АТФ банкінің несиелеу жүйесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I . тарау Ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың механизмі ... ... ... ...7
1.1.Ипотекалық несие түсінігі және мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. ҚР .дағы «ҚИК» ЖАҚ .ң қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3.Шетелдік ипотекалық несие үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II . тарау «АТФ банк» АҚ.ң ипотекалық несиелеу жүйесіне талдау ... ..22
2.1. «АТФ Банк» АҚ.ң қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... .22
2.2. «АТФ Банк» АҚ.ң 2003.2005 жж ипотекалық несиесін талдау ... ... 30
2.3. ҚР.ң қазіргі кезеңде тұрғын үйге несие беруді дамыту ... ... ... ... ... .41
III . тарау ҚР.дағы ипотекалық несиелеудің мәселелері және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I . тарау Ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың механизмі ... ... ... ...7
1.1.Ипотекалық несие түсінігі және мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. ҚР .дағы «ҚИК» ЖАҚ .ң қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3.Шетелдік ипотекалық несие үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II . тарау «АТФ банк» АҚ.ң ипотекалық несиелеу жүйесіне талдау ... ..22
2.1. «АТФ Банк» АҚ.ң қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... .22
2.2. «АТФ Банк» АҚ.ң 2003.2005 жж ипотекалық несиесін талдау ... ... 30
2.3. ҚР.ң қазіргі кезеңде тұрғын үйге несие беруді дамыту ... ... ... ... ... .41
III . тарау ҚР.дағы ипотекалық несиелеудің мәселелері және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I – тарау Ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың
механизмі ... ... ... ...7
1.1.Ипотекалық несие түсінігі және мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. ҚР –дағы ҚИК ЖАҚ –ң
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3.Шетелдік ипотекалық несие
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II – тарау АТФ банк АҚ-ң ипотекалық несиелеу жүйесіне талдау ... ..22
2.1. АТФ Банк АҚ-ң қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... .22
2.2. АТФ Банк АҚ-ң 2003-2005 жж ипотекалық несиесін
талдау ... ... 30
2.3. ҚР-ң қазіргі кезеңде тұрғын үйге несие беруді
дамыту ... ... ... ... ... .41
III – тарау ҚР-дағы ипотекалық несиелеудің мәселелері және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Қазақстандағы тұрғын үй нарығы қажетті қаржы-несиелік механизмдермен
қамтамасыз етілмеген болып шықты, халықтың төлемқабілетті сұранысын және
тұрғын үйді сатып алуды жалпы халықтық етуге мүмкіндік берер еді. Егер
бұрын өзінің баспанасын жақсартудың жалғыз көзі мемлекеттік үй алу болса,
ал қазір, бұл мәселе халықтың өз қаражаттары есебінен үй салу жолымен
шешіліп жатыр. Бюджет ресурстарының шектеулілігі халықтың белгілі бір
жақтарындағы тұрғын үй мәселелерін шешуге негізделді. Халықтың көбісі
өздерінің жинақтары және оларды жинақтау мүмкіндігі болмағандықтан
өздерінің тұрғын үй мәселелерін шеше алмады. Халықты ұзақ мерзімді
несиелендіру жүйесінің құрылуы, ол халықтың төлемқабілетті сұранысын
жақсарту және халықтың негізгі бөлігі үшін тұрғын үйді сатып алуға
қабілетті ету. Ол халықтар, банктер мен қаржы-құрылыс компаниялары мен және
құрылыс индустрия кәсіпорындарының ақша қаражаттарын экономиканың белгілі
секторына аудара отырып, ақша ресурстарының қарым-қатынасын қамтамасыз
етеді.
Дипломдық жұмыстың актуалдылығы әр жанұя үшін тұрғын үйді сатып алу ең
басты қажеттілік: бұл қажеттіліктерді қанағаттандырмайынша, ешқандай
қоғамның әлеуметтік басымдылықтарын айтуға болмайды.
Бұл мәселені шешудің жолдарын таңдауда адамдардың хал-ахуалын, олардың
моральдық және физикалық хал-жағдайы, саяси бағасы тұрғын үй құрылысының
өсу темпі және ортақ масштабына тәуелді. Қазіргі таңда тұрғын үй мәселесі
ипотекалық несиелендіру жүйесі арқылы шешілуде. Жеке меншік тұрғын үй сатып
алу - әр жанұя үшін бірінші қажеттілік. Қазақстандағы тұрғын үй құрылысын
қаржыландырудың дәстүрлі жүйесі, бұрынғы Совет Одағының тұрғын үйді
қаржыландыру жүйесінің бөлігі ретінде, өз тұрғын үй жағдайларын жақсарту
үшін кезекте тұрған адамдар арасында бөлу және мемлекеттік тұрғын үй
құрылысы үшін бюджет ресурстарын орталықтандырылған түрде бөлу деп
елестетті. Бұл жүйе Қазақстанның тәуелсіздік алып және нарықтық
экономикаға өту кезеңінде өзінің мүмкіндігі жоқтығын көрсетті. Құрылыстың
бюджет тарапынан қаржылануы жағдайының қысқаруы және халықты тұрғын үймен
қамтамасыз ету, тұрғын үй сатып алу үшін халықтың өз қаражаттары және де
экономикалық дамыған елдердегідей банктердің несиесі қажет болады. Бұл
жағдайларда минималды инфляцияға ұшырауымен және максималды өз уақытында
қайтарумен қамтамасыз етілген халықтың ұзақ мерзімді несиеге сұранысы
күшейеді.
Тауарлы – материалды құндылықтармен қамтамасыз етілген ипотекалық несие
осы қажеттіліктерге жауап береді. Көптеген шетелдердің тәжірибелеріне
сүйенсек, ипотека, дұрыс ұйымдастырылған және біркелкі мемлекеттік саясат
жүргізілсе, тұрғын үй нарығын қамтамасыз ететін өзін-өзі қаржыландыратын
жүйеге айналады.
Халықтың төлемқабілеттілігі күшейіп, тұрғын үйге сұраныстың артуы, жаңа
құрылыстардың басталуына, құрылыс материалдарының мамандандырылған техника
шығарылып көбейюіне, жаңа жақсартылған архитектуралық жобалардың пайда
болуына әкелді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеудің қазіргі жағдайына баға беру.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1. Ипотекалық тұрғын несиелеуінің жүйесін өткізу үшін оның негізгі
алғышарттарын ашу;
2. Жылжымайтын мүліктің әр түрлі ерекшеліктерін қарастыру;
3. АТФ Банк АҚ-ң ипотекалық несиелеу жүйесін талдау;
4. Ипотекалық несиелеудің негізгі мәселелерін бекіту және де оларды
шешу мен оны жетілдіру жолдары.
Ипотекалық несие жылжымайтын мүлік саласындағы, жылжымайтын мүлік құны
және жылжымайтын мүлікті сатып алушылардың ағымдық табысының деңгейінің
арасындағы қарсыластықтарды шешу механизмі болып табылады.
Тұрғын үй құрылысын қаржыландыру механизмін құру үшін Қазақстан
Республикасының 2000 ж. 21- тамызында № 1290 жарлығымен құрылысты және
ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және халықтың көп бөлігінің тұрғын үй
мәселесін шешу және тұрғын үй бағасын төмендету қабылданған болатын.
Ұзақ мерзімді ипотекалық несиелеудің мақсаты болып, халықтың тұрақты
табысы бойынша ұзық мерзімді несиелер және өзінің қаражаттары арқылы тұрғын
үй нарығында үйді сатып алуға негізделген несиелеуді қамтамасыз ететін
жүйені қалыптастыру.
Несие бойынша кепіл, несие сомасына сатып алатын тұрғын үй болып
табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкімен Қазқстан Ипотекалық Коипания ЖАҚ-ы құрылысын құру шешімі
қабылданды. АТФ Банктің негізгі қызметі ресурстарды оптималды басқару, әр
түрлі банктік қызметтерді ұйымдастыру болып табылады. Бұл буын банктік
табыс табады, бұнымен несиелеу бөлімі, есеп-ссудалық операциялар секторы,
бағалы қағаздар бөлімі, халықаралық есеп айырысу бөлімі айналысады. Банктің
негізгі құрылымы болып, инкассация және кассалық операциялар бөлімі
табылады. АТФ Банк АҚ-ы ипоткалық несие бойынша активтік операциялар
жүргізеді.
Дипломдық жұмыста нормативті актілер, ҚР Ұлттық банкінің нұсқаулық және
әдістемелік материалдары, сонымен қатар АТФ Банк АҚ-ң есептік
мәліметтері, әдістемелік және нұсқаулық ережелері кең пайдаланылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен бірге, кестелері мен диаграммаларыда
бар.
Зерттеу объектісі – АТФ Банк АҚ-ы.
I – тарау Ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың механизмі
1. Ипотекалық несие түсінігі және мағынасы
Ипотека құқықтық институт ретінде б.э.д. І-ІІ ғасырларда Рим
территориясында танымал болды. Одан бұрын ол Египетте пайда болды.
Ипотеканың қазіргі жағдайдағы түрі АҚШ, Канада, Англия, Франция, Щвецияда
дамыды. Мысалы АҚШ-та ипотекалық айналым мыңдаған млрд. доллар есебінде.
Барлық дамыған елдер ипотеканың мүмкіндіктерін қолдап, одан бас тартқысы
келмейді .
1993 жылы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев еліміздегі жаңа
тұрғын үй саясаты жөніндегі Жарлыққа қол қойып, оны жүзеге асыруды құрған
болатын. Осы құнды құжат бізді бұдан бұрын еш жерде естіп – білмеген
ипотека сөзімен құлақтандырды. (Ипотека - дегеніміз қарапайым тілмен
айтқанда қарыз ақшаға үй сатып алу екенін енді ғана түсіне бастадық қой.)
Аталмыш Жарлықта еліміздегі тұрғын үй саласы бойынша қалыптасқан
проблемаларды ретімен шешудің жолдары жан-жақты қарастырылғанымен тоқсан
үштегі экономикалық тоқырау ипотекалық жүйені жүзеге асыруға еш мүмкіндік
бермеді. Мамандар ипотеканың бірінші кезеңінің нәтижесіз аяқталуын тұрғын
үй құрылысына қажетті айналым қаржысының қандай жолмен өндірілетіндігі дәл
айқындалмағанынан дейді. Мемлекет, банктер және коммерциялық құрылыс
компаниялары арасындағы ипотеканың құлағын қайсысы ұстайды деген мәселенің
туындауы тәжірибенің белсенділігін төмендетті. Әуел баста басымдық құрылыс
компанияларына берілгенімен, несиелік қорды қолына ұстап отырған банктер
клиенттерді өзіне қарай көп тартуға талпынды.
Қазақстанда ипотека жақында пайда болды. Ипотекалық несиелеу жүйесін
ендіру, халықтың тұрғын үй мәселесін шешу үшін, пәтер бағасын төмендету мен
тұрғын үйлер салуды ынталандыру үшін керек болды.
Тұрғын үй құрылысын қаржыландыру механизмін құрудағы мақсаты 2000
жылдың 21- тамызда Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен № 1290
жарлығында Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту
және ұзақ мерзімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру Концепциясы мақұлданды
.
Қазақстан Республикасындағы Ұлттық Банктің Концепциясына сәйкес,
халыққа ұзақ мерзімді несие беретін, қарыз алушыларды қайта қаржыландыратын
ипотекалық несиелердің екінші ретті нарық операторын құру шешімі
қабылданды.
Қазіргі таңда Қазақстанда ипотекалық тұрғын үймен несиелеудің жүйесі
өткізіліп жатыр.
Ең бастысы ипотекалық несиелеу нарығының жағдайы: тұрғын үй нарығы,
құқықтық қамтамасыз ету және тұрғын үйді саты алу үшін несиелік ресурстар
нарығы осы элементтерге тәуелді болды.
Еліміз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңіл бөлінген
мәселенің бірі банк жүйесінің жұмысы болады. Алғашқы кезеңде банктер
негізінен кәсіпорындар мен ұйымдарға қызмет көрсетіп, соларға қысқа
мерзімді несиелер беріп келді.Содан кейін банктерде жеке тұлғаларғалардың
салымдары көбейе түсті.Ұлттық банк тарапынан екінші деңгейдегі банктерге
талаптың күшейтілуі нәтижесінде банктердің саны азайғанымен, олардың таза
активтері жылдам қарқынмен өсуде. Сөйтіп жеке тұлғаларға дәстүрлі банк
қызметтерінің бөлекше несие беруге кеңінен жол ашылды. Бұл жерде айтатыным
– ипотекалық несие негізінде болып отыр.
Ипотека дамыған нарықты экономика елдерінде, ең алдымен АҚШ пен
Еуропада кеңінен тараған. Бұл ипотекалық несиенің басқа несие түрлерімен
салыстырғанда елеулі артықшылығы бар екендігімен байланысты. Атап айтқанда,
ипотекалық несие екі жақтың да тәуекел деңгейін азайтады. Клиент несиені
едәуір ұзақ мерзімге ала отырып, кепілге қойылған жылжымайтын мүлікті, яғни
тұрғын үйді өзінің иелігінде сақтап қалады. Ал несие беруші болса, берілген
несиенің орнын толтырудың қай жағынан да ұтылыссыз нұсқасына ие болады .
Ипотекалық несиелеудің басты мақсаты – халықтың өзінің және несие
қаржысы есебінен еркін нарықта дайын тұрғын үй сатып алуына жәрдемдесу
болып табылады. Тұрғын үй ипотекалық несиесі – бұл банктің клиентке тұрғын
үй сатып алуға арнап беретін ақшалай қаражаты. Клиент өз кезегінде мұндай
несиені пайдаланғаны үшін банкке сыйақы төлеуі, сондай-ақ ай сайын
белгіленген көлемде қарыз қаржысын қайтарып отыруы тиіс. Несие есебінен
сатып алынған тұрғын үй қарыз алушының атына хатталады және клиент
ипотекалық несиені толық өтегенге дейін банке кепілдікке қойылады.
Ипотекалық несиенің басты артықшылығы - сіз өзіңіздің меншікті тұрғын
үйіңізге бүгіннің өзінде-ақ ие боласыз да, ал ақшасын бірнеше жылға созып,
бірте-бірте төлеп құтыласыз. Ипотекалық несие алу үшін сатып алынатын
тұрғын үйден басқа қандай да бір қосымша кепілзат талап етілмейтіні де
маңызды.
Біраз жұрт ипотекалық несие бойынша сатып алынған пәтер оған
белгіленген бағадан едәуір қымбатқа түседі деп санайды.
Ипотекалық несие бойынша тұрғын үй сатып алу ұзақ жылдар бойы қыруар
ақша шығарып, пәтер жалдап тұрғаннан, және де сондайшама қаржыны
шығарғаннан кейін де үй-жайсыз қалабергеннен әлдеқайда пайдалы екендігі
белгілі. Ипотека –несиеге үй сатып алу деген сөз. Бұл арада да ақшаның
тауар екендігін, оның да өзінің құны болатындығын ескеру керек.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді , өндіріс
ғимаратын , жерді және т.с.с.)кепілге алып ,ұзақ мерзімге берілетін несие.
Соңы жылдары республикада өнеркәсіп миграциясының өзгеруі мен
халықтың еңбекке жарамды топтарының көшіп-қонуы тұрғын үйге несие алу
қажеттілігін тудыруда.
Нарықтық экономикаға көшкеннен кейін Қазақстанда ипотеканың негіздері
қаланып, біздің елімізге қолайлы деген малайзиялық модель қалыптаса
бастады.
Қазақстанда ипотеканың дамуы республика Президентінің 1995 жылғы 23
желтоқсандағы Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заң күші бар Жарлығынан
бастау алды. Үкіметтің осы бағыттағы жұмысының бірінші кезеңі 2000 жылғы 21
тамыздағы қаулысымен Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын ұзақ
мерзімді қаржыландыру және ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту
тұжырымдамасын бекіту болды. Ұсынылған тұжырымдаманың негізі жаңадан
салынған тұрғын үйді қоса алғанда еркін нарықта дайын тұрғын үй сатып алу
үшін азаматтарға ұзақ мерзімді ипотекалық несие берудің нарықтық жүйесін
құруға келіп соғады .
Қазіргі уақытта бірқатар қазақстандық банктер жеке тұлғаларға тұрғын
үй сатып алу үшін ипотекалық несие беруде. Бірақ солардың қызметінде жұртты
ойландыратын бір нәрсе – несие мерзімінің ұзақ болмауы мен жоғары пайыздық
ставкаға байланысты болып отыр. Мұның себебі түсінікті де: халық әзірге
ақшасын қысқа мерзімді депозитке салады, соған сәйкес банктер де, несиені
ұзақ мерзімге бере алмайды. Қаржыгерлер тілімен айтқанда, елімізде ұзын
ақша жетіспейді.
Сонда не істеу керек?
Мұндай қиындықтан шығудың бір амалы жоғарыда аталған Үкімет
тұжырымдамасында қарастырылған болатын. Онда халыққа ұзақ мерзімді
ипотекалық несие беретін кредиторларды қайта қаржыландыруды жүзеге асыратын
ипотекалық несиелердің қайталама нарығының операторы пайда болуы көзделген
еді.
Осындай алға қойылған міндетті іске асыру үшін Ұлттық банктің шешімімен
2000 жылғы 20 желтоқсанда Қазақстан ипотекалық компаниясы жабық
акционерлік қоғамы құрылды. Бүгінгі таңда оның бірден-бір акционері Ұлттық
банктің өзі болып қалуда.
Ипотекалық несиелеудің негізгі қатысушылары:
• Қарыз алушы – бұл ипотекалық несиені алушы және оны қайтаруға міндетті
сенімді және төлем қабілеті бар заңды және жеке тұлға.
• Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып
табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер,
мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
• Пәтер сатушылар – бұл заңды және жеке тұлғалар, өздерінің немесе басқа
да заңды және жеке тұлғалардың талабы бойынша пәтерін сатушылар.
• Риэлторлық ұйымдар – меншікті пәтер қорынан, басқа нарық
қатысушыларының тапсырысы бойынша пәтер сатумен айналысатын
лицензияланған сатушылар.
• Сақтандыру компаниялары – кепілдікке салған үйді, өмірді және қарыз
алушының еңбек қабілетін және ипотекалық нарыққа қатысушылардың
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырумен айналысатын,
лицензияланған сақтандыру компаниялары.
• Бағалау агенттіктері – ипотекада кепіл заты болатын тұрғын үй
кешендеріне тәуелсіз маманданған баға беретін, лицензияланған
сақтандыру компаниясы.
• Екінші ретті ипотекалық нарықтың операторлары – бірінші ретті қарыз
берушілерден ипотекалық несиені қайта сатып алумен айналысатын және
бағалы қағаз негізінде шығаратын заңды тұлғалар.
• Инвесторлар – екінші ретті ипотекалық нарық операторларынан бағалы
қағаз алатын заңды және жеке тұлғалар.
• Үкімет – инвесторларға бағалы қағаз бойынша кепілдік береді, екінші
ретті нарық операторларын басқаруға қатысатын бірінші және екінші
ретті нарықты реттейді.
Жалпы, несиені өтеудің төлем мөлшері айлық таза табыс мөлшерінің 35%-
нан аспауы керек. Бұл қарыз алушының қалыпты тұрмыс деңгейін сақтау үшін
қажет. Сонымен бірге бұл коэффицент қарыз алушының табысына қарай қайта
қаралуы мүмкін.
2. ҚР –дағы Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ң қыметі
Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ы 2002 жылғы 18 қарашада ТМД
аумағында алғашқы болып ипотекалық облигациялар шығарып, орналастырды.
Эмиссияның жалпы соммасы – 105 млрд. теңге, айналыс мерзімі – 3 жыл.
Облигациялардың бірінші траншы 300 млн. теңгеге жеткізілді. Бұған қоса
компания 2003 жылы тағы да 1,5млрд. теңгеге облигациялардың жаңа эмиссиясын
орналастырды.
2002 жылғы 10 желтоқсаннан бастап компания ипотекалық несие бойынша
келісімді ставка мөлшерін 14,6%-дан 13,5%-ға түсірді. Бұл қарыз алушылар
үшін ипотекалық несие құнының арзандағанын білдіреді.
Қазіргі жағдайда елімізде ипотекалық несие алуға көпшіліктің қол
жеткізуі мемлекеттің қолдауынсыз қиын. Бұл алдымен азаматтардың орташа
табысының жоғарғы еместігіне байланысты. Мемлекеттің қолдауы әртүрлі
ыңғайда болуы мүмкін.
Болашақта Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға түзету енгізіліп, соған
сәйкес агенттік бағалы қағаздар ұғымы белгіленсе, Қазақстан ипотекалық
компания ЖАҚ-ң облигацияларына агенттік бағалы қағаз статусы берілуі
мүмкін.Ондай жағдайда компанияның облигациялары бойынша инвесторларға
сыйақы мөлшерін кемітеді.Сөйтіп, арзанырақ қаржы ресурстарына қол
жеткізеді. Бұл ипотекалық несиелерге пайыздық ставканы төмендетуге алып
келеді . Ипотекалық несие алушыларға керегі де осы .
Қолданудың тағы да бір көрінісі ретінде мемлекет ипотекалық
несиелерді сақтандыратын сақтандыру компаниясын құруына болар еді. Мұндай
жағдайда кредиторлар үшін несие тәуекелі азаяды. Оларда ипотека есебінен өз
несие портфелін ұлғайтуға ынтасын туғызады . Осы арқылы жалпы тұрғын үй
нарығына , соның ішінде құрылыс саласына қосымша инвестиция тарту мүмкін
болады. Ал құрылыстың кең қанат жаюы бүкіл экономикаға оңды ықпал етеді .
Бүгінде Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ы ипотекалық несиеге
халықтың әртүрлі тобының қолы жететіндей болуы үшін жұмыс жасауда. Компания
2004 жылы 1,8 млрд. теңгеден астам ипотекалық несиелер беруді жоспарлаған
болатын. Бұл тағы да бірнеше жүздеген отбасының өз пәтерлеріне ие болуы
мүмкіндігі деген сөз . Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ң негізгі мақсаты
ұзақ мерзімді тұрғын үй ипотекалық несиелерін халыққа көптеп ұсыну, сонымен
қатар, қаржы айналымын жеделдетуді де мақсат етеді.
Компания қызметінің ұйымдастырылуы туралы айта кететін болсам:
Біріншіден Қазақстан ипотекалық компаниясыЖАҚ-мен шартқа отырған әріптес
банктер ипотекалық несие береді, содан кейін қарыз алушыға талап қою
құқығын алады. Бұл құқық сатып алынған үйдің кепілге қойылуымен қамтамасыз
етіледі. Бұдан әрі компания ипотекалық қайталама нарықтың операторы ретінде
банктерден ақылы негізде ипотекалық несиелер бойынша талап ету құқығын
сатып алады және сатып алынғанталап ету құқығымен қамтамасыз етілген
бағалы қағаздар шығарады. Оларды институционалдық инвесторлар (зейнетақы
қорлары, сақтандыру компаниялары, банктер және т.б.) сатып алады. Осылайша
ипотекалық нарықта қайта қаржыландыру жүзеге асырылып тұрғын үйді несиелеу
үшін ақша қаражаттарының толасыз ағымы қамтамасыз етілетін болады. Мұның
өзі әсіресе жинақтаушы зейнетақы қорларының (ЖЗҚ) милиардтаған теңге
көлеміндегі активтерін компанияның құнды қағаздарына салу арқылы жинақтаушы
зейнетақы қорының активтерін түрлендіру мүмкіндігін береді. Қазақстандық
ипотекалық компания ЖАҚ-ы 2003 жылдың аяғында 300 млн.тг. көлемінде өзінің
облигацияларының бірінші траншын жүзеге асыралды. Келесі транштарды ай
сайын жүзеге асыру болжанып отыр және компания үш жыл айналыс мерзімімен
1,5 млрд.тг. көлемінде өзінің облигацияларының бірінші эмиссиясын жарты жыл
ішінде толығымен орындауға ниеттеніп отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстандық ипотекалық компания облигацияларының
бірінші эмиссиясын Ұлттық банк тіркеді, олар лайықты тендерден жеңіп алған
KIB Asset Management брокер – дилерлік компания мен ЦентрКредит банкіне
кіретін концорциуммен сатып алынған және Қазақстан Қор биржасынның А
категориясы бойынша ресми тізімге қосылған. Осыдан кейін Қазақстандық
Ипотекалық компаниямен сатып алынған ипотекалық несиелермен қамтамасыз
етілген облигацияларды ұстаушылар оларды екінші қайтара нарыққа сатуы
мүмкін. Қазақстан қор биржасының биржалық ережелер заңында негізгі
инвесторларға жергілікті қор нарығында – осы құралдарды сатып алуға
мүмкіндігі бар зейнетақы қорларына өзгерістер енгізіліп қойылды.
Қазақстандық ипотекалық компанияның бағыты бойынша берілетін ипотекалық
несиелер ставкасы келесі компаненттерден тұрады:
Жылдық ҚИК Коммерциялық
көріністегі + маржасы + банк-әріптесінің
=
инфляция маржасы
Баға белгілейтін ставка
2003 жылдың 1 желтоқсанынан бастап баға белгілейтін ставка 10,3% жылдық
деңгейде белгіленеді (инфляция – 7,3% және ҚИК маржасы – 3,0%), сонымен
қатар әріптес- банктің маржасы ҚИК баға белгілеген ставкасынан 4 пайыздан
аспауы керек. Сонымен, ҚИК бағыты бойынша берілетін несиелер бойынша
ставкалар жылына 14,3% -дан аспайды. Несиелендіру мерзімі – 15 жылға дейін.
Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-мы өзі құрылғаннан бергі кезеңде
компанияның алдына қойылған міндеттерді уақытылы шешуде. Ол алғашында
ипотекалық несиелеу жүйесі механизмін енгізуді Алматы және Астана
қалаларында байқап көрді. Кейін компания қызметі республиканың барлық
аймағын, атап айтқанда Астана, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Жезқазған, Қарағанды,
Көкшетау, Павладар, Орал, Өскемен, Шымкент,Қызылорда,Тараз және Талдықорған
қалаларымен Алматы облысын қамтыды.
Компания жүзеге асырып отырған несиелеу бағдарламасының отандық нарық
үшін бірегей екенін айтуымыз керек. Өйткені олардың мынадай артықшылықтары
бар: сыйақы ставкасы біршама төмен; несие валюталық баламасы белгіленбей
теңгемен беріледі ; несиенің ұзақ мерзімділігі (20 жылға дейін) несие ай
сайын бірдей сомада өтеледі .
Бүгінде Альянс Банк АҚ, Астана-финанс АҚ, АТФ Банк АҚ, Банк
Центркредит АҚ, БТА-Ипотека АҚ, және Нұрбанк АҚ, Қазақстан
ипотекалық компаниясы ЖАҚ-ң әріптес банктері болып табылады. Ипотекалық
несие алуға келген азаматтар тікелей компанияның ¼-іне немесе жоғарыда
аталған қаржы институттарының біріне жолығуына болады . Сондай-ақ олар
несие сомасы сатып алынатын тұрғын үй құнының ең ары кеткенде 70%-ын өтеу
үшін берілетінін, ал тұрғын үй құнының кем дегенде 30%-ын несие алушы өз
қалтасынан төлеуі тиіс екенін ескерген жөн. Дегенмен, бұл арада да клиентке
қолайлы боларлық жағдай қарастырылған. Компания кепілдік құнының 70%-дан
астамын құрайтын, бірақ 85%-ынан аспайтын мөлшерде берілген ипотекалық
несиелерді де сатып алуы мүмкін. Бұл үшін қарыз алушы шарт бойынша немесе
әріптес банкпен кепілдік құнының 70%-нан асатын несие сомасына несиелік
тәуекелді азаматтық-құқықтық жауапкершілік жағынан сақтандырған болуы
керек. Мұндай жағдайда несие алушы бастапқыда тұрғын үй құнының 15% -ын
төлесе жеткілікті.
2. Шетелдік ипотекалық несие үлгілері
Ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру жүйесінің шетел тәжірибелерінде әрекет
етіп отырған негізгі үлгілері бар.Ипотекалық несиелеудің біршама қарапайым
және біршама жетілген үлгісі шартты түрде айтсақ,қарапайым ашық үлгі. Бұл
үлгінің бастапқы принциптік сипатына тоқталсақ , ипотекалық ссудаларға
деген барлық клиенттедің жалпы өтініші банктің меншікті және сырттан
тартылған қаражаттары: депозиттерде жатқан клиенттердің қаражаттары;
банкаралық несиелер және т.с.с. есебінен қамтамасыз етіледі.
Қарапайым ашық үлгінің екінші бір принциптік сипаты ипотекалық
ссудалар бойынша белгіленетін пайыз мөлшері елдегі несие-қаржы нарығындағы
жалпы жағдайда тікелей тәуелді болып табылады.Бұл тәуелділік банктердің
ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтеріне және ауқымына мәнді
әсер етеді.
Бұл үлгі негізінде ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру , әсіресе қаржы
нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.
Бұл қарастырылған үлгіден ажыратылатын келесі үлгі кеңейтілген ашық
үлгі деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу жүйесі
үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын , жылжымайтын
мүліктермен қамтамасыз етілген екінші реттегі бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтілген ашық үлгісі тек кеңейтілген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екінші нарықта айналыста жүретін бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін және жиі
бақылуға алу жағдайында ғана іске асырылады. Бұл үлгі іс жүзінде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңінен таралған.Әсіресе,бұл үлгінің дамуы АҚШ-та
қанат жайды.Осындай себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне ипотеканың
американдық үлгісі деп атап кеткен. Американдық үлгінің қағидасы бойынша
әр жылда белгілі бір табысы бар адам тұрғын үйдің құнын жартылай нақты
ақшамен , ал қалған бөлігін клиенттің иелігінде бар немесе сатып алғалы
отырған жылжымайтын мүліктікепілге ала отырып , берген арнайы ипотекалық
банктің ссудасы есебіінен төлеп , бірден тұрғын үй ала алады.Мұндай
несиенің қайтарылуы ипотеканың типіне және қарыз алушының әр жылдық
табысына байланысты 15-30 жылдың ішінде жүзеге асырылады.
Бұл тұрғын үйді қаржыландыруды ұйымдастыру үлгісінің дамуы берілген
ипотекалық салынған мүлік актілерін сатуға мүмкін болатын нарықтың болуын
талап етеді. Американдық үлгі ипотекалық эмиссиондық компаниялар үшін ұзақ
мерзімді қаржы тәуекелі мәселесін шешетін қолайлы тәсіл ретінде көптеген
банктерді өзіне тартады.
Қарапайым ашық және кеңейтілген ашық үлгілердің сипатты белгісі олар
таза нарықтық ипотекалық несиелеу механизмін білдіреді.Мұндай жағдайда
ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы және ауқымды көбіне екі өзара
байланысты көрсеткіштермен реттеледі:
1.Ссудалар бойынша банктік пайыз мөлшері және екінші нарықта орналасқан
бағалы қағаздардың табыстылығына байланысты анықталатын несиелік ресурстар
бағасымен;
2.Сақтандыру компанияларын қоса алғанда ипотекалық нарықтың барлық кәсіби
қатысушыларының қызметтері не төленетін аударымдар мөлшерімен.
Ипотекалық несиелеудің келесі бір үшінші үлгісі – бұл балансталған
автономды үлгі.Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда
принципіне негізделуінен көрінеді. Мұндай принцип барысында банктердің
жиынтық несиелік портфелі капиталдардың ашық нарығынан қарызға алу арқылы
емес , оның орнына өзара кассалық көмек принципі бойынша болашақ қарыз
алушының қаражаттарын тарту есебінен құралады.Бұл үлгі бойынша қарыз алушы
алдын ала өзінің уақытша бос қаражаттарын сұрайтын несиенің жартылай сомасы
мөлшерінде жинақтағанан кейін ғана ссуда алуға құқылы.
Мұндай шектеуліліе алдындағы қарастырылған үлгілермен салыстырғанда басты
кемшілік болып табылады. Өйткені , бұл үлгі нақты қарыз алушының
жылжымайтын мүлікті сатып алудағы мүмкіндігін кешеуілдетеді.
Бірақ та бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы да
бар , яғни бұл үлгі өзінің автономиялық күшіне байланысты жалпы қаржы-несие
нарығының жағдайына тәуелсіз.Балансталған автономиялы үлгінің іске асырылуы
барысында ипотекалық банк үшін қай жерден және қандай бағада несиелік
ресурс табу сұрағы мазаламайды , банкке тек өзінің көрсететін Құрылыс
қаражаттары салымы бойынша табыс мөлшері және несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыз мөлшері еркін жағдайда белгіленеді. Банк мақсаты жинақтарға
табыс төлемей-ақ сол төленетін табыс мөлшерінде несиенің бағасын қысқарта
белгіленуіне болады.Мысалға айталық, жинақтарға төленетін табыс 10% ,ал
несиеге қойылатын пайыз мөлшері 13 % десек ,онда банк жинаққа төленетін
табысты несие бағасынан шегеру арқылы маржаны 3 % деп хабарлауы мүмкін.
Демек, бұл үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасына да , сол
сияқты бұл бағаның жалпы деңгейіне тәуелсіз болып табылады. Балансталған
автономиялық үлгінің бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық
несиелеудің дамуы үшін аса маңызды . Бірақ та бұл жерде барлық өзара есеп
айырысулар еркін алмастырылатын валютада жүргізілгенді қалайды .Сондай-ақ
аталған үлгінің тағы бір артықшылығы мұнда несие беруші несиенің
қайтарылуында ең төменгі тәуекелге барады .
Ипотекалық несиелеудің Америкадық үлгісі
1-сурет
Ипотекалық несиелер
Коммерциялық банктер
Ипотекалық несиелерді сатып
алу(выкуп)
Ипотекалық несиелер
Қазіргі кезде Германияда бұл үлгі іс жүзінде кеңінен қолданылуда .
Мұнда қорлану механизмімен нақты азаматтарды несиелеу механизіміндегі
сондай-ақ тұрғын үй жағдайын жақсартуға мақсатты қаражаттар жинақтау және
пайдаланумен байланысты болатын азаматтардың инициативасына қаржылық қолдау
көрсетуге байланысты мемлекеттік механизмдердегі сәйкестіктерді ескеретін
, барлық елді қамтыған құрылыс жинақтарының жүйесі құрылған .
Тұрғын үй алғысы келген азамат , тұрғын үйді сатып алатын уақыттан бұрын ,
яғни 2-10 жыл бұрынырақ арнайы қаржы-несие жүйесімен өзара қатынасқа түседі
.Өзінің мүмкіндігіне қарай арнайы банктерге немесе жинақ кассаларына
болашақта сатып алатын үйдің 45 %жинақтайды.Содан кейін барып,ол
мемлекеттік дотация алуға және қалған төлейтін бөлігінің шамасында банктен
жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға құқылы болып табылады. Басқаша
айтқанда,Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі жылжымайтын
мүліктердің салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етіліп шығарылатын
бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды және оған тәуелді емес.
Германияның құрылыс қаражаттары жүйесінің ең басты бір артықшылығы –
оның шегінде пайдаланылатын мақсаты құрылыс қаражаттарына , берілетін
несиеге байланысты есептелетін пайыз мөлшері автономиялық болғандықтан да ,
несие-қаржы нарығының жалпы жағдайына тәуелсіз болып табылады . Бұл үлгінің
басты сипаты оның шектеулігін көрсетеді , яғни несиенің берілу көзі ретінде
құрылыс қаражаттарын жинақтау келісімшартына қатынасушы-салым иелерімен
жинақталатын қаражаттардың қолдануынан байқауға болады. Бұл жүйені
пайдаланатын банктер мақсатты салымдар бойынша нарықтан төменгі жағдайда ,
пайыз төлеумен қатар , нарықтан төменгі жағдайда несиелер беру мүмкіндігі
бар.
Германияда құрылыс жинақ жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау бар.
Мемлекет меншікті капиталдың жинақталуына тұрғын үй құрылысына сыйақылар
беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып отырады. Салым
иесінің ынталандыру түрін таңдау құқығы бар. Егер ол сыйақы (субсидия)
жолын таңдаса, онда оның жинағы 300 неміс маркасына (жалғыз басына) немесе
1600 маркаға (отбасылар үшін) жеткенде 10% көлемінде қасымша сыйақы алады.
Құрылыс қаражаттарын жинақтау жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау
көрсетілуі тиіс. Мемлекет өз тарапынан тұрғын үй құрылысына дотация беру
арқылы немесе салықтық жеңілдіктер арқылы меншікті капиталдың жинақталуын
ынталандырып отырады.
Ипотекалық несиелеудің неміс үлгісі
2-сурет
Bausparkassen
Ипотекалық
несиелер
Ипотекалық банктер
Ипотекалық облигациялар
Қазіргі кезде Қазақстандағы жаңадан құрылған Тұрғын-құрылыс банкі
тәжірибесінде Германияның үлгісін қолдануда.
1-кесте. Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің шарттары.
Сипаттамалар Жылдамдатылған Стандартты Ұзақ мерзімді
тарифтік бағдарламатарифтік тарифтік
бағдарлама бағдарлама
Бағдарламалардың 1-вариант 2-вариант 3-вариант
варианттары
Тұрғын үй құрылыс Үш жыл Үш жылданБес жылдан жоғарыОн жылдан жоғары
жинақтарын жинау жоғары және он жылға
мерзімі және бес дейін
жылға
дейін
Тұрғын үй құрылыс Жылына Жылына Жылына 2%-дан Жылына 1,5%-дан
жинақтарға 2,5%-дан 2,5%-дан 4%-ға дейін 4,5%-ға дейін
салымдар бойынша 3%-ға 3,5-ға
сыйақы ставкасы дейін дейін
Тұрғын үй заемдарыЖылына Жылына Жылына 4,5%-дан Жылына 3,5%-дан
бойынша сыйақы 5,5%-дан 2,3%-дан 6,5%-ға дейін 6,5%-ға дейін
ставкасы 6%-ға 6,3%-ға
дейін дейін
Несиелендіру 10 жылға 10 жылға 15 жылға дейін 15 жылға дейін
мерзімі дейін дейін
Салымдарды жүзеге Ай сайын Ай сайын Ай сайын
асыру және заемды
өтеу графигі
Комиссиондық Келісілген сомадан Келісілген Келісілген
алымдар 0,24% сомадан 0,24% сомадан 0,24%
Жоғарыда келтірілген кестеден көріп отырғанымыздай, сыйақы ставкалары
салымдар бойынша жылына 2,5% -дан 3,5%-ға дейін, сол несиені пйдаланғаны
үшін 6,5%-ға дейін құрайды, яғни нарықтық ставкаларға қарағанда едәуір
төмен. Несие бойынша жеңілдетілген ставкалар құрылыс жинақ жүйесі бойынша
салымшылармен жиналған қаражаттармен ғана несиелендірудің көзі ретінде
пайдаланғанда құрылыс жинақ жүйесі тұйық болып табылатындықтан, соның
есебінен болады. Бұл модель қарыз алушылардың нарықтық бағасының
ауытқуларынан ғана емес, сонымен қатар жалпы бұл бағалардың жалпы
деңгейінен де тәуелсіз, яғни егер өзара есеп айырысулар тұрақты шетел
валютасында жүргізілсе, елдердегі тұрақсыз экономикамен ипотекалық
несиелендіруді дамыту үшін бұл модель ерекше маңызды болып табылады.
Құрылыс жинақ моделі қозғалмайтын мүлікке салынған мүлік актісін қоя
отырып, бағалы қағаздардың қайталама нарығынан анағұрлым аз тәуелді. Жоғары
пайызбен беретін басқа елдерден айырмашылығы тұрғын үй құрылысын әлсіретуі
мүмкін, ал неміс жүйесі шеңберіндегі құрылыс жинақ несиесі бойынша төмен
пайыздық ставкамен беріледі. Несиелендірудің бастапқы белгіленген пайыздық
ставкасы едәуір төмен және салымшылар үшін пайыздық ставкалардың ауытқуы
болмайды. Құрылыс жинақ жүйесінің қорландыруды ынталандыру формасында
салықтық артықшылықтар немесе тұрғын үй құрылысына сыйақы беру түрінде
мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
Құрылыс жинақ жүйесі тұрғын үйді қаржыландыру нарығына жыл сайын
айтарлықтай сомаларды аударады, бұл сомалар капитал нарығында әр түрлі
жағдайларға қарамасытан сол уақытты өз қолданысын табады. Бұл тұрғын үй
құрылысын ынталандырады және ішкі конъюктураның мотор болып табылатын
құрылыс индустриясы үшін қатарлардың үлкен санын қамтамасыз етеді.
Германияның үлгісінде жұмыс күшінің нарығына қалай әсер ететінін көруге
болады. Қазіргі уақытта нарықта 1,8 млн. адамның көбі жұмыспен қамтылған,
соның ішінде жеке меншік үйлердің құрылысында 350 мың адам жұмыспен
қамтылған. Бұл объектілердің үштен екісін (23) құрылыс жинақтың көмегімен
қаржыландырады, бұл құрылыс жинақ жүйесінің есебінен 230 мың жұмыс орны бар
екенін айтуға болады. Бұдан басқа, құрылыс саласына әрбір 100 жұмыс орны,
ал аралас салаларға 90 жұмыс орны қатыстырылады. Сонымен, барлығы 440 мың
жұмыс орнын құрайды.
Қазақстанда заңдардың қабылдануына сәйкес құрылыс жинақ жүйесінің
мақсаты азаматтар өздерінің тұрғын үй жағдайларын жақсарту үшін қажет ақша
қаражаттарын мамандандырылған құрылыс жинақ қаржылық мекемелерде тұрғын үй
құнының 50%-нан кем емес мөлшерінде жинау болып табылады. Ал жетпейтін
бөлігіне құрылыс жинаққа салымдар бойынша сыйақы ставкаларынан жоғары болуы
мүмкін емес мөлшерде сыйақының белгілнген ставкасы бойынша несие беріледі.
Ипотекалық несиелендірудің неміс үлгісімен маңызды ұқсастылығы осында
көрінеді. Бұдан басқа, құрылыс жинақ жүйесі ҚР-ң Қаржы Министрлігімен және
Ұлттық банкпен белгілі бір тәртіпте құрылыс жинаққа салымдар бойынша
мемлекеттік сыйақы төлемдері орындалады, бұл салым сомаларының өсуіне
мүмкіндік туғызады. Тұрғын үй несиесі тұрғын үй сатып алуға, оның ішінде
оны айырбастау жолымен, сонымен қатар құрылысқа, жөндеуге және тұрғын үйді
мониторизациялауға, жер учаскесін, құрылыс материалдарын сатып алуға
осындай қатар жұмыстарды төлеуге ғана бағытталуы мүмкін. Сонымен қатар
салымшылар аралық тұрғын үй несиесін алуы мүмкін. Уақытша еркін ақшаларды
банк мемлекеттік бағалы қағаздарға және ҚР-ң Ұлттық банкімен бекітілген
тізімдегі басқа қаржылық құралдарға орналастыру үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының 18 жасқа толмаған азаматтардың немесе
олардың атына басқа тұлағалармен енгізілген салымдар да сыйақымен
ынталандыру болып табылады. Жыл сайынғы сыйақының салымдар бойынша мөлшері
ынталандыру салым сомасының 20% -ды құрайды, бірақ 60 айлық есеп
көрсеткішінен көп болмауы керек.
Менің көзқарасым бойынша, құрылыс жинақтың қазақстандық жүйесі өзінің
тұрғын үй жағдайларын жақсартуды ойлайтын азаматтар үшін, сонымен қатар
мемлекет үшін де несиелендірудің жай ипотекалық схемасымен салыстырғанда
бірнеше артықшылықтары бар. Құрылыс жинақ жүйесінің келесідей артықшылық
жақтарын көрсетге болады.
Азаматтар үшін:
1. бұл схема бойынша берілетін несие анағұрлым ұзақ мерзімді болып
табылады;
2. несие бойынша сыйақының төмен ставкасы;
3. несие ұлттық валютада беріледі және өтеледі;
4. банктің салынған салымдарға үнемі сыйақы есептеледі;
5. мемлекет жыл сайын сыйақы бөледі, осындай түрде халықтың жинауын
ынталандырады;
6. белгіленген мерзімнен бұрын қажет соманы жинаған тұлға несие
алуға құқығы бар.
Мемлекет үшін:
1. тұрғын үй мәселесі, оның шешілуі үшін жеке инвесторға
жауапкершілікті арту жолымен шешіледі, осындай түрде жеке
бастама қолдау табады;
2. халықтың жинақтарын ынталандыра отырып, банктік сектор өзіне
сенімді көбейтеді;
3. мемлекеттің сыйақы төлемдері бойынша шығындардан құрылыс
материалдарын шығару және тұрғын үй құрылысы бойынша
қызметтерді іске асыратын жеке және заңды тұлғалардан салықтар
түрінде бюджетке түсетін түсімдер асып түседі;
4. құрылыс жинақ жүйесі бойынша тартылған салымдар әсіресе алғашқы
жылдары, болашақта – уақытша еркін қаражаттарды мемлекеттік
бағалы қағаздарға орналастыруы мүмкін, бұл елдің бюджетіне
инвестициялауға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы мультипликативті әсердің салдары құрылыс жинақ жүйесі
инвестициядан экономикаға түсетін салықтық түсімдер құрылыс жинақ үшін
мемлекеттің сыйақы төлеу сомасы анағұрлым өсіреді, бұл болжамдық есептерді
көрсетеді. Құрылыс жинақ жүйесі бойынша салымшыларға сыйақы түрінде
төленген бір тенге бұл бюджетке салықтық түсімдер түрінде 2 тенге береді
және ипотекалық несие түрінде тұрғын үй құрылысына 6 тенге тартылады.
Құрылыс жинақ жүйесі бес-алты жылдың ішінде өзін-өзі қаржыландыру негізінде
өтеуіне болады.
Шешімдердің көрсетілген жолдары үлкен әлеуметтік маңыздылық береді. Олардың
көмегімен жеке меншік тұрғын үй салуға немесе сатып алуға болады, яғни
халықтың төлемқабілетті сұранысын жоғарылатуға нақты мүмкіндіктер бар.
Халықтар кәрілікті және жеке басын қамтамасыз ету үшін негізгі факторлардың
бірі болып табылады, бұдан басқа жеке ықыласты ынталандыра отырып, олармен
әлеуметтік бағдарламаларды орындау кезінде мемлекетке артылған міндет
азаяды. Тұрғын үй несиесінің көмегімен меншіктің жүйелі қалыптасуына және
құрылыс конъюктурасының айнымастылығына әкеледі. Жаңа жұмыс орындарын ашу,
бағалардың кенет өсіп кетуіне кедергі жасалу – көрсетілген жүйенің тағы бір
жағымды жақтары.
ІІ – тарау АТФ Банк АҚ-ғы ипотекалық несиелеу жүйесіне талдау
2.1. АТФ Банк АҚ-ң қаржы-шаруашылық қызметін талдау
АТФ Банк АҚ-ы 27 ақпанда 1992 жылы құрылтайшылардың жалпы
жиналысымен құрылған коммерциялық ұйым болып табылады. Ұлттық банктегі
тіркеу номері № 102. Банктің мекен-жайы – Қазақстан Республикасы Алматы
қаласы, Шевченко көшесі 100, Корреспонденттік шот №700161193, код 793 МФО
190501109.
Банк өз кызметінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін,
Шаруашылық етуші серіктестіктер туралы, Банк және банктік қызмет туралы
заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтарын, Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің нормативтік актілерін және банктік қызметті
және бағалы қағаздар нарығын реттейтін Қазақстан Республикасының басқа да
заңдарын басшылыққа алады.
Банктің басқарылуы:
- жоғары органмен – акционерлердің жалпы жиналысымен:
- атқарушы орган – Басқарудың төрағасымен тағайындалатын басқарумен;
- бақылаушы органмен – бақылаушы кеңеспен;
- қадағалау органмен – ревизиялық комиссиямен камтамасыз етіледі.
Астана қаласындағы АТФ Банк АҚ-ң филиалы АТФ Банк Ақ-ң бөлімшесі
болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінде 26 мамырда 1995
жылы бірінші рет тіркелген және мына мекен жайда орналасқан: Астана
қаласы,Жеңіс даңғылы 43.
Филиал – бас банктік үлестіріп берген құқықтардың шеңберінде банктік
операцияларды іске асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып
табылмайды, өзінің жеке балансы болмайды және бас банктің берген
қаражатарының және құқытардың шеңберінде қызмет етеді. Филиал АТФ банк
АҚ-ң басқармасының шешімімен құрылады, ішкі өндірістік есеп айырысу
негізінде әрекет етеді.
Филиал міндеттемелері бойынша жауапкершілікті банк өзіне алады.
Астаналық филиал АТФ банк АҚ-ң атынан мынадай банктік операцияларды
іске асырады:
А) кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің, халықтың бос ақшалай
қаражаттарын тарту, оларды есеп-айырысу, ағымдық депозиттік шоттарда және
салымдарда орналастыру;
Б) банктің ішкі несиелік саясатына сәйкес қайтарымдылық, мерзімділік
және төлемділік қағидаларында заңды және жеке тұлғаларға несиелер беру;
В) тауарлар мен қызметтердің экспортымен және импортымен байланысты
халықаралық есеп айрысуды қамти отырып, клиенттердің тапсырмасы бойынша
есеп-айырысуды іске асыру;
Г) ҚР-ң банк резиденттерінен корреспонденттік қатынастарды орнату; банк
келісімімен ностро, және лоро шоттарды ашу және жүргізу;
Д) банктің валюта нарғындағы комиссиондық негізде делдалдық қызметін
қамти отырып, ішкі валюталық нарықта шетел валютасын сатып алу, сату және
айырбастау бойынша операцияларды жүргізу;
Е) бағалы қағаздарды сатып алу сату және сақтау.
Филиалға клиенттің жүргізетін валюталық операцияларымен валюталық заңға
сәйкестігін валюталық бақылау агенттігінің қызметі жүктелген. АТФ банк
банк жұмысын қамтамасыз ететін мына бөлімдерден тұрады:
- банк қызметін жоспарлау, болжау, алдында тұрған міндеттерді орындау,
ресурстарды оңтайлы басқару. Осы сұрақтардың барлығы экономикалық
сұрақтар бойынша бас маманның шеңберінде шешіледі;
- әр түрлі банктік қызметтерді ұйымдастыру (несиелеу, валюталық,
депозиттік және басқа да активтік операциялар). Бұлардың құрамына
клиентке қызмет көрсетумен байланыстардың барлығы кіреді. Осы буын
банктік табыстарды иеленеді. Бұл жұмыспен несиелеу бөлімі, есеп-
айырысу-ссудалық операциялар секторы, салым операциялар және бағалы
қағаздар бөлімі, халықаралық есеп-айырысу бөлімі айналысады.
Есеп – айырысу – ссудалық операциялар секторының негізгі қызметі
клиенттерге қызмет көрсету болып табылады , яғни кәсіпорындардан,
ұйымдардан және жеке тұлғалардан төлемдерді қабылдау және жүргізу және т.б.
Қолма-қолсыз және қолма – қол шетел валютасымен операцияларды
жүргізумен байланысты сұрақтарды халықаралық есеп-айрысу бөлімі
қарастырады.
Банк құрылымының міндетті элементі қолма-қол ақша қаражаттарының шетел
валюта жинауымен, өңдеуімен, қабылдауымен, беру және жеткізумен айналысатын
кассалық операциялар бөлімі және инкассация бөлімі болып табылады.
Банк ішіндегі есеп-айырысу секторы банк ішіндегі шоттарды бақылайды
және есепке алады. Соңғы жылдары банк қарқынды даму үстінде. Валюта балансы
2003 жылы 58 млрд. теңгеден 2004 жылы 95,4 млрд. теңгеге дейін өсті. Бұл
жағдай банкті көптеген көрсеткіштер бойынша Қазақстанның банктік қызметтер
нарығында 4-ші позициямен қамтамасыз етіп отыр.
Коммерциялық ссудалардың өсім қарқыны баяулады (2003ж. – 59,7%, 2004ж.
– 63,4%), бірақ баланс валютасындағы олардың үлесі салыстырмалы түрде қалып
отыр және орналастыру құралдырының арасында жоғары үлес салмаққа ие болып
отыр.
Халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастықтың шеңберінде
банктердің және қаржы мекемелерінің алдындағы міндеттемелерінің құрамында –
92,0 млн. АҚШ доллар сомада 2 синдицирленген займ (2003 жылдың маусымында
және қазан айында 1 жыл мерзімге тиімді жағдайларда алынған).
2003 жылдың басында банк 2007 жылда өтеу мерзімімен субординирленген
облигацияларды, 2004 жылдың желтоқсанында 5 жыл айналым мерзімімен ішкі
теңгелік облигацияларды шығарған болатын. Бұл банкке өзінің пассивтерінің
құрамында клиенттерді несиелеудің көзі болып табылатын ұзақ мерзімді
қаражаттардың үлесін ұлғайтуға мүмкіндік берді.
1-Диаграмма. Жылдар бойынша активтер өсімінің динамикасы (мың. тг.)
2-Диаграмма. Жылдар бойынша ссудалық портфель өсімінің динамикасы
(мың.тг)
Клиенттерге ұсынылған ссуда бойынша сыйақы 2004 жылда банк табыстарының
негізгі бабы болып табылады. Есеп беру жылында банктің осы қызметінен
түскен табыстардың сомасы 2003 жылмен салыстырғанда 49,4 %-ке ұлғайды.
Пайызды алумен байланысты емес табыстар банктің бүкіл табыстарының 14%-н
құрады. 2004 жылы банк табыстарының жалпы көлемінде 18%-ті құрай отырып,
комиссиондық табыстар 37,9%-ке өсті және де бұл клиенттік базаның өсу
динамикасын көрсетіп тұр.
Банк шығындарының жалпы көлеміндегі үлкен үлесті (37%) пайыздық
шығындар иеленіп отыр. Бұл шығындар несиелік мекемелердің және клиенттердің
банк міндеттемелеріндегі қаражаттар үлесінің ұлғаюымен себепші болып отыр.
Пайыздық табыстардың пайыздық шығындардан 1,9 млрд. теңгеге дейін ұлғаюы
банктің жемісті жұмысын растап отыр.Сыйақыны алумен байланысты таза
табыстың пайдаға ықпалы өте зор. Сыйақыны алумен байланысты таза табыстың
көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 57,6% -ке өсті. Банктің пайыздық емес
табыстарының құрамында үлесі жоғары көрсеткіштер: қызмет көрсеткені үшін
төлем, төлемдерді аудару, комиссиондық жинақтар және қаржы операциялардан
табыс. Бұл операциялардың құрамына бағалы қағаздарды, асыл металдарды және
шетел валютасын сатып алу-сату бойынша табыстар кіреді. Банктің
клиенттермен жұмыстарын ұйымдастырудың негізгі принциптері мыналар: әр бір
клиенттің банктік қызметтерге деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру,
индивидуалды қадам, әр түрлі кәсіпорындардың-банк клиенттерінің
қызметтерінің ерекшеліктерін есепке алу және ұзақ мерзімді ынтымақтастыққа
әрекеттену. Бәсекеге қабілетті қызметтерді көрсетуге тырыса отырып, банк
мамандары банктік өнімдерді клиенттердіңқажеттіліктеріне бейімдейді,
консалтингтік шараларды жүзеге асырады, жеке тарыфтік жоспарлар бойынша
жұмыс нысанын пайдаланады. Клиенттік саясатты жүргізудегі дәйектілік,
клиенттермен тұрақты конструктивтік диалог, олардың мәселелеріне көңіл
аудару, шешімдерді шұғыл қабылдау және ақпараттың ашықтығы есеп беру
кезеңінде клиенттер санының айтарлықтай өсіміне алып келді. Жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері бойынша банк Қазақстанның банкаралық нарығында
клиенттердің сенімділігі ең жоғары рейтингін иеленеді.
3-диаграмма. Клиенттер санының динамикасы
Банктің клиенттермен өзара қатынастарының келешекте дамуы барлық клиент
сегментін мұқият зерттеуін талап етеді. Осы мақсатта банк мамандары қаржы
нарығының тұтынушылық талғамдарын және даму тенденцияларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I – тарау Ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың
механизмі ... ... ... ...7
1.1.Ипотекалық несие түсінігі және мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. ҚР –дағы ҚИК ЖАҚ –ң
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3.Шетелдік ипотекалық несие
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II – тарау АТФ банк АҚ-ң ипотекалық несиелеу жүйесіне талдау ... ..22
2.1. АТФ Банк АҚ-ң қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... .22
2.2. АТФ Банк АҚ-ң 2003-2005 жж ипотекалық несиесін
талдау ... ... 30
2.3. ҚР-ң қазіргі кезеңде тұрғын үйге несие беруді
дамыту ... ... ... ... ... .41
III – тарау ҚР-дағы ипотекалық несиелеудің мәселелері және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Қазақстандағы тұрғын үй нарығы қажетті қаржы-несиелік механизмдермен
қамтамасыз етілмеген болып шықты, халықтың төлемқабілетті сұранысын және
тұрғын үйді сатып алуды жалпы халықтық етуге мүмкіндік берер еді. Егер
бұрын өзінің баспанасын жақсартудың жалғыз көзі мемлекеттік үй алу болса,
ал қазір, бұл мәселе халықтың өз қаражаттары есебінен үй салу жолымен
шешіліп жатыр. Бюджет ресурстарының шектеулілігі халықтың белгілі бір
жақтарындағы тұрғын үй мәселелерін шешуге негізделді. Халықтың көбісі
өздерінің жинақтары және оларды жинақтау мүмкіндігі болмағандықтан
өздерінің тұрғын үй мәселелерін шеше алмады. Халықты ұзақ мерзімді
несиелендіру жүйесінің құрылуы, ол халықтың төлемқабілетті сұранысын
жақсарту және халықтың негізгі бөлігі үшін тұрғын үйді сатып алуға
қабілетті ету. Ол халықтар, банктер мен қаржы-құрылыс компаниялары мен және
құрылыс индустрия кәсіпорындарының ақша қаражаттарын экономиканың белгілі
секторына аудара отырып, ақша ресурстарының қарым-қатынасын қамтамасыз
етеді.
Дипломдық жұмыстың актуалдылығы әр жанұя үшін тұрғын үйді сатып алу ең
басты қажеттілік: бұл қажеттіліктерді қанағаттандырмайынша, ешқандай
қоғамның әлеуметтік басымдылықтарын айтуға болмайды.
Бұл мәселені шешудің жолдарын таңдауда адамдардың хал-ахуалын, олардың
моральдық және физикалық хал-жағдайы, саяси бағасы тұрғын үй құрылысының
өсу темпі және ортақ масштабына тәуелді. Қазіргі таңда тұрғын үй мәселесі
ипотекалық несиелендіру жүйесі арқылы шешілуде. Жеке меншік тұрғын үй сатып
алу - әр жанұя үшін бірінші қажеттілік. Қазақстандағы тұрғын үй құрылысын
қаржыландырудың дәстүрлі жүйесі, бұрынғы Совет Одағының тұрғын үйді
қаржыландыру жүйесінің бөлігі ретінде, өз тұрғын үй жағдайларын жақсарту
үшін кезекте тұрған адамдар арасында бөлу және мемлекеттік тұрғын үй
құрылысы үшін бюджет ресурстарын орталықтандырылған түрде бөлу деп
елестетті. Бұл жүйе Қазақстанның тәуелсіздік алып және нарықтық
экономикаға өту кезеңінде өзінің мүмкіндігі жоқтығын көрсетті. Құрылыстың
бюджет тарапынан қаржылануы жағдайының қысқаруы және халықты тұрғын үймен
қамтамасыз ету, тұрғын үй сатып алу үшін халықтың өз қаражаттары және де
экономикалық дамыған елдердегідей банктердің несиесі қажет болады. Бұл
жағдайларда минималды инфляцияға ұшырауымен және максималды өз уақытында
қайтарумен қамтамасыз етілген халықтың ұзақ мерзімді несиеге сұранысы
күшейеді.
Тауарлы – материалды құндылықтармен қамтамасыз етілген ипотекалық несие
осы қажеттіліктерге жауап береді. Көптеген шетелдердің тәжірибелеріне
сүйенсек, ипотека, дұрыс ұйымдастырылған және біркелкі мемлекеттік саясат
жүргізілсе, тұрғын үй нарығын қамтамасыз ететін өзін-өзі қаржыландыратын
жүйеге айналады.
Халықтың төлемқабілеттілігі күшейіп, тұрғын үйге сұраныстың артуы, жаңа
құрылыстардың басталуына, құрылыс материалдарының мамандандырылған техника
шығарылып көбейюіне, жаңа жақсартылған архитектуралық жобалардың пайда
болуына әкелді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеудің қазіргі жағдайына баға беру.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1. Ипотекалық тұрғын несиелеуінің жүйесін өткізу үшін оның негізгі
алғышарттарын ашу;
2. Жылжымайтын мүліктің әр түрлі ерекшеліктерін қарастыру;
3. АТФ Банк АҚ-ң ипотекалық несиелеу жүйесін талдау;
4. Ипотекалық несиелеудің негізгі мәселелерін бекіту және де оларды
шешу мен оны жетілдіру жолдары.
Ипотекалық несие жылжымайтын мүлік саласындағы, жылжымайтын мүлік құны
және жылжымайтын мүлікті сатып алушылардың ағымдық табысының деңгейінің
арасындағы қарсыластықтарды шешу механизмі болып табылады.
Тұрғын үй құрылысын қаржыландыру механизмін құру үшін Қазақстан
Республикасының 2000 ж. 21- тамызында № 1290 жарлығымен құрылысты және
ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және халықтың көп бөлігінің тұрғын үй
мәселесін шешу және тұрғын үй бағасын төмендету қабылданған болатын.
Ұзақ мерзімді ипотекалық несиелеудің мақсаты болып, халықтың тұрақты
табысы бойынша ұзық мерзімді несиелер және өзінің қаражаттары арқылы тұрғын
үй нарығында үйді сатып алуға негізделген несиелеуді қамтамасыз ететін
жүйені қалыптастыру.
Несие бойынша кепіл, несие сомасына сатып алатын тұрғын үй болып
табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкімен Қазқстан Ипотекалық Коипания ЖАҚ-ы құрылысын құру шешімі
қабылданды. АТФ Банктің негізгі қызметі ресурстарды оптималды басқару, әр
түрлі банктік қызметтерді ұйымдастыру болып табылады. Бұл буын банктік
табыс табады, бұнымен несиелеу бөлімі, есеп-ссудалық операциялар секторы,
бағалы қағаздар бөлімі, халықаралық есеп айырысу бөлімі айналысады. Банктің
негізгі құрылымы болып, инкассация және кассалық операциялар бөлімі
табылады. АТФ Банк АҚ-ы ипоткалық несие бойынша активтік операциялар
жүргізеді.
Дипломдық жұмыста нормативті актілер, ҚР Ұлттық банкінің нұсқаулық және
әдістемелік материалдары, сонымен қатар АТФ Банк АҚ-ң есептік
мәліметтері, әдістемелік және нұсқаулық ережелері кең пайдаланылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен бірге, кестелері мен диаграммаларыда
бар.
Зерттеу объектісі – АТФ Банк АҚ-ы.
I – тарау Ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың механизмі
1. Ипотекалық несие түсінігі және мағынасы
Ипотека құқықтық институт ретінде б.э.д. І-ІІ ғасырларда Рим
территориясында танымал болды. Одан бұрын ол Египетте пайда болды.
Ипотеканың қазіргі жағдайдағы түрі АҚШ, Канада, Англия, Франция, Щвецияда
дамыды. Мысалы АҚШ-та ипотекалық айналым мыңдаған млрд. доллар есебінде.
Барлық дамыған елдер ипотеканың мүмкіндіктерін қолдап, одан бас тартқысы
келмейді .
1993 жылы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев еліміздегі жаңа
тұрғын үй саясаты жөніндегі Жарлыққа қол қойып, оны жүзеге асыруды құрған
болатын. Осы құнды құжат бізді бұдан бұрын еш жерде естіп – білмеген
ипотека сөзімен құлақтандырды. (Ипотека - дегеніміз қарапайым тілмен
айтқанда қарыз ақшаға үй сатып алу екенін енді ғана түсіне бастадық қой.)
Аталмыш Жарлықта еліміздегі тұрғын үй саласы бойынша қалыптасқан
проблемаларды ретімен шешудің жолдары жан-жақты қарастырылғанымен тоқсан
үштегі экономикалық тоқырау ипотекалық жүйені жүзеге асыруға еш мүмкіндік
бермеді. Мамандар ипотеканың бірінші кезеңінің нәтижесіз аяқталуын тұрғын
үй құрылысына қажетті айналым қаржысының қандай жолмен өндірілетіндігі дәл
айқындалмағанынан дейді. Мемлекет, банктер және коммерциялық құрылыс
компаниялары арасындағы ипотеканың құлағын қайсысы ұстайды деген мәселенің
туындауы тәжірибенің белсенділігін төмендетті. Әуел баста басымдық құрылыс
компанияларына берілгенімен, несиелік қорды қолына ұстап отырған банктер
клиенттерді өзіне қарай көп тартуға талпынды.
Қазақстанда ипотека жақында пайда болды. Ипотекалық несиелеу жүйесін
ендіру, халықтың тұрғын үй мәселесін шешу үшін, пәтер бағасын төмендету мен
тұрғын үйлер салуды ынталандыру үшін керек болды.
Тұрғын үй құрылысын қаржыландыру механизмін құрудағы мақсаты 2000
жылдың 21- тамызда Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен № 1290
жарлығында Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту
және ұзақ мерзімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру Концепциясы мақұлданды
.
Қазақстан Республикасындағы Ұлттық Банктің Концепциясына сәйкес,
халыққа ұзақ мерзімді несие беретін, қарыз алушыларды қайта қаржыландыратын
ипотекалық несиелердің екінші ретті нарық операторын құру шешімі
қабылданды.
Қазіргі таңда Қазақстанда ипотекалық тұрғын үймен несиелеудің жүйесі
өткізіліп жатыр.
Ең бастысы ипотекалық несиелеу нарығының жағдайы: тұрғын үй нарығы,
құқықтық қамтамасыз ету және тұрғын үйді саты алу үшін несиелік ресурстар
нарығы осы элементтерге тәуелді болды.
Еліміз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңіл бөлінген
мәселенің бірі банк жүйесінің жұмысы болады. Алғашқы кезеңде банктер
негізінен кәсіпорындар мен ұйымдарға қызмет көрсетіп, соларға қысқа
мерзімді несиелер беріп келді.Содан кейін банктерде жеке тұлғаларғалардың
салымдары көбейе түсті.Ұлттық банк тарапынан екінші деңгейдегі банктерге
талаптың күшейтілуі нәтижесінде банктердің саны азайғанымен, олардың таза
активтері жылдам қарқынмен өсуде. Сөйтіп жеке тұлғаларға дәстүрлі банк
қызметтерінің бөлекше несие беруге кеңінен жол ашылды. Бұл жерде айтатыным
– ипотекалық несие негізінде болып отыр.
Ипотека дамыған нарықты экономика елдерінде, ең алдымен АҚШ пен
Еуропада кеңінен тараған. Бұл ипотекалық несиенің басқа несие түрлерімен
салыстырғанда елеулі артықшылығы бар екендігімен байланысты. Атап айтқанда,
ипотекалық несие екі жақтың да тәуекел деңгейін азайтады. Клиент несиені
едәуір ұзақ мерзімге ала отырып, кепілге қойылған жылжымайтын мүлікті, яғни
тұрғын үйді өзінің иелігінде сақтап қалады. Ал несие беруші болса, берілген
несиенің орнын толтырудың қай жағынан да ұтылыссыз нұсқасына ие болады .
Ипотекалық несиелеудің басты мақсаты – халықтың өзінің және несие
қаржысы есебінен еркін нарықта дайын тұрғын үй сатып алуына жәрдемдесу
болып табылады. Тұрғын үй ипотекалық несиесі – бұл банктің клиентке тұрғын
үй сатып алуға арнап беретін ақшалай қаражаты. Клиент өз кезегінде мұндай
несиені пайдаланғаны үшін банкке сыйақы төлеуі, сондай-ақ ай сайын
белгіленген көлемде қарыз қаржысын қайтарып отыруы тиіс. Несие есебінен
сатып алынған тұрғын үй қарыз алушының атына хатталады және клиент
ипотекалық несиені толық өтегенге дейін банке кепілдікке қойылады.
Ипотекалық несиенің басты артықшылығы - сіз өзіңіздің меншікті тұрғын
үйіңізге бүгіннің өзінде-ақ ие боласыз да, ал ақшасын бірнеше жылға созып,
бірте-бірте төлеп құтыласыз. Ипотекалық несие алу үшін сатып алынатын
тұрғын үйден басқа қандай да бір қосымша кепілзат талап етілмейтіні де
маңызды.
Біраз жұрт ипотекалық несие бойынша сатып алынған пәтер оған
белгіленген бағадан едәуір қымбатқа түседі деп санайды.
Ипотекалық несие бойынша тұрғын үй сатып алу ұзақ жылдар бойы қыруар
ақша шығарып, пәтер жалдап тұрғаннан, және де сондайшама қаржыны
шығарғаннан кейін де үй-жайсыз қалабергеннен әлдеқайда пайдалы екендігі
белгілі. Ипотека –несиеге үй сатып алу деген сөз. Бұл арада да ақшаның
тауар екендігін, оның да өзінің құны болатындығын ескеру керек.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді , өндіріс
ғимаратын , жерді және т.с.с.)кепілге алып ,ұзақ мерзімге берілетін несие.
Соңы жылдары республикада өнеркәсіп миграциясының өзгеруі мен
халықтың еңбекке жарамды топтарының көшіп-қонуы тұрғын үйге несие алу
қажеттілігін тудыруда.
Нарықтық экономикаға көшкеннен кейін Қазақстанда ипотеканың негіздері
қаланып, біздің елімізге қолайлы деген малайзиялық модель қалыптаса
бастады.
Қазақстанда ипотеканың дамуы республика Президентінің 1995 жылғы 23
желтоқсандағы Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заң күші бар Жарлығынан
бастау алды. Үкіметтің осы бағыттағы жұмысының бірінші кезеңі 2000 жылғы 21
тамыздағы қаулысымен Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын ұзақ
мерзімді қаржыландыру және ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту
тұжырымдамасын бекіту болды. Ұсынылған тұжырымдаманың негізі жаңадан
салынған тұрғын үйді қоса алғанда еркін нарықта дайын тұрғын үй сатып алу
үшін азаматтарға ұзақ мерзімді ипотекалық несие берудің нарықтық жүйесін
құруға келіп соғады .
Қазіргі уақытта бірқатар қазақстандық банктер жеке тұлғаларға тұрғын
үй сатып алу үшін ипотекалық несие беруде. Бірақ солардың қызметінде жұртты
ойландыратын бір нәрсе – несие мерзімінің ұзақ болмауы мен жоғары пайыздық
ставкаға байланысты болып отыр. Мұның себебі түсінікті де: халық әзірге
ақшасын қысқа мерзімді депозитке салады, соған сәйкес банктер де, несиені
ұзақ мерзімге бере алмайды. Қаржыгерлер тілімен айтқанда, елімізде ұзын
ақша жетіспейді.
Сонда не істеу керек?
Мұндай қиындықтан шығудың бір амалы жоғарыда аталған Үкімет
тұжырымдамасында қарастырылған болатын. Онда халыққа ұзақ мерзімді
ипотекалық несие беретін кредиторларды қайта қаржыландыруды жүзеге асыратын
ипотекалық несиелердің қайталама нарығының операторы пайда болуы көзделген
еді.
Осындай алға қойылған міндетті іске асыру үшін Ұлттық банктің шешімімен
2000 жылғы 20 желтоқсанда Қазақстан ипотекалық компаниясы жабық
акционерлік қоғамы құрылды. Бүгінгі таңда оның бірден-бір акционері Ұлттық
банктің өзі болып қалуда.
Ипотекалық несиелеудің негізгі қатысушылары:
• Қарыз алушы – бұл ипотекалық несиені алушы және оны қайтаруға міндетті
сенімді және төлем қабілеті бар заңды және жеке тұлға.
• Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып
табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер,
мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
• Пәтер сатушылар – бұл заңды және жеке тұлғалар, өздерінің немесе басқа
да заңды және жеке тұлғалардың талабы бойынша пәтерін сатушылар.
• Риэлторлық ұйымдар – меншікті пәтер қорынан, басқа нарық
қатысушыларының тапсырысы бойынша пәтер сатумен айналысатын
лицензияланған сатушылар.
• Сақтандыру компаниялары – кепілдікке салған үйді, өмірді және қарыз
алушының еңбек қабілетін және ипотекалық нарыққа қатысушылардың
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырумен айналысатын,
лицензияланған сақтандыру компаниялары.
• Бағалау агенттіктері – ипотекада кепіл заты болатын тұрғын үй
кешендеріне тәуелсіз маманданған баға беретін, лицензияланған
сақтандыру компаниясы.
• Екінші ретті ипотекалық нарықтың операторлары – бірінші ретті қарыз
берушілерден ипотекалық несиені қайта сатып алумен айналысатын және
бағалы қағаз негізінде шығаратын заңды тұлғалар.
• Инвесторлар – екінші ретті ипотекалық нарық операторларынан бағалы
қағаз алатын заңды және жеке тұлғалар.
• Үкімет – инвесторларға бағалы қағаз бойынша кепілдік береді, екінші
ретті нарық операторларын басқаруға қатысатын бірінші және екінші
ретті нарықты реттейді.
Жалпы, несиені өтеудің төлем мөлшері айлық таза табыс мөлшерінің 35%-
нан аспауы керек. Бұл қарыз алушының қалыпты тұрмыс деңгейін сақтау үшін
қажет. Сонымен бірге бұл коэффицент қарыз алушының табысына қарай қайта
қаралуы мүмкін.
2. ҚР –дағы Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ң қыметі
Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ы 2002 жылғы 18 қарашада ТМД
аумағында алғашқы болып ипотекалық облигациялар шығарып, орналастырды.
Эмиссияның жалпы соммасы – 105 млрд. теңге, айналыс мерзімі – 3 жыл.
Облигациялардың бірінші траншы 300 млн. теңгеге жеткізілді. Бұған қоса
компания 2003 жылы тағы да 1,5млрд. теңгеге облигациялардың жаңа эмиссиясын
орналастырды.
2002 жылғы 10 желтоқсаннан бастап компания ипотекалық несие бойынша
келісімді ставка мөлшерін 14,6%-дан 13,5%-ға түсірді. Бұл қарыз алушылар
үшін ипотекалық несие құнының арзандағанын білдіреді.
Қазіргі жағдайда елімізде ипотекалық несие алуға көпшіліктің қол
жеткізуі мемлекеттің қолдауынсыз қиын. Бұл алдымен азаматтардың орташа
табысының жоғарғы еместігіне байланысты. Мемлекеттің қолдауы әртүрлі
ыңғайда болуы мүмкін.
Болашақта Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға түзету енгізіліп, соған
сәйкес агенттік бағалы қағаздар ұғымы белгіленсе, Қазақстан ипотекалық
компания ЖАҚ-ң облигацияларына агенттік бағалы қағаз статусы берілуі
мүмкін.Ондай жағдайда компанияның облигациялары бойынша инвесторларға
сыйақы мөлшерін кемітеді.Сөйтіп, арзанырақ қаржы ресурстарына қол
жеткізеді. Бұл ипотекалық несиелерге пайыздық ставканы төмендетуге алып
келеді . Ипотекалық несие алушыларға керегі де осы .
Қолданудың тағы да бір көрінісі ретінде мемлекет ипотекалық
несиелерді сақтандыратын сақтандыру компаниясын құруына болар еді. Мұндай
жағдайда кредиторлар үшін несие тәуекелі азаяды. Оларда ипотека есебінен өз
несие портфелін ұлғайтуға ынтасын туғызады . Осы арқылы жалпы тұрғын үй
нарығына , соның ішінде құрылыс саласына қосымша инвестиция тарту мүмкін
болады. Ал құрылыстың кең қанат жаюы бүкіл экономикаға оңды ықпал етеді .
Бүгінде Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ы ипотекалық несиеге
халықтың әртүрлі тобының қолы жететіндей болуы үшін жұмыс жасауда. Компания
2004 жылы 1,8 млрд. теңгеден астам ипотекалық несиелер беруді жоспарлаған
болатын. Бұл тағы да бірнеше жүздеген отбасының өз пәтерлеріне ие болуы
мүмкіндігі деген сөз . Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-ң негізгі мақсаты
ұзақ мерзімді тұрғын үй ипотекалық несиелерін халыққа көптеп ұсыну, сонымен
қатар, қаржы айналымын жеделдетуді де мақсат етеді.
Компания қызметінің ұйымдастырылуы туралы айта кететін болсам:
Біріншіден Қазақстан ипотекалық компаниясыЖАҚ-мен шартқа отырған әріптес
банктер ипотекалық несие береді, содан кейін қарыз алушыға талап қою
құқығын алады. Бұл құқық сатып алынған үйдің кепілге қойылуымен қамтамасыз
етіледі. Бұдан әрі компания ипотекалық қайталама нарықтың операторы ретінде
банктерден ақылы негізде ипотекалық несиелер бойынша талап ету құқығын
сатып алады және сатып алынғанталап ету құқығымен қамтамасыз етілген
бағалы қағаздар шығарады. Оларды институционалдық инвесторлар (зейнетақы
қорлары, сақтандыру компаниялары, банктер және т.б.) сатып алады. Осылайша
ипотекалық нарықта қайта қаржыландыру жүзеге асырылып тұрғын үйді несиелеу
үшін ақша қаражаттарының толасыз ағымы қамтамасыз етілетін болады. Мұның
өзі әсіресе жинақтаушы зейнетақы қорларының (ЖЗҚ) милиардтаған теңге
көлеміндегі активтерін компанияның құнды қағаздарына салу арқылы жинақтаушы
зейнетақы қорының активтерін түрлендіру мүмкіндігін береді. Қазақстандық
ипотекалық компания ЖАҚ-ы 2003 жылдың аяғында 300 млн.тг. көлемінде өзінің
облигацияларының бірінші траншын жүзеге асыралды. Келесі транштарды ай
сайын жүзеге асыру болжанып отыр және компания үш жыл айналыс мерзімімен
1,5 млрд.тг. көлемінде өзінің облигацияларының бірінші эмиссиясын жарты жыл
ішінде толығымен орындауға ниеттеніп отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстандық ипотекалық компания облигацияларының
бірінші эмиссиясын Ұлттық банк тіркеді, олар лайықты тендерден жеңіп алған
KIB Asset Management брокер – дилерлік компания мен ЦентрКредит банкіне
кіретін концорциуммен сатып алынған және Қазақстан Қор биржасынның А
категориясы бойынша ресми тізімге қосылған. Осыдан кейін Қазақстандық
Ипотекалық компаниямен сатып алынған ипотекалық несиелермен қамтамасыз
етілген облигацияларды ұстаушылар оларды екінші қайтара нарыққа сатуы
мүмкін. Қазақстан қор биржасының биржалық ережелер заңында негізгі
инвесторларға жергілікті қор нарығында – осы құралдарды сатып алуға
мүмкіндігі бар зейнетақы қорларына өзгерістер енгізіліп қойылды.
Қазақстандық ипотекалық компанияның бағыты бойынша берілетін ипотекалық
несиелер ставкасы келесі компаненттерден тұрады:
Жылдық ҚИК Коммерциялық
көріністегі + маржасы + банк-әріптесінің
=
инфляция маржасы
Баға белгілейтін ставка
2003 жылдың 1 желтоқсанынан бастап баға белгілейтін ставка 10,3% жылдық
деңгейде белгіленеді (инфляция – 7,3% және ҚИК маржасы – 3,0%), сонымен
қатар әріптес- банктің маржасы ҚИК баға белгілеген ставкасынан 4 пайыздан
аспауы керек. Сонымен, ҚИК бағыты бойынша берілетін несиелер бойынша
ставкалар жылына 14,3% -дан аспайды. Несиелендіру мерзімі – 15 жылға дейін.
Қазақстан ипотекалық компания ЖАҚ-мы өзі құрылғаннан бергі кезеңде
компанияның алдына қойылған міндеттерді уақытылы шешуде. Ол алғашында
ипотекалық несиелеу жүйесі механизмін енгізуді Алматы және Астана
қалаларында байқап көрді. Кейін компания қызметі республиканың барлық
аймағын, атап айтқанда Астана, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Жезқазған, Қарағанды,
Көкшетау, Павладар, Орал, Өскемен, Шымкент,Қызылорда,Тараз және Талдықорған
қалаларымен Алматы облысын қамтыды.
Компания жүзеге асырып отырған несиелеу бағдарламасының отандық нарық
үшін бірегей екенін айтуымыз керек. Өйткені олардың мынадай артықшылықтары
бар: сыйақы ставкасы біршама төмен; несие валюталық баламасы белгіленбей
теңгемен беріледі ; несиенің ұзақ мерзімділігі (20 жылға дейін) несие ай
сайын бірдей сомада өтеледі .
Бүгінде Альянс Банк АҚ, Астана-финанс АҚ, АТФ Банк АҚ, Банк
Центркредит АҚ, БТА-Ипотека АҚ, және Нұрбанк АҚ, Қазақстан
ипотекалық компаниясы ЖАҚ-ң әріптес банктері болып табылады. Ипотекалық
несие алуға келген азаматтар тікелей компанияның ¼-іне немесе жоғарыда
аталған қаржы институттарының біріне жолығуына болады . Сондай-ақ олар
несие сомасы сатып алынатын тұрғын үй құнының ең ары кеткенде 70%-ын өтеу
үшін берілетінін, ал тұрғын үй құнының кем дегенде 30%-ын несие алушы өз
қалтасынан төлеуі тиіс екенін ескерген жөн. Дегенмен, бұл арада да клиентке
қолайлы боларлық жағдай қарастырылған. Компания кепілдік құнының 70%-дан
астамын құрайтын, бірақ 85%-ынан аспайтын мөлшерде берілген ипотекалық
несиелерді де сатып алуы мүмкін. Бұл үшін қарыз алушы шарт бойынша немесе
әріптес банкпен кепілдік құнының 70%-нан асатын несие сомасына несиелік
тәуекелді азаматтық-құқықтық жауапкершілік жағынан сақтандырған болуы
керек. Мұндай жағдайда несие алушы бастапқыда тұрғын үй құнының 15% -ын
төлесе жеткілікті.
2. Шетелдік ипотекалық несие үлгілері
Ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру жүйесінің шетел тәжірибелерінде әрекет
етіп отырған негізгі үлгілері бар.Ипотекалық несиелеудің біршама қарапайым
және біршама жетілген үлгісі шартты түрде айтсақ,қарапайым ашық үлгі. Бұл
үлгінің бастапқы принциптік сипатына тоқталсақ , ипотекалық ссудаларға
деген барлық клиенттедің жалпы өтініші банктің меншікті және сырттан
тартылған қаражаттары: депозиттерде жатқан клиенттердің қаражаттары;
банкаралық несиелер және т.с.с. есебінен қамтамасыз етіледі.
Қарапайым ашық үлгінің екінші бір принциптік сипаты ипотекалық
ссудалар бойынша белгіленетін пайыз мөлшері елдегі несие-қаржы нарығындағы
жалпы жағдайда тікелей тәуелді болып табылады.Бұл тәуелділік банктердің
ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтеріне және ауқымына мәнді
әсер етеді.
Бұл үлгі негізінде ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру , әсіресе қаржы
нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.
Бұл қарастырылған үлгіден ажыратылатын келесі үлгі кеңейтілген ашық
үлгі деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу жүйесі
үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын , жылжымайтын
мүліктермен қамтамасыз етілген екінші реттегі бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтілген ашық үлгісі тек кеңейтілген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екінші нарықта айналыста жүретін бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін және жиі
бақылуға алу жағдайында ғана іске асырылады. Бұл үлгі іс жүзінде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңінен таралған.Әсіресе,бұл үлгінің дамуы АҚШ-та
қанат жайды.Осындай себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне ипотеканың
американдық үлгісі деп атап кеткен. Американдық үлгінің қағидасы бойынша
әр жылда белгілі бір табысы бар адам тұрғын үйдің құнын жартылай нақты
ақшамен , ал қалған бөлігін клиенттің иелігінде бар немесе сатып алғалы
отырған жылжымайтын мүліктікепілге ала отырып , берген арнайы ипотекалық
банктің ссудасы есебіінен төлеп , бірден тұрғын үй ала алады.Мұндай
несиенің қайтарылуы ипотеканың типіне және қарыз алушының әр жылдық
табысына байланысты 15-30 жылдың ішінде жүзеге асырылады.
Бұл тұрғын үйді қаржыландыруды ұйымдастыру үлгісінің дамуы берілген
ипотекалық салынған мүлік актілерін сатуға мүмкін болатын нарықтың болуын
талап етеді. Американдық үлгі ипотекалық эмиссиондық компаниялар үшін ұзақ
мерзімді қаржы тәуекелі мәселесін шешетін қолайлы тәсіл ретінде көптеген
банктерді өзіне тартады.
Қарапайым ашық және кеңейтілген ашық үлгілердің сипатты белгісі олар
таза нарықтық ипотекалық несиелеу механизмін білдіреді.Мұндай жағдайда
ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы және ауқымды көбіне екі өзара
байланысты көрсеткіштермен реттеледі:
1.Ссудалар бойынша банктік пайыз мөлшері және екінші нарықта орналасқан
бағалы қағаздардың табыстылығына байланысты анықталатын несиелік ресурстар
бағасымен;
2.Сақтандыру компанияларын қоса алғанда ипотекалық нарықтың барлық кәсіби
қатысушыларының қызметтері не төленетін аударымдар мөлшерімен.
Ипотекалық несиелеудің келесі бір үшінші үлгісі – бұл балансталған
автономды үлгі.Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда
принципіне негізделуінен көрінеді. Мұндай принцип барысында банктердің
жиынтық несиелік портфелі капиталдардың ашық нарығынан қарызға алу арқылы
емес , оның орнына өзара кассалық көмек принципі бойынша болашақ қарыз
алушының қаражаттарын тарту есебінен құралады.Бұл үлгі бойынша қарыз алушы
алдын ала өзінің уақытша бос қаражаттарын сұрайтын несиенің жартылай сомасы
мөлшерінде жинақтағанан кейін ғана ссуда алуға құқылы.
Мұндай шектеуліліе алдындағы қарастырылған үлгілермен салыстырғанда басты
кемшілік болып табылады. Өйткені , бұл үлгі нақты қарыз алушының
жылжымайтын мүлікті сатып алудағы мүмкіндігін кешеуілдетеді.
Бірақ та бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы да
бар , яғни бұл үлгі өзінің автономиялық күшіне байланысты жалпы қаржы-несие
нарығының жағдайына тәуелсіз.Балансталған автономиялы үлгінің іске асырылуы
барысында ипотекалық банк үшін қай жерден және қандай бағада несиелік
ресурс табу сұрағы мазаламайды , банкке тек өзінің көрсететін Құрылыс
қаражаттары салымы бойынша табыс мөлшері және несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыз мөлшері еркін жағдайда белгіленеді. Банк мақсаты жинақтарға
табыс төлемей-ақ сол төленетін табыс мөлшерінде несиенің бағасын қысқарта
белгіленуіне болады.Мысалға айталық, жинақтарға төленетін табыс 10% ,ал
несиеге қойылатын пайыз мөлшері 13 % десек ,онда банк жинаққа төленетін
табысты несие бағасынан шегеру арқылы маржаны 3 % деп хабарлауы мүмкін.
Демек, бұл үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасына да , сол
сияқты бұл бағаның жалпы деңгейіне тәуелсіз болып табылады. Балансталған
автономиялық үлгінің бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық
несиелеудің дамуы үшін аса маңызды . Бірақ та бұл жерде барлық өзара есеп
айырысулар еркін алмастырылатын валютада жүргізілгенді қалайды .Сондай-ақ
аталған үлгінің тағы бір артықшылығы мұнда несие беруші несиенің
қайтарылуында ең төменгі тәуекелге барады .
Ипотекалық несиелеудің Америкадық үлгісі
1-сурет
Ипотекалық несиелер
Коммерциялық банктер
Ипотекалық несиелерді сатып
алу(выкуп)
Ипотекалық несиелер
Қазіргі кезде Германияда бұл үлгі іс жүзінде кеңінен қолданылуда .
Мұнда қорлану механизмімен нақты азаматтарды несиелеу механизіміндегі
сондай-ақ тұрғын үй жағдайын жақсартуға мақсатты қаражаттар жинақтау және
пайдаланумен байланысты болатын азаматтардың инициативасына қаржылық қолдау
көрсетуге байланысты мемлекеттік механизмдердегі сәйкестіктерді ескеретін
, барлық елді қамтыған құрылыс жинақтарының жүйесі құрылған .
Тұрғын үй алғысы келген азамат , тұрғын үйді сатып алатын уақыттан бұрын ,
яғни 2-10 жыл бұрынырақ арнайы қаржы-несие жүйесімен өзара қатынасқа түседі
.Өзінің мүмкіндігіне қарай арнайы банктерге немесе жинақ кассаларына
болашақта сатып алатын үйдің 45 %жинақтайды.Содан кейін барып,ол
мемлекеттік дотация алуға және қалған төлейтін бөлігінің шамасында банктен
жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға құқылы болып табылады. Басқаша
айтқанда,Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі жылжымайтын
мүліктердің салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етіліп шығарылатын
бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды және оған тәуелді емес.
Германияның құрылыс қаражаттары жүйесінің ең басты бір артықшылығы –
оның шегінде пайдаланылатын мақсаты құрылыс қаражаттарына , берілетін
несиеге байланысты есептелетін пайыз мөлшері автономиялық болғандықтан да ,
несие-қаржы нарығының жалпы жағдайына тәуелсіз болып табылады . Бұл үлгінің
басты сипаты оның шектеулігін көрсетеді , яғни несиенің берілу көзі ретінде
құрылыс қаражаттарын жинақтау келісімшартына қатынасушы-салым иелерімен
жинақталатын қаражаттардың қолдануынан байқауға болады. Бұл жүйені
пайдаланатын банктер мақсатты салымдар бойынша нарықтан төменгі жағдайда ,
пайыз төлеумен қатар , нарықтан төменгі жағдайда несиелер беру мүмкіндігі
бар.
Германияда құрылыс жинақ жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау бар.
Мемлекет меншікті капиталдың жинақталуына тұрғын үй құрылысына сыйақылар
беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып отырады. Салым
иесінің ынталандыру түрін таңдау құқығы бар. Егер ол сыйақы (субсидия)
жолын таңдаса, онда оның жинағы 300 неміс маркасына (жалғыз басына) немесе
1600 маркаға (отбасылар үшін) жеткенде 10% көлемінде қасымша сыйақы алады.
Құрылыс қаражаттарын жинақтау жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау
көрсетілуі тиіс. Мемлекет өз тарапынан тұрғын үй құрылысына дотация беру
арқылы немесе салықтық жеңілдіктер арқылы меншікті капиталдың жинақталуын
ынталандырып отырады.
Ипотекалық несиелеудің неміс үлгісі
2-сурет
Bausparkassen
Ипотекалық
несиелер
Ипотекалық банктер
Ипотекалық облигациялар
Қазіргі кезде Қазақстандағы жаңадан құрылған Тұрғын-құрылыс банкі
тәжірибесінде Германияның үлгісін қолдануда.
1-кесте. Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің шарттары.
Сипаттамалар Жылдамдатылған Стандартты Ұзақ мерзімді
тарифтік бағдарламатарифтік тарифтік
бағдарлама бағдарлама
Бағдарламалардың 1-вариант 2-вариант 3-вариант
варианттары
Тұрғын үй құрылыс Үш жыл Үш жылданБес жылдан жоғарыОн жылдан жоғары
жинақтарын жинау жоғары және он жылға
мерзімі және бес дейін
жылға
дейін
Тұрғын үй құрылыс Жылына Жылына Жылына 2%-дан Жылына 1,5%-дан
жинақтарға 2,5%-дан 2,5%-дан 4%-ға дейін 4,5%-ға дейін
салымдар бойынша 3%-ға 3,5-ға
сыйақы ставкасы дейін дейін
Тұрғын үй заемдарыЖылына Жылына Жылына 4,5%-дан Жылына 3,5%-дан
бойынша сыйақы 5,5%-дан 2,3%-дан 6,5%-ға дейін 6,5%-ға дейін
ставкасы 6%-ға 6,3%-ға
дейін дейін
Несиелендіру 10 жылға 10 жылға 15 жылға дейін 15 жылға дейін
мерзімі дейін дейін
Салымдарды жүзеге Ай сайын Ай сайын Ай сайын
асыру және заемды
өтеу графигі
Комиссиондық Келісілген сомадан Келісілген Келісілген
алымдар 0,24% сомадан 0,24% сомадан 0,24%
Жоғарыда келтірілген кестеден көріп отырғанымыздай, сыйақы ставкалары
салымдар бойынша жылына 2,5% -дан 3,5%-ға дейін, сол несиені пйдаланғаны
үшін 6,5%-ға дейін құрайды, яғни нарықтық ставкаларға қарағанда едәуір
төмен. Несие бойынша жеңілдетілген ставкалар құрылыс жинақ жүйесі бойынша
салымшылармен жиналған қаражаттармен ғана несиелендірудің көзі ретінде
пайдаланғанда құрылыс жинақ жүйесі тұйық болып табылатындықтан, соның
есебінен болады. Бұл модель қарыз алушылардың нарықтық бағасының
ауытқуларынан ғана емес, сонымен қатар жалпы бұл бағалардың жалпы
деңгейінен де тәуелсіз, яғни егер өзара есеп айырысулар тұрақты шетел
валютасында жүргізілсе, елдердегі тұрақсыз экономикамен ипотекалық
несиелендіруді дамыту үшін бұл модель ерекше маңызды болып табылады.
Құрылыс жинақ моделі қозғалмайтын мүлікке салынған мүлік актісін қоя
отырып, бағалы қағаздардың қайталама нарығынан анағұрлым аз тәуелді. Жоғары
пайызбен беретін басқа елдерден айырмашылығы тұрғын үй құрылысын әлсіретуі
мүмкін, ал неміс жүйесі шеңберіндегі құрылыс жинақ несиесі бойынша төмен
пайыздық ставкамен беріледі. Несиелендірудің бастапқы белгіленген пайыздық
ставкасы едәуір төмен және салымшылар үшін пайыздық ставкалардың ауытқуы
болмайды. Құрылыс жинақ жүйесінің қорландыруды ынталандыру формасында
салықтық артықшылықтар немесе тұрғын үй құрылысына сыйақы беру түрінде
мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
Құрылыс жинақ жүйесі тұрғын үйді қаржыландыру нарығына жыл сайын
айтарлықтай сомаларды аударады, бұл сомалар капитал нарығында әр түрлі
жағдайларға қарамасытан сол уақытты өз қолданысын табады. Бұл тұрғын үй
құрылысын ынталандырады және ішкі конъюктураның мотор болып табылатын
құрылыс индустриясы үшін қатарлардың үлкен санын қамтамасыз етеді.
Германияның үлгісінде жұмыс күшінің нарығына қалай әсер ететінін көруге
болады. Қазіргі уақытта нарықта 1,8 млн. адамның көбі жұмыспен қамтылған,
соның ішінде жеке меншік үйлердің құрылысында 350 мың адам жұмыспен
қамтылған. Бұл объектілердің үштен екісін (23) құрылыс жинақтың көмегімен
қаржыландырады, бұл құрылыс жинақ жүйесінің есебінен 230 мың жұмыс орны бар
екенін айтуға болады. Бұдан басқа, құрылыс саласына әрбір 100 жұмыс орны,
ал аралас салаларға 90 жұмыс орны қатыстырылады. Сонымен, барлығы 440 мың
жұмыс орнын құрайды.
Қазақстанда заңдардың қабылдануына сәйкес құрылыс жинақ жүйесінің
мақсаты азаматтар өздерінің тұрғын үй жағдайларын жақсарту үшін қажет ақша
қаражаттарын мамандандырылған құрылыс жинақ қаржылық мекемелерде тұрғын үй
құнының 50%-нан кем емес мөлшерінде жинау болып табылады. Ал жетпейтін
бөлігіне құрылыс жинаққа салымдар бойынша сыйақы ставкаларынан жоғары болуы
мүмкін емес мөлшерде сыйақының белгілнген ставкасы бойынша несие беріледі.
Ипотекалық несиелендірудің неміс үлгісімен маңызды ұқсастылығы осында
көрінеді. Бұдан басқа, құрылыс жинақ жүйесі ҚР-ң Қаржы Министрлігімен және
Ұлттық банкпен белгілі бір тәртіпте құрылыс жинаққа салымдар бойынша
мемлекеттік сыйақы төлемдері орындалады, бұл салым сомаларының өсуіне
мүмкіндік туғызады. Тұрғын үй несиесі тұрғын үй сатып алуға, оның ішінде
оны айырбастау жолымен, сонымен қатар құрылысқа, жөндеуге және тұрғын үйді
мониторизациялауға, жер учаскесін, құрылыс материалдарын сатып алуға
осындай қатар жұмыстарды төлеуге ғана бағытталуы мүмкін. Сонымен қатар
салымшылар аралық тұрғын үй несиесін алуы мүмкін. Уақытша еркін ақшаларды
банк мемлекеттік бағалы қағаздарға және ҚР-ң Ұлттық банкімен бекітілген
тізімдегі басқа қаржылық құралдарға орналастыру үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының 18 жасқа толмаған азаматтардың немесе
олардың атына басқа тұлағалармен енгізілген салымдар да сыйақымен
ынталандыру болып табылады. Жыл сайынғы сыйақының салымдар бойынша мөлшері
ынталандыру салым сомасының 20% -ды құрайды, бірақ 60 айлық есеп
көрсеткішінен көп болмауы керек.
Менің көзқарасым бойынша, құрылыс жинақтың қазақстандық жүйесі өзінің
тұрғын үй жағдайларын жақсартуды ойлайтын азаматтар үшін, сонымен қатар
мемлекет үшін де несиелендірудің жай ипотекалық схемасымен салыстырғанда
бірнеше артықшылықтары бар. Құрылыс жинақ жүйесінің келесідей артықшылық
жақтарын көрсетге болады.
Азаматтар үшін:
1. бұл схема бойынша берілетін несие анағұрлым ұзақ мерзімді болып
табылады;
2. несие бойынша сыйақының төмен ставкасы;
3. несие ұлттық валютада беріледі және өтеледі;
4. банктің салынған салымдарға үнемі сыйақы есептеледі;
5. мемлекет жыл сайын сыйақы бөледі, осындай түрде халықтың жинауын
ынталандырады;
6. белгіленген мерзімнен бұрын қажет соманы жинаған тұлға несие
алуға құқығы бар.
Мемлекет үшін:
1. тұрғын үй мәселесі, оның шешілуі үшін жеке инвесторға
жауапкершілікті арту жолымен шешіледі, осындай түрде жеке
бастама қолдау табады;
2. халықтың жинақтарын ынталандыра отырып, банктік сектор өзіне
сенімді көбейтеді;
3. мемлекеттің сыйақы төлемдері бойынша шығындардан құрылыс
материалдарын шығару және тұрғын үй құрылысы бойынша
қызметтерді іске асыратын жеке және заңды тұлғалардан салықтар
түрінде бюджетке түсетін түсімдер асып түседі;
4. құрылыс жинақ жүйесі бойынша тартылған салымдар әсіресе алғашқы
жылдары, болашақта – уақытша еркін қаражаттарды мемлекеттік
бағалы қағаздарға орналастыруы мүмкін, бұл елдің бюджетіне
инвестициялауға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы мультипликативті әсердің салдары құрылыс жинақ жүйесі
инвестициядан экономикаға түсетін салықтық түсімдер құрылыс жинақ үшін
мемлекеттің сыйақы төлеу сомасы анағұрлым өсіреді, бұл болжамдық есептерді
көрсетеді. Құрылыс жинақ жүйесі бойынша салымшыларға сыйақы түрінде
төленген бір тенге бұл бюджетке салықтық түсімдер түрінде 2 тенге береді
және ипотекалық несие түрінде тұрғын үй құрылысына 6 тенге тартылады.
Құрылыс жинақ жүйесі бес-алты жылдың ішінде өзін-өзі қаржыландыру негізінде
өтеуіне болады.
Шешімдердің көрсетілген жолдары үлкен әлеуметтік маңыздылық береді. Олардың
көмегімен жеке меншік тұрғын үй салуға немесе сатып алуға болады, яғни
халықтың төлемқабілетті сұранысын жоғарылатуға нақты мүмкіндіктер бар.
Халықтар кәрілікті және жеке басын қамтамасыз ету үшін негізгі факторлардың
бірі болып табылады, бұдан басқа жеке ықыласты ынталандыра отырып, олармен
әлеуметтік бағдарламаларды орындау кезінде мемлекетке артылған міндет
азаяды. Тұрғын үй несиесінің көмегімен меншіктің жүйелі қалыптасуына және
құрылыс конъюктурасының айнымастылығына әкеледі. Жаңа жұмыс орындарын ашу,
бағалардың кенет өсіп кетуіне кедергі жасалу – көрсетілген жүйенің тағы бір
жағымды жақтары.
ІІ – тарау АТФ Банк АҚ-ғы ипотекалық несиелеу жүйесіне талдау
2.1. АТФ Банк АҚ-ң қаржы-шаруашылық қызметін талдау
АТФ Банк АҚ-ы 27 ақпанда 1992 жылы құрылтайшылардың жалпы
жиналысымен құрылған коммерциялық ұйым болып табылады. Ұлттық банктегі
тіркеу номері № 102. Банктің мекен-жайы – Қазақстан Республикасы Алматы
қаласы, Шевченко көшесі 100, Корреспонденттік шот №700161193, код 793 МФО
190501109.
Банк өз кызметінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін,
Шаруашылық етуші серіктестіктер туралы, Банк және банктік қызмет туралы
заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтарын, Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің нормативтік актілерін және банктік қызметті
және бағалы қағаздар нарығын реттейтін Қазақстан Республикасының басқа да
заңдарын басшылыққа алады.
Банктің басқарылуы:
- жоғары органмен – акционерлердің жалпы жиналысымен:
- атқарушы орган – Басқарудың төрағасымен тағайындалатын басқарумен;
- бақылаушы органмен – бақылаушы кеңеспен;
- қадағалау органмен – ревизиялық комиссиямен камтамасыз етіледі.
Астана қаласындағы АТФ Банк АҚ-ң филиалы АТФ Банк Ақ-ң бөлімшесі
болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінде 26 мамырда 1995
жылы бірінші рет тіркелген және мына мекен жайда орналасқан: Астана
қаласы,Жеңіс даңғылы 43.
Филиал – бас банктік үлестіріп берген құқықтардың шеңберінде банктік
операцияларды іске асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып
табылмайды, өзінің жеке балансы болмайды және бас банктің берген
қаражатарының және құқытардың шеңберінде қызмет етеді. Филиал АТФ банк
АҚ-ң басқармасының шешімімен құрылады, ішкі өндірістік есеп айырысу
негізінде әрекет етеді.
Филиал міндеттемелері бойынша жауапкершілікті банк өзіне алады.
Астаналық филиал АТФ банк АҚ-ң атынан мынадай банктік операцияларды
іске асырады:
А) кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің, халықтың бос ақшалай
қаражаттарын тарту, оларды есеп-айырысу, ағымдық депозиттік шоттарда және
салымдарда орналастыру;
Б) банктің ішкі несиелік саясатына сәйкес қайтарымдылық, мерзімділік
және төлемділік қағидаларында заңды және жеке тұлғаларға несиелер беру;
В) тауарлар мен қызметтердің экспортымен және импортымен байланысты
халықаралық есеп айрысуды қамти отырып, клиенттердің тапсырмасы бойынша
есеп-айырысуды іске асыру;
Г) ҚР-ң банк резиденттерінен корреспонденттік қатынастарды орнату; банк
келісімімен ностро, және лоро шоттарды ашу және жүргізу;
Д) банктің валюта нарғындағы комиссиондық негізде делдалдық қызметін
қамти отырып, ішкі валюталық нарықта шетел валютасын сатып алу, сату және
айырбастау бойынша операцияларды жүргізу;
Е) бағалы қағаздарды сатып алу сату және сақтау.
Филиалға клиенттің жүргізетін валюталық операцияларымен валюталық заңға
сәйкестігін валюталық бақылау агенттігінің қызметі жүктелген. АТФ банк
банк жұмысын қамтамасыз ететін мына бөлімдерден тұрады:
- банк қызметін жоспарлау, болжау, алдында тұрған міндеттерді орындау,
ресурстарды оңтайлы басқару. Осы сұрақтардың барлығы экономикалық
сұрақтар бойынша бас маманның шеңберінде шешіледі;
- әр түрлі банктік қызметтерді ұйымдастыру (несиелеу, валюталық,
депозиттік және басқа да активтік операциялар). Бұлардың құрамына
клиентке қызмет көрсетумен байланыстардың барлығы кіреді. Осы буын
банктік табыстарды иеленеді. Бұл жұмыспен несиелеу бөлімі, есеп-
айырысу-ссудалық операциялар секторы, салым операциялар және бағалы
қағаздар бөлімі, халықаралық есеп-айырысу бөлімі айналысады.
Есеп – айырысу – ссудалық операциялар секторының негізгі қызметі
клиенттерге қызмет көрсету болып табылады , яғни кәсіпорындардан,
ұйымдардан және жеке тұлғалардан төлемдерді қабылдау және жүргізу және т.б.
Қолма-қолсыз және қолма – қол шетел валютасымен операцияларды
жүргізумен байланысты сұрақтарды халықаралық есеп-айрысу бөлімі
қарастырады.
Банк құрылымының міндетті элементі қолма-қол ақша қаражаттарының шетел
валюта жинауымен, өңдеуімен, қабылдауымен, беру және жеткізумен айналысатын
кассалық операциялар бөлімі және инкассация бөлімі болып табылады.
Банк ішіндегі есеп-айырысу секторы банк ішіндегі шоттарды бақылайды
және есепке алады. Соңғы жылдары банк қарқынды даму үстінде. Валюта балансы
2003 жылы 58 млрд. теңгеден 2004 жылы 95,4 млрд. теңгеге дейін өсті. Бұл
жағдай банкті көптеген көрсеткіштер бойынша Қазақстанның банктік қызметтер
нарығында 4-ші позициямен қамтамасыз етіп отыр.
Коммерциялық ссудалардың өсім қарқыны баяулады (2003ж. – 59,7%, 2004ж.
– 63,4%), бірақ баланс валютасындағы олардың үлесі салыстырмалы түрде қалып
отыр және орналастыру құралдырының арасында жоғары үлес салмаққа ие болып
отыр.
Халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастықтың шеңберінде
банктердің және қаржы мекемелерінің алдындағы міндеттемелерінің құрамында –
92,0 млн. АҚШ доллар сомада 2 синдицирленген займ (2003 жылдың маусымында
және қазан айында 1 жыл мерзімге тиімді жағдайларда алынған).
2003 жылдың басында банк 2007 жылда өтеу мерзімімен субординирленген
облигацияларды, 2004 жылдың желтоқсанында 5 жыл айналым мерзімімен ішкі
теңгелік облигацияларды шығарған болатын. Бұл банкке өзінің пассивтерінің
құрамында клиенттерді несиелеудің көзі болып табылатын ұзақ мерзімді
қаражаттардың үлесін ұлғайтуға мүмкіндік берді.
1-Диаграмма. Жылдар бойынша активтер өсімінің динамикасы (мың. тг.)
2-Диаграмма. Жылдар бойынша ссудалық портфель өсімінің динамикасы
(мың.тг)
Клиенттерге ұсынылған ссуда бойынша сыйақы 2004 жылда банк табыстарының
негізгі бабы болып табылады. Есеп беру жылында банктің осы қызметінен
түскен табыстардың сомасы 2003 жылмен салыстырғанда 49,4 %-ке ұлғайды.
Пайызды алумен байланысты емес табыстар банктің бүкіл табыстарының 14%-н
құрады. 2004 жылы банк табыстарының жалпы көлемінде 18%-ті құрай отырып,
комиссиондық табыстар 37,9%-ке өсті және де бұл клиенттік базаның өсу
динамикасын көрсетіп тұр.
Банк шығындарының жалпы көлеміндегі үлкен үлесті (37%) пайыздық
шығындар иеленіп отыр. Бұл шығындар несиелік мекемелердің және клиенттердің
банк міндеттемелеріндегі қаражаттар үлесінің ұлғаюымен себепші болып отыр.
Пайыздық табыстардың пайыздық шығындардан 1,9 млрд. теңгеге дейін ұлғаюы
банктің жемісті жұмысын растап отыр.Сыйақыны алумен байланысты таза
табыстың пайдаға ықпалы өте зор. Сыйақыны алумен байланысты таза табыстың
көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 57,6% -ке өсті. Банктің пайыздық емес
табыстарының құрамында үлесі жоғары көрсеткіштер: қызмет көрсеткені үшін
төлем, төлемдерді аудару, комиссиондық жинақтар және қаржы операциялардан
табыс. Бұл операциялардың құрамына бағалы қағаздарды, асыл металдарды және
шетел валютасын сатып алу-сату бойынша табыстар кіреді. Банктің
клиенттермен жұмыстарын ұйымдастырудың негізгі принциптері мыналар: әр бір
клиенттің банктік қызметтерге деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру,
индивидуалды қадам, әр түрлі кәсіпорындардың-банк клиенттерінің
қызметтерінің ерекшеліктерін есепке алу және ұзақ мерзімді ынтымақтастыққа
әрекеттену. Бәсекеге қабілетті қызметтерді көрсетуге тырыса отырып, банк
мамандары банктік өнімдерді клиенттердіңқажеттіліктеріне бейімдейді,
консалтингтік шараларды жүзеге асырады, жеке тарыфтік жоспарлар бойынша
жұмыс нысанын пайдаланады. Клиенттік саясатты жүргізудегі дәйектілік,
клиенттермен тұрақты конструктивтік диалог, олардың мәселелеріне көңіл
аудару, шешімдерді шұғыл қабылдау және ақпараттың ашықтығы есеп беру
кезеңінде клиенттер санының айтарлықтай өсіміне алып келді. Жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері бойынша банк Қазақстанның банкаралық нарығында
клиенттердің сенімділігі ең жоғары рейтингін иеленеді.
3-диаграмма. Клиенттер санының динамикасы
Банктің клиенттермен өзара қатынастарының келешекте дамуы барлық клиент
сегментін мұқият зерттеуін талап етеді. Осы мақсатта банк мамандары қаржы
нарығының тұтынушылық талғамдарын және даму тенденцияларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz