Ганконг елдерінде осы тақырыпқа көптеген ғылыми зерттеулер арналды.
2007-2008 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысынан кейін дамыған және дамушы елдер үкіметтерінің мемлекеттік-жеке меншік әріптестік саясатын (МЖӘ) қабылдауда қызығушылығы артты. Әлемдегі көптеген үкіметтер қазір инфрақұрылым тапшылығын азайту үшін жеке сектордың тәжірибесін және капиталын пайдалануға ұмтылады; сондықтан бүкіл әлем бойынша зерттеушілер осы саясаттың іске асырылуын және жұмыс істеуін зерттеуге тырысады.
Тақырыптың ғылыми зерттеу деңгейі: Мемлекет пен бизнестің ынтымақтастығының әртүрлі жобасын жасаудың маңызды сұрақтары мен мүмкіндіктерін ресей ғалымдары да кеңінен зерттеген. Жалпы мемлекет пен бизнестің ынтымақтастығының әртүрлі нысанына талдау жасау, әсіресе ресейлік жағдайда бизнес пен мемлекетттің ынтымақтастығы мен мұндай ынтымақтастықты саяси және құқықтық тұрғыда түсіндіруге көңіл бөлінген. Рожкованың (2008) жүргізген зерттеулерінің нәтижесі үлкен қызығушылықты туғызады.Зерттеуші әртүрлі әлеуметтік - экономикалық жағынан әртүрлі деңгейде дамыған елдердегі мемлекет пен бизнес ынтымақтастығының басым бағыттарын анықтауға тырысқан.Мәліметтерді талдауға мемлекет пен бизнес ынтымақтастығына байланысты 915 жобаны кездейсоқ таңдау жолымен алған. Осы зерттеу негізінде елдің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі мен мемлекет пен бизнес ынтымақтастығының даму қарқынымен тікелей өзара байланыс бар екендігін көрсеткен [1]. Келесі авторлар (Вертакова, Ершова и Плотников, 2013) адами капитал дамыту мен жұмыспен қамту саласында мемлекет пен бизнес ынтымақтастығының тиімділігін зерттеген және осы салада мемлекет пен бизнес өзінің мүдделерін бір уақытта қанағаттандыра алады деп тұжырымдайды [2].
Thomas F. Remington (2017) Томасжоспарлы экономикадан нарыққа көшкен мемлекеттердегі ынтымақтастыққа көшудің өзіндік қиындықтары мен Ресейдегі дуалдық білім берудегі мемлекет пен бизнес құрылымдарының ынтымақтастығының өзіндік ерекшеліктеріне тоқталған [3].
Ал отандық зерттеушілердің бірқатар еңбектері мемлекеттік-жеке меншік әріптестігін құқықтық аспектісін зерттеуге арналған; Олар: Братус, Ешимова Д Капышева,т.б.
Зерттеу обьектісі: мемлекеттік-жекешелік әріптестігі үрдісінде туындайтын іске қатысушылар арасындағы құқықтық қатынастар
Зерттеу пәні: мемлекеттік - жекешелік әріптестігін жүзеге асырушы субьектілердің қызметі мен жүйесі.
Зерттеу мақсаты: Мемлекеттік-жеке әріптестіктің азаматтық-құқықтық қырларын зерттеу мен оны құқықтық жетілдіру бағыттарын анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттік - жеке әріптестіктің ұғымын,пәні, әдістері және құқықтық реттеу қағидаларын анықтау
- мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылының модельдері мен нысандарына талдау жасау;
- халықаралық тәжірибесін зерделеу
- Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым салаларындағы мемлекеттік-жеке әріптестікке талдау жасау
- мемлекеттік-жеке әріптестікті жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеудің әдістемелік негізіне зерттеудің статистикалық талдау және құқықтық талдау әдістері жатады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы Қорытындылар мен ұсыныстардың мемлекеттік-жеке әріптестігін қолдану барысында,оның жекелеген нысандарын дамыту көзделінеді.Сондай ақ шетелдік тәжірибені ескере отырып мүмкіндіктерін дамыту.Аталмыш тақырыпқа қатысты тақырыпты талдауда Азаматтық құқығы пәнін дәріс беруде оқу процесіне қолданылады.
Зерттеудің құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі, Мемлекеттік және жеке әріптестік туралы заңы, 2006 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Концессиялар туралы заңы жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тарау және тараулар әне тараулар өзара логикалық байланысты 3 параграфтардан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МЕМЛЕКЕТТІК- ЖЕКЕШІЛІК ӘРІПТЕСТІКТІҢ АЗАМАТТЫҚ- ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚЫРЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік-жеке әріптестік: пәні, әдістері және құқықтық реттеу қағидалары
Бүгінгі күнге дейін мемлекет пен жеке серіктестік ұғымының нақты анықтамасы жоқ. Мемелекет пен жеке әріптестігінің әртүрлі анықтамаларын нормативтік құқықтық әдебиеттерден табуға болады. Мысалы, мемлекет пен бизнес құрылымдарының ұзақ мерзімді қоғамдық маңызды міндеттерді өзара тиімді жағдайда шешуге бағытталған ынтымақтастығы. OECD1 (2008) мемлекет пен жеке серіктестікке мынадай анықтама береді:
...мемлекет пен бір немесе одан да көп жеке серіктестердің (олар оператор немесе қаржыландырушы ролінде де болуы мүмкін)жеке серіктестер мемлекеттің мақсатына сәйкес келетіндей және өзіне табыс табу мақсатымен қызмет көрсету. Сәйкесінше жеке серіктестер қызметті мемлекеттің талаптарына сәйкес көрсету және жеке сектордың табыс табу мақсаты мен мемлекеттің мақсаттары өзара сәйкес келетіндей етіп жүзеге асырады.(Экономикалық даму мен ынтымақтастық ұйымы Организация (қысқ. ОЭСР, ағылш. Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD) -өкілдік демократия мен еркін нарықтық экономиканың қағидаттарын мойындайтын дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымы, 1948 жылы Маршалл жоспары шеңберінде Еуропаны экономикалық қайта құру жобаларын үйлестіру үшін құрылған.Қазіргі уақытта ұйымға әлемнің 34 мемлекеті кіреді.)[4].
Теориялық әдебиеттерде, МЖС мемлекет пен бизнес құрылымдарының арасындағы қызмет көрсетуге байланысты ұзақ мерзімді келісім. Осыған байланысты саларалық ынтымақтастық немесе серіктестік терминдері жиі қолданылады. Экономиканың мақсатты бағдарына қарай мемлекеттік, коммерциялық, коммерциялық емес деп экономиканы үш секторға бөледі.
Мемлекет пен жеке меншік әріптестігі (МЖӘ), негізінде, мемлекеттік және жеке меншік ұйымдары арасындағы қоғамға қызмет көрсету немесе оған белгілі бір жұмыстарды орындау үшін жасалған ресми әлеуметтік келісім, оған сәйкес тәуекелдер, кірістер мен міндеттемелер серіктестікке қатысушылардың бәріне ортақ болып табылады. МЖӘ тұжырымдамасының қолданылу аясы өте кең, бірақ оны пайдалану әсіресе, инфрақұрылым объектілерін жобалау, қаржыландыру, салу, басқару, техникалық қызмет көрсету немесе пайдалануға байланысты жауапкершілікті бөлуді қажет ететін әлеуметтік жобаларды жүзеге асырудың әртүрлі сатыларында маңызды.
Нарық әлеуметтік маңызды тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда МЖС қоғамның таңдауы болып келеді. Ресми түрде, МЖӘ шарт немесе бірнеше шарттардың негізінде жасалынып, ол бойынша жеке серіктестер деп аталынатын жеке немесе заңды тұлғалар нақты анықталған белгілі бір қызмет көрсетудің түрін орындауға міндеттенеді.
Мемлекеттік орган МЖС аясында қоғамдық маңызы бар жұмысты тапсыра отырып, оның орындалуына сол үшінде мүдделі болады. Ал жеке серіктес (серіктестер)жұмыстың орындалуына жобаның жүзеге асырылуының белгілі сатыларында жауап береді. Мемлекеттік орган жобаның мақсаттарына, тапсырыс бағасының қолайлылығын және тапсырыс берілетін қызметтердің қажетті сапасын анықтауға, жобаның орындалуын бақылауға, сондай-ақ келісімшарттың өзге де талаптарын белгілеуге баса назар аударады. МЖС мәселесін қараған кезде, оны жалпы серіктестіктен ажырата білу қажет. Мысалы, жекешелендіру тұжырымдамасы МЖӘ мен бірге жиі қолданылатын болса, мемлекеттік-жекеменшік сектор арасындағы негізгі агент үлгісіндегі қарым-қатынасты қарастырады, ал МЖС-де мемлекеттік сектор реттеу мен қадағалауға жауапты болып қалады. Бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындығы мемлекет үшін әлеуметтік маңызы бар функцияларды орындауды қиындатады, ал екінші жағынан бизнес жаңа инвестициялық жобаларға қызығушылық тудырады.
МЖС - стратегиялық маңызы бар мемлекеттік, маңызды мемлекеттік объектілерді жекешелендіруге балама. Қарапайым мемлекеттік сатып алу келісімшарттарымен салыстырғанда, МЖӘ келісімшарттары жеке серіктестіктің тәуекеліне және жауапкершілігіне қарай ауысады. Мемлекет, тапсырыс беруші секілді, түпкілікті өнімді және оның техникалық параметрлерін анықтайды, бірақ түпкілікті өнімді жеткізу және белгіленген стандарттарға жету жолдарын шешу үшін жеке меншік ұйымға құқық пен жауапкершілікті қалдырады. МЖӘ тұжырымдамалары мен дәстүрлі жекешелендіру арасындағы айқын айырмашылық бар, ол төменде келтірілген:
:: Институционалдық тетіктеріне байланысты. Жекешелендіру негізгі-агенттік қарым-қатынас түрінде, ал МЖӘ - өзара сенім мен ынтымақтастыққа негізделген серіктестік.
:: Мақсаты мен міндеттері бойынша. Жекешелендірудің негізгі мақсаты қызметтерді жылдам және арзан ету үшін тиімділікті арттыру болып табылады. МЖС мақсаты тиімділікті, өзара әрекеттесуді және жоғары сапалы өнімдерді қамтамасыз етумен байланысты.
Жетістікке жету факторлары бойынша. Жекешелендірудің табысы кедергі келтіруші мәселенің нақты анықталуына, қалаған нәтижеге, жобаның ерекшеліктеріне және әділетті ресімделуіне және басқа да факторларға байланысты болады. МЖӘ өзара іс-қимыл жасау тәртібі мен ортақ мақсаттарының болуы және басқа да жеке келісімдерден байланысты.
Басқару түрі. Жекешелендіру жобаның нақты сипаттамасымен жобаны басқару нысандарының бірі болып табылады. Дизайн параметрлері айқын анықталатын кезде қолданылады. МЖӘ шеңберінде басқару процесі жалпы мақсатқа негізделеді және қатысушылар арасындағы қарым-қатынас процесінің нәтижелілігіне бағытталған. Әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асырудың бұл түрі, егер шешімдердің, қажетті қызметтердің немесе реформаларының қандай болуы керек екендігі туралы нақты түсінік болмаса ұсынылады. Бұл сұрақтарға жауаптар мемлекеттік және жеке қатысушылар мен серіктестердің білімі мен жинақталған тәжірибесінің көмегімен алынуы керек.
Өзара қарым-қатынас қағидасы. Ашықтық - МЖӘ қатынастарының іргелі қағидаты және өзара сенім жеке және мемлекеттік сектор арасындағы қатынастарда МЖӘ басты қозғаушы күші болып табылады.
Мемелекет пен жеке меншік әріптестігі тұжырымдамасы мен іске асырылуы әртүрлі даму кезеңдерінен өтті, себебі елдердің әлеуметтік-экономикалық саясатының сипаты өзгерді. 50-ші және 60-шы жылдары саяси және экономикалық контекст Еуропа мен АҚШ-тың МЖӘ қалыптастыру үшін қолайлы болмады. Сол уақытқа қарай күшті мемлекеттік бюджеттер тән болды, бұл барлық экономикалық және мемлекеттік араласудың кең таралуына мүмкіндік берді қоғамның әлеуметтік салалары. 70-ші және 80-ші жылдардағы дағдарыстың басталуына және ауыр бюджет шектеулерінің басталуына байланысты жағдай күрт өзгерді. Мемлекеттік араласу мүмкіндіктері және қарапайым мемлекеттік қызметтерді ұсыну мүмкіндігі айтарлықтай төмендеді. Осындай жағдайларды ескере отырып, ұсыныстың экономикасын жақтаушыларының қолдауымен МЖӘ шешімдерінің таралуында маңызды рөл атқарды. Мұндай серіктестіктің ғаламдық деңгейде жоғары әлеуметтік маңызы бар салаларда күшеюіне не себеп болғаны туралы бір түсініктеме сондай-ақ 1980 жылдан бері енгізілген Дүниежүзілік банк пен Халықаралық валюта қорының құрылымдық трансформациялық бағдарламаларының анықталған кемшіліктерінен туындайды. Социалистік блоктың жоспарланған экономикасының әлсіреуі басталғанда, дамушы елдердің экономикалық проблемаларымен қатар, тиімділікке, жоғары өнімділікке және терең дағдарыстың алдын алуға бағытталған экономикалық жүйелерді түбегейлі реформалау қажеттілігі анық болды.
МЖӘ экономикалық дамудың неолиберальдық идеяларын қолдауға мәжбүр болды: экономикаға мемлекеттік араласуды төмендету, бәсекелес нарықтарды дамыту және басқалар. Алайда, МЖӘ өз мақсаттарына қол жеткізе алмады және алғашқы күндерден бастап сынға ұшырады. Негізінен әлеуметтік салаға жағымсыз әсерін тигізген мемлекеттік шығындардың қысқартылуына, сондай-ақ теңсіздікке өте аз көңіл бөлінгеніне байланысты еді. Көптеген дамушы елдер халықаралық қаржы ұйымдарының, атап айтқанда Дүниежүзілік банктің және Халықаралық валюта қорының қаржылық қолдауын алу үшін, Дүниежүзілік банктің қатал шарттарына мойынсұнуға мәжбүр болды.
Бұл елдерде көптеген наразылықтарға және саяси тұрақсыздыққа алып келген. Нәтижесінде, Вашингтоннан кейінгі консенсуста МЖӘ принциптері мемлекеттік қаражатты әлеуметтік шығындарын көтермелеу мақсатында қайта қаралды.
Осылайша, мемлекеттің дамуына бағытталған мемлекеттік және жеке меншік арасындағы серіктестік бизнес жүргізудің жаңа әдісі болып табылады, экономикалық реформалармен қатар, әлеуметтік жетілдірудің барынша тиімді және тұрақты тәсілі. Соңғы екі онжылдықта ең маңызды МЖС болды, мысалы, 2002 жылы Йоханнесбургтегі тұрақты даму жөніндегі Дүниежүзілік саммитінде 240 жаңа әріптестік туралы жарияланды. МЖӘ тек дамушы елдер үшін ғана емес, сондай-ақ индустриалды елдер үшін де маңызды болып табылады, себебі, әдетте, МЖӘ бизнес жобаларына қатысушы мемлекет емес, керісінше, мемлекет бизнесті әлеуметтік маңызы бар жобаларды жүзеге асыруға қатысуға шақырады.Еуропада МЖС алғаш рет 1992 жылы Ұлыбританияда қолданылған, ол бүгінгі күні МЖС-ның ең көп тәжірибесіне ие. Португалияда МЖС1999 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде он жылдан астам уақыт пайдаланылды. Мемлекеттік инвестициялардың шамамен 20% МЖС арқылы жүзеге асырылады [5].
Мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің табысты тәжірибесіне келетін болсақ, сарапшылардың басым көпшілігі Ұлыбританияға біріншілікті береді. Бірақ көп жағдайда табысқа жетудің басты көзі - лауазымды тұлғаларды қатал қысқартудан бастаған Маргарет Тэтчерді реформалауын ұмытып кетеді. Ұлыбритания жобаларды жалпы саны бойынша да, МЖӘ қолданылатын салалардың қатарында да көш бастап келеді. Атап айтқанда, бұл елде жекеменшік түрмелер алғаш пайда болды. Әрине, ағылшын басшылығының құпиясын түсіну қызықты болар еді, ол 1979 жылы премьер-министр қызметін атқарған Маргарет Тэтчердің билігінен басталды.
Билікке келгенде, Тэтчер бюрократиямен күресуге кірісті. Бірнеше мың лауазымды мемлекеттік лауазымды тұлғалар қысқарды және жалақылар шенеуніктерге күрт көтерілді (50%). Мемлекеттік қызметте ешқандай менеджмент жоқ екендігі анықталды.
Нәтижесінде министрліктерден арнайы мекемелерге мемлекеттік қызмет бойынша қызмет көрсету және қадағалау функцияларын бөлу туралы шешім қабылданды. Мақсаты министрлерге мемлекеттңк басқару маақсаттарын қою мен оны іс жүзіне асырудан бөлекетеу болатын. Реформа барлық ведомстволар шығындарды есепке алу болып табылады: олардың басшылары мақсаттарға, бюджетке және оны пайдалану үшін кең өкілеттіктерге ие болды. Олар сондай-ақ жеке сектордағы менеджерлерді жалдауға кірісті, олар өздерінің жалақыларын және бонустарын көтерді. Егер жеке меншік ұйымдар қызметті жақсы көрсетсе, мемлекеттік агенствоны қысқартатын болды.
Келісімшарттық қатынастар барлық жерлерге еніп, агенттіктерді құру сәтті болды. Еңбек басқармалары, атап айтқанда, мемлекеттік шығыстарды қысқартуға және мемлекеттік қызметшілердің тиімділігін арттыруға ынталы болды, ал келесі премьер-министр Джон Мейрор азаматтардың құқықтары туралы Хартияны қабылдады, оның мәні мемлекеттік ведомстволар клиенттерге қызмет көрсету стандарттарын шығарып, олардың орындалуына қатысты міндеттемелерді қабылдауы тиіс еді. Майордың тағы бір басты жетістігі 1992 жылы басталған Private Finance Initiative (PFI) бағдарламасы болды, оған МЖӘ-нің барлық заманауи нысандарын енгізу дәстүрге айналды. Бұл бастаманың басты идеясы стандартталған келісімшарттар негізінде жобалардың толық өмірлік циклына жауапты болатын жеке сектордың атқарушы фирмаларын тарту болып табылады. Алдымен жеке инвесторлар PFI-ға қатысудан қорқады, бірақ біртіндеп бейімделді, мемлекет пен жеке компаниялар арасындағы ынтымақтастық жемісті болды. Егер жеке меншік секторды қаржыландырған жағдайда (ең кемі 10 млн. доллар) ең тиімділігі бар жобаны жүзеге асыратын болса, ол Жеке қаржы бастамасы аясында ұйымдастырылады деп есептеледі. Шенеуніктер санын қысқартудан және тиімділікті арттырудан басқа, МЖӘ енгізудің проблемалық аспектілеріде орын алды. Көптеген сарапшылардың айтуынша,мемлекеттік қызметке өмір бойы тағайындалуды жою мемлекеттік қызметшілерді азайтты [6].
Дамушыелдерде МЖӘ 1990-шы жылдардан бері тарала бастады. Дүниежүзілік банк деректеріне сәйкес, жеке сектордың инфрақұрылымдық жобаларға қатысуы туралы 1990-2003 жылдары 2 786 млрд. Латын Америкасында, Кариб бассейнінде барлық инвестициялардың 47% -ы 1000-ға жуық жобажасалды. Чили мен Мексикада МЖС енді енгізіле бастады. Шығыс және Орталық Еуропадағы МЖС 1990-шы жылдардың соңында қолданыла бастады. МЖС санының артуына қарамастан, МЖС жобаларды ұйымдастырудың жақсы нысаны деп айтуға әлі ертерек. Бір жағынан, Ұлыбританияның PFI жобалары мен тәжірибесі әкімшілік шығындарды төмендету мүмкіндігін анық көрсетті. Екінші жағынан, МЖӘ-лер Франциядағы қызметтің құнын ұлғайтты. Сондай-ақ, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар сияқты жылдам дамып келе жатқан секторларда МЖӘ-нің жағымсыз тәжірибесі орын алды. Деректерге сүйенсек, ең кең таралған проблемалардың бірі, жобаны іске асыру процесі басталғаннан кейін келісім шарттық мерзімдерді қайтақарау болып табылады. Сондай ақ, Латын Америкасы елдерінде мемлекет өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан және жоба тоқтатылған көптеген жағдайлар бар. Тағы бір жалпы проблема, мысалы Шығыс және Орталық Еуропадағы сұраныс көлемдері мен әлсіз институттарды анықтауда негізсіз жоғары болжамдар болған.
Жалпы мағынада экономика мен мемлекеттік басқару саласындағы, мемлекет пен бизнестің өзара ынтымақтастығы кез-келген өзара тиімді нысандары МЖӘ-нің негізгі нысандарына жатқызылуы мүмкін.
МЖС-нің бірыңғай анықтамасының жоқтығына қарамастан, әсіресе академиялық қоғамдастық үшін, мемлекеттік сатып алудың әдеттегі үлгісіне қарағанда, барлық МЖС үлгілеріне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, МЖС - жеке секторға ұсынылатын бір келісімшарт бойынша әзірлеу, салу, қаржыландыру және басқару сияқты қызметтердің көптеген түрлерінің жиынтығы. Мысалы, мемлекеттік сатып алудың дәстүрлі үлгісіне қарағанда, мемлекет көпір секілді обьектінің құрылысына тапсырыс бермейді, бірақ көпір жобасын жасауға, оны құруға, басқаруға, техникалық қызмет көрсетуге және бүкіл жобаны немесе жобаның оның бөлек бөлігін қаржыландыруға келісім жасайды..
Екіншіден, мемлекеттік сатып алудың дәстүрлі түрлерінен айырмашылығы, МЖС бар, жеке агенттердің иығында тәуекелдің елеулі ауысуы байқалады. Мысалға, қаржыландырудың жеке секторға серіктесі тағайындалады. Атап айтқанда, мемлекеттік орган жеке серіктестің жеткізуге міндетті қызметтердің техникалық параметрлері мен стандарттарын айқындайды,ал жеке серіктес,стандартқа сәйкес қызметтерді көрсету жауапкершілігін алады. Үшіншіден, МЖС ұзақ мерзімді кезеңде орта есеппен 25-30 жыл бойы қалыптасады.
Мемлекеттік қызметтердің дәстүрлі үлгісімен қатар үкімет ресурстарды толық бақылауға және жобаның прогресін МЖС үлгісінде мемлекет түпкілікті өнімді анықтайды және орындалуын бақылау жеке агентте қалады. Мемлекет, әдетте, жобаны әзірлеуге, қолданысқа енгізуге және оны қамтамасыз етуге міндеттенетін жеке агентіне келісім-шарт ұсынады. Жеке агенттік мемлекеттік қаржыландыруға қосымша жеке капиталды көтере алады. Мысалы, жобаны іске асырғаннан кейін тұтынушылардан пайдалану үшін ақы алу. Пайда алу мүмкіндігімен басқарылатын жеке агенттер жобаның тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, ал мемлекет халықтың әл-ауқатын жақсартуға бағытталған сапаға баса назар аударады. Мемлекеттің МЖӘ-де қатысу үшін жеке секторды тартуға ынталандыруы, жеке меншік капиталды және басқа ресурстарды (көбінесе мемлекет бөлінген қаражатқа қосымша) тарту, қолда бар ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру немесе рөлдерді, ынталандыру және есептілік схемаларын қайта бөлу арқылы реформаларға қол жеткізу қажеттілігінен туындауы мүмкін.
МЖС құрудың қағидалары мен басқару тетіктері
Серіктестікті құратын қатысушылар мен ұйымдар арасында міндеттер мен рөлдерді бөлудің негізгі қағидаты серіктестіктегі жеке және қоғамдық қатысушылардың табиғи рөлін түсінуге негізделген. Мемлекеттік билік органдары серіктестікке саяси билікке қол жеткізу мүмкіндігін және құқықтық нормаларға, қаржы мүмкіндіктеріне және жобаның мүмкіндіктерін саяси тұрғыдан түсінуге ықпал ете алады. Инфрақұрылым объектілерін құру жөніндегі жобалардағы МЖӘ, әдетте, активтердің күрделілігі мен ерекшелігін сипаттайды, өйткені олар қысқа мерзімде бірегей нысандардың құрылысы мен бюджеттің шектеулілігіне байланысты. Осындай жағдай оппортунистік мінез-құлықты тексеру немесе аудит жүргізу түрлерімен диагностикалау қиын болуы мүмкін дегенді білдіреді [7].
Бұдан басқа, жеке агенттер МЖӘ-дегі мемлекеттік органның оппортивтік мінез-құлығынан да зардап шегеді. Мысалы, бюджеттік манипуляцияларға байланысты төлемдерді кешіктірген мемлекеттік органның қатысы бар, ол жеке серіктерді қаржылық қиындықтарға ұшыратады. Осылайша, бастапқы инвестициялардың көп мөлшерін, инфрақұрылым объектілерін салу ұзақтығын және активтердің өзіндік ерекшелігін үйлестіру мемлекеттік орган ретінде де, жеке меншік МЖӘ қатысушысы үшін де оппортунистік мінез-құлық үшін мүмкіндіктер тудырады. Мемлекеттік саясаттың өзгеруі МЖӘ-ге қатысу шарттарындағы өзгерістер жеке серіктестің МЖС қатысуын бәсеңдетуі мүмкін. Басқаша айтқанда, барлық серіктестер үшін МЖӘ-да оппортунистік мінез-құлық мүмкіндігіне байланысты елеулі тәуекелдер бар. МЖӘ құрылымы серіктестер тарапынан осы тәуекелді азайту үшін жасалуы керек, кез келген серіктестіктің құрылымы формальды және бейресми болуы мүмкін көптеген әртүрлі, бірақ өзара байланысты механизмдерді қамтиды. Көптеген қазіргі экономикалық теория серіктестікті басқару және құрылымдау туралы ресми бақылауға, соның ішінде акционерлік капитал арқылы бірлескен меншікке бағытталады. Бірақ бейресми элементтер сондай-ақ жоспарланған нәтижелерге қол жеткізуде өте маңызды рөл атқара алады. Осындай бейресми фактордың мысалы серіктестер арасындағы өзара сенімділік болып табылады. Көптеген экономистер серіктестіктегі ресми және бейресми тетіктерді қосымша факторлар ретінде қарастырады. Басқару құрылымын таңдауды талдаудың маңызды бөлігі олардың өзара алмасуы болып табылады. Басқару құрылымы әріптестер арасындағы өзара әрекеттесулердің механизмдерінің жиынтығы болғандықтан, әріптестік белгілі бір жағдайда болуы мүмкін тәуекелдер мен шығынды басқарудың қолайлы деңгейіне қол жеткізу үшін осы механизмдердің әр түрлі комбинацияларын белгі бір деңгейде қолданады.
Келісімшарттың негізінде пайда болған серіктестік қатынастар, олар акционерлік қоғам нысанындағы серіктестіктен гөрі әлдеқайда аз зерттелгеніне қарамастан, формалды үйлестіру және бақылау механизмдері туралы МЖӘ-нің негізгі құқықтық нысаны ретінде қарастырылады. Мұндай келісімшарттарда, Мұндай келісімшарттар əдетте əрбір тараптың міндеттемелерін, серіктестікке қатысудың көлемі мен нысандарын, олардың кірістерінің бір бөлігіндегі құқықтарын жəне басқа да кірістерді, сондай-ақ жанжалдар мен дауларды шешу тетіктерін анықтайды. Жобаның барысында туындауы мүмкін барлық проблемалық мәселелерді, атап айтқанда, оппортунизмнің көрінісіндегі барлық нысандарды тағайындау мүмкін болмағандықтан, формальды келісім әлеуетті оппортунизмнен толық қорғауды қамтамасыз ете алмайды, сондықтан әрқашан толық емес болып табылады. Әдетте, мұндай жағдайларда келісімшарттың талаптары мониторинг немесе аудит талаптарын қамтиды. Егер аудит кездейсоқ кез-келген уақытта және жүйелі түрде жасалса,онда оппортунистік мінез-құлық проблемаларын болдырмауда өте тиімді.
Жеке кәсіпкерлік мақсаттарында коммерциялық серіктестікке қарағанда, МЖӘ келісімшарттары толық емес және, демек, іске асыру қиынырақ. МЖӘ келісімшартының толық болмауы даудың әділ шешімін қиындатады және келісімшарт талаптарына немесе оның әлеуметтік мақсаттарына қатысты жеке агент тарапынан теріс пайдалану немесе немқұрайдылыққа әкелуі мүмкін.
Серіктестік шеңбері. Әріптестік шеңберлері альянстың шеңберінде жүзеге асырылатын іс-шаралар жиынтығы ретінде анықталады және оппортунизмді бақылаудың маңызды механизмі болып табылады, мысалы,жария болуы әлеуметтік жағымсыз салдарға әкеліп соқтыратын құнды техникалық ақпаратқа немесе мәліметтерге шектеу қою.Бақылау механизмі ретінде қатаң серіктестік шегін белгілеу соңғы кезде қарқынды дамып келе жатқан жаңа салаларда жиі кездеседі.
Жалпы алғанда, жоғары деңгейлі белгісіздікпен байланысты МЖӘ, кем дегенде, серіктестіктің бастапқы кезеңінде, оппортунистік мінез-құлықтың тәуекелдері салыстырмалы түрде жоғары болған кезде тар және қатал болып келеді.
Екінші жағынан, МЖӘ көлемінің тарылуы әлеуметтік шығындарға байланысты болуы мүмкін, себебі серіктестікке қатыса алатын жеке серіктестердің ауқымын шектейді.
Басқарудың сенімділік тетігі. Кез-келген әріптестік секілді, МЖӘ серіктестер арасында сенім сияқты бейресми басқару механизмдерін қамтиды. Дегенмен, МЖӘ-де сенім ерекше рөл атқарады, себебі МЖӘ-ндегі ресми басқару тетіктеріне сүйену серіктестер түбегейлі әртүрлі салалардан келеді: пайда табу мүмкіндігімен басқарылатын жеке сектор және салық төлеушілер мен сайлаушылардың мүдделеріне қызмет ететін мемлекеттік сектор. Бұл әріптестерді іріктеу сатысында және келіссөздер арқылы сенім дамытуда маңызды салдары бар. Атап айтқанда, мемлекеттік органдардың басшылары жекеменшік компаниялардың басшыларынан айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Ұйымдастыру мәселелерін басқару мен шешу тетіктерін таңдауға қарамастан, МЖС құрылымы мен ұйымдастырылуы келесі жалпы қағидаттарды ескеруі керек:
1.МЖӘ әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған.
МЖӘ, әдетте, қызметтерді көрсету тұрғысынан немесе халықты одан әрі пайдалануға арналған мемлекеттік инфрақұрылым объектілерін салу мен басқару контексінде қалыптасады.Мысалы, халыққа коммуналдық қызметтер мен көлік қызметтері, сондай-ақ жолдар, әуежайлар, жылу электр станциялары, ауруханалар, түрмелер, су тазарту қондырғылары және т.б. МЖӘ шеңберінде жобаны ойдағыдай іске асыруға қол жеткізу үшін олардың әлеуметтік бағдарлануына байланысты мемлекеттік қызметтің белгілі бір міндеттемелері мен принциптерін сақтау және орындау керек.Жеке секторға берілу кезінде әмбебаптық, үздіксіздік, теңдік, процестегі әділдік және нәтижелерді бағалау, жоғары сапалы қызмет көрсету, жеке агенттің тәуекел дәрежесіне сәйкес келетін ақылға қонымды табыс және қызметтің айқындығы сияқты қағидалар маңызды.
2.МЖӘ ұзақ мерзімді келісімдерді қамтиды. Көп жағдайда МЖӘ жобаны іске асырудың түрлі кезеңдерінен (жобалау, құрылыс және пайдалану) өтетін ұзақ мерзімді қарым-қатынастарды қамтиды. Құрылыс және қаржыландыру шарттың едәуір бөлігін құраған кезде жобалар объектінің бүкіл өмірін, оның экономикалық және қаржылық өміршеңдігін қамтамасыз ету мақсатында әзірленуі, сондай-ақ тиімді тәуекелдерді беруді қамтамасыз етуі тиіс жеке сектор.Мысалға, көп жылдық өмірге ие бөгеттің МЖС үшін тиісті келісімшарт мерзімі болуы керек.
3. МЖӘ туралы келісімде, әдетте, жобаны толық немесе ішінара қаржыландыру көзделеді. МЖӘ туралы келісім дерлік әрдайым жеке серіктестің жобаны жартылай немесе толық қаржыландырылуын қамтиды. МЖӘ шеңберінде жүзеге асырылатын жобалар сияқты стандартты емес жобаларды қаржыландыру, сондай-ақ мұндай қаржыландыруға байланысты механизмдер өте күрделі және стандарттау қиын. Теориялық МЖӘ жеке қаржыландырусыз қалыптасса да, жеке серіктестің өз капиталымен жобаға қатысуы оның сапалы жұмысына ынталандырады. Сондықтан жеке сектордан тартылатын капиталды қосу арқылы МЖӘ-ні құрылымдау жақсы тәжірибе болып табылады.
4.МЖӘ өлшенетін нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған. Дәстүрлі мемлекеттік сатып алу форматтарынан айырмашылығы, төлем көбінесе жеткізілген бірліктерден жасалады, МЖӘ нәтижелеріне және қол жеткізілген нәтижелерге сәйкес марапатталады. Өнімділікке бағытталған бұл тәсіл жеке серіктес үшін тиімді және инновациялық әдістерді қолдануға тиімді ынталандыру жүйесін құруға әкеледі, бұл қаржы нәтижелерін және жоғары өнімділікті арттыруға мүмкіндік береді. Ерте ме, кеш пе, бұл өнімділік пен табыс мемлекеттік органның пайдасына оң әсерін тигізеді (әдетте, халық үшін төмен бағамен және немесе қызметтер сапасын жақсарту түрінде).
5.Жеке серіктес едәуір тәуекелді қабылдайды. Келісімнің орындалуымен байланысты әр түрлі тәуекелдерді оларды басқаруға қабілетті, яғни тәуекелдерді азайтуға қабілетті серіктестікке қатысушы тараптан қабылдайтын тарап қабылдайды. Әдетте, инфрақұрылым объектілерін пайдалану мен қызметтерді көрсетумен байланысты тәуекелдер жеке серіктестерге де берілуге тиіс құрылыс тәуекелдері Тұтыну сұраныс көлеміне байланысты тәуекелдерді басқару немесе азайту үшін кім жақсы жағдайға ие екендігін анықтау қиынға соғуы мүмкін (мысалы, жеке сектор қозғалыс көлеміне елеулі әсер ете алмайтын ақылы жолда). Бұған қоса, әдетте, мемлекеттік секторда валюталық және саяси тәуекелдер бар.
Тәуекелдерді тиісті түрде бөлу МЖС-нің табыстылығы мен тиімділігін қамтамасыз етудің алғышарты болып табылады.
1.2 Мемлекеттік-жеке әріптестік саласындағы құқықтық қатынастар
Қазіргі таңда мемлекеттік жекеменшік әріптестік мемлекет пен бизнес субъектілерінің арасындағы өзара қарым қатынастың жаңа нысаны. Мұндай байланыс көздеген мақсатқа жету жолдарын оңтайландыруға көмектеседі.
Бір жағынан мемлекет жобаларды қосымша қаржыландырады, әлеуметтік-экономикалық және басқада қоғамдық маңызы бар инфрақұрылымдарды құру, қолдау, жаңарту үшін бюджеттік шығындарды азайту, халыққа әлеуметтік маңызы бар қызметтердің сапасын жақсарту жөнінде мәселелерді шешеді.
Бір жағынан жеке меншік сектор коммерциялық тәуекелді едәуір төмендету мүмкіндігін қамтамасыз етеді, арнайы нарықтық орындарға шыға алады, тұрақты сұранысты қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымның дамуы қызметіне сұраныс жоғарылағанда өткен жүзжылдықтың соңында мемлекет пен жеке меншік секторларының өзара пайдалы байланысына қызығушылық жоғарылады. Бүгінгі таңда көптеген елдерде бұрын мемлекеттік меншікте болған салалар бірқатар өзгерістерге ұшырады, сәйкесінше мемлекттік басқару: электро энергетика, автомобиль шаруашылығы, теміржол көлігі, коммуналдық шаруашылық, құбыржүргізу жүйесі, әуежай және т.б. салаларды өзгерістер болуда.
Мемлекеттік және жеке меншік әріптестігіне жатады:
* Мемлекет қажеттілігі үшін өнімді тасымалдауға байланысты қызмет көрсету келісім шарттары;
* Мемлекеттің жеке ұйымдарға ғимараттарды,құрал-жабдықтарды, өндірістік құралдарды және т.б. заттарды жалға беруімен байланысты жалдау қатынастары;
* Өнімді бөлісу туралы келісімдер;
* Мемлекеттік-жеке кәсіпорындар;
* Концессиялық келісімдер.
Концессия - концеденттің белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыратын концессионерге мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын белгілі бір мерзімге ақыға шарт бойынша беру жөнінде концеденттер арасындағы қатынастар жүйесі.
Мемлекеттік жеке әріптестік саласында елімізді басқа мемлекеттермен салыстырғанда мемлекет пен бизнес субъектілерінің арасында өзара жақсы байланысын көрсететін едәуір тәжірибесі бар. Мемлекеттік және жеке әріптестік дамуына байланысты елімізде Қазақстан Республикасының үкіметінің 17 шілде 2008 жылғы Концессия мәселелері бойынша арнайы ұйымдарды құру туралы № 693 қаулысымен Мемлекеттік жеке әріптестіктің қазақстандық орталығы құрылды. Бұл үйымның жалғыз құрылтайшысы ҚР-ның үкіметі. Әлеуметтік инфрақұрылымға мемлекеттік жеке әріптестікке жобаларды іске асыру арқылы инвестиция тарту мақсатында мемлекеттік және жеке әріптестікті дамыту институты құрылды. Қазіргі уақытта А.В.Милая инфрақұрылым өндіріс пен қызмет көрсету саласындағы көмекші функцияларды ғана емес, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің дербес түрі ретінде қарастыруға болады. Бұған мысал ретінде тұтастай алғанда өндірістік инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын көлік инфрақұрылымын айтуға болады, ал оның тұрақты және тиімді жұмыс істеуі - бұл мемлекет экономикалық өсуінің жоғары және тұрақты қарқынының алғышарты, оның аумағының тұтастығын қамтамасыз етеді, кеңістіктік қауіпсіздік және халықтың өмір сүру сапасын жақсартады.
Жалпы инфрақұрылымдарды құру - бұл мемлекеттің функциясы, ал автомобиль, көпір, теміржол, коммуналдық инфрақұрылым нысандары сияқты объектілер мемлекет балансында. Сонымен бірге, инфрақұрылым нысандарының құрылысы қымбатқа түседі және көбінесе ұзақ мерзімді жобалар болып табылады.Сонымен қатар, мұндай нысандарды ұстауға көп қаражат қажет. Егер жеке инвестор осындай жобаларға қатысса, құрылысты мемлекеттен қаржыландыратын болса немесе инвестор есебінен құрылысты толық қаржыландыратын болса және объектіні пайдалану үшін жеке меншікке берсе, онда құрылыс сапасы мен пайдалану сапасы айтарлықтай өседі. Сонымен қатар, бюджеттік шығындар айтарлықтай азаяды. Ал инвестор инвестицияланған қаражатты қайтарып алуға және пайдалану кезеңінде кіріс алуға мүмкіндік алады.Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік идеясы алғаш рет 1980 жылдары Ұлыбританияда жаңа серпіліс алды. Алайда, Стивен Х.Линдердің айтуынша, 1980 жылдардың аяғында алған серпінге және қажетті реформа мәртебесіне қарамастан, мемлекеттік-жекеменшік әріптестік билік үшін жаңалық емес.
Қазіргі уақытта инфрақұрылымдық желілер мен құрылыстарды құру және пайдалану, қызмет көрсетуді және ұсынуды ұйымдастыру, инфрақұрылым және басқа да мемлекеттік қызметтер саласындағы мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктер қарқынды дамып, әлемде қызығушылықты арттыруда.
А.А. Родина, әлемнің көптеген елдерінде экономикалық даму мемлекеттік басқарудың жаңа нысандары мен әдістерін іздеумен сипатталады дейді. Салалық кешендерді дамытудағы жеке сектордың маңыздылығының өсуі мемлекеттің экономикадағы рөлінің жаңа тұжырымдамасын көрсетеді [9].
Қазақстандағы мемлекеттік және жеке әріптестік басты орталық ретінде өз алаңында мемлекет, бизнес және қаржылық институттарды біріктіреді.
Қазақстандағы мемлекеттік және жеке әріптестік орталығының қызметінің негізгі түрлері:
1. Мемлекеттік және жеке әріптестік саласында заңнамаларды жетілдіру.
2. Мемлекеттік және жеке әріптестік мәселелері бойынша инвесторларға ақпараттар,кеңестер беру.
3. Үкімет үшін мемлекеттік және жеке әріптестікті, бюджеттік жобаларды сараптау, бағалау.
4. Мемлекеттік және жеке сектордағы ұйымдар үшін әдістемелік және ақпараттық қолдау көрсету.
5. Мемлекеттік және жеке әріптестік жобаларының конкурстық құжаттарын дайындауды, сондай-ақ мемлекеттік және жеке әріптестік субъектілері арасындағы келіссөздерде ақпараттық қызмет көрсетуді қамтитын ақыл кеңестер беріп сүйемелдеу.
Қазақстанның барлық аймақтарында 2020 жылы 1 қаңтардан бері мемлекеттік жеке әріптестік жөнінде 1,6 трлн. тенгеге 717 шарт жасалды. Қазақстан Республикасында 2015 жылы 31 қазанда Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы заң қабылданды. Осы заңның 8-бабына сәйкес мемлекеттік және жеке әріптестік туралы жоба дегеніміз ҚР-ның бюджет заңнамасы бойынша белгілі бір шектеулі уақытта аяқталатын сипатта іске асырылатын мемлекеттік жеке әріптестікті іске асыру шараларының жиынтығы. Сондай-ақ мемлекеттік және жеке әріптестік мемлекеттік әріптеспен жеке әріптестің арасындағы қарым-қатынастың бір формасы екендігі анықталды.
Сарапшылардың көпшілігі мемлекеттік және жеке әріптестіктің дамуындағы мәселелер құқықтық қамтамасыз етілуінде деп айтады. Бірақ аталған термин көптеген нормативтік құқықтық аткілерде қолданылады. Мемлекеттік және жеке әріптестік негізінде қала үшін көптеген инфрақұрылымдық жобалар іске асыруда. Заңда мемлекеттік және жеке әріптестіктің нысандарына байланысты шектеу жоқ, тұрғызылған объектіге меншік құқығы инвесторға тиесілі. Бұл заңды құжат конкурстық құжаттарда нақты жобалардың шарттарын анықтауға көмектеседі. Сондықтан заңның бұл бөлімі үлкен көлемді жобаларға қатысты. Аталған заң актісі көп жағдайда инвестордың құқықтарына кепілдік береді, ол кәсіпкер үшін қол жетімді болады. Мемлекеттік және жеке әріптестік жобаларын аймақтық билік тарапынан қолдау мысалы: субсидиялар беру, жеке әріптестердің міндеттемелері бойынша мемлекеттік кепілдіктер, қаржыландыру, жобаларды мүліктік қамтамасыз ету іске асырылуда.
Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы ҚР-ның заңның 3-бабына сәйкес қарым-қатынасты жүзеге асырудың әдістері бойынша мемлекеттік және жеке әріптестік институционалды және контрактілік болып бөлінеді. Институционалды мемлекеттік жеке әріптестік мемлекеттік жеке әріптес компаниялармен іске асырылады. Мұндай жағдайда әріптестік контракт бойынша жүзеге асырылады. Оған концессия және мемлекеттік мүлікті сенімді басқару шарты жатады. Бірақ бұл сұрақ әзірше ашық, өйткені мемлекеттік жеке әріптестік белгілеріне сәйкес келетін басқа да шарттар жасалуы мүмкін. Біздің тәжірибемізде клиенттер тарапынан белгілі себептерге байланысты Мемлекеттік және жекешелік әріптестік заңы шеңберінде жобаларды іске асыруда инвестор өзінің инвестициялық шығындарын толық қайтарып алу мүмкіндігі болды. Бірақ басында жобаны іске асырудан түскен пайдадан үлес алуға талпынбайтын.
Мемлекеттік және жекешелік әріптестіктің екі әдісіде аталған заң бойынша және ҚР-ның Концессия туралы заңға сәйкес шарт жасауды талап етеді. Мемлекеттік және жекешелік әріптестік шарттың негіздері ретінде заңды тұлғаның құрылтай шарты болып табылады. Мысалы, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтай шарты бірдей уақытта мемлекеттік жеке әріптестіктің шарты болып саналады. Кенцессия туралы ҚР-ның заңында және Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы ҚР-ның заңына сәйкес мемлекеттік жеке әріптестік термині концессиядан ерекшелігі пайдаланғаны үшін мемлекеттің әріптестің есебінен салынған инвестицияны қайтаруда мемлекеттік және жеке өзара байланыстың ерекше жобалары.Мемлекеттік және жекешелік әріптестік туралы ҚР-ның заңының 3-бабына сәйкес концессия мемлекеттік және жеке әріптестік шарттарының бір түрі.Мемлекеттік және жеке әріптестік шарт азаматтық құқықтың құқықтық институты:оның өзі екі түрге бөлінеді. Мемлекеттік және жекешелік әріптестіктің концессиялық емес шарты және концессия шарты. Аталған шарттардың әрқайсысы дербес құқықтық институт, бұл шарттарды жасау, қарастыру және іске асыру арнайы заң актілерімен реттеледі. Бірақ атап кету керек, мемлекеттік және жеке әріптестіктің концессиялық емес шарттың артықшылығы конкурс жүргізбей-ақ, тікелей келіссөздер арқылы шартты жасау мүмкіндігі болады. Ал, концессия шартын конкурссыз жасау мүмкін емес. Мемлекеттік және жеке әріптестіктің концессиялық емес шарттың негізгі кемшілігі жобаны қаржыландыру үшін келесідей әдістердің қолданылуының мүмкін еместігі:
Жеке әріптестің сотқа жүгінбей-ақ шартты бұзуға құқығы;(Яғни, концессия шартында Қазақстанда сотқа жүгінбеседе болады).
Мемлекеттік және жеке әріптестің концессиялық емес шартында салықтық жеңілдіктерді қолдануға жол бермейді.( 10 желтоқсанда 2008 жылғы ҚР-ның Салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы заңы 116, 231, 396, 478 баптары) Аталған шарттар азаматтық құқықтық шарттар, сондықтан ҚР-ның Азаматтық кодексінің 4-бөлімінің нормаларымен реттеледі. Ешкім, сонымен бірге мемлекетте жеке инвесторды мемлекеттік жеке әріптестік шарттарына түсуге мәжбүрлей алмайды [10]. Шарт еркіндігі қағидасына қарамастан халықаралық тәжірибеде қабылданған мемлекеттік және жеке шарттарды тоқтату барысында шығынның көлеміне қатысты ҚР-ның мемлекеттік органдарымен келісімге келу қиындық тудырады.Бұл, атап айтқанда, мемлекеттік органдардыңмысалы, Мемлекеттік сараптаманың объектіні салудың болжамды шығындары туралы сыбайлас жемқорлық деп аталатын айыптауларды болдырмау үшін бұл төлемдерді кез-келген ресми тұжырымдармен байланыстыруға тырысып жатқандығымен байланысты.
ҚР-ның Үкіметі деңгейінде басымдық берілген салалар немесе мемлекттік және жеке әріптестік жобаларын іске асыру салаларында шешім қабылдағаннан кейін жеке әріптестіктерге қолайлы жағдайлар жасау үшін қосымша шаралар қабылдау қажет:
Қаржыландыру шарттарын, тарифтік саясат және жобаны іске асыру талаптарын өзгерту тәуекелдерін нивелирлеу;
Жеке әріптестіктер үшін салық жинауда жеңілдіктерді бекіту;
Коммуналдық желіге және басқа да инженерлік коммуникацияға қайтарымсыз немесе жеңілдікпен қосылу;
Потенциялды жеке әріптестіктерге қайтарымсыз негізде кеңес беру;
Жеке әріптестіктердің ұқсас жобаларды іске асыру туралы ақпараттарға еркін қол жеткізуі.
Мемлекеттік және жеке әріптестік туралы жобалар өте көп қаржылық шығындарды қажет етеді және ұзақ мерзімдік сипатта болады.
Британдық автор Майкл Геддс былай деп жазады: мемлекеттік-жеке әріптестік термині келесідей сипатталады. Біріншіден, бұл тек орта мерзімді немесе ұзақ мерзімді құқықтық қатынастар, екіншіден, бұл құқықтық қатынастар жалпы ұмтылыстарға негізделген, үшіншіден, олар бірқатар әріптестіктерді тарта алады, төртіншіден, мемлекеттік-жеке әріптестерге тәуекелдерді, табыстарды бөлуді міндетті түрде қамтиды және барлық әріптестердің шығындарын, ал бесіншіден, мұндай ынтымақтастықтың мақсаты - үнемі жақсарып отыратын негізде қоғамдық мүдделер үшін нәтижелер мен қызметтерді ұсынады [11].
Жалпы қорыта келе, елімізде мемлекеттік және жеке әріптестік 31 тамызда 1995 жылы қабылданған ҚР-ның Конституциясымен, 1994 жылғы 27 желтоқсандағы ҚР-ның Азаматтық Кодексімен, 2015 жылы 31 қазанда қабылданған Мемлекеттік және жеке әріптестік туралы заңымен, 2006 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Концессиялар туралы заңымен, 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен, 2006 жылғы 20 ақпандағы Қазақстан Республикасының Жобалық қаржыландыру және секьюритилендiру туралы заңымен, Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 7 шiлдедегі Қазақстан Республикасының "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Кодексімен және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, онда халықаралық шарттың ережелерiменде реттеледі.
1.3 Мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылының модельдері мен нысандары
Бәсекеге қабілетті нарықтық экономиканы қалыптастырудың тиімді шарты мемлекеттік билік құрылымдарымен бизнес иелерінің конструктивті өзара тығыз қарым қатынасы. Мұндай қарым қатынастың сипаты, әдістері, нысандары нарықтық қатынастардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты едәуір ерекшеленеді. Солай бола тұра, мемлекет жалпы ұлттық мүдделермен байланысты әлеуметтік қызметті орындаудан босатылмайды. Сонда бизнес қоғамдық құндылықтардың өсуінің, дамуының қайнар көзі, факторы болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz