Қара сөзінің метонимиялық қолданылуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
университеті

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі қара сөзінің метонимиялануы

Орындаған:
Қабылдаған:

2021 жыл
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қазақ тіліндегі қара сөзінің метонимиялануы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..6
1.1 Тіл біліміндегі метонимияның зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 "Қара" сөзінің метонимиялық қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Метафораға қарағанда, метонимияның (ауыс мағынасы бір, зат пен екінші бір заттың өз ара ұқсастығының негізінде жасалатын сөздердің) қолданылу аясы әлдеқайда тар. Метафора стиль түр-лерінің қай-қайсысында (бірінде аз да, басқасында одан көбірек) қолданылатын болса, метонимия мүлдем олай емес. Метонимия тілдегі стильдердің бәрінде бірдей қолданылмайды. Ал ғылыми стиль (тіпті қоғамдық ғылымның өзінде де) мен ресми-кеңсе сти-лінде жалпы кездеспейді. Оның көбірек қолданылатын жері -- көр-кем әдебиет стилі. Метонимияның көркем әдебиет стиліндегі қол-данылуы метафорадан гөрі өзгешелеу: яғни бұл екі тропаның жа-зушы шығармаларындағы жұмсалу дәрежесін бірдей деуге болмайды. Өйткені, метонимияны көркем әдебиетте қолдану мәсе-лесі, яғни оның шығармадағы аздығы немесе көптігі ең алдымен әрбір жеке автордың сөз қолдануындағы өзіндік шеберлігімен ты-ғыз байланысты.
Көріктеу құралдарының тіліміздегі өнімді қолданатын бір түрі - метонимия (алмастыру).
Метонимия гректің сөзі ( metonymia), атын өзгертіп, алмастырып атау деген мағынаны білдіреді.
Метонимия дегеніміз - бір жақ аттары алынып, өз мағынасында емес, екінші мағына аралығында жақындығымен бірінің орнына екіншісі алмастырылып қолданылатын және сол құбылысты түгел көрсете алатын көркемдік тәсіл. Фразеологизмдердің жаны сөйлеу стилінде басым болғандықтан, көркемдік тәсілдердің бұл үлгілері фразеологиялық тіркестерде молынан кездеседі.
Тіл білімінің зерттеуші ғалымдары метонимияға әр түрлі анықтама берген.
І.Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаевтың анықтауынша, Бір сөздің орнына екінші бір сөздің ауыс қолданылуынан шығатын іргелес ұғым метонимия деп аталады. Ал, Ә. Хасенов былай деп анықтама береді: Метонимия дегеніміз - белгілі бір заттар мен құбылыстардың сыртқы және ішкі мән-мағынасының реалды байланыстылығына қарай алмастыру амалы
Қазақ халқының ірі ғалым лингвисі, аудармашы, түрколог,А. Байтұрсынов метонимияға өз пікірін былай жеткізеді: Арасында жақындығы бар екі нәрсенің атын ауыстырып, бірінің орнына бірін айту түрі болса, ондай ауысу, алмастыру (яғни метонимия) деп аталады.
Бұл жұмыстың мақсаты:Қазақ тіліндегі "қара" сөзінің ментонемиялануын анықтау
Метонимияның метафорадан айырмашылығы - метафора негізінен ұқсас екі затты немесе құбылысты бір атаумен ( сөзбен) атаса, метонимия ойда сақталынып тұтас бір сөзді айтпай-ақ, сол сөздің екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жібереді, оның себебі - метонимия қазақ тілінде ертеден қалыптасқан ұғымдарға сәйкес жасалынады.
Метафораға қарағанда метонимияның қолдану аясы тар болады. Метафора стиль түрлерінің кез-келгенінде қолданылады, ал, метонимия көркем шығармалар стилінде көбірек қолданыс табады. Сөздердің метонимиялық мағынасы жазба әдебиеттен гөрі сөйлеу тілінде жиірек қолданылады.
Қазақ тіл білімінде метонимияға арналған толық зерттеулер өте аз.
Метонимияны тілдік құбылыс ретінде қазақ тілінде тұңғыш зерттеген Л.Нұржекеева ғылымда метонимияны синекдохадан бөліп, екеуін троптың екі басқа түрі деп қарайтындар да бар екенін айта келіп, өзінің соңғы пікірге қосылатынын айтып, бұл ойын жан-жақты дәлелдей отырып, жаңа ғылыми ереже ұсынады. Ол ереже метонимия мен синекдоханың негізгі табиғаты мен ерекшеліктерін түгел қамтиды. Сондықтан синекдоханы метонимияның бір түрі деп қарастырады
Зерттеу объектісі: қазақ тілі сабағында "қара" сөзінің метонимиялануын талдау.
Зерттеу міндеттері:
1.Қазақ тіліндегі "Қара" сөзінің метонимиялануы.
2.Тіл біліміндегі метонимияның зерттелуі
3."Қара" сөзінің метонимиялық қолданылуы
Зерттеу құрылымы: Кіріспенің аяқталуында курстық жұмыстың құрылымы жайында қысқаша сипаттама берілді.Жұмыс кіріспеден, бір тараудан, қорытындыдан тұрады.

1.Қазақ тіліндегі "Қара" сөзінің метонимиялануы.
1.1 Тіл біліміндегі метонимияның зерттелуі
Бастапқы метонимияны аударма тіліне аудару көп жағдайларда қиындық тудырмайды, себебі түрлі тілдерде метонимияның модельдері сай келеді. Мәселен, қазақ және ағылшын тілдерінде бөлшек-тұтастық, сыйғызушы орын - сыйғызатын, материал - содан жасалған бұйым, өз аты - шығарма, іс-әрекет - нәтиже, және басқалары сияқты модельдер тараған. Сондықтан бастапқы тілдің бастапқы ментальдық моделін аударма тілінде ментальдық метонимиялық модельге алмастыру метонимияны жеткізуге негізгі амал болып табылады, мысалы, ментальдық модель: Қара White house осы үш тілде де бар, тек қазақ тілінде үй ұғымы ханның тұрағы, көшпелілердің мекені, әскери әкімшілік ұйым мәніндегі ұлттық айырмашылығы бар орда сөзімен алмастырылған.Солай дегенмен, бастапқы тілдің метонимиясын аударғанда қиындық кездеседі. Т.А. Казакованың айтуынша, ассоциациялық метонимиялық ауыстырулар:
а) зат және оның нышаны арасындағы ауыстырулар;
2) бүтін мен бөлігі арасындағы ауыстырмалар; жалқы ат және жалпы ат арасындағы ауыстырмалар аудармада қиындықты тудырады.
Метонимияның түрлерін аудару кезінде пайдаланылатын ықтималды тәсілдерді жан-жақты қарастырайық
Ортақ нышан негізінде бір ұғымның атауын басқаға көшіру жағдайында туатын нышандық метонимия шынында да қиындық тудырады, себебі екінші номинацияда мағынасы басқа тіл мен мәдениет иесіне түсініксіз ауыспалы мән пайда болады. Мәселен, ментальдық модель бойынша көшіру нәтижесінде пайда болатын сөз тіркесі: қоңыр киім киетін фашисттерді, неофашизмді жақтаушыларға алмастырады. Солар туралы мәдени мәліметі жоқ адресатқа киімнің түсін білдіретін нышан - сондай киімдегі адамды сипаттайтын қоңыр шешендер, қоңыр адамдар, қоңыр қоқыс тәрізді нышандар түсініксіз болады. Бұл жерде әңгіме саяси ағымды жақтаушылары туралы болып отыр. Сондықтан мұнда сөзбе-сөз аудару амалын қолдануға болмайды. Сөзге аудармашылық түсініктеме қажет. Аудармашылық түсініктеменің мәні сол сөз тіркесіне (қысқаша немесе жан-жақты) түсініктеме беріп, лексикалық фонын түсіндіруде. Қоңыр ұғымымен байланысты жағымсыз ассоциациялар туралы түсінік беру. Қоңыр сөзіне бағалық, не стилистикалық коннотацияның пайда болуы - бастапқы сөздің семантикалық құрылымында қосымша ықпалдың пайда болуы семаларды актуалендірудің нәтижесі. Кез келген сөздің семантикасына семантикалық құрылым лексикалық ұғым ғана емес, оны сан-алуан сөзде қолдану үдерісінде туындаған, сол сөзді қоршаған ассоциация да енеді. Осы ассоциациялар әр сөздің лексикалық фоны аталатынды құрады.
Метонимияның сөздің лексикалық фонының семантикалық құрылымына енбеген және тікелей контексте тұспалды пайда болған әлдебір компоненттерінің негізінде тууы мүмкін. Метонимиялық ауысулардың жасалуы осы принципке негізделген. Сөздің семантикалық құрылымының перифериясында бекіген ықтималды семалар мен сөздің құрылымында бекімеген тұспалды семалар имплициттік деңгейде айтылымның қосымша мағынасын құрайды. Мәселен,қазақжәне қазақ тілдерінде джинсовая девица, джинсы киген қыз сөз тіркелімдерінде импликациялық деңгейде актуальдендірілген қосымша жағымсыз коннотация бар, бұл теріс баға әсіресеқазақтілінде күштірек байқалады. Ағылшынның a denim girl айтылымықазақмәдениетінде бар, теріс бағалап пайымдауды жеткізе алмайды. Ағылшын тілінде ондай айтылым қолданбайды. Сондықтан ағылшын тіліне аударғанда метонимияның мәнерлігі жоғалады. Джинсы киген қыз айтылымын ағылшын тіліне аударғанда, джинсы киген жастарға жақтырмай қараудың себебін түсіндіретін мәтіннен тыс аудармашылық түсініктеме қажет. Кеңес заманында джинсыны жастар, манекенщицалар мен жұмыс істемейтін еркектотайлар киген. Ондайларды адамдар ұнатпаған. Ал Батыста джинсы кәдімгі жұмыс киімі болып есептеліп, джинсы киген қызды ешкім сөкпеген. Атауды әлеуметтік уақиғадан, шарадан, соған қатысушыларға көшіру моделі де фондық білімдерді, мысалы, ағылшын тілінен jhatcherland, Reagonomics. Watergate айтылымдарын аударғанда сол бейнелік айтылымдардың (рейганономика, страна Тетчер, Уотергейтский скандал) шығуына байланысты аллюзияларды, лексикалық фонды білуді қажет етеді.
Бөлшек-тұтас, тұтас-бөлшек ментальдық моделі бойынша жасалған бастапқы тілдің метонимиясын аударудың күрделілігі осы категориялардың айтылымдарындағы тәсілдер мен шектеулер әр тілде әртүрлі болуында.Қазақ тілінде басқа бірқатар құралдар, ең алдымен қопармалы негізде туатын метонимиялық теңдеу болғандықтан, мұндай метонимиялық көшіру салыстырмалы түрде шектеулі. Ағылшын тілінде синекдоха метафора сияқты табиғи, көбіне әлдебір стилистикалық жүктемесіз болып, ең алдымен белгілі бір сөздің стилистикалық функциясына берілуге тәуелді болады. Осы сәйкессіздік аударманы қиындатады.
Бөлшек-тұтастық ментальдық моделін аударғанда бастапқы айтылым функциялық, стилистикалық және семантикалық түрлендірілуін қажет етеді, мысалы, ағылшынның Jhese wheels will drive you at your pleasure айтылымынқазақжәне қазақ тілдеріне аударғанда ағылшын тілінің мәнерлеу құралдары орыстың колеса, қазақтың дөңгелектер - імен алмастырылады, мысалы, эти колеса гарантируют вам езду с удовольствием, Осы дөңгелектер сіздердің риза болып жүріңіздің кепілі болады. Алайда аудармада сөздің стилистикалық қатыстылығы жоғалады. Егер ағылшынша айтылымында бейтарап болса, қазақ жәнеқазақтілдерінде колеса, дөңгелектер сөздерінің пайдаланылуы қарапайым сөйлеу сипатына тән.
Көріп отырғанымыздай, аудармада метонимия бұзылады. Қара сөзінің метонимиялық қолданысы аударма үдерісінде құрылымдық тұрғыда алмастырылады. Мұндай жағдайларда айтылымдарды құрылымдық түрлендіру амалы пайдалынылады.
Әлдебір істің, іс-әрекеттің жалқы есімі - жалпы атауы ментальдық моделін аудару да қиындық тудырады. Белгілі бір Плюшкин, Манилов, Обломов тәрізді жалқы есімдер мен ұнамсыз коннотация тудыратын, әлдебір мінезді білдіретін жалпы есімге айналған плюшкин, манилов, обломов - метонимиялық көшірулер адресаттың мәдениетінде беймәлім болуы мүмкін, сондықтан ондай жағдайда бастапқы метонимияны толық түрлендіру амалы қажет. Тура атау қалпына келтірілетін жағдайда оның неге жалпы есім болғаны түсіндіріледі. Сол метонимиялық есіммен берілген сапаны ажырату амалын да қолданған жөн.
Осылайша, аударма тілінде метонимиялық қолданыстарды талдау метонимияны аударудың барабар ментальдық модельдер бойынша толық эквивалентті аудармадан бастап функциялық және семантикалық тұрғыда құрылымдық түрлендіруге дейінгі сан алуан аударма амалдарын пайдалануды қажет ететінін көрсетті.Метонимия (грекше атын өзгерту), троп немесе сөйлеу механизмі, атауды объектілердің бір класынан немесе бір объектіден екінші сыныпқа немесе сабақтастығы, сабақтастығы, тиесілілігі, бөлінуі немесе байланыстың басқа түрі туралы деректермен байланысты жеке объектіге ауыстырудан тұратын ; мысалы. екі кесе кофе ішіңіз, мұнда кесе (ыдыс) сұйықтық өлшемін білдіреді. Метонимия механизмінің әрекеті жаңа мағынаның пайда болуына немесе сөз мағынасының контекстік анықталған өзгеруіне әкеледі. Метонимияның негізі ретінде біртекті және гетерогенді категориялардың, мысалы, объектілер мен олардың атрибуттары (әрекеттері) арасындағы қатынас болуы мүмкін. Объектілер немесе әрекет пен объект арасындағы тұрақты қатынастар мәтіндегі сәйкес сөздердің байланыс орнын анықтайды. Бұл жағдайда метонимия көбіне эллипсиске байланысты (мәтінді қысқарту) орын алады; Сәр:
Сонымен, атауды ауыстыруға болады:
1) ыдыстан мазмұнына немесе мазмұнының көлеміне, мысалы, ыдыс - үлкен жалпақ табақ және тамақ, тағам, сондай-ақ тағамның реттік орны тағамда (қараңыз: Күріш қосылған тағамда тауық еті бар; Күріш қосылған тауық менің сүйікті тағамым; Екінші тағамға күріш қосылған тауық еті берілді); шыны: ішетін ыдыс және сұйық және сусымалы массалардың өлшемі;
2) материалдан одан жасалған бұйымдарға дейін: кристал - жоғары сапалы шыны және осындай шыныдан жасалған бұйымдар; күміс - металл және күміс монеталар немесе ас құралдары (күміс бұйымдар);
3) материалдан оны қолдану арқылы жүзеге асырылатын іс-әрекет нәтижесіне қарай: қағаз - жазуға арналған материал, парақ және жазбаша құжат;
4) бір жерден, елді мекеннен оның халқына немесе сол жерде болған оқиғаға: бүкіл қала (яғни, қала тұрғындары) көшеге шықты; Ватерлоо - Бельгиядағы ауыл және Наполеон жеңілген шайқас;
5) қоғамдық ұйымнан, мекемеден оның ұжымына және ол алып жатқан үй-жайларға: Институт көп жұмыс істейді және Институт жөндеу жұмыстарын жүргізеді;
6) қоғамдық оқиғадан, іс-шарадан оның қатысушыларына: Съезд мамыр айына белгіленген және съезд маңызды қаулы қабылдады;
7) iс-әрекеттiң көзделiп отырған орнынан немесе iс-әрекеттiң жасалу уақыты: жол, соқпақ - қозғалыс үшiн бейiмделген жер және саяхат, сапар; саяхат уақыты (салыстырыңыз: асфальтталмаған жол және ұзақ жол);
8) іс-әрекеттен оның нәтижесіне, орнына, уақытына немесе іс-әрекетке қатысатын объектіге (субъектіге, объектіге, құралға): тоқтату - тоқтату етістігіндегі іс-әрекет және көлік тоқтау орны; күзетші - күзету және күзетшілер етістігіндегі әрекет; тағам - тамақтану және тамақтану; ысқырық - ысқырық актісі және ысқырық аспабы; тігу - тігу етістігіндегі іс-әрекет және не тігіледі, кесте (алтын тігу);
9) автордың аты-жөнінен оның шығармасының атауына немесе өзі жасаған стильге дейін: Достоевскийді оқу (пародия);
10) мазмұны мазмұнның өзіне қосылған материалдық формадан; cf .: қалың кітап (тақырып туралы) және қызықты кітап (мазмұн туралы);
11) білім саласынан оның пәніне қарай: грамматика - тілдің құрылымы, құрылымы (грамматикалық құрылым) және тіл білімінің тілдің ішкі құрылымын зерттейтін бөлімі (теориялық грамматика);
12) бүтіннен бөлікке және керісінше: алмұрт - ағаш және жеміс, жүзі - адамның басының алдыңғы жағы және адам, тұлға т.б.
9) автордың аты-жөнінен оның шығармасының атауына немесе өзі жасаған стильге: Достоевскийді оқу (пародия);
10) мазмұны мазмұнның өзіне қосылған материалдық формадан; cf .: қалың кітап (тақырып туралы) және қызықты кітап (мазмұн туралы);
11) білім саласынан оның пәніне қарай: грамматика - тілдің құрылымы, құрылымы (грамматикалық құрылым) және тіл білімінің тілдің ішкі құрылымын зерттейтін бөлімі (теориялық грамматика);
12) бүтіннен бөлікке және керісінше: алмұрт - ағаш және жеміс, бет - адамның басының алдыңғы жағы және адам, тұлға т.б. [12] 9) автордың аты-жөнінен оның шығармасының атауына немесе өзі жасаған стильге дейін: Достоевскийді оқу (пародия); 10) мазмұны мазмұнның өзіне қосылған материалдық формадан; cf .: қалың кітап (тақырып туралы) және қызықты кітап (мазмұны туралы); 11) білім саласынан оның пәніне қарай: грамматика - тілдің құрылымы, құрылымы (грамматикалық құрылым) және тіл білімінің тілдің ішкі құрылымын зерттейтін бөлімі (теориялық грамматика); 12) бүтіннен бөлікке және керісінше: алмұрт - ағаш және жеміс, бет - адамның басының алдыңғы жағы және адам, тұлға т.б. [12] тілдің құрылымы "(грамматикалық құрылым) және "тілдің ішкі құрылысын зерттейтін тіл білімінің бір саласы"(теориялық грамматика); 12) бүтіннен бөлікке және керісінше: алмұрт - ағаш және жеміс, бет - адамның басының алдыңғы жағы және адам, тұлға т.б. тілдің құрылымы "(грамматикалық құрылым) және "тілдің ішкі құрылымын зерттейтін тіл білімінің бір саласы"(теориялық грамматика); 12) бүтіннен бөлікке және керісінше: алмұрт - ағаш және жеміс, жүзі - адамның басының алдыңғы жағы және адам, тұлға т.б. [12]
Кейбір жағдайларда метонимия қайтымды болып шығады, яғни. екі бағытта да дами алады; мысалы. орыннан әрекетке (жол) және әрекеттен орынға (аялдама).
Атаудың бөлшектен бүтінге ауысуы синекдоха деп аталады; метонимияның бұл түрі объектінің әртүрлі аспектілерін немесе функцияларын бөлектеу үшін қолданылуы мүмкін; Сәр тұлға, қайраткер, тұлға (заңды жауапты тұлға, тарихи тұлға, тұлғаның тарихтағы рөлі). Дегенмен, синекдоханың негізгі қызметі - объектіні өзіне тән деталь, ерекшелік белгісі арқылы анықтау. Сондықтан анықтамалар көбінесе анықтауыш метонимияға (синекдоха) кіреді. Синекдоха үшін сөйлемнің атау мүшелерінің қызметі (сабақ, зат, мекен) тән: Ей, сақал! бірақ усадьбадан өтіп кетпес үшін бұл жерден Плюшкинге қалай жетуге болады? (Гоголь); Эй, қолшатыр! Таяққа жол жасаңыз. Онымен және Пенснес толығымен отырады (комистық поэмадан). Синекдоханы қолдану прагматикалық (ситуациялық) немесе контекстік тұрғыдан шартталған: әдетте біз сөйлеушілердің қабылдау өрісіне тікелей кіретін (жоғарыдағы мысалдарды қараңыз) немесе сылтаумен сипатталған объект туралы айтып отырмыз. Адамды Панама, қалпақ немесе қалпақ деп атау үшін алдымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.