Қазақ халқының батырларының ерлігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Университеті
Тарих факультеті

Археология, этнология және Отан
тарихы кафедрасы

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ батырлары

Орындаған: Казкенова.Н.К
Қабылдаған: Шагирбаева Б.К.

Қарағанды 2021 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау.Қазақ батырлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Қазақ батырларының наным-сенімдері мен этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Қазақ халқының батырларының ерлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...10
ІІ-тарау.Қазақ батырларының тарихта қалдырған іздері ... ... ... ... ... ... 15
2.1.Қазақ батырлары туралы деректерде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2.Қазақ батырларының ел алдындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі:"Батыр" сөзі қазақ фольклорында және тұрмысында кең таралған, ал олар туралы аңыздарда бүкіл қазақ халық эпосы жазылған. "Батырлық" әлеуметтік институтының пайда болуы, ең алдымен, адамның ерлік, батылдық, батылдық сияқты жеке қасиеттерімен байланысты. Айта кету керек, "батыр", "бахидур", "багатур" сөздерінің өзі түркі-моңғол тектес, ал XIV ғасырда бұл сөз орыс тілінен енген.
Зерттеу деңгейі:Батыр-тек батыр атағы ғана емес, сонымен қатар кәсіби әскери адамдар санатын білдіреді.
Сондықтан қазақ даласында "батыр" сөзінің кең қолданылуы көбінесе қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихындағы соғыстардың үлкен маңыздылығымен түсіндіріледі. Көбінесе адамдар тәуелсіздікті қорғауға, шекараны қорғауға қару-жарақпен мәжбүр болды. Осы оқиғаларды еске алу, ата-бабалардың қалай батыл және батыл соғысқаны адамдарды жаңа эпикалық шығармаларды жасауға шабыттандырды. Қазақ батырлық эпосында халық қорғаушылары жау шапқыншылығын ерлікпен көрсетеді. Осылайша, Алпамыс батыр өз Отанын күйреткен қалмақ ханымен соғысады, ал Қамбар батыр кедейлерді тұтқыннан босатады. Ең танымал эпикалық шығармалар-"Қобыланды батыр", "Ер Тарғын", "Алпамыс", "Қамбар батыр" және тағы басқалар.
Бұл жұмыстың мақсаты: Қазақ батырлары туралы зерттеу
Зерттеу міндеттері:
1.Қазақ батырларының наным-сенімдері мен этикасы
2.Қазақ халқының батырларының ерлігі
3.Қазақ батырларының тарихта қалдырған іздері
4.Қазақ батырлары туралы деректерде
5.Қазақ батырларының ел алдындағы орны
Зерттеу пәні:Қазақ батырлары
Зерттеу нысаны: Қазақ халқының батырларының ерлігі жайлы.
Зерттеудің деректік негізі:Ел тағдырын өз тағдырынан биік қойған, ұлтының тұтастығын, жерінің бүтіндігін мұрат еткен қазақ батырлары қазақ тарихының әр белесінде тұлғалық деңгейге көтеріліп отырған. Яғни олар ұлттық тұлға болған.Осы ұлттық тұлға биігіне кімдер көтеріле алған? Осы биік азаматтық мәртебеге, халықтық бағаға кімдер лайықты болған? Және қандай істері арқылы осындай дәрежеге жеткен?
Зерттеудің әдіснама негізі:Ең алдымен ұлттық тұлға деген ұғым - тарихи өлшем. Яғни тарихи тұрғыдан ұлт үшін, халық үшін орасан маңызы зор, тарихи мәні терең іс-әрекетке барған, немесе аса жауапты тарихи сәттерде халық тағдырында айрықша орны болған адамға халықтың өзі осындай ұлттық, тұлғалық деңгейге көтеретін бағаны беріп отырған. Міне қазақ тарихының әрбір белесінде осындай орасан зор халықтық мәні бар тарихи оқиғаларға араласқан, немесе осы тарихи оқиғаларды басқарған, ұйымдастырушы болған, немесе асқан ерлік көрсеткен азаматтар - халық батырлары атанған. Ұлттың тұлғалары атанған. Қазақ ұлтының бағына, тағдырына орай Тарих-ана әр ғасырда жаужүрек, батыр ұлдары мен қыздарын мол жаратқан. Ұлт содан аман қалған.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері:Қазақ жерінің бір сүйемі де осылардың арқасында жаудың қолында кетпеді. Осылайша, ол шеті мен бұл шетіне құс қанаты талатын казіргі кең байтақ өлкемізді, құтты қоныс, ата мекенімізді ұлы жорықтарда батыр бабаларымыз білегінің күшімен, найзасының ұшымен қорғай жүріп бізге аманаттап қалдырды. Осы еңбегі үшін халық биікке көтерген, ардақтап, аттарын аңызға айналдырған батырлардың ішінде, әсіресе, Абылай ханның бас қолбасшылары саналған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай бір төбе болса, тағы да осылардың қатарында бір шоғыр қазақ батырларының: Қарасай мен Ағынтай, Саңырық пен Тайлақ, Өтеген мен Сұраншы, Сеңкібай мен Шойбек, Малайсары мен Райымбек, Бөлек пен Сатай, Жәнібек пен Тілеуке, Қылышбек пен Естенбек, Есенқұл мен Сыпатай сынды ақберендердің есімдері де айрықша жарқырап көрінеді.
Зерттеудің аумақтық шеңбері:Сондықтан осы аттары аталған айтулы батырлардың ел тағдырындағы тарихи орны мен олар жасаған ерлік жорықтарының мәні мен маңызы да бірнеше ғасырлар бойында ел жадынан бір сәтке де ұмыт қалған емес. Жалпы осы аттары аталған батырлардың болсын, немесе әр ғасырда өмір сүріп, әртүрлі тағдыр кешкен басқа да сандаған ұлттық деңгейдегі тұлғалардың қай-қайсысын алсаңыз да олардың тұлғасын алдымен халық ішінен шыққан өнер иелері көркем сомдауға, әдебиет тілінде жырға қосуға ұмтылған. Оның ішінде әсіресе халық ауыз әдебиетінің, яғни фольклордың үлесі дара көрінеді.
Қазақ батырларының бейнесі сонымен бірге жазба әдебиетімізде де, әсіресе прозалық туындыларымызда көбірек сомдалды. ХХ ғасыр әдебиетінің бастапқы кезеңінің өзінде-ақ қазақ қаламгерлері халық жүрегінен берік орын алған осынау айтулы қазақ батырларының тұлғасын қоғамдық-әлеуметтік, тарихи оқиғалармен астастыра отырып қазақ әдебиетіне алып келді.
Зерттеу құрылымы: Кіріспенің аяқталуында курстық жұмыстың құрылымы жайында қысқаша сипаттама берілді.Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.

І-тарау.Қазақ батырлары
1.1. Қазақ батырларының наным-сенімдері мен этикасы

Қазақтың этноргафиялық суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен өте қарапайым түрде, яғни бет әлпеті өңсіз, бос болып, ал кеудесі мен қол-аяқтары жай сызықтармен, кейбірінде тік бұрыштармен; өте сирек көріністерде: кеудесі - қазақтың антропоморвты мүсініне ұқсас болса, ал аяғы - қонышы кең, биік өкшелі, киіз байпақты саптама етік түрінде қалыптан тыс ұлғайтылып берілген. Бет-әлпеті өңсіз, бос болып келетін сурттердің басында конус іспетті қаптама булыға, күн немесе т.б. культті бейнелер болуы мүмкін. Иықтары домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астындағы тұғырымен бірге бүтін ұлу тастардан қашалып жасалса, кейбірінің тұғырларының қапталдарына әртүрлі суреттер, көп бұрышты сынықтар немесе бейнесіз мүсндер салынады. Олардың кейбірі тік сызықтардың қосылуы арқылы күн, ұшқан құс, жебе т.б. тәрізді жеке батырлардың немесе белгілі бір рудың таңбасына айналады. Мұндай белгілі-таңбалар мүсндердің иықтарында да кездеседі. Денесінің алды-артына қылыш, айбалта, шиті мылтық, жебелі садақ пен жебелері бар қорамса сияқты қару-жарақ түрлері салынады. Ислам дінінің таралуына дейінгі салынған мүсіндердің кейбірінің су толатын ойықтар болады. Бұл исламға дейінгі бастауы бар мұслмандық - мистикалық түсінік бойынша оған толған сулы өлген адам жанының териоморвты образы - құстар ішіуі тиіс. Бұл жерде айта кететін бір жағдай, анлропоморвты бейнелердің бет-әлпетінің өңсіз, бос болуы мұслмандық бейнелеу өнерінің жалпы бағыттарымен байланысты 9;9 Исламның гнеселогиялық нормалары бойынша шын бет-әлпеті қарапайым пенделердің тануы мүмкін емес деген ұғым бар. [1]
Қолымызда бар деректерге сүйенсек ,батыр - тек соғыста ерлік көрсеткен тұлға ғана емес, ол - соғыс өнерін кәсіпке айналдырып, бүкіл өмірін соғыста өткізетін және кәсібі бүкіл әулетіне жалғасып отыратын; хандық билікпен тығыз байланыста болып ,мемлекеттік істерге араласып отыратын; өзіндік мәдениетті мен өнері, идиалогиясы мен моральдық нормалары, салт-дәстүрі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар көшпелі қоғамның ерекше жігі.
Енді біз батырларға берілген осы анықтамаға қысқаша тоқталып өтейік.Батыр-кәсіпқой әскери адам. Әскери кәсіп-батырлардың негізгі кәсібі. Сондықтан бұл қоғамдық жік өкілдері қартайғанша қаруын қолынан тастамай, бар өмірін соғыста өткізетін. Соғыста қаза болу батырлар үшін қасиетті өлім болып саналады. Оған Ақтамберді жыраудың:
"Бар арманым, айтайын,
Батырларша жорықта
Өлмедім оқтан, қайтейін"

деген толғауы мен кешегі жоңғар шапқыншылығы кезінде ауырып, төсек тартып жатқан Олжабайдың: Қой боғындай қоғасын маған бұйрықсыз болып, жамандардай төсекте сұлап жатып, қағындыдан өлдім-ау, - деп бармағын жұлып шайнап тастағаны 1; 342мысал бола алады.
Әскери кәсіп - батырлар үшін ата кәсіп саналып, көп жағдайда әкеден балаға мұра болған. Батлрла әулетінде туған бала жастайынан әскери кәсіпппен айналысып ел үшін соғысқа аттануы міндетті.
Әскери әулеттен болғандықтан батырла алғашқы ерлік жолын көбіне соғыста өлген әксінің кегін алудан бастайды. Өйтекні әке кегін қумау батыр үшін өліммен бірдей. Бұл жерде айта кететін бір жәйт: бір-бірінің намысын қадірлей білетін батырлар: ...Мен өлсем арманым жоқ, артымда үш ұл, бір қызым бар. Сен өлсең артаңда дәнеңең жөқ, тұяқсыз ұалсың, елге барда әйел ал, бала көр, ...артыңда кек алатын тұяқ қалсын, - деген үзіндіден 4; 183 көріп отырғанымыздай, айқастағы қасыласының атында кегін қуар мұрагері болуын қатты ескеріп отырған.
Батырлар хандық билікпен де тығыз байланысты, яғни хан жанындағы әскерикеңес мүшелері, түрлі дауазым иелері болғандықтан елдің ішкі және сырқы саясатына араласып, мемлекетаралық қатынастарға қатынасып, әртүәлі қызметтерді атқарған.
Мысалы елшілік қызметтегі қызметтегі батырлар өз дегеніне кез-келген әдіспен жетіп отырған. Бірде олар қарсыласын өздерінің күші туралы өтірік ақпаратпен қорқытса, енді бірде оқыс қимылдап, айқайлап, өздерін қатыгез ретінде көрсетіп жауларының беделін көрсетуге тырысқан 6; 60.
Жыраулар өнері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. өйтекні, жыаулар - батырлар жігінің өкілдері, яғни олардың барлығы баырлар әулетінен шыққан және кезінде батыр болған адамдар. Оған қолбасы болған қазту,ан жырауды, Есімханның әскер басы Жиенбет жырауды, Темір бидің батыры Шалкиізді, жорыққа қатысқан батыр - Допанбетті мысалға келтіруге болады.
Аңшылық батырлардың негізгі кәсібі болмаса да кейбір жағдайларда олар аңшылықпен айналысқан. Атап айтсақ л жағдайлар:
- жұтан малдары қырылған от-басы мен ауылдарын асырау үшін;
- мал-жандарына зиян келтірген жырқыш аңдарды құрту үшін;
- тыныштық, бейбіт жылдары әскери дайындығын жлғалтпау және оны одан әрі жетілдіру үшін т.б..
Қазақ батырларының ұстанған діни-нанымдарының мән-мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері де болған. Қандай да бір үлкен істі батасыз бастамайтын халқымыз сияқты, батырларымызда батырлар жолына түсерде, алғашқы жорықтарына аттанарда әулие ақсақалдардан, атақты батырлардан, не әке-шешелерінен бата алып шықса, ал жоықта, айқаста, жол жүргенде сыйынатын, қолдайтын пірлері, әулиелері болған.
Қазақ батырлары сыйнатын пірлердің ішінде көне заманннан келе жатқандары да, ислам дінінен енгендері де бар. Олардың кебіреулері мифтік қаһармандар болса, ал енді біреулері аты аңызға айналған тарихи тұлғалар.
Солардың ішінде ең бірінші аталатыны Иран, Тұран батырларының пірі - атақты мифологиялық батырлар - Рүстем мен Дастан болса, ал екіншісі - Баба Түкті Шашты Азиз. Утемиш - хаджи Чингиз-наме кітабында ол (Баба Туклас) Өзбек хан кезінде қазақтың ру-тайпаларын ислам дініне нгізген төрт әулиенің бірі болса 11; 106, 156, қазақ-ноғай батырлық жырларында Баба Түкті Шашты Әзиз әулие болып, мешіт ұстаған тақуа адам ретінде айтылады.
Көшпелі халықтардың батырлары пір тұтып, сыйынатын исламға дейінгі көне рухтадың бірі - Ғайып ерен, қырық шілтен.
Көне наным бойынша Ғайып ерен, қырық шілтен көзге көрінбейтін, шілтен деп аталатын қырық нөкері бар адамдарға көмектесіп жүретін рух.
Ислам дінінің енуімен бірге қазақтар мұсылман әулиелеріне де сыйына бастады. Қазақ батырлары сыйнған сондай әулиелердің бірі ислам үшін соғыстарда көп ерлік көрсеткен, мұсылманның атақты батыры, төртінші Халиф болған - Ғали (Әли, Хазірет Әлі).
Жорықта, жолда жүргендіктен батырлар Қыдыр (Қызыр) атаны да пір тұтқан. Қызыр баба Шығста ислам дініне әулие саналып, кейін мұсылман әулиелерінің қатарына енген.
Қазақтың көнеден келе жатқан діни түсініктері бойынша әр батырдың айқаста, жорықта, түрлі қиын жағдайларда қолдап, жебейтін аруақтары болған. Аруақ - адамның ата-бабаларының қасиеті, киелі рухтары, ал кие - аруақтың өасиеті, басқаларға тигізген кесапаты, зияны немесе жақсылығы 5;350.
Батырлардың киесі жайшылықта көзге көрінбейді. Ол тек айқаста, соғыста ғана көрініп, жауды жеңуге көмектеседі. Батырдың киесінің болуы оның күштілігінің белгісі. Оған ата бабаларының аруғы - жолбарыс болып қонған Бәйтікұлы Тоғанас батыр туралы аңызды мысалға келтіруге болады.
Қазақ халқының аруақтары, оның киесі туралы діни нанымдарының түп-тамыры өте көне замандарда жатыр. Алғашқы рулық қауымдарды әр ру-тайпалар өздерін белгілі бір аңнан, құстан жаралғанбыз деп түсіп, өзінің тегі саналатын хайуанатқа табынған. Алғашқы қауым заманындағы адамдардың бұл көне діни нанымын, тотемизм деп, ал, ру-тайпалардың тегі саналған хайуанаттарды тотем деп атайды. Көне түркілердің өздерін көк бөрінің ұрпағымыз деуі және т.б. мысалдар осы көне тотемдік нанымдардың дәлелі.
Кез-келген халықтың әскерилерінікі сияқты қазақ батырларының да қалаптасқан жауынгерлік этикасы мен моральдық нормалары болған және оны олар қатаң түрде ұстаған. Атап айтар болсақ:
- үлкен айқастар әрқашан жекпе-жекпен басталады; жекпе-жекке қатысу батырлардың басты міндеттерінің бірі; жауынгерлердің шын мәнісінде батыр атануы осы жекпе-жек айқастарда жеңіске жетуден басталады; сол жекпе-жек алдында батырлар бір- бірінің аты-жөнін сұрап, өздерін таныстыруға тиісті; таныстыруда бабасы мен әкесінің аттарын, жасаған ерліктерін айтатын, сондай-ақ қарсыласына психологиялық шабуыл жасап, жауының мысын басатын: [2],
- ертегілерде, батырлар жырларында жиі кездесетін атыспақ керек пе, шабыспақ керек пе? - деген сөз тіркесі бар. Бұдан біз батырдың жекпе
- жек айқаста қарсыласттарына қару таңдауға мүмкішілік бергенін, бес қаруды түгел меңгергендігін және өзіне сенімді екендігін көркміз;
- жекпе-жекте көшпелі халықтардың батырлары жасы үлкен, жолы үлкен адамдарға беретін болған;
- ұйықтап жатқан, сондай-ақ қарусыз адамдарды өлтірмеген;
- батырлар жорыққа шыққанда жауды қапыда шаппаған. Керісінше оған хабар беріп, айқасқа дайындалуға мұрсат беріп, кездесетін жерін, уақытын белгіліеген. Бұдан біз батырлардың өкінішеке қалмай, өз намысын қарумен қорғауға алғандығын және бір-бірінің қадір-қасиетін, ар-намысын қадірлей білгеніндігін көреміз.

1.2.Қазақ халқының батырларының ерлігі

Сан ғасырлық тарихымызда мақтан тұтар, бүгінгіміз бен келешегіміз үшін ғибрат алар оқиғалар мен ел тағдырын өз тағдырынан биік қойған, ұлтының тұтастығын, жерінің бүтіндігін мұрат еткен қазақ батырлары, Отан алдындағы адал қызметінен үлгі алар ұлы тұлғалар аз болмаған. Сонау ғасырлар қойнауының қатпар-қатпар белесінен байқасақ, ежелден-ақ ру-тайпаларымыздың өз жерін еш жауға бастырмай, шыбын жанын шүберекке түйіп, қасық қаны қалғанша күрескен жауынгерлік істері бізге аманат болып жеткен.
Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғауда-ғы өшпес ерліктерге толы. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән негізгі ырымдар.Халқымыз-дың бойындағы отансүйгіштік құндылық-тарды ұрпақтан-ұрпақ-қа беріліп отыр-ған заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел көне түркі зама-нынан бастау алған патриоттық құн-ды-лық Күлтегін жазбаларын-да былай деп суреттеледі: "Елте-ріс қағанның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді" - деген көне жазу қазақ халқының бойындағы ұлттық патрио-тизм сезімдері бүгін ғана пайда болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе жатқан қасиет деуге болатын-дығын көрсетеді. Күлте-гін жазбасында тағы да мынадай жыр жолдарын кездестіруге болады:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым...
Түркі иелігінен
айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнатты... - делінген еді.
Бұл жазбадан патриотизмнің - ата-баба мекеніне ие бо-лып отыру жолында жан ая-мау, діл бірлігін қорғау, жиғанын халықтан аямау екендігін аңғаруға болады. Жоңғар сияқты алып империямен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне жалаң қылышпен қарсы шабуға жетелеген де осы Отанына деген сүйіспеншіліктің, патриотизмнің қуатты күші.
Туған жерге деген ыстық сезім, ата-мекенге деген құрмет пен қадір қа-сиет тұтуды Ұлы дала ойшылдары Қор-қыт Ата, әл-Фараби, Жүсіп Бала-сағұни, Мах-мұд Қашқари, т.б. айтқан бола-тын. Ақын-жыраулар халыққа өне-ге-лі сөздерімен ықпал етіп, олар-ды іргелі ел, берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорық-тарға бірге аттанды, ру тайпаларға басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
Жоңғар шапқыншылығы ке-зін-дегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын сақтау, намыс-ты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау - ат жалын тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екен-дігін Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең-жырларынан көре аламыз.
Қазақтың айбынды ақын-дарының бірі Махамбет Өтеміс-ұлы қазақ шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді арман-дап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлі-гін, олардың адамгершілік қа-сиеттерін жыр етті. Өз халқына, ұлтына деген пат-риоттық сезімді қазақ ағартушы-лары Ш.Уәли-ханов, Ы.Алтын-сарин, А.Құнанбаев шығармала-рынан да көруге болады.
Қазақта ең алғаш қазақ бала-лары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпенді елдің бала-сына ғылым-білім, өнер үйретуді армандады. [3],
Абай Құнанбаевтың еңбекте-рін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік рухта, патрио-тизм-ге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиет-терін тудыратын жыр жолдарын кездестіреміз. Оның "Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп" деген сөзі, барша жұртшылықты жаула-су, күш көрсету дегенді білместен, тек тату-тәтті өмір сүруге шақы-рады.
Қарап отырсақ, қай кезде бол-масын халық игілігі үшін еңбек еткен ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақ-сат-мүддесі қазақ халқын тек бір-лікке, ынтымаққа шақыру, ешкім-мен жауласпау, оқу білімге уағыз-дау, адамгершілікті, адал шын-шыл болуға, өз Отанын сүюге, отан-шылдық, отансүйгіштік қасиет-терді әр адамның бойына дарыту-ға ұмтылған. Бұл бүгінде Қазақ-станның, Елбасымыз Н.Назар-баевтың "әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау" деген бағытымен үндесіп жатыр.
Отанға деген сүйіспеншілік, ұлтына деген ыстық сезімді Алаш-орда қайраткерлері А.Байтұр-сынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, Т.Рысқұлов, Ә.Бө-кейханов, М.Шоқай т.б. еңбек-терінен де кездестіреміз. Ұлт зиялысы М.Дулатов:
"Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты" - дейді. Ал.С.Торайғыров:
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып күн болам!
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда кім болам? - деп, жастарды өнер-білім алып, жарыққа талпыну Отанға пай-далы азамат болу екендігін сан қайталап еске салады.
Қазақ халқының батыр ұлы Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір төбе. Ол ерлік, рух, ұлттық намыс арасындағы тығыз байланысты: "меніңше, ұлттық намыс болмаса, ұлт батырлары да болмайды. Сонымен қатар ол, ең алдымен, елінің патриоты атанбаса, батыры да емес. Егер тура мағынасында айтсам, патриотизм - адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып жататын арқауы мықты қасиетті жіп", - деп тұжырым жасаған еді. Шындығында, отанды сүю сірә қанмен берілетін қасиетті рух секілді.
Тәуелсіздік үшін болған ата-бабаларымыздың қанды жорықтары, дабылды, дауылды азаттық күрес жолдары, ел бос-тандығы, бірлік жолы, ұлтжан-ды-лық, ұлттық сананы негізгі арқау етіп мынадай кезеңдерде жүрген еді:
І кезең. Жоңғарларға қарсы күрестер
ІІ кезең. Қоқан-Хиуа хан-дық-тарына қарсы ұлт-азаттық қоз-ғалыс.
ІІІ кезең. Ресейге қосылу кезеңі, бодандыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыс.
ІV кезең. Отарлау саясатына қарсы Сырым Датұлы, Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісұл-дарының басқаруымен болған шаруалар көтерілісі.
V кезең. Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыс.
VІ кезең. ХІХ ғ. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.
VІІ кезең. 1917 жылғы Ақпан және Қазан революциясы.
Отансүйгіштік рух - қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер қатарына қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуға мүмкіндік беретін бірден-бір күш. Отансүйгіштік сезім өрге бастайтынын өз ұлтымыздың тарлан тарихы талай дәлелдеді. Ендігі жерде сол алдыңғы толқыннан үйренетін, тәлімін алатын, қанатты ісін жалғастыратын дәстүр біздің еншімізге тиіп отыр. Сол жақсы үрдісті жалғастыру біздер үшін перзенттік қарыз да парыз болып саналады. Осы арқылы кейінгіге біз де із қалдыруға тиістіміз.
Менің ойымша, қазақстандық отансүйгіштік рух Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде ғана қалыптасады.
Қазақстанның патриоты болу үшін:
- Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдері Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне ерекше құрметпен қарап, шын ниетімен қадірлеу;
- Қазақстанда тұратын барлық халықтардың ұлтына қарамай, Отанды қорғауға дайын болу;
- Ұлттық патриоттық мақтаныш сезімінің болу:
- Қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю қажет сияқты.
Қай кезде де азаматтың өз Отаны алдында парызы болады. Азаматтың қасиетті борышының бірі - Отан алдындағы парызын өтеу. Кез келген адам бейбіт заманда да Отанын қорғай алады. Ол дегеніңіз қолға қару алу емес, өз Отаныңның білімді, өркениетті, салауатты перзенті бола алу. "Отан үшін отқа түс, күймейсің" деген екен батыр Бауыржан Момышұлы. Бұлай деп текке айтпаған. Өйткені Отан үшін еткен еңбегің ешқашан ұмытылмайды. Біздің ата-бабамыз түрлі қанқұйлы соғысты басынан өткерді. Олардың ең соңғысы - Ұлы Отан соғысы болды. Олардың соғысқа қатысқандағы мақсаты - ұрпақтарының, яғни, біздердің жақсы өмір сүруімізді, бейбітшілікте өмір сүруімізді қалады. Осылайша, аттың жалында, түйенің қомында жүріп, біздерге бейбіт өмірді орнатып берді.
Халқымызда Ерім дейтін ел болмаса, елім дейтін ер қайдан болады деген мақал бар. Жастар өз Отанының нағыз патриоты бола алу үшін үлкендер де өз соңынан ерген ұрпақты дұрыс тәрбиелеуі керек. Отаным маған не бересің деп емес, Отаным, мен саған не бере аламын? деп өсу керек. Сонда елімізде әрқашан да бейбітшілік болады. Себебі, ертеңгі елдің тізгінін ұстар азаматттар білімді болса, олар барлық қиыншылықтарды ақылмен шеше алатын болады. [4],
Қазақ халқы өзінің ата-баба тарихына сүйіс-пен-шілік-пен қарауға құқықты. Өйткені, біздің ата-бабаларымыз бір сәт құлдыққа бас сұғып, өзінің отар ел болған болмысына ризашылық білдіріп, отырып қалған емес. Олар арының тазалығын ту қы-лып, азаттық жолын қалады. Ата-баба салты - тарихымыздың үлесі халқы-мыздың баға жетпес мұрасы.
Қазақ халқы ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген қасиет тұтқан ел. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған еді. Оны Қазыбек би: Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз.Елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз;ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәмі-тұзын ақтай білген елміз; асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз.Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды дей отырып, қазақ халқының өз елін, жерін қорғаудағы қажырлығын, жанын аямайтын патриоттығын, такаппарлығын сипаттаған еді.
Демек, біз - аманатты арқалаған баһадүр бабалардың ұрпағымыз! Бабалар салып берген сара жолдың иесіміз. Толарсақтан саз кешіп, ат ауыздықпен су ішкен заманда, қолына найза алып, ерлеулі атқа қонған батыр да қайсар қазақтың жалынды ұрпақтарымыз.Олай болса, бабалар рухына бас ие отырып, егемендікті сақтау, тәуелсіздігіміздің тұғырын тереңнен бекіту қасиетті борышымыз саналады.

ІІ-тарау.Қазақ батырларының тарихта қалдырған іздері
2.1.Қазақ батырлары туралы деректерде

Ел тағдырын өз тағдырынан биік қойған, ұлтының тұтастығын, жерінің бүтіндігін мұрат еткен қазақ батырлары қазақ тарихының әр белесінде тұлғалық деңгейге көтеріліп отырған. Яғни олар ұлттық тұлға болған.Осы ұлттық тұлға биігіне кімдер көтеріле алған? Осы биік азаматтық мәртебеге, халықтық бағаға кімдер лайықты болған? Және қандай істері арқылы осындай дәрежеге жеткен? [5]

Ең алдымен ұлттық тұлға деген ұғым - тарихи өлшем. Яғни тарихи тұрғыдан ұлт үшін, халық үшін орасан маңызы зор, тарихи мәні терең іс-әрекетке барған, немесе аса жауапты тарихи сәттерде халық тағдырында айрықша орны болған адамға халықтың өзі осындай ұлттық, тұлғалық деңгейге көтеретін бағаны беріп отырған. Міне қазақ тарихының әрбір белесінде осындай орасан зор халықтық мәні бар тарихи оқиғаларға араласқан, немесе осы тарихи оқиғаларды басқарған, ұйымдастырушы болған, немесе асқан ерлік көрсеткен азаматтар - халық батырлары атанған. Ұлттың тұлғалары атанған. Қазақ ұлтының бағына, тағдырына орай Тарих-ана әр ғасырда жаужүрек, батыр ұлдары мен қыздарын мол жаратқан. Ұлт содан аман қалған.

Қазақ жерінің бір сүйемі де осылардың арқасында жаудың қолында кетпеді. Осылайша, ол шеті мен бұл шетіне құс қанаты талатын казіргі кең байтақ өлкемізді, құтты қоныс, ата мекенімізді ұлы жорықтарда батыр бабаларымыз білегінің күшімен, найзасының ұшымен қорғай жүріп бізге аманаттап қалдырды. Осы еңбегі үшін халық биікке көтерген, ардақтап, аттарын аңызға айналдырған батырлардың ішінде, әсіресе, Абылай ханның бас қолбасшылары саналған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай бір төбе болса, тағы да осылардың қатарында бір шоғыр қазақ батырларының: Қарасай мен Ағынтай, Саңырық пен Тайлақ, Өтеген мен Сұраншы, Сеңкібай мен Шойбек, Малайсары мен Райымбек, Бөлек пен Сатай, Жәнібек пен Тілеуке, Қылышбек пен Естенбек, Есенқұл мен Сыпатай сынды ақберендердің есімдері де айрықша жарқырап көрінеді. Сондықтан осы аттары аталған айтулы батырлардың ел тағдырындағы тарихи орны мен олар жасаған ерлік жорықтарының мәні мен маңызы да бірнеше ғасырлар бойында ел жадынан бір сәтке де ұмыт қалған емес. Жалпы осы аттары аталған батырлардың болсын, немесе әр ғасырда өмір сүріп, әртүрлі тағдыр кешкен басқа да сандаған ұлттық деңгейдегі тұлғалардың қай-қайсысын алсаңыз да олардың тұлғасын алдымен халық ішінен шыққан өнер иелері көркем сомдауға, әдебиет тілінде жырға қосуға ұмтылған. Оның ішінде әсіресе халық ауыз әдебиетінің, яғни фольклордың үлесі дара көрінеді.

Қазақ батырларының бейнесі сонымен бірге жазба әдебиетімізде де, әсіресе прозалық туындыларымызда көбірек сомдалды. ХХ ғасыр әдебиетінің бастапқы кезеңінің өзінде-ақ қазақ қаламгерлері халық жүрегінен берік орын алған осынау айтулы қазақ батырларының тұлғасын қоғамдық-әлеуметтік, тарихи оқиғалармен астастыра отырып қазақ әдебиетіне алып келді.

20 - 30 жылдардағы және кейінгі онжылдықтар кезеңінде қабырғалы қаламгерлеріміз бен ақын-жыршыларымыз І.Жансүгіров, С.Мұқанов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, Жамбыл, Иса, Нүрпейіс, Кенен, Қалижан Бекхожин т.б. өз шығармаларының негізгі кейіпкерлері етіп батырлар тұлғасына қол артуы осыны аңғартады. Қара қыпшақ Қобыланды, Қара қасқа атты Қамбар батыр, Ер Тарғын, Абылай, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Батыр Баян, Қарасай, Өтеген, Сұраншы, Саурық, Сыпатай, Райымбек, Махамбет, Исатай, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.