Экономикалық дамудың негізгі факторлары
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Қорғауға
жіберілді
Басқару және іскерлік әкімшілік
кафедрасының меңгерушісі м.а.
____________Г.Сейтова
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық
экономикалық дамудың моделдерін қалыптастыру
5В051000 – Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған: Т.
Абилкасова сырттай оқу
нысанының 3 курс студенті
Ғылыми жетекші:
А.Калкабаева , аға оқытушы
Қостанай, 2017
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 3
1 Инновациялық-инвестициялық экономикалық даму модельдерінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Экономикалық дамудың мәні және оның көрсеткіштері ... ... ... .. 5
1.2 Инвестициялық – инновациялық экономикалық дамудың модельдері
және теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Әлемнің дамыған елдеріндегі экономикалық даму модельдері ... 18
2 Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының
инновациялық-инвестициялық моделін жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық моделінің
жағдайы және даму перспективалары ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Инновациялық-инвестициялық моделінде ұлттық кластерлерді
қалыптастыру және дамыту тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Инновациялық-инвестициялық моделінде венчурлық қаржыландырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
3 Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық моделін
жетілдірудің механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1Инновациялық-инвестициялық моделін жүзеге асырудың шетелдік
тәжірибесі және оны Қазақстан Республикасының
инновациялық-инвестициялық моделін қалыптастыруда қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2Инновациялық-инвестициялық моделді дамытуға бағытталған
перспективалы жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 11 қараша 2014
жылғы Қазақстан халқына Нұрлы жол - болашаққа бастар жол жолдауыда
әлемнің отыз дамыған елі қатарынан табылуды мақсат етіп қойды. Ұлт
Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев Адамзат Үшінші индустраиалды революция
табалдырығында тұр, ол өндіріс ұғымының өзін өзгертеді. Технологиялық
жаңалықтар әлемдік рыноктың құрылымы мен сұраныстарын түбірінен өзгертеді.
Біз енді бұрынғыға қарағанда тіпті өзге технологиялық ақиқаттармен өмір
сүрудеміз деп айрықша атап көрсетті. Қойылған мақсаттарды шешу үшін
әлемдік тәжірибе шеңберінде Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының
инновациялық-инвестициялық моделін қалыптастыру керек.
Қазақстан экономикасының қазіргі сатысының қысқа, бірақ нақты мерзімде
трансформациясының басты мақсаты әлемдік экономикалық жүйеден алшақтауды
күрт қысқарту болып табылады, бұл жаңа технологияларды, адами әлеуетті
пайдалануға, капиталдың шоғырлануына, инновациялық қызмет түрлеріне
сүйенеді. Инновациялық- инвестициялық моделін қалыптастыру - ел келешегінің
дамуындағы ең басты бағыттардың және міндетті шарттардың бірі. Соңғы
жылдары инновациялық және инвестициялық саясатты қалыптастыруға деген
ұмтылыс маңызды мәселеге айналды. Бизнес, ғылым мен білім және
мемлекетаралық қарым-қатынас механизмі бар ұлттық инновациялық тиімді жүйе
құрған елдерде ғана жалпы ішкі өнімнің ғылыми ауқымының аз ғана уақытта
айтарлықтай өсіміне қол жеткізуге болады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының
инновациялық-инвестициялық моделін қалыптастыру ерекшіліктерін қарастыру.
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- инновация және инновациялық жобалар түсінігінің мәні мен жіктелуін
анықтау;
- инвестицияның экономикалық категория ретіндегі мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық моделінің
жағдайы және даму перспективаларын қарастыру;
- инновациялық-инвестициялық моделінде венчурлық қаржыландырудың мәнін
анықтау;
-..инновациялық-инвестициялық моделді дамытуға бағытталған
перспективалы жобалар жетілдіру жолдарын анықтау.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері отандық және шетел
сарапшылардың, ғалымдардың еңбектері, инновация және инвестиция бойынша оқу
құралдары мен оқулықтар әдістемелік негіз болды. Жұмыста Қазақстан
Республикасының нұсқамалық және заң материалдары, периодикалық басылымдағы
баптар, анықтама басылымдар қолданылды.
Инновациялық-инвестициялық жүйесінің шетелдік тәжирибесінің дамуын
және мәселелерін бірқатар ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқан.Шет
елдік зерттеушілер Й.Шумпетер, В. Леонтьев, Г.Хоскинг және тағы басқалар
өндірістік сферадағы кәсіпкерліктің инновациялық сипатын бейнелейтін
экономикалық қатынастардың қазіргі заманғы теориясын дамытқан. Ресей
ғалымдары И.В.Липсиц, В.Д.Камаев, А.К.Корнев, А.Бутаков еңбектерінде
инновациялық-инвестициялық модельді жүзеге асыру нәтижесінде өндіріс
тиімділігін арттырудың ғылыми және тәжірибелік мәселелері кең көлемде
зерттелген. Зерттеліп отырған мәселеге отандық ғалымдар: А.Қ.Қошанов, М.Б.
Кенжегузин. А.Е. Есентугелов, О.С. Сабден және т.б. өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасындағы
инновациялық-инвестициялық моделін жүзеге қалыптастыру механизмдері.
Зерттеу субъектісі ретінде мемлекеттік органдар, Қазақстан және оның
өңірлерінде инновациялық үрдістер мен жобаларды қолдайтын кәсіпорындар мен
ұйымдар, жеке кәсіпкерлер алынды.
Дипломдық жұмыс кіріспіден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған
әдибиеттер тізімінен тұрады.
1 Инновациялық-инвестициялық экономикалық даму модельдерінің теориялық
аспектілері
1.1 Экономикалық дамудың мәні және оның көрсеткіштері
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
арналған жолдауында экономикалық және әлеуметтік саясаттың, қоғамды одан
әрі демократияландыру мен мемлекеттік басқару тиімділігін арттырудың,
мәдениет, білім беру және руханият салаларын дамытудың негізгі бағыттары
баяндалған. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын
қамтамасыз ету үшін экономиканың тұрақты дамуына қол жеткізу емес, оның
өсуін басқару – жолдаудағы жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі ретінде
қарастырылады. Қазіргі таңда ұлттық шаруашылықтың даму қарқыны экономикалық
өсу мен халықтың әл-ауқатының негізінде анықталады. Әдетте экономикалық өсу
белгілі бір уақыт аралығындағы нақты өндіріс көлемінің ұлғаюын білдіреді.
Экономикалық даму қарқыны тек қана мемлекеттің өндірістік потенциалының
деңгейіне ғана емес, сонымен қатар сыртқы экономикалық қызметіне тәуелді.
Қазақстан Республикасындағы экономиканың нақты секторын дамытуға
бағытталған жағдайдың қалыптасуы, тауар мен қызмет нарықтарындағы толық
либерализацияның қамтамасыз етілуі, негізгі капиталға салынатын
инвестициялардың өсуі және институционалдық реформалардың жүргізілуі
экономикалық өсудің қарқынды дамыуна себепші болды. Қазақстандағы
экономикалық даму айтарлықтай дәрежеде экспорт пен сауда көлемінің
ұлғаюына, яғни әлемдік нарыққа мұнай, газ, уран және әртүрлі металдарды
өткізуге негізделген. Сонымен қатар экспорт көлемінің кеңеюі нәтижесінде,
мемлекеттің төлем балансында тіркелетін капиталдың көп мөлшерде шетелге
ағылуы байқалады. Республикадағы нақты жалақы деңгейінің өсуі халықтың
нақты табысы мен тұтыну көлемінің интенсивті түрде ұлғаюы елдегі
экономикалық өсудің ерекше белгісі болып табылады. Қазіргі кезде
экономикалық өсудің төмен сапасынан және экономикаға теріс әсер етуші
тенденциялардың күшеюінен туындайтын Қазақстанның даму бағыты жайлы мәселе
туындап отыр. Экономикалық өсудің жоғары сапасы ғылыми-техникалық прогресс,
негізгі және адамдық капиталға салынытын инвестициялар мен ақпараттық
технологияларды қамтитын өсу факторларының құрылымына байланысты.
Қазақстан-2050 даму стратегиясында көрсетілгендей, Қазақстанда
экономикалық дамудың нақтылы, тұрлаулы және барған сайын арта түсетін
қарқынына қол жеткізу үшін шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді қамтамасыз ету керек
[1].
Экономика, сұраныс және бәсекелестік динамикасы басқару, сапаны
қамтамасыз ету, өнім мен қызметтің бәсекеге қабілеттілігі, ғылыми-зерттеу
және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстардың өнімділігі және өндіріс
тиімділігіне деген қалыптасқан көзқарасты қайта бағалауды талап етеді.
Қазіргі таңда экономикалық теорияда экономикалық дамудың көптеген
әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуші фактор ретінде
қарастырылады. Әдетте экономикалық даму деп, өндіргіш күштердің мерзімдік
дамуымен сипатталатын өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ
мерзімдегі өзгерістерін атайды. Американдық ғалымдар Й.Шумпетер, Л. Брю, Р.
Кемпбелл және К. Макконнелл экономикалық өсу теориясын зерттеу барысында
мынадай қорытындыға келеді: Экономикалық өсу ресурстар шектеулілігінің
мәселесін шешуді жеңілдетеді. Өндіріс көлемінің шектеулі болуының
нәтижесінде туындайтын экономикалық кедергілерді жою барысында,
экономикалық даму қоғамға жаңа кең ауқымды бағдарламаларды жүргізуге және
белгіленген экономикалық мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді [2].
Экономикалық даму саласындағы зерттеулері үшін Нобель сыйлығын
иемденген атақты экономист Саймон Кузнец өзінің Қазіргі экономикалық өсу:
қарқыны, реттеу мен құрылымы атты еңбегінде бұл ұғымның мәнін былай
анықтайды: Экономикалық өсу – тиімді технологиялар мен оларға сәйкес
келетін институционалдық және идеологиялық өзгерістер көмегімен халықтың
сан қилы қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған шаруашылықтың ұзақ
мерзімді қабілеттілігі.
А.И. Анчишкин тұжырымдасы бойынша, экономикалық даму өндірістік
ресурстардың ұлғаюы, өндіріс масштабының кеңеюі мен тікелей өндірістік емес
тұтынуға немесе өндірістік және өндірістік емес ресурстарды толықтыруға
бағытталған өнім көлемінің артуын білдіреді. Жоғарыда аталған
анықтамалардың негізінде, экономикалық дамудың негізгі белгілерін
айқындауға болады:
1. Ұлттық өнімнің тұрақты өсуі, сәйкесінше халықтың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған шаруашылықтар қабілеттілігінің өсуі;
2. Экономикалық өсудің негізі және оның қажетті шарттарының бірі болып
табылатын техникалық прогресс;
3. Жаңа технологияларды игеру барысында институционалдық және
идеологиялық өзгерістерді қолдану керек [3].
Оларды қолданбаған жағдайда, жаңа технологиялар тиімсіз болып
танылады. Нақты экономикалық дамуды талдағанда зерттеу пәні тек
экономикалық динамиканы белгілейтін факторлармен шектелмейді, оған салалық
және ұдайы өндірістік пропорциялар, экономикалық өсу процесіндегі
институционалдық құрылымдардың пропорциялары, өсу карқынын өсіру немесе
тежеудің мемлекеттік саясаты, өндірістің нақты көлемінің оның потенциалдық
көлемінен аз болуының себептері және т.б. жатады. Нақты экономикалык
двмудың мәні - экономиканың негізгі қайшылығын жаңа дәрежеде және ұдайы
өндіру болып табылады.
Экономикалық дамудың негізі мақсаты - халықтың әл-ауқатын көтеру және
ұлттық қауіпсіздікті камтамасыз ету болып табылады. Экономикалық өсу
мақсатына жету барысында халық шаруашылығының өндіріс салаларының тиімді
қызмет етуін арттыру, яғни ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін игеру
қажет.
Экономикалық өсу - белгілі мерзімде (әдетте бір жыл көлемінде)
қоғамдық өндіріс масштабында өндірілген тауарлар мен қызметтер көлемінің
өсуі.
Экономикалық даму ұзақ мерзімді құбылыс Жалпы ұлттық өнім немесе жалпы
ішкі өнім елдің экономикалық даму деңгейін сипаттайды,ал халықтың әл-
ауқатының деңгейін бағалау үшін халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ немесе
ЖІӨ көрсеткіштері қолданылады.
Экономикалық даму динамикасын сипаттау үшін макроэкономикалық деңгейде
келесідей көрсеткіштер қолданылады:
- Белгілі бір уақыт аралығындағы нақты ЖҰӨ немесе ТҰӨ көлемінің өсуі;
- Белгілі бір уақыт аралығындағы халықтың орта есеппен жан басына
шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің немесе ТҰӨ-нің өсу қарқыны [4].
Экономикалық даму динамикасын сипаттайтын бірінші әдіс көбінесе елдің
экономикалық потенциалының өсу шапшаңдығын бағалау үшін қолданылады, ал
екінші әдіс халықтың әл-ауқатының динамикасын талдағанда немесе мемлекеттер
мен олардың аймақтарындағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда пайдаланылады.
Экономикалық өсу динамикасын келесідей формуламен көрсетуге болады:
( Y=Y1-Y0 *100%
Y0
, (1)
мұндағы :Y0 - алдыңғы (базистік) жылдың нақты ЖҰӨ шамасы,
Y1 - ағымдағы жылдың нақты ЖҰӨ шамасы.
Белгілі бір уақыт аралығындағы экономикалық даму потенциалын
бағалайтын жалпы ұлттық өнімнің жылдық өсу қарқынын анықтау үшін, ағымдағы
жылдың нақты ЖҰӨ шамасынан алдыңғы жылдың нақты ЖҰӨ шамасын шегеріп,
алынған айырманы алдыңғы жылдың нақты ЖҰӨ шамасына бөліп, шыққан нәтижені
пайызбен есептеу керек.
Экономикалық дамудың қарқыны мен сапасы оның типіне тікелей тәуелді.
Осыған байланысты, өнімнің өсу шапшаңдығы мен өндіріс факторлары көлемі
өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әртүрлі болуы мүмкін. Теориялық
тұрғыдан қарастырғанда экономикалық дамудың негізгі екі типін, яғни
экстенсивтік және интенсивтік типін айқындауға болады.
Экономикалық дамудың экстенсивтік типі өндіріс факторларының көлемін
жоғарлату есебінен, яғни өндіріске қосымша еңбек, капитал мен жер
ресурстарын тартуға байланысты жүргізіледі. Экономикалық дамудың осы
типінде өндірістің нақты көлемінің өсу қарқынына мамандандырылған
жұмыскерлер санын өсіру арқылы, сонымен қатар өнеркәсіп қуатын арттыру,
яғни белгіленген құрал-жабдықтардың көлемін жоғарлату арқылы қол жеткізуге
болады.
Бұл жағдайда технологиялық мүмкіндіктер бастапқы деңгейінде
сақталынады. Нәтижесінде орта есеппен бір жұмысшы басына шаққандағы
шығарылған өнім көлемі өзгеріссіз қалады
Экономикалық дамудың экстенсивтік типі халық шаруашылығын дамыту
қарқынын жоғарлатудың тиімді жолдарының бірі болып табылады. Оның көмегімен
табиғи ресурстарды шапшаң игеруге, сонымен қатар жұмыссыздық деңгейін
қысқартуға, жұмыс күшінің жұмысбастылығын қамтамасыз етуге болады.
Экономикалық дамудың интенсивті типінде өндіріс технологиясын
жетілдіру, өндірістің негізгі факторларын жоғарлату қарастырылады. Оған
тиімді ресурстарды, жетілдірілген техниканы, прогрессивтік технологияларды,
алдыңғы қатарлы ғылым жетістіктерін пайдалану және жұмысшы күшінің
мамандандырылуын жоғарлату арқылы қол жеткізуге болады. Осы факторларды
қолдану нәтижесінде, өнім сапасының жетілдірілуі, еңбек өнімділігінің өсуі
байқалады.
Техникалық прогресс негізінде өндірістік факторлардың тиімділігін
жоғарлату экономикалық дамудың интенсивтік типінің маңызды ерекшелігі болып
табылады. Интенсификациялау халық шаруашылығы құрылымының өзгеруіне,
талапты және жоғары мамандандырылған жұмысшы күшінің дайындауына
байланысты.
Өндірістің нақты көлемінің өсу қарқынында ғылыми-техникалық прогресс
әсерінен жұмыссыздық мәселесі туындауы мүмкін. Кеңейтілген өндіріс
жағдайындағы экономикалық дамудың өте жоғары қарқынының байқалмауы өсудің
интенсивтік дамудың ерекшелігі болып табылады.
Нақты өмірде экономикалық дамудың экстенсивтік немесе интенсивтік
типтері таза күйінде болмайды. ҒТП жетістіктерін енгізу негізінде жүзеге
асырылатын, өсу факторларын сан жағынан жетілдіру қашан болмасын өндіріс
құрал-жабдықтарына және жұмысшы күшіне инвестициялар салымын жасауды талап
етеді. Жұмысшы күші мен құрал-жабдықтардың өсуі, олардың сапалық
сипаттамаларына өзгеріс енгізеді.
Экономиканың дамудың қабілеттілігі ұзақ мерзімдегі нақты өндіріс
көлемінің өсу қарқынын, өсу сапасын және оның тиімділігін арттырудың
мүмкіндіктерін анықтайтын бірқатар факторларға тәуелді.
1. Экономикалық даму факторларын сандық немесе сапалық өсу сипатына
байланысты экономикалық дамудың типтеріне сәйкес жіктейді: Экономикалық
дамудың интенсивтік факторлары:
- ғылыми-техникалық прогрестің жетілдірілуі (негізгі қорларды жаңарту
барысында жаңа техника мен технологияны игеру);
- Жұмысшы күшінің сапасын өсіру;
- Негізгі және айналмалы қорларды пайдалануды жақсарту;
- Шаруашылық қызметті ұйымдастыру арқылы оның тиімділігін арттыру.
Экономикалық дамудың экстенсивтік факторлары:
- Технологияның қазіргі деңгейінде инвестиция көлемін көбейту;
- Жұмысбасты жұмысшылар санын арттыру;
- Тұтынылатын шикізаттардың, материалдардың, отынның және басқа да
айналмалы капитал элементтерің өсуі.
2. Экономикалық дамуға әсер етуіне байланысты факторлар тікелей және
жанама болып бөледі: Тікелей факторлар - экономикалық дамудың физикалық
мүмкіндігін белгілейтін ұсыныс факторлары:
- еңбек ресурстары санының көбеюі және санасының жоғарылауы;
- негізгі капитал көлемінің өсуі және саналық құрамының жақсаруы;
- өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылыуының жетілдірілуі;
- шаруашылық айналымына тартылған өндіріс ресурстарының саны мен
сапасының өсуі.
Жанама факторлар - экономикалық дамудың мүмкіндіктерін ақиқатқа
айналдыратын сұраныс пен бөлу факторлары:
- Тұтыну, инвестициялық және мемлекеттік шығындардың өсуі;
- Экономикадығы салық жүйесінің жағдайы;
- Экономикадағы өндірістік ресурстарды қайта бөлу мумкіндігі;
- Банк-несие жүйесінің тиімділігі.
Экономикалық дамудың типтерге жіктелуіне байланысты өсудің тікелей
факторлары негізгі екі топқа, яғни экстенсивтік және интенсивтік топқа
бөлінеді ( 1 сурет)..
Экономикалық дамудың факторлары
Экстенсивтік факторлар Интенсивтік факторлар
Капиталдың өсуі Жұмыс күші саныныңҚолданатын Ресурстарды
өсуі ресурстар пайдалану
сапасының өсуі әдістерін жақсарту
Жұмыс күші Заттық капиталдың Технологияы Өндірісті және
сапасының өсуі сапасын жақсарту жетілдіру өткізуді
ұйымдастыру мен
басқаруды
жетілдіру
1 сурет – Экономикалық дамудың тікелей факторларының жіктелуі
3. Экономикалық дамудың негізгі факторларына тауарлар мен қызметтердің
нақты өндіріс көлемін сипаттайтын өндірістік факторлар, яғни еңбек,
капитал, жер, табиғи ресурстар, ғылыми-техникалық прогресс және кәсіпкерлік
қабілеттілік жатады. Экономикалық даму өзара бір-бірімен байланысты
өндірістік факторлардың қосымша шығындарын қолдану арқылы жүзеге асырылады
(1 кесте) [7].
1 кесте Экономикалық дамудың негізгі факторлары
Ресурстар мен факторлар Ресурстардың сандық Экономикалық өсу
көрсеткіштері тиімділігінің
көрсеткіштері
Табиғи ресурстар Ресурс түрлері бойынша Өнімнің материалдық
көрсеткіштер тұрғыда қамтамасыз
етілуі
Еңбек ресустары Еңбек нарығы мен жұмыскерлердің еңбек
жұмысбастылық өнімділігі, жалақымен
көрсеткіштері қамтамасыз етілу
Ғылым, жаңа Таза инвестицияға, соңғыөнім өндіру барысында
технологиялар нәтежеге жұмсалынатын жаңа технологияны
шығындар қолдану, тауарлар мен
қызметтерді алмастыру
жылдамдығы
Кәсіпкерлік қабілеттілікБілім, қабілеттілік Халықтық кәсіпкерлікке
қабілеттілігі, табыстың
өсу
Жиынтық сұраныс Бағалық өлшемдегі тұтынуФакторлардың әлеуметтік
деңгейінің көлемі бағытталуына байланысты
бөлінуі, сұраныс пен
ұсыныс арасындағы
байланыс
Адамдық капитал Білімнің қол Адамдық даму индексі,
жетерлілігі, практикалықоқыту тиімділігі,
тәжірибе, жұмыскерлердіңжұмыскерлердің білім мен
мамандандырулуы жаңа технологияларды
қабылдау қабілеті
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыра келе дамудың экстенсивті жолы өзін
сарқып бітті. Жаңа, әлі даму үстіндегі экономикалық қатынастар жағдайында
экономикалық жаңа өрлеуге жол бермей тек қайшылықтарға әкеледі. Сондықтан
объективті түрде экономикалық дамудың үлгісін ауыстырып, халық шаруашылығын
интенсивті даму жолына қою керек. Бірақ интенсивті жолдың өзі
экстенсивтіден туындағанын ұмытпау керек. Жаңа экономикалық қатынастардың
дамуына негіз құрып, экстенсивті өсу жолы бүкіл әлемнің ұлттық
шаруашылықтарының дамуына үлкен үлесін енгізді.
1.2 Инвестициялық – инновациялық экономикалық дамудың модельдері және
теориялары
Экономикалық дамудың негізгі мақсаты ұлттық шаруашылық қызметінің
жағдайы мен сапасын қолайлы өзгерту, жақсарту және жоғарылату екендігі
белгілі мәселе. Бұл үшін өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері мен сапалық
дәрежесі әлемдік деңгейлерге ұмтылуы тиіс. Ал, бұл болса халықтың әл-
ауқатын арттыру, оның табысы мен тұтынушылық деңгейін жоғарылатудың бірден-
бір кепілі болып табылады.
Кез-келген әлеуметтік-экономикалық жүйенің өміршеңдігі өндіріс және
тұтыну құрылымына, ресурстық қамтамасыздандырылуына, іс-әрекет
нәтижелілігіне байланысты. Егер мемлекеттің негізгі мақсаты халықтың әл-
ауқатының өсуіне қол жеткізу болса, экономиканы мемлекеттік реттеудің
мақсаты тиімді экономикалық өсуге жетудің алғышарттарын жасап, соның
негізінде елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейін жоғарылату болып
табылады. Экономикалық даму деп жалпы ұлттық өнім, жалпы жиынтық өнім,
ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім т.б. сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер
динамикасының өзгерістері арқылы сипатталатын ұлттық шаруашылық дамуындағы
оңды қозғалысты айтамыз.
Экономикалық даму негізінен сандық сипаттағы категория болып
табылады. Бұл категорияның сандық мәні ретінде пайыздық өлшемдегі өсу
қарқыны және жалпы ішкі өнімнің немесе ұлттық табыстың өткен жылғы
салыстырмалы көрсеткіштері алынады. Ал, экономикалық даму болса ел
экономикасын негізінен сапалық тұрғыдан сипаттап оны жан басына шаққандағы
ұлттық табыс өндірісімен анықтайды.
Экономикалық даму қарқыны ұлттық экономиканың динамикасын, оның
салалық және аумақтық құрылымдарын сараптау үшін пайдаланылады.
Экономикалық даму экономикалық факторлармен қатар экономикалық емес
факторлар әрекетінің нәтижесі болып табылады. Экономикалық емес факторларға
әскери-саяси, географиялық-климаттық, ұлттық-демографиялық, мәдени және
т.б. факторлар жатады.
Қандай болмасын экономикалық емес фактордың әсері әртүрлі болып келеді
және уақыт бойынша өзгерістерге ұшырайды. Айталық, климатқа, географияға
байланысты экономикалық емес факторлардың әсері XX-ғасырда едәуір кеміген
болса, әскери-саяси және ұлттық факторлардың әсері арта түсті. Мұндағы
экономикалық емес факторлардың әсері тек қана теріс мәнге ие болып
қоймайды, олар өндіріс тиімділігін жоғарылататын оңды әсерлер де болуы
мүмкін. Дегенмен экономикалық даму факторларын таза экономикалық және
экономикалық емес факторларға бөліп қарастыру шартты нәрсе және оның өзін
сандық жағынан ажырату оңай емес. Кез келген экономикалық даму факторы
ішінде экономикалық емес фактор жүреді және керісінше де бола береді [8].
Экономикалық жетістіктердің негізін кезінде дұрыс таңдалған стратегия
құрауы қажет. Барлық елдерге бірдей жарамды стратегия болуы мүмкін емес.
Реформаторлардың алғырлығы елдің ағымдағы ішкі, сонымен қатар сыртқы
жағдайын тап басып, дәл есептей білуінен көрінеді. Өтпелі кезеңде елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қажеттілігінің маңызы
арта түседі. Бұл кезде рыноктық экономика негіздерінің қалыптасуы аяқталып,
мемлекеттің экономикаға тікелей әсері бәсеңдей түседі де, инициатива
рыноктық заңдар мен жеке тауар өндірушілердің қолына өтеді. Экономиканы
қайта құрудың бастапқы кезеңдерін алып қарастыратын болсақ, онда тек қана
рыноктық қатынастардың жетегінде кететін мемлекеттің реттеуші қуатының
кемшін кезеңіндегі реформалар діттеген мақсаттарына жете алмады.
Жаңа индустриалды елдердің, сондай-ақ дамыған елдердің де
экономикалық өсуін сараптау қорытындысы барлығы бірдей болған жағдайда
түпкі нәтижелер нақты прогреске, экономикалық өсу қарқыны халықтың әл-
ауқатын арттыруға бағытталған кезде ғана жетуге болатындығын көрсетеді.
Осылай болғанда ғана әлеуметтік сипаттағы факторлар қалыптасып, дамиды да
экономикалық өсу мен елдің дамуына зор кері күшпен өзінің оңды әсерін
тигізетін болады.
Өткен ғасырдың елуінші жылдары экономикалық дамудың жаңа моделдері
пайда бола бастады. Оларға келесі іс-әрекеттер тән болды:
1.Ағымдағы экономикалық дамудың алдағы әсерін математикалық өрнектеу;
2.Олардың мүмкіндіктерін зерттеу;
3.Мүмкіндіктерден тиімді экономикалық даму нұсқасын таңдау;
4.Тиімді экономикалық өсу нұсқаларынан уақытты үнемдейтін және жоғары
қарқынды ұстап тұратын нұсқаларын ажыратып алу [9].
Экономикалық даму туралы зерттеулердегі осы неоклассикалық бағыт
ұсынатын моделдердің молдығына қарамастан оның сандық сараптау үшін
пайдаланатын құралы біреу ғана, ол – өндірістік функция. Экономикалық даму
моделдерін жасауда қолданылатын барлық өндірістік функциялардың негізінде
қарапайым қосфакторлы функция жатыр.
Өндірістік функция өндіріс көлемін тек қана капитал және еңбек
факторларымен байланыста қарастырады. Қосфакторлы моделді ең бірінші болып
ұсынған және өңдеуші өнеркәсіпте қолданған америкалық ғалымдар – математик
Ч.Кобб және экономист П.Дуглас (1928) болды. Олар талдап жасаған модель
экономикалық теорияда Кобб-Дуглас моделі деген атауға ие болды. Кейінірек
Кобб-Дугластың өндірістік функциясын өндіріс факторларының көбейе түскен
санын ескеретін экономикалық өсу моделдерін талдап жасауда басқа ғалымдар
да кеңінен пайдалана бастады. Айталық, өткен ғасырдың 50-жылдарының екінші
жартысында техникалық прогресс және агрегативтік өндірістік функция
тақырыбындағы мақала жариялаған америкалық экономист Р.Солоу аталған
моделді қолданған болатын. Бұл еңбекте тұңғыш рет өндіріс көлемінің
техникалық прогреске функционалдық тәуелділігі мәселесін зерттеу талабы
болды. Әртүрлі моделдерде техникалық прогресс екі қырынан ескерілуі мүмкін:
модель шеңберінде басқаруға болмайтын, яғни уақытқа тәуелді өндірістік
функция түрінде берілетін экзогендік (сыртқы) фактор және басқа
факторлардың өзгерістеріне байланысты көрінетін эндогендік (ішкі) фактор.
Макроэкономикалық жүйені сипаттау үшін Р.Солоу бірнеше теңдеулерді
пайдаланды.
Оның зерттеулері макроэкономикалық жүйелер дамуы үрдістерін сараптау
үшін едәуір мүмкіндіктер туғызып, көптеген ұқсас моделдерді талдап жасауға
түрткі болды. Толықтай алғанда экономикалық өсудің неоклассикалық моделдері
өндірістік функция аппаратына сүйене отырып экономикалық өсуге өндірістік
факторлардың әсерін бағалау үшін сандық сипаттау жүйесін анықтайды.
Егер неоклассиктер өз зерттеулерінде рыноктық экономиканың баға
механизмі ресурстарға сұраныс пен ұсыныстың, жинақтар мен инвестициялардың
тепе-теңдігін, сондай-ақ өнім шығарылымы көлемінің нақты және ықтимал
деңгейлерінің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді деген алғышарттарға сүйенген
болса, экономикалық өсу моделдерінің неокейнсиандық бағыты қарама-қарсы
алғышарттарға сүйенеді де нәтижесінде экономикалық өсуді тұрақсыз құбылыс
ретінде қарастырады. Сондықтан да олар өсуді қамтамасыз ету үрдісінде
инвестицияларға сұранысты қалыптастыру маңызды рөл атқарады деп санайды.
Неокейнсиандық типтегі моделдер қатарына Р.Харрод, Е.Домар, Н.Калдор,
Э.Хансен және т.б. моделдерін жатқызуға болады[10].
Айталық ағылшын ғалымы Р.Харродтың концепциясы толық түрінде оның
экономикалық динамика теориясы туралы еңбегінде баяндалған болатын.
Р.Харрод әрқайсысы экономикалық өсу ерекшеліктерін көрсететін динамиканың
бірқатар теңдеулерін ұсынды. Мұнда ол келесі тұжырымдарды бөліп көрсетеді:
1. Өсудің кепілді қарқыны дегеніміз тұрақты экономикалық өсу
траекториясын анықтай келе жинақ пен инвестициялар тепе-теңдігіне қол
жеткізетін жағдай болып табылады;
2. табиғи өсу қарқыны болса халық пен еңбек өнімділігі өсіміне
сәйкес келуі тиіс, яғни ол өндірістің потенциалды мүмкіндіктерімен бірдей
болады.
Өсудің кепілді қарқыны, әдетте оның табиғи қарқынымен бірдей емес.
Ал, олардың бір-бірінен алшақтауы экономикада тоқырау немесе инфляция
түріндегі ұзақ мерзімді үрдістерді туындатады. Сондықтан, тұрақты өсуді
ұстап тұру мақсатында тиімді сұранысты реттеу үшін экономикаға мемлекеттің
араласуы қажет деп есептейді.
Танымал моделдердің қатарына Е.Домардың да моделін қосуға болады. Оның
Р.Харрод моделінен айырмашылығы инвестицияның екі ұдай (қосарланған) рөлін
ескеруінде болса керек.
Е.Домардың пікірі бойынша инвестициялар жиынтық сұраныс көлеміне әсер
ету арқылы табыс келтіретін маңызды фактор бола тұрып, өндірістік
қуаттардың да артуын қамтамасыз етеді де солар арқылы рыноктық ұсынысты
көбейтеді. Осы тұжырым негізінде Е.Домар экономикалық өсу теориясының
негізгі міндеті ретінде өндірістік қуаттардың өсуі туындататын тауарлар
ұсынысы өсімін қанағаттандыру үшін төлем қабілеті бар сұранысты
қалыптастыруға мүмкіндік беретін табыстардың қажетті өсімін қамтамасыз
ететін инвестиция көлемін анықтауды ұсынады. Оның пікірі бойынша табыс
өсімі мен өнім өсімінің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін экономикалық өсу
қарқынын анықтауға болады, яғни экономикалық өсу үдерісіндегі жиынтық
сұраныс пен жиынтық ұсыныс тепе-теңдігін ұстап тұруға мүмкіндіктер бар және
олар жеткілікті. Экономикалық оқулықтарда аталған екі модель біріккен
сипатта қарастырылып Харрод-Домар моделі ретінде белгілі.
Әлем бойынша экономикалық дамудың басты факторы ретінде танылған
ғылыми-техникалық прогресс иннвация түсінігімен байланысты. Бұл ғылымды,
техниканы, экономиканы, кәсіпкерлікпен менеджментті біріктіретін жалғыз
процесс. Ол жаналықты қолдануды өзінің мақсаты етіп қойып, идеяның пайда
болып, оның коммерциялық жүзеге асуына дейін таралады.
Инновациялар - кәсіпорындардың жұмысын тоқтатпау және осы мақсатқа
жету үшін, өнімдерінің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етіп, нарық
экономикасының қатаң талаптарына қарсы тұруында маңызды роль атқарады.
Нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде инновациядан бас тартып, ескірген
өндipicтiк әдіс-тәсілдерге және өнімгe сүйеніп жұмыс жасайтын кәсіпорындар
нарықта нықтап тұра алмайды. Егер инновациялық ic-әрекеттер тоқтап қалған
жағдайда, жаңалықтарды енгізуге кететін шығындар азайып, табыс көбейеді
деген алдамшы пiкip пайда болуы мүмкін. Алайда бұл бағытта жылжыған
кәсіпорындар тез арада нарықтан ығысып шығып қалады. Статистика
көрсеткеніндей, өндіpici дамыған Батыс елдерінде кәсіпорындар мен мемлекет
инновацияның бәсекелестік үшін маңызы зор екеніне көздері жетті. Өнеркәсібі
дамыған алдыңғы қатарлы елдер әлеуметтік жалпы өнімнің 3%-ын ғылыми-зерттеу
жұмыстарына бөледі. Инновациялар айналымды жоғарылатуда шешуші роль
атқарады, бұл кәсіпорын қызметінің нәтижесін жақсартудың бірден-бір жолы.
Жаңа өнім – жаңа технология түсініктерінің өзара байланысымен әрекет
етуін зерттеу инновация дамуының кейбір маңызды заңдылықтарын, пайда болу
көздерін, әлеуметтік – экономикалық нәтижелерді құрайтын және анықтайтын
факторларын көрсету үшін кең мүмкіндіктер ашады.
Инновациялық белсенділіктің біркелкі емес концепциясы әлемнің дамыған
елдерінде, ғылыми-техникалық жетістіктердің қазіргі зерттеулерінде маңызды
орын алады. Бұл концепцияның негізгі ережелері 1930 жылы атақты экономист
И.Шумпетер, одан кейін 1970-1980 жылдары Батыс Еуропа зерттеушілері Г.
Менш, Х.Фримен, Я.Ван Дейна еңбектерінде даму тапты.
Шетелдік ғалымдар (Н. Мончев, И.Перлахи, В.Д.Хартман, Э. Мэнсфилд,
Р.Фостер, Б.Твисс, И.Шумпетер, Э.Роджерс және т.б) инновация түсінігін
зерттеу обьектісі және пәні арқылы тұжырымдайды. Мысалы, Б. Твисс:
инновацияны – идея экономикалық мазмұнға ие болатын процесс ретінде
анықтайды. Ф.Никсон: инновация – бұл нарықта жаңа және жетілдірілген
өнеркәсіптік процесстермен құрал- жабдықтардың пайда болуына әкелетін
техникалық, өндірістік және коммерциялық іс-шаралар жиынтығы деп санайды.
Б.Сантоның ойынша: инновация – бұл идеяны тәжірибеде қолдану арқылы,
өздерінің қасиеттері бойынша жетілдірілген бұйымдар, технологиялардың
жасалуына әкелетін қоғамдық техника- экономикалық процесс, және егер ол
экономикалық тиімділікке бағытталған болса, оның нарықта пайда болуы үстеме
табыс әкелуі мүмкін. Демек, инновация – қызметтің барлық спекторын, яғни
зерттеу және өңдеуден бастап маркетингке дейін қамтиды. И.Шумпетер
иннвацияны кәсіпкерлік рухпен ынталандырылған өндірістік фактордың жаңа
ғылыми – ұйымдастырушылық комбинациясы ретінде тұжырымдайды. Инновацияның
әртүрлі анықтамаларының талдауы келесідей қорытындыға әкеледі, яғни
инновацияның спецификалық мазмұны өзгерістерді құрайды, ал инновациялық
қызметтің басты функциясы болып өзгерту табылады.
Жалпы инноватика теориясының қалыптасуы - Й. Шумпетер теориясынан
басталады. 1920 жылдары Австриялық ғалым И.Шумпетер өзінің Экономикалық
өсу теориясы еңбегінде экономикалық теория ғылымдырында алғаш рет
инновация түсінігіне көңіл аударды. Оның айтуынша экономикалық тұрақтылықты
жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер рынокқа жаңа өнім әкеліп, басқа
кәсіпкерлерді бәсекеге шақырады. Әр кәсіпкер бәсекеге қабілетті болу үшін,
өз тарапынан басқа да сұранысқа ие болатын жаңа өнімдер ойлап шығаруға
мәжбүр болады.
Қазіргі кездегі мемлекеттік дамудың заманауи деңгейі өнеркәсіптік
өндірістің бәсәкеге қабілеттілігін анықтауға жаңа талаптар қоя бастады.
Өңдеуші саланы дамытатын және өндіріс саласының бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылататын, тұтыну нарығында бәсекеге қабілетті болатын өнімдерді
әрдайым енгізіп тұру қажеттілігі туындады. Бұл үрдіс – инновациялық өнім
шығару мен қызмет түрлерін ұсыну мақсатында, ғылыми ұйымдар мен өндірістік
кәсіпорындар арасында қарым-қатынасты ұйымдастыруды және болашақта
стратегиялық жоспарлауды қажет етеді.
Инновациялық даму ерекшеліктерінің негізінде оны басқа баламалардан
ажырататын базалық қағидаларын анықтап алу керек. Өндірістік саланың
инновациялық дамуының негізін қалайтын қағидаларына жататындар:
1) Өзгерістердің тұрақтылығы;
2) Өзін-өзі дамыту;
3) Мақсаттық бағдарлану[11].
Өзгерістердің тұрақтылық қағидасы өндіріс саласындағы жаңа бағыттардың
құлдырауы мен қалыптасуына ғана емес, сонымен қатар ұйымдастырушылық
экономикалық қатынастардың, материалдық-техникалық және технологиялық
базаның қалыптасуына негізделеді. Тұрақты қалыптасудың сатылы өзгерістер
механизмі саланың бәсекеге қабілеттілік деңгейін және жаңа жағдайға
бейімделуін қамтамасыз етеді.
Өзін-өзі дамыту қағидасы – инновациялардың қалыптасу механизіміне
және қоғамдық сұраныстың белсенді қарым-қатынасына сүйенеді. Инновациялар
қоғамдық сұранысты қанағаттандырудың негізі болып, прогресивті өндірісті
қалыптастырады. Инновацияларды коммерцияландыру – белгілі бір сұранысты
қанағаттандыруға және өз кезегінде жоғары деңгейлі сұранысты қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Олардың пайда болуы әлемдік және отандық нарықта
салалардың бәсекелестік басымдықтарын қамтамасыз етеді, жаңа идеяларды
іздеуге серпіліс береді. Бұл қағидаға сүйену, өнеркәсіп салаларының өзін-
өзі дамытуы мен өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Мақсаттық бағдарлану қағидасын жүзеге асыру үрдісінде өзгерістердің
тұрақтылық қағидасы мен өзін-өзі дамыту қағидасы өзара қарым-қатынас
жасайды. Тұрғындардың әл-ауқатын көтеретін, экономикалық өсу қарқынын
жоғарылататын, инновациялық дамудың критериі ретінде анықталады.
Қарастырылған қағидалар жиынтығы инновациялық даму үрдістерін жүйелі түрде
қарауды көздейді және өндіріс салаларының қызмет етуінің тиімділігін
анықтайды, сонымен қатар саланың даму бағытын анықтайды және қоғамдық
сектордағы өзгерістермен өндірістік сектордағы өзгерістерді анықтауға
мүмкіндік береді.
Салалық дамытуды басқарудың заманауи технологиясы көрсеткендей,
басқару тек қана қарым-қатынас сипаты жане басқару функциясымен ғана
анықталмайды. Яғни саланың дамуын басқару үшін, инновацияның нарық
талаптарына бейімделуін қамтамасыз ететін және инновациялық даму
стратегиясын тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін инновациялық даму
механизмдер жүйесі құрылады. Оларға: ұйымдастыру механизмі, құрастыру және
енгізу механизмі, қаржыландыру және ынталандыру механизмі, интеллектуалды
меншік және технологиялық трансфер механизмі жатады. Өнеркәсіптік саладағы
инновациялық үрдістердің дамуын зерттеу бір шетінен өнеркәсіп салаларының
басқару жүйесіндегі тиімді инновациялық механизмдерді қалыптастыру мен
жүзеге асыруға, екінші жағынан өндірістік саладағы инновациялық қызметті
белсендіруге негізделген инновациялық дамуға көшу тенденцияларын көрсетеді.
Инновациялық даму – бұл тек қана негізгі инновациялық үрдіс емес,
сонымен қатар оны жүзеге асыруға қажетті факторлар мен жағдайлар жүйесінің
дамуы.
2 суретте инновациялық даму элементтерінің құрылымдық қарым-
қатынастар сұлбасы көрсетілген. Сұлба инновациялық даму үрдісіндегі себепті
зерттеулер байланысын және өндіріс саласының дамуындағы өзгерістер
бағыттарын көрсетеді. Осыдан келе, инновациялық даму үрдісі қоғамның
экономикалық жане әлеуметтік даму үрдісіндегі ғылыми- техникалық салалардың
жүйелі интеграциясын көрсетеді [12].
2 сурет –. Инновациялық даму элементтерінің қарым-қатынас сұлбасы
Мұндай интеграция тиімді жаңалықтар ағымын тұрақтандыратын ғылыми-
техникалық салаға стимул бола алатын институттар жүйесін қалыптастырады
және бәсекелестікті күшейтумен қатар ғылымға негізделген өнімдер мен қызмет
көрсету нарығын қалыптастырады. Нәтижесінде ұлттық инновациялық жүйе
қалыптасады. Инновацияның даму концепциясы және өнеркәсіп саласындағы
инновациялық үрдісті талдау нәтижесінде ғылыми-өндірістік кешенінің
технологиялық дамуына әсер ететін факторлар анықталады. Бұл факторлар –
жеткіліктілік, әртараптылық және парапарлық қағидаларының негізінде
таңдалады. Ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығы
инновациялық дамуының маңызды факторы болып табылады.
Тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай ғылыми сиымдылығы бар салалар
дамуының сыртқы ортасын қалыптастырады. Қазіргі кезде ғылыми-өнеркәсіптік
кешенді технологиялық дамытудың бағыттары мен мінез-құлығын анықтауға
бірнеше факторлар әсер етеді. Негізгі ішкі факторларына келесілер жатады:
зияткерлік, инвестициялық және ұйымдастырушылық капитал. Аталғандардың
ішінде экономиканың инновациялық дамуын және бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың ең негізгі ішкі факторларының бірі ретінде ұйымдастырушылық
капиталдың ролі жоғарылады.
Ұйымдастырушылық капитал – бұл әлеуметтік институттар және
экономикалық қызметтер кеңістігінде қолданылатын ережелер мен нормалар
жыйынтығы. Басқа сөзбен айтсақ, ұйымдастырушылық жүйелерінде адам капиталы
қалай қолданылатынын, нарықтан түскен кез-келген ақпараттың қалай
қабылданатынын және іс-жүзінде қолданылатынын анықтайды.
Инновациялық дамудың үрдістерін зерттей келе инновациялық даму
инновациялық модельді таңдау арқылы ғана тиімді жүзеге асырылатынын
байқауға болады. Жоғарыда аталған факторлар саланың инновациялық дамуының
ерекшеліктерін және оны жүзеге асырудың тиімді моделін анықтайды.
Жаңашыл өнімдер нарығында мемлекеттік сектордың белсенді дамуы
барысында қолданылатын негізгі екі модельдің қысқаша сипаттамаларына
тоқтала кетейік.
Өндіріс салаларының инновациялық дамуының бірінші моделі инновациялық
өнімге (мемлекет атынан) тапсырыс беруші болып табылатын мемлекеттік
құрылымның кең желісінің болуын көрсетеді.
Екінші модель инновациялық өнім нарығындағы мемлекеттік сегменттердің
басым бағыттылығын көрсетеді. Мемлекеттік басымдылықтар және бағдарламалар
жүйесінің кеңдігі шеңберінде ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық
жұмыстарды мемлекет тарапынан қаржыландыруды көздейді.
Бұл модельдер мемлекеттік және нарықтық құрылымның өзара қарым-
қатынас механизмін көрсетеді [8].
Осыған байланысты өндіріс салаларын инновациялық дамытудың барлық
факторларының қарым-қатынасын ескеретін жинақталған моделін қалыптастыру
қажеттігі туындайды. Зерттеулер нәтижесінде өнеркәсіп салаларының
инновациялық дамуының жағдайын және инновациялық үрдістердің дамуындағы
мемлекеттің қатысуын ескертіп, кеңейтілген модель негізінде өндіріс
салаларының инновациялық дамуының алғы шарты ретінде даму факторларының
жиынтық моделін қалыптастыру дұрыс болып табылады. Инновациялық даму
факторларының жиынтық моделі 3-суретте көрсетілген.
3 сурет – Инновациялық даму факторларының жиынтық моделі
Зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, қазіргі таңдағы дағдарыстан кейінгі
даму барысында, елдегі инновациялық әлеуетпен инновациялық ойлауды
қалыптастыру мен дамыту үрдісіне мемлекеттің қатысу қажеттігі анықталуда.
Сондықтан, елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өз жолдауында дамудың ең тиімді бағыты,
әлемдік экономикалық қауымдастықтың барлық талаптарына сай келетін
инновациялық-инвестициялық механизм арқылы экономиканы үдемелі дамыту
екендігін атап көрсетті. Жоғарыда аталған модельдерді Қазақстан
тәжірибесінде қолдану мүмкіндігі туындайды.
1.3 Әлемнің дамыған елдеріндегі экономикалық даму модельдері
Әлемдік экономиканың дамуы бүгінгі таңда аса өзекті мәселеге айналып
отыр. Себебі, қазіргі жаһандану заманында кез-келген мемлекет халықының
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға талпынады. Осы мақсатқа жету
барысында халықаралық мамандану мен кооперацияның тереңдеуі, елдер арасында
технологиялармен алмасу арқылы инновациялық-инвестициялық жағдайын дамыту
-экономикалық өрлеудің маңызды факторына айналуда.
Дамыған елдердің интенсивті инновациялық қызметі экономикасының
дамуына тәуелді болып келеді. Қазақстанның экономикасының технологиясы
көбінесе импортты техника мен технологияға тәуелді болып барады.
Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық қызметін дамыту
үшін елдің экономикалық қызығушылығындағы отандық кәсіпорындар базасында
инновациялық өндірісті дамыту және жақсартуға бағытталған инновациялық
климат жасалуы қажет. Елдің инновациялық-инвестициялық дамуына мемлекет
араласпаса, күтіліп тұрған нәтижелерге әкелмейді, сол себепті инновациялық
және инвестициялық саясаттың іске асырылуы жеке зерттелуі мемлекеттік
бақылаудың немесе реттеудің объектісі болып қалуы керек.
Мемлекеттің инновациялық-инвестициялық саясаты форма, тәсіл және
бағыттардың жиынтығын, жаңа технология мен өнім түрлерін шығару
мақсатындағы өндіріске мемлекеттің әсер етуі, сонымен қоса осы негізде
отандық тауарларды өткізетін нарықты кеңейтуді көрсетеді. Мемлекеттік
бөлінген қаржылар мен субсидиялар мемлекеттік және мемлекеттік емес
секторларға, шын мәнінде инновациялық бағыттар немесе көп бағытты
инновацияны қамтамасыз ету үшін беріледі.
Ғылыми және техникалық зерттеулерге жағдай жасау олардың нәтижесін
қолдану бағытындағы еркін және тұтас ғылыми саясаттың жүзеге асу идеясы ең
алғаш рет АҚШ-та бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін құрылған. Ал
Еуропалық елдерде бұл процесс 10–15 жылдан кейін пайда болды. Бұрын
біріктіруші экономикалық саясат ретінде шыққан ғылыми-техникалық саясат дәл
осы уақытта ұлттық саясаттың еркін бағытына айналды. Қазір әр түрлі
деңгейдегі инновацияны басқарудың корпорацияны бөлшектеуден мемлекеттікке
дейінгі, яғни арнайы экономикалық саясатты іске асыру үшін шақырылған көп
формасы бар. Барлық саясат секілді ол әр түрлі елдерде бірдей емес, бірақ
та олар сол бір арнайы бағытқа яғни инновациялық белсенділікке ынталандыру
және ғылыми техникалық потенциалды дамытуға бағынышты [9].
Ғылымдағы лидерлікке бағытталған пайдаланушы елдердегі модельдің мәні
– ғылыми өндірістік циклдің барлық кезеңдерін қамтитын (АҚШ пен
Ұлыбритания) кең масштабты мақсатты жобаларды жүзеге асыру. Ол келесіден
тұрады: бюджет есебінен алынған ҒЗТКЖ-дың барлық нәтижелері, кез келген
отандық өндірушілерге тегін немесе белгіленген бағамен беріледі.
Бұл саясат жаңаны енгізудің басты импульсі – техника мен ғылым
деңгейінен шығады, олардың дамуы үшін ең алдымен мемлекет жауап береді.
Олар негізінен атом энергиясы, қару-жарақ, космос салаларындағы жаңа
енгізулер болатын. Бұл түрдегі инновация стратегиялары лидерлік немесе
өсіру стратегиясы деп аталады. Инновация негізінен өзінің фундаментіне,
зерттеулеріне байланысты пайда болады, ол әсіресе тәжірибе көрсетіп
отырғандай техникасы жоғары елдерде қалыптасып отыр (соңғы жылдары бұл
стратегияны Жапония қолдап отыр).
Иммитациялық модель немесе шеттен алу моделі Жапония, Оңтүстік
Кореяда қолданылады, олар лидер елдерінде құрылған инновацияны шеттен алуға
негізделеді. Бұл стратегия бастапқы инновация кезеңін өткізуге және осы
бұрыннан белгілі өнімдердің жетілуіне көмектеседі.
Инновациялық дамудың келесі түрі тасымалдау стратегиясы болып
табылады және ол кейбір елдерде: Оңтүстік Шығыс, Азия және Қытайда
қолданылады. Бұл стратегия ғылыми-техникалық қайта жұмыстарды қажет
етпейтіндіктен өте қарапайым болып табылады. Инновацияны сатып алушы ел
бұрыннан белгілі өнімді өз елінде ешқандай өзгеріссіз және жетілдірусіз
шығарады. Мысалы, инновация стратегиясын қабылдау уақытында жетістіктерге
жеткен ел – Жапония болып табылады. Жапонияның технологиялық саясаты
экономикалық өсудің негізі болып табылады. Соңғы 30 жылда Жапония 10 млрд.
долларды шетел технологиясын сатып алуға жұмсады. Жалпы лицензияның саны 52
мыңға жуықталды, және соның жартысы АҚШ-тан сатып алынған. Ғылыми
техникалық білімнің белсенді импорты Жапония үшін өндірістік дамыған
елдермен технологиялық жарылысты елеулі азайтты. Бұл жерде маңызды рольді
мемлекет атқарады, мемлекет қана капитал қысымын, технологиялық білімнің
ірі кәсіпорындар мен кіші фирмаларға таралуын қамтамасыз етеді.
Мемлекет бұл секторды мақсатты инвестиция, жеңілдік несие, салық және
амортизация нормасы көмегімен қолдайды. Инновациялық қызметті қолдаудың
дәстүрлі тәсілдерінен бөлек Жапонияның мемлекеттік органдары арнайы
әдістерді кең қолданады:
1) жеке банктер арқылы ұсынылған қаржылық қаражаттың мақсатты бөлінуі,
және олардың басым салаларға бағытталуы;
2) озық технологияны жасап шығарудағы кәсіпорындармен бірлесіп жұмыс
жасау;
3) шетелдік елдермен ғылыми-техникалық айырбасты бақылау[10].
Біздің ойымызша, мемлекеттік инновациялық саясаттың Жапониялық
иммитациялық моделінің артық жерін Қазақстан үшін пайдалануға, ұсынуға
болады. Қаншалықты жоғарғы деңгейдегі, фундаментальды зерттеулеріне
қарамастан, Қазақстан әлі де ішкі ғылыми техниканы игерген жоқ, және жаңа
жоба үшін қаржы инвестицияларының қайнар көздері жоқ. Бұл стратегия қаржы
қаражаттарын инновациялық процестің кейбір кезеңінен секіріп өту есебінен
үнемдеуге мүмкіндік береді.
Жапония фирмалары патент пен лицензияны өзгеріссіз күйде сирек
қолданатынын атап өткен жөн. Сатып алынған 90 %-ға жуық технологиялар қайта
жасалған және жақсартылған. Сондықтан, иммитациялық стратегия, өзіміздің
инновациялық мүмкіндіксіз көп бере қоймайды.
Әлемдік тәжірибе ресурстарды ғылымға салудың екі негізгі сызбасын
ұсынады: білімді өндіру, бюджетпен қаржыландырылған және алынған
нәтижелерді кең тұтынушылар тобына тегін ұсынатын ірі лабораторияларды
ұйымдастыру жолымен мемлекеттің тікелей қатысуы. Көбіне мұндай
лабораториялар денсаулық сақтау, қорғаныс, энергетика мен ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
Бірінші жағдайда мемлекет өз мойнына 20 %-дан 50 %-ға дейінгі ғылыми
шығындарды алады. Бюджет есебінен университеттегі түбегейлі ғылым,
мемлекеттік лабораторияда қорғаныс сипатындағы зерттеулер толығымен
қаржыландырылады және келісім-шарт бойынша ҒЗТКЖ-дың жеке салаларында
мынаны құрайды: АҚШ – 34 %, Франция – 22 %, Ұлыбритания- 16,5 %, Жапония -
1,2 % (Жапония экономикасы қорғаныс құрамдасының төменгі үлесімен
ерекшеленеді) [10,б.39].
Зерттейтін жобаға грант ретінде өтеусіз субсидияны ұсыну – түбегейлі
ғылымды қаржыландырудың тиімді формасы болып табылады. Көптеген елдерде
өтеусіз субсидияны шағын инновациялық бизнесті қолдау бағдарламасы бойынша
шағын инновациялық фирмалар алады.
Тікелей мемлекеттік қолдаудың келесі түрі инновациялық процесті
құқықтық реттеу болып табылады. Ғылыми жұмысшылармен инновациялардың
құқығын, ғылыми және инновациялық қызыметтің статусын заңмен бекіту қажет.
Инновациялық қызмет субъектілердің құқығын қорғау, жеке меншік сұрағы
бойынша заң актілері блогының бар болуын ұйғарады.
Инновацияны таратудың орталық жүйесі, кеңес беретін орталықтар, ғылыми-
техникалық парктер, бизнес-инкубаторлар, инновациялық қызмет субъектілеріне
көмек көрсететін әртүрлі инновациялық қорлардың инновациялық инфрақұрылымын
қалыптастыру арқылы, мемлекет инновациялық процестің дамуына қолдау
көрсетеді.
Сонымен, мемлекет тікелей және жанама инновациялық қызметті қолдау
әдістері арқылы, инновациялық процесті жүзеге асырудың жағымды жалпы
шаруашылық және әлеуметтік-саяси климатын құрады.
Сонымен қоса, инновациялық процеске тікелей әсер етуден басқа, әлемдік
тәжірибе көптеген жанама араласуларды жасап шығарды, олар салықтық,
несиелік, кедендік және амортизациялық саясатты мемлекеттік реттеу жүйесі
арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттің инновациялық саясатының жанама әдістері
инновациялық процестің өздерін ынталандыруға бағытталған. Жанама
инновациялық саясаттың кең таралған әдісі салықтық және амортизациялық
заңдылықтың либерациясы болып табылады.
Дамыған елдерде инновациялық-инвестициялық қызметті мемлекеттік
реттеудің мынадай жанама әдістері кең қолданылады: яғни, салық
жеңілдіктері, жеңілдікпен несиелеу, жеделдетілген амортизация мен
инновациялық жеңілдіктер. Атап өткен жөн, барлық мемлекеттік қолдау түрі
тек қана инновациялық процеске бағытталып қана қоймай, инновациялық
белсенділікті көтеруі керек.
Мемлекеттік қолдаудың басты түрі – салықтық ынталандыру, ол жақында
ғана пайдаланылуда. Қолдаудың бұл түрі көптеген дамушы елдермен кең
қолданылды, ол мынадай артықшылыққа ие:
- жеке сектордың автономдылығы және оның зерттеу жұмысын таңдауға
бағытталған экономикалық жауапкершілігін сақтайды;
- биліктің барлық деңгейінде аз бюрократиялық жұмысты талап етеді.
Салық жеңілдігінің екі негізгі түрі көлемдік және өсімдік болып табылады.
Жеңілдік көлемді қағидасының қызмет етуі шығынның пропорционалды мөлшеріне
жеңілдік береді. Осы жағдайда заңмен қабылданған жеңілдік пен өсімдік
жеңілдік базалық деңгеймен салыстырғанда зерттеу жұмыстарына шығынның
көбеюі бойынша анықталады.
Қай әдіс тиімдірек екендігі туралы бірдей тұжырым жасау қиынырақ.
Әрбір мемлекет өзінің ерекшелігі мен мүмкіндігін ескере отырып, ғылым мен
ғылыми зерттеулер саласында өте қолайлы саясатты қолданады. Әр түрлі
елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біздің ел үшін бюджеттік субсидия мен
салық жеңілдіктерінің оңтайлы үйлесуі, байланысуы өте тиімді болып
табылады.
Экономикадағы өзгерістер жаңа сапалы жағдайдағы инновациялық қызметтің
активизациялық маңыздылығын жоғарылатты, өндірістің ғылыми көлемді дамуының
тездетілуі, экономиканы қайта ұйымдастыруға мүмкіндік беру, елдің
инновациялық потенциалын қалыптастыру проблемасы, экономиканың өсуі үшін
қажетті фактордың болуын қамтамасыз ету жағдайы болуы керек.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Қорғауға
жіберілді
Басқару және іскерлік әкімшілік
кафедрасының меңгерушісі м.а.
____________Г.Сейтова
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық
экономикалық дамудың моделдерін қалыптастыру
5В051000 – Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған: Т.
Абилкасова сырттай оқу
нысанының 3 курс студенті
Ғылыми жетекші:
А.Калкабаева , аға оқытушы
Қостанай, 2017
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 3
1 Инновациялық-инвестициялық экономикалық даму модельдерінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Экономикалық дамудың мәні және оның көрсеткіштері ... ... ... .. 5
1.2 Инвестициялық – инновациялық экономикалық дамудың модельдері
және теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Әлемнің дамыған елдеріндегі экономикалық даму модельдері ... 18
2 Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының
инновациялық-инвестициялық моделін жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық моделінің
жағдайы және даму перспективалары ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Инновациялық-инвестициялық моделінде ұлттық кластерлерді
қалыптастыру және дамыту тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Инновациялық-инвестициялық моделінде венчурлық қаржыландырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
3 Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық моделін
жетілдірудің механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1Инновациялық-инвестициялық моделін жүзеге асырудың шетелдік
тәжірибесі және оны Қазақстан Республикасының
инновациялық-инвестициялық моделін қалыптастыруда қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2Инновациялық-инвестициялық моделді дамытуға бағытталған
перспективалы жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 11 қараша 2014
жылғы Қазақстан халқына Нұрлы жол - болашаққа бастар жол жолдауыда
әлемнің отыз дамыған елі қатарынан табылуды мақсат етіп қойды. Ұлт
Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев Адамзат Үшінші индустраиалды революция
табалдырығында тұр, ол өндіріс ұғымының өзін өзгертеді. Технологиялық
жаңалықтар әлемдік рыноктың құрылымы мен сұраныстарын түбірінен өзгертеді.
Біз енді бұрынғыға қарағанда тіпті өзге технологиялық ақиқаттармен өмір
сүрудеміз деп айрықша атап көрсетті. Қойылған мақсаттарды шешу үшін
әлемдік тәжірибе шеңберінде Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының
инновациялық-инвестициялық моделін қалыптастыру керек.
Қазақстан экономикасының қазіргі сатысының қысқа, бірақ нақты мерзімде
трансформациясының басты мақсаты әлемдік экономикалық жүйеден алшақтауды
күрт қысқарту болып табылады, бұл жаңа технологияларды, адами әлеуетті
пайдалануға, капиталдың шоғырлануына, инновациялық қызмет түрлеріне
сүйенеді. Инновациялық- инвестициялық моделін қалыптастыру - ел келешегінің
дамуындағы ең басты бағыттардың және міндетті шарттардың бірі. Соңғы
жылдары инновациялық және инвестициялық саясатты қалыптастыруға деген
ұмтылыс маңызды мәселеге айналды. Бизнес, ғылым мен білім және
мемлекетаралық қарым-қатынас механизмі бар ұлттық инновациялық тиімді жүйе
құрған елдерде ғана жалпы ішкі өнімнің ғылыми ауқымының аз ғана уақытта
айтарлықтай өсіміне қол жеткізуге болады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының
инновациялық-инвестициялық моделін қалыптастыру ерекшіліктерін қарастыру.
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- инновация және инновациялық жобалар түсінігінің мәні мен жіктелуін
анықтау;
- инвестицияның экономикалық категория ретіндегі мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық моделінің
жағдайы және даму перспективаларын қарастыру;
- инновациялық-инвестициялық моделінде венчурлық қаржыландырудың мәнін
анықтау;
-..инновациялық-инвестициялық моделді дамытуға бағытталған
перспективалы жобалар жетілдіру жолдарын анықтау.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері отандық және шетел
сарапшылардың, ғалымдардың еңбектері, инновация және инвестиция бойынша оқу
құралдары мен оқулықтар әдістемелік негіз болды. Жұмыста Қазақстан
Республикасының нұсқамалық және заң материалдары, периодикалық басылымдағы
баптар, анықтама басылымдар қолданылды.
Инновациялық-инвестициялық жүйесінің шетелдік тәжирибесінің дамуын
және мәселелерін бірқатар ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқан.Шет
елдік зерттеушілер Й.Шумпетер, В. Леонтьев, Г.Хоскинг және тағы басқалар
өндірістік сферадағы кәсіпкерліктің инновациялық сипатын бейнелейтін
экономикалық қатынастардың қазіргі заманғы теориясын дамытқан. Ресей
ғалымдары И.В.Липсиц, В.Д.Камаев, А.К.Корнев, А.Бутаков еңбектерінде
инновациялық-инвестициялық модельді жүзеге асыру нәтижесінде өндіріс
тиімділігін арттырудың ғылыми және тәжірибелік мәселелері кең көлемде
зерттелген. Зерттеліп отырған мәселеге отандық ғалымдар: А.Қ.Қошанов, М.Б.
Кенжегузин. А.Е. Есентугелов, О.С. Сабден және т.б. өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасындағы
инновациялық-инвестициялық моделін жүзеге қалыптастыру механизмдері.
Зерттеу субъектісі ретінде мемлекеттік органдар, Қазақстан және оның
өңірлерінде инновациялық үрдістер мен жобаларды қолдайтын кәсіпорындар мен
ұйымдар, жеке кәсіпкерлер алынды.
Дипломдық жұмыс кіріспіден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған
әдибиеттер тізімінен тұрады.
1 Инновациялық-инвестициялық экономикалық даму модельдерінің теориялық
аспектілері
1.1 Экономикалық дамудың мәні және оның көрсеткіштері
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
арналған жолдауында экономикалық және әлеуметтік саясаттың, қоғамды одан
әрі демократияландыру мен мемлекеттік басқару тиімділігін арттырудың,
мәдениет, білім беру және руханият салаларын дамытудың негізгі бағыттары
баяндалған. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын
қамтамасыз ету үшін экономиканың тұрақты дамуына қол жеткізу емес, оның
өсуін басқару – жолдаудағы жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі ретінде
қарастырылады. Қазіргі таңда ұлттық шаруашылықтың даму қарқыны экономикалық
өсу мен халықтың әл-ауқатының негізінде анықталады. Әдетте экономикалық өсу
белгілі бір уақыт аралығындағы нақты өндіріс көлемінің ұлғаюын білдіреді.
Экономикалық даму қарқыны тек қана мемлекеттің өндірістік потенциалының
деңгейіне ғана емес, сонымен қатар сыртқы экономикалық қызметіне тәуелді.
Қазақстан Республикасындағы экономиканың нақты секторын дамытуға
бағытталған жағдайдың қалыптасуы, тауар мен қызмет нарықтарындағы толық
либерализацияның қамтамасыз етілуі, негізгі капиталға салынатын
инвестициялардың өсуі және институционалдық реформалардың жүргізілуі
экономикалық өсудің қарқынды дамыуна себепші болды. Қазақстандағы
экономикалық даму айтарлықтай дәрежеде экспорт пен сауда көлемінің
ұлғаюына, яғни әлемдік нарыққа мұнай, газ, уран және әртүрлі металдарды
өткізуге негізделген. Сонымен қатар экспорт көлемінің кеңеюі нәтижесінде,
мемлекеттің төлем балансында тіркелетін капиталдың көп мөлшерде шетелге
ағылуы байқалады. Республикадағы нақты жалақы деңгейінің өсуі халықтың
нақты табысы мен тұтыну көлемінің интенсивті түрде ұлғаюы елдегі
экономикалық өсудің ерекше белгісі болып табылады. Қазіргі кезде
экономикалық өсудің төмен сапасынан және экономикаға теріс әсер етуші
тенденциялардың күшеюінен туындайтын Қазақстанның даму бағыты жайлы мәселе
туындап отыр. Экономикалық өсудің жоғары сапасы ғылыми-техникалық прогресс,
негізгі және адамдық капиталға салынытын инвестициялар мен ақпараттық
технологияларды қамтитын өсу факторларының құрылымына байланысты.
Қазақстан-2050 даму стратегиясында көрсетілгендей, Қазақстанда
экономикалық дамудың нақтылы, тұрлаулы және барған сайын арта түсетін
қарқынына қол жеткізу үшін шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді қамтамасыз ету керек
[1].
Экономика, сұраныс және бәсекелестік динамикасы басқару, сапаны
қамтамасыз ету, өнім мен қызметтің бәсекеге қабілеттілігі, ғылыми-зерттеу
және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстардың өнімділігі және өндіріс
тиімділігіне деген қалыптасқан көзқарасты қайта бағалауды талап етеді.
Қазіргі таңда экономикалық теорияда экономикалық дамудың көптеген
әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуші фактор ретінде
қарастырылады. Әдетте экономикалық даму деп, өндіргіш күштердің мерзімдік
дамуымен сипатталатын өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ
мерзімдегі өзгерістерін атайды. Американдық ғалымдар Й.Шумпетер, Л. Брю, Р.
Кемпбелл және К. Макконнелл экономикалық өсу теориясын зерттеу барысында
мынадай қорытындыға келеді: Экономикалық өсу ресурстар шектеулілігінің
мәселесін шешуді жеңілдетеді. Өндіріс көлемінің шектеулі болуының
нәтижесінде туындайтын экономикалық кедергілерді жою барысында,
экономикалық даму қоғамға жаңа кең ауқымды бағдарламаларды жүргізуге және
белгіленген экономикалық мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді [2].
Экономикалық даму саласындағы зерттеулері үшін Нобель сыйлығын
иемденген атақты экономист Саймон Кузнец өзінің Қазіргі экономикалық өсу:
қарқыны, реттеу мен құрылымы атты еңбегінде бұл ұғымның мәнін былай
анықтайды: Экономикалық өсу – тиімді технологиялар мен оларға сәйкес
келетін институционалдық және идеологиялық өзгерістер көмегімен халықтың
сан қилы қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған шаруашылықтың ұзақ
мерзімді қабілеттілігі.
А.И. Анчишкин тұжырымдасы бойынша, экономикалық даму өндірістік
ресурстардың ұлғаюы, өндіріс масштабының кеңеюі мен тікелей өндірістік емес
тұтынуға немесе өндірістік және өндірістік емес ресурстарды толықтыруға
бағытталған өнім көлемінің артуын білдіреді. Жоғарыда аталған
анықтамалардың негізінде, экономикалық дамудың негізгі белгілерін
айқындауға болады:
1. Ұлттық өнімнің тұрақты өсуі, сәйкесінше халықтың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған шаруашылықтар қабілеттілігінің өсуі;
2. Экономикалық өсудің негізі және оның қажетті шарттарының бірі болып
табылатын техникалық прогресс;
3. Жаңа технологияларды игеру барысында институционалдық және
идеологиялық өзгерістерді қолдану керек [3].
Оларды қолданбаған жағдайда, жаңа технологиялар тиімсіз болып
танылады. Нақты экономикалық дамуды талдағанда зерттеу пәні тек
экономикалық динамиканы белгілейтін факторлармен шектелмейді, оған салалық
және ұдайы өндірістік пропорциялар, экономикалық өсу процесіндегі
институционалдық құрылымдардың пропорциялары, өсу карқынын өсіру немесе
тежеудің мемлекеттік саясаты, өндірістің нақты көлемінің оның потенциалдық
көлемінен аз болуының себептері және т.б. жатады. Нақты экономикалык
двмудың мәні - экономиканың негізгі қайшылығын жаңа дәрежеде және ұдайы
өндіру болып табылады.
Экономикалық дамудың негізі мақсаты - халықтың әл-ауқатын көтеру және
ұлттық қауіпсіздікті камтамасыз ету болып табылады. Экономикалық өсу
мақсатына жету барысында халық шаруашылығының өндіріс салаларының тиімді
қызмет етуін арттыру, яғни ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін игеру
қажет.
Экономикалық өсу - белгілі мерзімде (әдетте бір жыл көлемінде)
қоғамдық өндіріс масштабында өндірілген тауарлар мен қызметтер көлемінің
өсуі.
Экономикалық даму ұзақ мерзімді құбылыс Жалпы ұлттық өнім немесе жалпы
ішкі өнім елдің экономикалық даму деңгейін сипаттайды,ал халықтың әл-
ауқатының деңгейін бағалау үшін халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ немесе
ЖІӨ көрсеткіштері қолданылады.
Экономикалық даму динамикасын сипаттау үшін макроэкономикалық деңгейде
келесідей көрсеткіштер қолданылады:
- Белгілі бір уақыт аралығындағы нақты ЖҰӨ немесе ТҰӨ көлемінің өсуі;
- Белгілі бір уақыт аралығындағы халықтың орта есеппен жан басына
шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің немесе ТҰӨ-нің өсу қарқыны [4].
Экономикалық даму динамикасын сипаттайтын бірінші әдіс көбінесе елдің
экономикалық потенциалының өсу шапшаңдығын бағалау үшін қолданылады, ал
екінші әдіс халықтың әл-ауқатының динамикасын талдағанда немесе мемлекеттер
мен олардың аймақтарындағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда пайдаланылады.
Экономикалық өсу динамикасын келесідей формуламен көрсетуге болады:
( Y=Y1-Y0 *100%
Y0
, (1)
мұндағы :Y0 - алдыңғы (базистік) жылдың нақты ЖҰӨ шамасы,
Y1 - ағымдағы жылдың нақты ЖҰӨ шамасы.
Белгілі бір уақыт аралығындағы экономикалық даму потенциалын
бағалайтын жалпы ұлттық өнімнің жылдық өсу қарқынын анықтау үшін, ағымдағы
жылдың нақты ЖҰӨ шамасынан алдыңғы жылдың нақты ЖҰӨ шамасын шегеріп,
алынған айырманы алдыңғы жылдың нақты ЖҰӨ шамасына бөліп, шыққан нәтижені
пайызбен есептеу керек.
Экономикалық дамудың қарқыны мен сапасы оның типіне тікелей тәуелді.
Осыған байланысты, өнімнің өсу шапшаңдығы мен өндіріс факторлары көлемі
өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әртүрлі болуы мүмкін. Теориялық
тұрғыдан қарастырғанда экономикалық дамудың негізгі екі типін, яғни
экстенсивтік және интенсивтік типін айқындауға болады.
Экономикалық дамудың экстенсивтік типі өндіріс факторларының көлемін
жоғарлату есебінен, яғни өндіріске қосымша еңбек, капитал мен жер
ресурстарын тартуға байланысты жүргізіледі. Экономикалық дамудың осы
типінде өндірістің нақты көлемінің өсу қарқынына мамандандырылған
жұмыскерлер санын өсіру арқылы, сонымен қатар өнеркәсіп қуатын арттыру,
яғни белгіленген құрал-жабдықтардың көлемін жоғарлату арқылы қол жеткізуге
болады.
Бұл жағдайда технологиялық мүмкіндіктер бастапқы деңгейінде
сақталынады. Нәтижесінде орта есеппен бір жұмысшы басына шаққандағы
шығарылған өнім көлемі өзгеріссіз қалады
Экономикалық дамудың экстенсивтік типі халық шаруашылығын дамыту
қарқынын жоғарлатудың тиімді жолдарының бірі болып табылады. Оның көмегімен
табиғи ресурстарды шапшаң игеруге, сонымен қатар жұмыссыздық деңгейін
қысқартуға, жұмыс күшінің жұмысбастылығын қамтамасыз етуге болады.
Экономикалық дамудың интенсивті типінде өндіріс технологиясын
жетілдіру, өндірістің негізгі факторларын жоғарлату қарастырылады. Оған
тиімді ресурстарды, жетілдірілген техниканы, прогрессивтік технологияларды,
алдыңғы қатарлы ғылым жетістіктерін пайдалану және жұмысшы күшінің
мамандандырылуын жоғарлату арқылы қол жеткізуге болады. Осы факторларды
қолдану нәтижесінде, өнім сапасының жетілдірілуі, еңбек өнімділігінің өсуі
байқалады.
Техникалық прогресс негізінде өндірістік факторлардың тиімділігін
жоғарлату экономикалық дамудың интенсивтік типінің маңызды ерекшелігі болып
табылады. Интенсификациялау халық шаруашылығы құрылымының өзгеруіне,
талапты және жоғары мамандандырылған жұмысшы күшінің дайындауына
байланысты.
Өндірістің нақты көлемінің өсу қарқынында ғылыми-техникалық прогресс
әсерінен жұмыссыздық мәселесі туындауы мүмкін. Кеңейтілген өндіріс
жағдайындағы экономикалық дамудың өте жоғары қарқынының байқалмауы өсудің
интенсивтік дамудың ерекшелігі болып табылады.
Нақты өмірде экономикалық дамудың экстенсивтік немесе интенсивтік
типтері таза күйінде болмайды. ҒТП жетістіктерін енгізу негізінде жүзеге
асырылатын, өсу факторларын сан жағынан жетілдіру қашан болмасын өндіріс
құрал-жабдықтарына және жұмысшы күшіне инвестициялар салымын жасауды талап
етеді. Жұмысшы күші мен құрал-жабдықтардың өсуі, олардың сапалық
сипаттамаларына өзгеріс енгізеді.
Экономиканың дамудың қабілеттілігі ұзақ мерзімдегі нақты өндіріс
көлемінің өсу қарқынын, өсу сапасын және оның тиімділігін арттырудың
мүмкіндіктерін анықтайтын бірқатар факторларға тәуелді.
1. Экономикалық даму факторларын сандық немесе сапалық өсу сипатына
байланысты экономикалық дамудың типтеріне сәйкес жіктейді: Экономикалық
дамудың интенсивтік факторлары:
- ғылыми-техникалық прогрестің жетілдірілуі (негізгі қорларды жаңарту
барысында жаңа техника мен технологияны игеру);
- Жұмысшы күшінің сапасын өсіру;
- Негізгі және айналмалы қорларды пайдалануды жақсарту;
- Шаруашылық қызметті ұйымдастыру арқылы оның тиімділігін арттыру.
Экономикалық дамудың экстенсивтік факторлары:
- Технологияның қазіргі деңгейінде инвестиция көлемін көбейту;
- Жұмысбасты жұмысшылар санын арттыру;
- Тұтынылатын шикізаттардың, материалдардың, отынның және басқа да
айналмалы капитал элементтерің өсуі.
2. Экономикалық дамуға әсер етуіне байланысты факторлар тікелей және
жанама болып бөледі: Тікелей факторлар - экономикалық дамудың физикалық
мүмкіндігін белгілейтін ұсыныс факторлары:
- еңбек ресурстары санының көбеюі және санасының жоғарылауы;
- негізгі капитал көлемінің өсуі және саналық құрамының жақсаруы;
- өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылыуының жетілдірілуі;
- шаруашылық айналымына тартылған өндіріс ресурстарының саны мен
сапасының өсуі.
Жанама факторлар - экономикалық дамудың мүмкіндіктерін ақиқатқа
айналдыратын сұраныс пен бөлу факторлары:
- Тұтыну, инвестициялық және мемлекеттік шығындардың өсуі;
- Экономикадығы салық жүйесінің жағдайы;
- Экономикадағы өндірістік ресурстарды қайта бөлу мумкіндігі;
- Банк-несие жүйесінің тиімділігі.
Экономикалық дамудың типтерге жіктелуіне байланысты өсудің тікелей
факторлары негізгі екі топқа, яғни экстенсивтік және интенсивтік топқа
бөлінеді ( 1 сурет)..
Экономикалық дамудың факторлары
Экстенсивтік факторлар Интенсивтік факторлар
Капиталдың өсуі Жұмыс күші саныныңҚолданатын Ресурстарды
өсуі ресурстар пайдалану
сапасының өсуі әдістерін жақсарту
Жұмыс күші Заттық капиталдың Технологияы Өндірісті және
сапасының өсуі сапасын жақсарту жетілдіру өткізуді
ұйымдастыру мен
басқаруды
жетілдіру
1 сурет – Экономикалық дамудың тікелей факторларының жіктелуі
3. Экономикалық дамудың негізгі факторларына тауарлар мен қызметтердің
нақты өндіріс көлемін сипаттайтын өндірістік факторлар, яғни еңбек,
капитал, жер, табиғи ресурстар, ғылыми-техникалық прогресс және кәсіпкерлік
қабілеттілік жатады. Экономикалық даму өзара бір-бірімен байланысты
өндірістік факторлардың қосымша шығындарын қолдану арқылы жүзеге асырылады
(1 кесте) [7].
1 кесте Экономикалық дамудың негізгі факторлары
Ресурстар мен факторлар Ресурстардың сандық Экономикалық өсу
көрсеткіштері тиімділігінің
көрсеткіштері
Табиғи ресурстар Ресурс түрлері бойынша Өнімнің материалдық
көрсеткіштер тұрғыда қамтамасыз
етілуі
Еңбек ресустары Еңбек нарығы мен жұмыскерлердің еңбек
жұмысбастылық өнімділігі, жалақымен
көрсеткіштері қамтамасыз етілу
Ғылым, жаңа Таза инвестицияға, соңғыөнім өндіру барысында
технологиялар нәтежеге жұмсалынатын жаңа технологияны
шығындар қолдану, тауарлар мен
қызметтерді алмастыру
жылдамдығы
Кәсіпкерлік қабілеттілікБілім, қабілеттілік Халықтық кәсіпкерлікке
қабілеттілігі, табыстың
өсу
Жиынтық сұраныс Бағалық өлшемдегі тұтынуФакторлардың әлеуметтік
деңгейінің көлемі бағытталуына байланысты
бөлінуі, сұраныс пен
ұсыныс арасындағы
байланыс
Адамдық капитал Білімнің қол Адамдық даму индексі,
жетерлілігі, практикалықоқыту тиімділігі,
тәжірибе, жұмыскерлердіңжұмыскерлердің білім мен
мамандандырулуы жаңа технологияларды
қабылдау қабілеті
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыра келе дамудың экстенсивті жолы өзін
сарқып бітті. Жаңа, әлі даму үстіндегі экономикалық қатынастар жағдайында
экономикалық жаңа өрлеуге жол бермей тек қайшылықтарға әкеледі. Сондықтан
объективті түрде экономикалық дамудың үлгісін ауыстырып, халық шаруашылығын
интенсивті даму жолына қою керек. Бірақ интенсивті жолдың өзі
экстенсивтіден туындағанын ұмытпау керек. Жаңа экономикалық қатынастардың
дамуына негіз құрып, экстенсивті өсу жолы бүкіл әлемнің ұлттық
шаруашылықтарының дамуына үлкен үлесін енгізді.
1.2 Инвестициялық – инновациялық экономикалық дамудың модельдері және
теориялары
Экономикалық дамудың негізгі мақсаты ұлттық шаруашылық қызметінің
жағдайы мен сапасын қолайлы өзгерту, жақсарту және жоғарылату екендігі
белгілі мәселе. Бұл үшін өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері мен сапалық
дәрежесі әлемдік деңгейлерге ұмтылуы тиіс. Ал, бұл болса халықтың әл-
ауқатын арттыру, оның табысы мен тұтынушылық деңгейін жоғарылатудың бірден-
бір кепілі болып табылады.
Кез-келген әлеуметтік-экономикалық жүйенің өміршеңдігі өндіріс және
тұтыну құрылымына, ресурстық қамтамасыздандырылуына, іс-әрекет
нәтижелілігіне байланысты. Егер мемлекеттің негізгі мақсаты халықтың әл-
ауқатының өсуіне қол жеткізу болса, экономиканы мемлекеттік реттеудің
мақсаты тиімді экономикалық өсуге жетудің алғышарттарын жасап, соның
негізінде елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейін жоғарылату болып
табылады. Экономикалық даму деп жалпы ұлттық өнім, жалпы жиынтық өнім,
ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім т.б. сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер
динамикасының өзгерістері арқылы сипатталатын ұлттық шаруашылық дамуындағы
оңды қозғалысты айтамыз.
Экономикалық даму негізінен сандық сипаттағы категория болып
табылады. Бұл категорияның сандық мәні ретінде пайыздық өлшемдегі өсу
қарқыны және жалпы ішкі өнімнің немесе ұлттық табыстың өткен жылғы
салыстырмалы көрсеткіштері алынады. Ал, экономикалық даму болса ел
экономикасын негізінен сапалық тұрғыдан сипаттап оны жан басына шаққандағы
ұлттық табыс өндірісімен анықтайды.
Экономикалық даму қарқыны ұлттық экономиканың динамикасын, оның
салалық және аумақтық құрылымдарын сараптау үшін пайдаланылады.
Экономикалық даму экономикалық факторлармен қатар экономикалық емес
факторлар әрекетінің нәтижесі болып табылады. Экономикалық емес факторларға
әскери-саяси, географиялық-климаттық, ұлттық-демографиялық, мәдени және
т.б. факторлар жатады.
Қандай болмасын экономикалық емес фактордың әсері әртүрлі болып келеді
және уақыт бойынша өзгерістерге ұшырайды. Айталық, климатқа, географияға
байланысты экономикалық емес факторлардың әсері XX-ғасырда едәуір кеміген
болса, әскери-саяси және ұлттық факторлардың әсері арта түсті. Мұндағы
экономикалық емес факторлардың әсері тек қана теріс мәнге ие болып
қоймайды, олар өндіріс тиімділігін жоғарылататын оңды әсерлер де болуы
мүмкін. Дегенмен экономикалық даму факторларын таза экономикалық және
экономикалық емес факторларға бөліп қарастыру шартты нәрсе және оның өзін
сандық жағынан ажырату оңай емес. Кез келген экономикалық даму факторы
ішінде экономикалық емес фактор жүреді және керісінше де бола береді [8].
Экономикалық жетістіктердің негізін кезінде дұрыс таңдалған стратегия
құрауы қажет. Барлық елдерге бірдей жарамды стратегия болуы мүмкін емес.
Реформаторлардың алғырлығы елдің ағымдағы ішкі, сонымен қатар сыртқы
жағдайын тап басып, дәл есептей білуінен көрінеді. Өтпелі кезеңде елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қажеттілігінің маңызы
арта түседі. Бұл кезде рыноктық экономика негіздерінің қалыптасуы аяқталып,
мемлекеттің экономикаға тікелей әсері бәсеңдей түседі де, инициатива
рыноктық заңдар мен жеке тауар өндірушілердің қолына өтеді. Экономиканы
қайта құрудың бастапқы кезеңдерін алып қарастыратын болсақ, онда тек қана
рыноктық қатынастардың жетегінде кететін мемлекеттің реттеуші қуатының
кемшін кезеңіндегі реформалар діттеген мақсаттарына жете алмады.
Жаңа индустриалды елдердің, сондай-ақ дамыған елдердің де
экономикалық өсуін сараптау қорытындысы барлығы бірдей болған жағдайда
түпкі нәтижелер нақты прогреске, экономикалық өсу қарқыны халықтың әл-
ауқатын арттыруға бағытталған кезде ғана жетуге болатындығын көрсетеді.
Осылай болғанда ғана әлеуметтік сипаттағы факторлар қалыптасып, дамиды да
экономикалық өсу мен елдің дамуына зор кері күшпен өзінің оңды әсерін
тигізетін болады.
Өткен ғасырдың елуінші жылдары экономикалық дамудың жаңа моделдері
пайда бола бастады. Оларға келесі іс-әрекеттер тән болды:
1.Ағымдағы экономикалық дамудың алдағы әсерін математикалық өрнектеу;
2.Олардың мүмкіндіктерін зерттеу;
3.Мүмкіндіктерден тиімді экономикалық даму нұсқасын таңдау;
4.Тиімді экономикалық өсу нұсқаларынан уақытты үнемдейтін және жоғары
қарқынды ұстап тұратын нұсқаларын ажыратып алу [9].
Экономикалық даму туралы зерттеулердегі осы неоклассикалық бағыт
ұсынатын моделдердің молдығына қарамастан оның сандық сараптау үшін
пайдаланатын құралы біреу ғана, ол – өндірістік функция. Экономикалық даму
моделдерін жасауда қолданылатын барлық өндірістік функциялардың негізінде
қарапайым қосфакторлы функция жатыр.
Өндірістік функция өндіріс көлемін тек қана капитал және еңбек
факторларымен байланыста қарастырады. Қосфакторлы моделді ең бірінші болып
ұсынған және өңдеуші өнеркәсіпте қолданған америкалық ғалымдар – математик
Ч.Кобб және экономист П.Дуглас (1928) болды. Олар талдап жасаған модель
экономикалық теорияда Кобб-Дуглас моделі деген атауға ие болды. Кейінірек
Кобб-Дугластың өндірістік функциясын өндіріс факторларының көбейе түскен
санын ескеретін экономикалық өсу моделдерін талдап жасауда басқа ғалымдар
да кеңінен пайдалана бастады. Айталық, өткен ғасырдың 50-жылдарының екінші
жартысында техникалық прогресс және агрегативтік өндірістік функция
тақырыбындағы мақала жариялаған америкалық экономист Р.Солоу аталған
моделді қолданған болатын. Бұл еңбекте тұңғыш рет өндіріс көлемінің
техникалық прогреске функционалдық тәуелділігі мәселесін зерттеу талабы
болды. Әртүрлі моделдерде техникалық прогресс екі қырынан ескерілуі мүмкін:
модель шеңберінде басқаруға болмайтын, яғни уақытқа тәуелді өндірістік
функция түрінде берілетін экзогендік (сыртқы) фактор және басқа
факторлардың өзгерістеріне байланысты көрінетін эндогендік (ішкі) фактор.
Макроэкономикалық жүйені сипаттау үшін Р.Солоу бірнеше теңдеулерді
пайдаланды.
Оның зерттеулері макроэкономикалық жүйелер дамуы үрдістерін сараптау
үшін едәуір мүмкіндіктер туғызып, көптеген ұқсас моделдерді талдап жасауға
түрткі болды. Толықтай алғанда экономикалық өсудің неоклассикалық моделдері
өндірістік функция аппаратына сүйене отырып экономикалық өсуге өндірістік
факторлардың әсерін бағалау үшін сандық сипаттау жүйесін анықтайды.
Егер неоклассиктер өз зерттеулерінде рыноктық экономиканың баға
механизмі ресурстарға сұраныс пен ұсыныстың, жинақтар мен инвестициялардың
тепе-теңдігін, сондай-ақ өнім шығарылымы көлемінің нақты және ықтимал
деңгейлерінің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді деген алғышарттарға сүйенген
болса, экономикалық өсу моделдерінің неокейнсиандық бағыты қарама-қарсы
алғышарттарға сүйенеді де нәтижесінде экономикалық өсуді тұрақсыз құбылыс
ретінде қарастырады. Сондықтан да олар өсуді қамтамасыз ету үрдісінде
инвестицияларға сұранысты қалыптастыру маңызды рөл атқарады деп санайды.
Неокейнсиандық типтегі моделдер қатарына Р.Харрод, Е.Домар, Н.Калдор,
Э.Хансен және т.б. моделдерін жатқызуға болады[10].
Айталық ағылшын ғалымы Р.Харродтың концепциясы толық түрінде оның
экономикалық динамика теориясы туралы еңбегінде баяндалған болатын.
Р.Харрод әрқайсысы экономикалық өсу ерекшеліктерін көрсететін динамиканың
бірқатар теңдеулерін ұсынды. Мұнда ол келесі тұжырымдарды бөліп көрсетеді:
1. Өсудің кепілді қарқыны дегеніміз тұрақты экономикалық өсу
траекториясын анықтай келе жинақ пен инвестициялар тепе-теңдігіне қол
жеткізетін жағдай болып табылады;
2. табиғи өсу қарқыны болса халық пен еңбек өнімділігі өсіміне
сәйкес келуі тиіс, яғни ол өндірістің потенциалды мүмкіндіктерімен бірдей
болады.
Өсудің кепілді қарқыны, әдетте оның табиғи қарқынымен бірдей емес.
Ал, олардың бір-бірінен алшақтауы экономикада тоқырау немесе инфляция
түріндегі ұзақ мерзімді үрдістерді туындатады. Сондықтан, тұрақты өсуді
ұстап тұру мақсатында тиімді сұранысты реттеу үшін экономикаға мемлекеттің
араласуы қажет деп есептейді.
Танымал моделдердің қатарына Е.Домардың да моделін қосуға болады. Оның
Р.Харрод моделінен айырмашылығы инвестицияның екі ұдай (қосарланған) рөлін
ескеруінде болса керек.
Е.Домардың пікірі бойынша инвестициялар жиынтық сұраныс көлеміне әсер
ету арқылы табыс келтіретін маңызды фактор бола тұрып, өндірістік
қуаттардың да артуын қамтамасыз етеді де солар арқылы рыноктық ұсынысты
көбейтеді. Осы тұжырым негізінде Е.Домар экономикалық өсу теориясының
негізгі міндеті ретінде өндірістік қуаттардың өсуі туындататын тауарлар
ұсынысы өсімін қанағаттандыру үшін төлем қабілеті бар сұранысты
қалыптастыруға мүмкіндік беретін табыстардың қажетті өсімін қамтамасыз
ететін инвестиция көлемін анықтауды ұсынады. Оның пікірі бойынша табыс
өсімі мен өнім өсімінің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін экономикалық өсу
қарқынын анықтауға болады, яғни экономикалық өсу үдерісіндегі жиынтық
сұраныс пен жиынтық ұсыныс тепе-теңдігін ұстап тұруға мүмкіндіктер бар және
олар жеткілікті. Экономикалық оқулықтарда аталған екі модель біріккен
сипатта қарастырылып Харрод-Домар моделі ретінде белгілі.
Әлем бойынша экономикалық дамудың басты факторы ретінде танылған
ғылыми-техникалық прогресс иннвация түсінігімен байланысты. Бұл ғылымды,
техниканы, экономиканы, кәсіпкерлікпен менеджментті біріктіретін жалғыз
процесс. Ол жаналықты қолдануды өзінің мақсаты етіп қойып, идеяның пайда
болып, оның коммерциялық жүзеге асуына дейін таралады.
Инновациялар - кәсіпорындардың жұмысын тоқтатпау және осы мақсатқа
жету үшін, өнімдерінің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етіп, нарық
экономикасының қатаң талаптарына қарсы тұруында маңызды роль атқарады.
Нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде инновациядан бас тартып, ескірген
өндipicтiк әдіс-тәсілдерге және өнімгe сүйеніп жұмыс жасайтын кәсіпорындар
нарықта нықтап тұра алмайды. Егер инновациялық ic-әрекеттер тоқтап қалған
жағдайда, жаңалықтарды енгізуге кететін шығындар азайып, табыс көбейеді
деген алдамшы пiкip пайда болуы мүмкін. Алайда бұл бағытта жылжыған
кәсіпорындар тез арада нарықтан ығысып шығып қалады. Статистика
көрсеткеніндей, өндіpici дамыған Батыс елдерінде кәсіпорындар мен мемлекет
инновацияның бәсекелестік үшін маңызы зор екеніне көздері жетті. Өнеркәсібі
дамыған алдыңғы қатарлы елдер әлеуметтік жалпы өнімнің 3%-ын ғылыми-зерттеу
жұмыстарына бөледі. Инновациялар айналымды жоғарылатуда шешуші роль
атқарады, бұл кәсіпорын қызметінің нәтижесін жақсартудың бірден-бір жолы.
Жаңа өнім – жаңа технология түсініктерінің өзара байланысымен әрекет
етуін зерттеу инновация дамуының кейбір маңызды заңдылықтарын, пайда болу
көздерін, әлеуметтік – экономикалық нәтижелерді құрайтын және анықтайтын
факторларын көрсету үшін кең мүмкіндіктер ашады.
Инновациялық белсенділіктің біркелкі емес концепциясы әлемнің дамыған
елдерінде, ғылыми-техникалық жетістіктердің қазіргі зерттеулерінде маңызды
орын алады. Бұл концепцияның негізгі ережелері 1930 жылы атақты экономист
И.Шумпетер, одан кейін 1970-1980 жылдары Батыс Еуропа зерттеушілері Г.
Менш, Х.Фримен, Я.Ван Дейна еңбектерінде даму тапты.
Шетелдік ғалымдар (Н. Мончев, И.Перлахи, В.Д.Хартман, Э. Мэнсфилд,
Р.Фостер, Б.Твисс, И.Шумпетер, Э.Роджерс және т.б) инновация түсінігін
зерттеу обьектісі және пәні арқылы тұжырымдайды. Мысалы, Б. Твисс:
инновацияны – идея экономикалық мазмұнға ие болатын процесс ретінде
анықтайды. Ф.Никсон: инновация – бұл нарықта жаңа және жетілдірілген
өнеркәсіптік процесстермен құрал- жабдықтардың пайда болуына әкелетін
техникалық, өндірістік және коммерциялық іс-шаралар жиынтығы деп санайды.
Б.Сантоның ойынша: инновация – бұл идеяны тәжірибеде қолдану арқылы,
өздерінің қасиеттері бойынша жетілдірілген бұйымдар, технологиялардың
жасалуына әкелетін қоғамдық техника- экономикалық процесс, және егер ол
экономикалық тиімділікке бағытталған болса, оның нарықта пайда болуы үстеме
табыс әкелуі мүмкін. Демек, инновация – қызметтің барлық спекторын, яғни
зерттеу және өңдеуден бастап маркетингке дейін қамтиды. И.Шумпетер
иннвацияны кәсіпкерлік рухпен ынталандырылған өндірістік фактордың жаңа
ғылыми – ұйымдастырушылық комбинациясы ретінде тұжырымдайды. Инновацияның
әртүрлі анықтамаларының талдауы келесідей қорытындыға әкеледі, яғни
инновацияның спецификалық мазмұны өзгерістерді құрайды, ал инновациялық
қызметтің басты функциясы болып өзгерту табылады.
Жалпы инноватика теориясының қалыптасуы - Й. Шумпетер теориясынан
басталады. 1920 жылдары Австриялық ғалым И.Шумпетер өзінің Экономикалық
өсу теориясы еңбегінде экономикалық теория ғылымдырында алғаш рет
инновация түсінігіне көңіл аударды. Оның айтуынша экономикалық тұрақтылықты
жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер рынокқа жаңа өнім әкеліп, басқа
кәсіпкерлерді бәсекеге шақырады. Әр кәсіпкер бәсекеге қабілетті болу үшін,
өз тарапынан басқа да сұранысқа ие болатын жаңа өнімдер ойлап шығаруға
мәжбүр болады.
Қазіргі кездегі мемлекеттік дамудың заманауи деңгейі өнеркәсіптік
өндірістің бәсәкеге қабілеттілігін анықтауға жаңа талаптар қоя бастады.
Өңдеуші саланы дамытатын және өндіріс саласының бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылататын, тұтыну нарығында бәсекеге қабілетті болатын өнімдерді
әрдайым енгізіп тұру қажеттілігі туындады. Бұл үрдіс – инновациялық өнім
шығару мен қызмет түрлерін ұсыну мақсатында, ғылыми ұйымдар мен өндірістік
кәсіпорындар арасында қарым-қатынасты ұйымдастыруды және болашақта
стратегиялық жоспарлауды қажет етеді.
Инновациялық даму ерекшеліктерінің негізінде оны басқа баламалардан
ажырататын базалық қағидаларын анықтап алу керек. Өндірістік саланың
инновациялық дамуының негізін қалайтын қағидаларына жататындар:
1) Өзгерістердің тұрақтылығы;
2) Өзін-өзі дамыту;
3) Мақсаттық бағдарлану[11].
Өзгерістердің тұрақтылық қағидасы өндіріс саласындағы жаңа бағыттардың
құлдырауы мен қалыптасуына ғана емес, сонымен қатар ұйымдастырушылық
экономикалық қатынастардың, материалдық-техникалық және технологиялық
базаның қалыптасуына негізделеді. Тұрақты қалыптасудың сатылы өзгерістер
механизмі саланың бәсекеге қабілеттілік деңгейін және жаңа жағдайға
бейімделуін қамтамасыз етеді.
Өзін-өзі дамыту қағидасы – инновациялардың қалыптасу механизіміне
және қоғамдық сұраныстың белсенді қарым-қатынасына сүйенеді. Инновациялар
қоғамдық сұранысты қанағаттандырудың негізі болып, прогресивті өндірісті
қалыптастырады. Инновацияларды коммерцияландыру – белгілі бір сұранысты
қанағаттандыруға және өз кезегінде жоғары деңгейлі сұранысты қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Олардың пайда болуы әлемдік және отандық нарықта
салалардың бәсекелестік басымдықтарын қамтамасыз етеді, жаңа идеяларды
іздеуге серпіліс береді. Бұл қағидаға сүйену, өнеркәсіп салаларының өзін-
өзі дамытуы мен өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Мақсаттық бағдарлану қағидасын жүзеге асыру үрдісінде өзгерістердің
тұрақтылық қағидасы мен өзін-өзі дамыту қағидасы өзара қарым-қатынас
жасайды. Тұрғындардың әл-ауқатын көтеретін, экономикалық өсу қарқынын
жоғарылататын, инновациялық дамудың критериі ретінде анықталады.
Қарастырылған қағидалар жиынтығы инновациялық даму үрдістерін жүйелі түрде
қарауды көздейді және өндіріс салаларының қызмет етуінің тиімділігін
анықтайды, сонымен қатар саланың даму бағытын анықтайды және қоғамдық
сектордағы өзгерістермен өндірістік сектордағы өзгерістерді анықтауға
мүмкіндік береді.
Салалық дамытуды басқарудың заманауи технологиясы көрсеткендей,
басқару тек қана қарым-қатынас сипаты жане басқару функциясымен ғана
анықталмайды. Яғни саланың дамуын басқару үшін, инновацияның нарық
талаптарына бейімделуін қамтамасыз ететін және инновациялық даму
стратегиясын тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін инновациялық даму
механизмдер жүйесі құрылады. Оларға: ұйымдастыру механизмі, құрастыру және
енгізу механизмі, қаржыландыру және ынталандыру механизмі, интеллектуалды
меншік және технологиялық трансфер механизмі жатады. Өнеркәсіптік саладағы
инновациялық үрдістердің дамуын зерттеу бір шетінен өнеркәсіп салаларының
басқару жүйесіндегі тиімді инновациялық механизмдерді қалыптастыру мен
жүзеге асыруға, екінші жағынан өндірістік саладағы инновациялық қызметті
белсендіруге негізделген инновациялық дамуға көшу тенденцияларын көрсетеді.
Инновациялық даму – бұл тек қана негізгі инновациялық үрдіс емес,
сонымен қатар оны жүзеге асыруға қажетті факторлар мен жағдайлар жүйесінің
дамуы.
2 суретте инновациялық даму элементтерінің құрылымдық қарым-
қатынастар сұлбасы көрсетілген. Сұлба инновациялық даму үрдісіндегі себепті
зерттеулер байланысын және өндіріс саласының дамуындағы өзгерістер
бағыттарын көрсетеді. Осыдан келе, инновациялық даму үрдісі қоғамның
экономикалық жане әлеуметтік даму үрдісіндегі ғылыми- техникалық салалардың
жүйелі интеграциясын көрсетеді [12].
2 сурет –. Инновациялық даму элементтерінің қарым-қатынас сұлбасы
Мұндай интеграция тиімді жаңалықтар ағымын тұрақтандыратын ғылыми-
техникалық салаға стимул бола алатын институттар жүйесін қалыптастырады
және бәсекелестікті күшейтумен қатар ғылымға негізделген өнімдер мен қызмет
көрсету нарығын қалыптастырады. Нәтижесінде ұлттық инновациялық жүйе
қалыптасады. Инновацияның даму концепциясы және өнеркәсіп саласындағы
инновациялық үрдісті талдау нәтижесінде ғылыми-өндірістік кешенінің
технологиялық дамуына әсер ететін факторлар анықталады. Бұл факторлар –
жеткіліктілік, әртараптылық және парапарлық қағидаларының негізінде
таңдалады. Ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығы
инновациялық дамуының маңызды факторы болып табылады.
Тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай ғылыми сиымдылығы бар салалар
дамуының сыртқы ортасын қалыптастырады. Қазіргі кезде ғылыми-өнеркәсіптік
кешенді технологиялық дамытудың бағыттары мен мінез-құлығын анықтауға
бірнеше факторлар әсер етеді. Негізгі ішкі факторларына келесілер жатады:
зияткерлік, инвестициялық және ұйымдастырушылық капитал. Аталғандардың
ішінде экономиканың инновациялық дамуын және бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың ең негізгі ішкі факторларының бірі ретінде ұйымдастырушылық
капиталдың ролі жоғарылады.
Ұйымдастырушылық капитал – бұл әлеуметтік институттар және
экономикалық қызметтер кеңістігінде қолданылатын ережелер мен нормалар
жыйынтығы. Басқа сөзбен айтсақ, ұйымдастырушылық жүйелерінде адам капиталы
қалай қолданылатынын, нарықтан түскен кез-келген ақпараттың қалай
қабылданатынын және іс-жүзінде қолданылатынын анықтайды.
Инновациялық дамудың үрдістерін зерттей келе инновациялық даму
инновациялық модельді таңдау арқылы ғана тиімді жүзеге асырылатынын
байқауға болады. Жоғарыда аталған факторлар саланың инновациялық дамуының
ерекшеліктерін және оны жүзеге асырудың тиімді моделін анықтайды.
Жаңашыл өнімдер нарығында мемлекеттік сектордың белсенді дамуы
барысында қолданылатын негізгі екі модельдің қысқаша сипаттамаларына
тоқтала кетейік.
Өндіріс салаларының инновациялық дамуының бірінші моделі инновациялық
өнімге (мемлекет атынан) тапсырыс беруші болып табылатын мемлекеттік
құрылымның кең желісінің болуын көрсетеді.
Екінші модель инновациялық өнім нарығындағы мемлекеттік сегменттердің
басым бағыттылығын көрсетеді. Мемлекеттік басымдылықтар және бағдарламалар
жүйесінің кеңдігі шеңберінде ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық
жұмыстарды мемлекет тарапынан қаржыландыруды көздейді.
Бұл модельдер мемлекеттік және нарықтық құрылымның өзара қарым-
қатынас механизмін көрсетеді [8].
Осыған байланысты өндіріс салаларын инновациялық дамытудың барлық
факторларының қарым-қатынасын ескеретін жинақталған моделін қалыптастыру
қажеттігі туындайды. Зерттеулер нәтижесінде өнеркәсіп салаларының
инновациялық дамуының жағдайын және инновациялық үрдістердің дамуындағы
мемлекеттің қатысуын ескертіп, кеңейтілген модель негізінде өндіріс
салаларының инновациялық дамуының алғы шарты ретінде даму факторларының
жиынтық моделін қалыптастыру дұрыс болып табылады. Инновациялық даму
факторларының жиынтық моделі 3-суретте көрсетілген.
3 сурет – Инновациялық даму факторларының жиынтық моделі
Зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, қазіргі таңдағы дағдарыстан кейінгі
даму барысында, елдегі инновациялық әлеуетпен инновациялық ойлауды
қалыптастыру мен дамыту үрдісіне мемлекеттің қатысу қажеттігі анықталуда.
Сондықтан, елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өз жолдауында дамудың ең тиімді бағыты,
әлемдік экономикалық қауымдастықтың барлық талаптарына сай келетін
инновациялық-инвестициялық механизм арқылы экономиканы үдемелі дамыту
екендігін атап көрсетті. Жоғарыда аталған модельдерді Қазақстан
тәжірибесінде қолдану мүмкіндігі туындайды.
1.3 Әлемнің дамыған елдеріндегі экономикалық даму модельдері
Әлемдік экономиканың дамуы бүгінгі таңда аса өзекті мәселеге айналып
отыр. Себебі, қазіргі жаһандану заманында кез-келген мемлекет халықының
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға талпынады. Осы мақсатқа жету
барысында халықаралық мамандану мен кооперацияның тереңдеуі, елдер арасында
технологиялармен алмасу арқылы инновациялық-инвестициялық жағдайын дамыту
-экономикалық өрлеудің маңызды факторына айналуда.
Дамыған елдердің интенсивті инновациялық қызметі экономикасының
дамуына тәуелді болып келеді. Қазақстанның экономикасының технологиясы
көбінесе импортты техника мен технологияға тәуелді болып барады.
Қазақстан Республикасының инновациялық-инвестициялық қызметін дамыту
үшін елдің экономикалық қызығушылығындағы отандық кәсіпорындар базасында
инновациялық өндірісті дамыту және жақсартуға бағытталған инновациялық
климат жасалуы қажет. Елдің инновациялық-инвестициялық дамуына мемлекет
араласпаса, күтіліп тұрған нәтижелерге әкелмейді, сол себепті инновациялық
және инвестициялық саясаттың іске асырылуы жеке зерттелуі мемлекеттік
бақылаудың немесе реттеудің объектісі болып қалуы керек.
Мемлекеттің инновациялық-инвестициялық саясаты форма, тәсіл және
бағыттардың жиынтығын, жаңа технология мен өнім түрлерін шығару
мақсатындағы өндіріске мемлекеттің әсер етуі, сонымен қоса осы негізде
отандық тауарларды өткізетін нарықты кеңейтуді көрсетеді. Мемлекеттік
бөлінген қаржылар мен субсидиялар мемлекеттік және мемлекеттік емес
секторларға, шын мәнінде инновациялық бағыттар немесе көп бағытты
инновацияны қамтамасыз ету үшін беріледі.
Ғылыми және техникалық зерттеулерге жағдай жасау олардың нәтижесін
қолдану бағытындағы еркін және тұтас ғылыми саясаттың жүзеге асу идеясы ең
алғаш рет АҚШ-та бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін құрылған. Ал
Еуропалық елдерде бұл процесс 10–15 жылдан кейін пайда болды. Бұрын
біріктіруші экономикалық саясат ретінде шыққан ғылыми-техникалық саясат дәл
осы уақытта ұлттық саясаттың еркін бағытына айналды. Қазір әр түрлі
деңгейдегі инновацияны басқарудың корпорацияны бөлшектеуден мемлекеттікке
дейінгі, яғни арнайы экономикалық саясатты іске асыру үшін шақырылған көп
формасы бар. Барлық саясат секілді ол әр түрлі елдерде бірдей емес, бірақ
та олар сол бір арнайы бағытқа яғни инновациялық белсенділікке ынталандыру
және ғылыми техникалық потенциалды дамытуға бағынышты [9].
Ғылымдағы лидерлікке бағытталған пайдаланушы елдердегі модельдің мәні
– ғылыми өндірістік циклдің барлық кезеңдерін қамтитын (АҚШ пен
Ұлыбритания) кең масштабты мақсатты жобаларды жүзеге асыру. Ол келесіден
тұрады: бюджет есебінен алынған ҒЗТКЖ-дың барлық нәтижелері, кез келген
отандық өндірушілерге тегін немесе белгіленген бағамен беріледі.
Бұл саясат жаңаны енгізудің басты импульсі – техника мен ғылым
деңгейінен шығады, олардың дамуы үшін ең алдымен мемлекет жауап береді.
Олар негізінен атом энергиясы, қару-жарақ, космос салаларындағы жаңа
енгізулер болатын. Бұл түрдегі инновация стратегиялары лидерлік немесе
өсіру стратегиясы деп аталады. Инновация негізінен өзінің фундаментіне,
зерттеулеріне байланысты пайда болады, ол әсіресе тәжірибе көрсетіп
отырғандай техникасы жоғары елдерде қалыптасып отыр (соңғы жылдары бұл
стратегияны Жапония қолдап отыр).
Иммитациялық модель немесе шеттен алу моделі Жапония, Оңтүстік
Кореяда қолданылады, олар лидер елдерінде құрылған инновацияны шеттен алуға
негізделеді. Бұл стратегия бастапқы инновация кезеңін өткізуге және осы
бұрыннан белгілі өнімдердің жетілуіне көмектеседі.
Инновациялық дамудың келесі түрі тасымалдау стратегиясы болып
табылады және ол кейбір елдерде: Оңтүстік Шығыс, Азия және Қытайда
қолданылады. Бұл стратегия ғылыми-техникалық қайта жұмыстарды қажет
етпейтіндіктен өте қарапайым болып табылады. Инновацияны сатып алушы ел
бұрыннан белгілі өнімді өз елінде ешқандай өзгеріссіз және жетілдірусіз
шығарады. Мысалы, инновация стратегиясын қабылдау уақытында жетістіктерге
жеткен ел – Жапония болып табылады. Жапонияның технологиялық саясаты
экономикалық өсудің негізі болып табылады. Соңғы 30 жылда Жапония 10 млрд.
долларды шетел технологиясын сатып алуға жұмсады. Жалпы лицензияның саны 52
мыңға жуықталды, және соның жартысы АҚШ-тан сатып алынған. Ғылыми
техникалық білімнің белсенді импорты Жапония үшін өндірістік дамыған
елдермен технологиялық жарылысты елеулі азайтты. Бұл жерде маңызды рольді
мемлекет атқарады, мемлекет қана капитал қысымын, технологиялық білімнің
ірі кәсіпорындар мен кіші фирмаларға таралуын қамтамасыз етеді.
Мемлекет бұл секторды мақсатты инвестиция, жеңілдік несие, салық және
амортизация нормасы көмегімен қолдайды. Инновациялық қызметті қолдаудың
дәстүрлі тәсілдерінен бөлек Жапонияның мемлекеттік органдары арнайы
әдістерді кең қолданады:
1) жеке банктер арқылы ұсынылған қаржылық қаражаттың мақсатты бөлінуі,
және олардың басым салаларға бағытталуы;
2) озық технологияны жасап шығарудағы кәсіпорындармен бірлесіп жұмыс
жасау;
3) шетелдік елдермен ғылыми-техникалық айырбасты бақылау[10].
Біздің ойымызша, мемлекеттік инновациялық саясаттың Жапониялық
иммитациялық моделінің артық жерін Қазақстан үшін пайдалануға, ұсынуға
болады. Қаншалықты жоғарғы деңгейдегі, фундаментальды зерттеулеріне
қарамастан, Қазақстан әлі де ішкі ғылыми техниканы игерген жоқ, және жаңа
жоба үшін қаржы инвестицияларының қайнар көздері жоқ. Бұл стратегия қаржы
қаражаттарын инновациялық процестің кейбір кезеңінен секіріп өту есебінен
үнемдеуге мүмкіндік береді.
Жапония фирмалары патент пен лицензияны өзгеріссіз күйде сирек
қолданатынын атап өткен жөн. Сатып алынған 90 %-ға жуық технологиялар қайта
жасалған және жақсартылған. Сондықтан, иммитациялық стратегия, өзіміздің
инновациялық мүмкіндіксіз көп бере қоймайды.
Әлемдік тәжірибе ресурстарды ғылымға салудың екі негізгі сызбасын
ұсынады: білімді өндіру, бюджетпен қаржыландырылған және алынған
нәтижелерді кең тұтынушылар тобына тегін ұсынатын ірі лабораторияларды
ұйымдастыру жолымен мемлекеттің тікелей қатысуы. Көбіне мұндай
лабораториялар денсаулық сақтау, қорғаныс, энергетика мен ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
Бірінші жағдайда мемлекет өз мойнына 20 %-дан 50 %-ға дейінгі ғылыми
шығындарды алады. Бюджет есебінен университеттегі түбегейлі ғылым,
мемлекеттік лабораторияда қорғаныс сипатындағы зерттеулер толығымен
қаржыландырылады және келісім-шарт бойынша ҒЗТКЖ-дың жеке салаларында
мынаны құрайды: АҚШ – 34 %, Франция – 22 %, Ұлыбритания- 16,5 %, Жапония -
1,2 % (Жапония экономикасы қорғаныс құрамдасының төменгі үлесімен
ерекшеленеді) [10,б.39].
Зерттейтін жобаға грант ретінде өтеусіз субсидияны ұсыну – түбегейлі
ғылымды қаржыландырудың тиімді формасы болып табылады. Көптеген елдерде
өтеусіз субсидияны шағын инновациялық бизнесті қолдау бағдарламасы бойынша
шағын инновациялық фирмалар алады.
Тікелей мемлекеттік қолдаудың келесі түрі инновациялық процесті
құқықтық реттеу болып табылады. Ғылыми жұмысшылармен инновациялардың
құқығын, ғылыми және инновациялық қызыметтің статусын заңмен бекіту қажет.
Инновациялық қызмет субъектілердің құқығын қорғау, жеке меншік сұрағы
бойынша заң актілері блогының бар болуын ұйғарады.
Инновацияны таратудың орталық жүйесі, кеңес беретін орталықтар, ғылыми-
техникалық парктер, бизнес-инкубаторлар, инновациялық қызмет субъектілеріне
көмек көрсететін әртүрлі инновациялық қорлардың инновациялық инфрақұрылымын
қалыптастыру арқылы, мемлекет инновациялық процестің дамуына қолдау
көрсетеді.
Сонымен, мемлекет тікелей және жанама инновациялық қызметті қолдау
әдістері арқылы, инновациялық процесті жүзеге асырудың жағымды жалпы
шаруашылық және әлеуметтік-саяси климатын құрады.
Сонымен қоса, инновациялық процеске тікелей әсер етуден басқа, әлемдік
тәжірибе көптеген жанама араласуларды жасап шығарды, олар салықтық,
несиелік, кедендік және амортизациялық саясатты мемлекеттік реттеу жүйесі
арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттің инновациялық саясатының жанама әдістері
инновациялық процестің өздерін ынталандыруға бағытталған. Жанама
инновациялық саясаттың кең таралған әдісі салықтық және амортизациялық
заңдылықтың либерациясы болып табылады.
Дамыған елдерде инновациялық-инвестициялық қызметті мемлекеттік
реттеудің мынадай жанама әдістері кең қолданылады: яғни, салық
жеңілдіктері, жеңілдікпен несиелеу, жеделдетілген амортизация мен
инновациялық жеңілдіктер. Атап өткен жөн, барлық мемлекеттік қолдау түрі
тек қана инновациялық процеске бағытталып қана қоймай, инновациялық
белсенділікті көтеруі керек.
Мемлекеттік қолдаудың басты түрі – салықтық ынталандыру, ол жақында
ғана пайдаланылуда. Қолдаудың бұл түрі көптеген дамушы елдермен кең
қолданылды, ол мынадай артықшылыққа ие:
- жеке сектордың автономдылығы және оның зерттеу жұмысын таңдауға
бағытталған экономикалық жауапкершілігін сақтайды;
- биліктің барлық деңгейінде аз бюрократиялық жұмысты талап етеді.
Салық жеңілдігінің екі негізгі түрі көлемдік және өсімдік болып табылады.
Жеңілдік көлемді қағидасының қызмет етуі шығынның пропорционалды мөлшеріне
жеңілдік береді. Осы жағдайда заңмен қабылданған жеңілдік пен өсімдік
жеңілдік базалық деңгеймен салыстырғанда зерттеу жұмыстарына шығынның
көбеюі бойынша анықталады.
Қай әдіс тиімдірек екендігі туралы бірдей тұжырым жасау қиынырақ.
Әрбір мемлекет өзінің ерекшелігі мен мүмкіндігін ескере отырып, ғылым мен
ғылыми зерттеулер саласында өте қолайлы саясатты қолданады. Әр түрлі
елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біздің ел үшін бюджеттік субсидия мен
салық жеңілдіктерінің оңтайлы үйлесуі, байланысуы өте тиімді болып
табылады.
Экономикадағы өзгерістер жаңа сапалы жағдайдағы инновациялық қызметтің
активизациялық маңыздылығын жоғарылатты, өндірістің ғылыми көлемді дамуының
тездетілуі, экономиканы қайта ұйымдастыруға мүмкіндік беру, елдің
инновациялық потенциалын қалыптастыру проблемасы, экономиканың өсуі үшін
қажетті фактордың болуын қамтамасыз ету жағдайы болуы керек.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz