Сөздердің байланысу формалары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
университеті

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Б.Соқпақпаевтың "Менің атым Қожа" повесіндегі сөздердің байланысу түрлері мен тәсілдері

Орындаған:
Тексерген:

2021 жыл
Мазмұны

І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ Негізігі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1-тарау.Сөздердің тіркесу тәсілдері мен байланысу формалары ... ... ... ... ...5
1.1.Сөздердің тіркесу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Сөздердің байланысу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

2-тарау.Б.Соқпақпаевтың Менің атым Қожа повесіндегі сөздердің байланысу түрлері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1.Менің атым Қожа повесіндегі сөздердің байланысу түрлерінің көпшілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Менің атым Қожа повесіндегі сөздердің байланысу түрлерініңі өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:"Менің атым-Қожа" повесі-Бердібек Соқпақбаевтың артына өшпес із қалдырған шығарма. Ол-балалар әдебиетінің үлкен бір белесі.Бұл-оқырманлардың жүрегіне ерекше оңайлықпен жол таба алған балалар әбебиетінің кемел де дара туындысы.Алғашқы тарауынан-ақ жүрегіңді баурар алатын бұл повесть-көлеміне қарамастан аз ғана уақытта оқып шығуға болатын шығарма. Бұл повестте оқушылардың ауызша және жазбаша тілдік стильдерін дамыту, ойлау өрістері мен дүниетанымдық көзқарас шеңберлерін кеңейту. Шығармашылық іскерліктерін арттыру жайлы сөздердің байланысу тәсілдері арқылы жеткізеді.
Сөз дегеніміз - белгілі формалардың жүйесі. Ол ұғымға сол сөздің барлық формалары енеді. Ендеше, кел, келші, келіңіз... дегендердің бәрін де бір сөздің әртүрлі формалары деп таны- ған мақұл. Өйткені тіліміздегі сөз бен сөзді байланыстыратын (жалғастыратын), сөзден сөз тудыратын, демек, кейбіреулері жаңа сөз тудыратын, кейбіреулері тек сөздің түрін ғана өзгерте- тін я түрлендіретін (форма тудыратын) қай-қайсысын алсақ та, олар өздері жалғанған сөзді я бір грамматикалық категориядан екінші я бір басқа грамматикалық категорияға көшіретін, бол- маса жалпы грамматикалық категорияның ішіндегі жалқы ка- тегорияларды іштей бірінен-біріне аударатын формалар ретінде қызмет етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Б.Соқпақпаевтың Менің атым Қожа повесіндегі сөздердің байланысу түрлері мен тәсілдерін анықтау
Сөйлемде сөздер бірбірімен грамматикалық байланыста қолда нылады, сөйтіп барып белгілі бір ойды білдіре алады. Әрине, кез кел ген қатар тұрған сөздер бірбірімен байланыса бермейді. Бірбірімен грамматикалық байланысқа түспеген сөздер бірбірімен тіркеспейді де, сөз тіркесін де құрай алмайды. Сөз тіркесіндегі сөздердің қосым шалар арқылы байланысуы - синтетикалық байланыс, қосымшалар сыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысуы анали тикалық байланыс болады.
Қазақ тілінде Повесьтегі сөздер төрт түрлі тәсіл арқылы бай ланысады:
1) жалғаулар арқылы;
2) шылаулар арқылы;
3) сөздердің орын тіртібі арқылы;
4) интонация арқылы.
Зерттеу объектісі: Менің атым Қожа повесіндегі сөздер бірбірімен грамматикалық байланысын талдау
Зерттеу міндеттері:
1.Сөздердің тіркесу тәсілдері мен байланысу формалары
2.Сөздердің тіркесу тәсілдері
3.Сөздердің байланысу түрлері
4.Менің атым Қожа повесіндегі сөздердің байланысу түрлерінің көпшілігі
5. Менің атым Қожа повесіндегі сөздердің байланысу түрлерініңі өзіндік ерекшеліктері
Зерттеу құрылымы: Кіріспенің соңында кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұратын курстық жұмыстың құрылымының қысқаша сипаттамасы берілген.

1-тарау.Сөздердің тіркесу тәсілдері мен байланысу формалары
1.1.Сөздердің тіркесу тәсілдері

Сөз тіркесіне енген сөздерді байланыстыру үшін тілде мынандай тәсілдер жұмсалады:

1. Жалғаулар (септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулар).
2. Шылаулар (жалғаулық, септеулік),
3. Сөздердің орын тәртібі,
4. Интонация.

Осы амалдарды біз былай топтап атаймыз: қосымшалар синтетикалық тәсілдер деп, шылаулар, сөздердің орын тәртібі, интотацияны аналитикалық тәсілдер деп аталады. Осы аталған тәсілдерді қолданып сөз тіркестерін құрауда тілдің қалыптастырған формасы бар. Сөздердің тіркесу формасы 5 түрлі:
1) қиысу, 2) матасу, 3) меңгеру, 4) қабысу, 5) жанасу

Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері туралы да ғалымдардың пікірлері әр түрлі. М.Балақаев сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын синтаксистік тәсілдерге септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларын және шылауларды (септеуліктер, жалғаулықтар), сөздердің орын тәртібі мен интонацияны жатқызады да, сөздердің қосымшалар арқылы байланысуын синтетикалық тәсіл, ал қосымшаларсыз орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысуын аналитикалық тәсіл деп қарайды.
Р.Әміров синтетикалық тәсілге септік, жіктік, көптік жалғауларын, шылаулар(жалғаулық, септеулік), сөздердің орын тәртібі мен интонацияны аналитикалық тәсілге жатқызады. О.С.Ахманова, Т.Сайрамбаевтар сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін синтетикалық, аналитикалық, аналитика-синтетикалық деп үшке бөледі.
Біздің ойымызша, оқулықтағы сөз тіркесі туралы түсініктен бұрын қойылған сөздердің байланысу тәсілдері де, байланысу түрлері де сөз тіркесі нысанасында қаралуы қажет. Себебі қазақ тіліндегі сөз бен сөзді байланыстыратын амалдар алуан түрлі. Осындай тәсілдердің арқасында сөздер өзара байланысқа түсіп, тізбектеліп, сөйлем құрамына енеді. Сөздер бір-бірімен байланысқанда белгілі бір заңдылықтарға сүйеніп байланысады. Мәселен, жүгіре-жүгіре шаршады тіркесін алайық. Осындағы жүгіре-жүгіре сөзі қосарлану тәсілі арқылы жасалған, яғни қос сөзге тән тәсіл, бірақ нәтижесі сөз тіркесі емес, қос сөз. Сол сияқты Ботакөз, итмұрын, соқыртеке сөздеріндегі байланыстыру амалы -- бірігу тәсілі, нәтижесі біріккен сөз. Әрине, біріккен сөздер тарихи тұрғыдан алғанда сөз тіркесінің қатарына жатқаны күмән туғызбайды. Бірақ тілдің дамуы барысында олар сөз тіркесі құрамынан шығып, біріккен сөзге айналған. Сөздердің байланысу тәсілдерін оқулықтарда: 1 қосымшалар арқылы байланысуы; 2 септеулік шылаулар арқылы байланысуы; 3 орын тәртібі арқылы байланысуы; 4 интонация арқылы байланысуы деп береді.
Сөз тіркесінің қосымшалар арқылы байланысуын сөз еткенде мынаны нақтылай түсу керек. Байланыстың бұл түріне көптеген еңбектерде көптік, септік, жіктік, тәуелдік жалғаулары жатқызылып жүр. Әрине, септік, тәуелдік жалғаулары арқылы байланысқан тіркестер күмән туғызбайды. Бірақ көптік жалғаулары әр уақытта сөз бен сөзді байланыстыра алмайды, тек өзі жалғанған сөзге көптік мағына үстейді. Қазақ тілінде көптік жалғау 2-жақта жіктік жалғауымен қабаттасып келгенде ғана сөз байланыстыруға қатысады: сендер оқушысыңдар, сендер келгенсіңдер, отырғансыңдар, сендердің айтқыларың келмейді.
Ал жіктік жалғауы арқылы жасалған сөз тіркестері сөйлемнің қаңқасын құрайды, себебі жіктік жалғауы арқылы байланысқан сөздер көбінесе бастауыш және баяндауыштан тұрады, бір-бірімен қиыса байланысады. Сондықтан қиыса байланысқан сөз тіркестері сөйлемнің аясында қаралуы керек. Себебі, қиысу екі жақты байланысқа негізделеді, яғни бірінші сөз атау септігінде тұрып, екінші сыңары атау септікте тұрған сөздің қай жақта тұруына қарай сол жақтағы жіктік жалғауда жұмсалады. Сол жіктік жалғаудың жақ түріндегі тұлғасына қарай бірінші сөз де семантикасы арқылы белгілі жақта тұрады. Бірақ бұл байланыс субъектілік-предикаттық қатынаста жұмсалатындықтан сөз тіркесі болмай, сөйлем болады. Міне, сондықтан да көптік жалғауы сияқты жіктік жалғауы да сөз тіркесінің байланысу тәсілдерінің қатарына ене алмайды.
Кейінгі кездері ғалымдар қосымшалар арқылы байланысу тәсіліне көсемшенің -й, -е, -іп жұрнақтары арқылы байланысқан сөз тіркестерін де жатқызып жүр. Мәселен, мен етпеттей жығылдым (Ж.Тәшенов). Андамай сөйлеген ауырмай өледі (Мақал). Жапырақ көгермей солды, жастық гүлденбей өлді (Мақал). Сөйлемдеріндегі етпеттей жығылдым, аңдамай сөйлеген, ауырмай өлер, көгермей солды, гүлденбей өлді тіркестері көсемшенің -й жұрнағы арқылы өзінен кейінгі сөзбен байланысып тұр. Алайда, сөз тіркестеріндегі сөздердің жұрнақтар арқылы байланысуы жалғаулар арқылы байланысқан сөздердей актив құбылыс емес. Дегенмен тіл фактілерінде кездесіп отырады.
Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысу тәсілінің қосымша тәсілінен өзіндік ерекшелігі бар. Яғни қосымшалар арқылы байланысқа түскен сөздер орны жағынан біршама жылжымалы, еркін болатын болса, қосымшасыз байланысқан сөздердің орны тұрақты, орнықты болады. Орын тәртібі арқылы байланысқан биік тау, үлкен бөлме, алтын сағат тәрізді тіркестерді тау биік, бөлме үлкен, сағат алтын деп өзгертетін болсақ, онда бұл тіркестер предикаттық қатынасты білдіреді. Демек, сөздердің орын тәртібі тәсілі сөз тіркесіне қатысты грамматикалық мағыналарды айқындауда жетекші қызмет атқарады. Орын тәртібі арқылы байланысқан сөз тіркестерінің күрделі сөздер мен тұрақты тіркестерге өте ұқсас екенін айта кету қажет, мәселен, жүрек жалғау, қол көру, Аяз ата, т.б.
Интонация тәсілінің есім сөздерден жасалған сөйлем мен анықтауыш сөздерден жасалған сөз тіркестерінің жігін ажыратуда атқаратын қызметі зор. Мысалы, Бұл - мұғалім, бұл мұғалім. Бірінші сөйлемде бұлсөзінен кейін кідіріс жасап айтсақ, сөйлем болады, себебі, бастауыш баяндауыштық құрылым бар. Ал екіншісінде кідіріс жасамасақ, анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі болады.
Сөздердің байланысу формалары. Ғалымдар сөз тіркесінің байланысу формаларына қиысу, матасу, қабысу, меңгеру, жанасуды жатқызады. М.Балақаев жанасуды қабысудың бір түрі ретінде береді. Тіл ғылымында қиысуды сөз тіркесі аясында қарау керек пе, не сөйлем ретінде қарастыру керек пе деген сұрақ төңірегінде айтыс-тартыс көп. Бір ғалымдар оны сөйлем аясында қарастырған жөн десе, енді біреулері оны сөз тіркесі аясында қарастыру керек деген тұжырымдар айтуда. Мәселен, профессор С.Исаев -- "қиысу сөз байланысудың негізгі бір түрі болса да, ондай сөз тіркесі жоқ, яғни қиысу сөз тіркесінің шеңберіне енбейді, сөйлем деп анықталады.
Қиысу сөз байланысының бір жолы (тәсілі) болып табылады. Осы жағынан қиысу сабақтаса (бір сыңары екіншісіне бағына) байланысудан да, салаласа (бір-біріне бағынбай тең дәрежеде, бірыңғай) байланысудан да өзгеше. Сондықтан қиыса байланысқан сөздер тобы сөз тіркесі емес, сөйлем құрайды, байланысқа түскен сыңарлары грамматикалық меншіктілік, қатынастық, объектілік, мекендік, мезгілдік, себеп-мақсаттық т.б. сияқты синтаксистік қатынастарды білдірмей, сөз тіркесінің шеңберіне енбейтін субъектілік-предикаттық (бастауыштық-баяндауыштық) қатынасты білдіреді. Сөйтіп, коммуникативті қызмет атқарады"- дейді7
Біз қиысуды сөйлем аясында қарастыру керек деген тұжырымды қолдаймыз.
Матасудың екі мүшесі де қосымша арқылы жасалады. Матаса байланысқан сөз тіркесінің басқа байланысу формаларынан бір ерекшелігі -- мұнда сөз тіркесінің екі мүшесі бірінсіз-бірі өмір сүре алмайтындығы, екеуі де септік жалғауында тұрғандығы, анықтауышық қатынаста жұмсалатындығы, екі жақты байланыста болатындығы. Екінші бір ерекшелігі -- оның екі мүшесі де жақ жағынан түрленіп байланысатындығында.
Матасудан кейінгі байланыс түрі -- меңгеру. Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері бірінші мүшесіне септік жалғаулары жалғану арқылы жасалады.
Сөздердің байланысу формаларының келесі бір түрі -- қабыса байланысқан сөз тіркесі. Оның бірінші мүшесі де, екінші мүшесі де еш қосымшасыз, қатар тұру арқылы жасалады. Қабыса байланысқан сөз тіркесінің бірінші сыңары сөйлемде қандай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Бұл өңір ұлы күйші - Құрманғазының сүйегі жатқанымен де жүрекке өте-мөте ыстық (Р.Жұлдызбек). Мұндағы ұлы күйші тіркесі қабыса байланысқан тіркес, ұлы сөзі сөйлемде анықтауыш қызметін атқарып тұр.

1.2.Сөздердің байланысу түрлері

Сөздердің тіркесу тәсілдері мен байланысу формаларынан мәлімет беру.
Сөздер грамматиканың қарамағына түсіп, синтаксистік қыз- мет атқару үшін өзара берік байланыста болулары керек. Мыса- лы: мен, жазба, өлең, ермек дегендер - бытыраңқы сөздер. Бұл сөздер біршама аяқталған ойды білдіретіндей сөйлем құрамына енгенде Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін..., (Абай) дегендей синтаксистік байланысқа еніп, өзара тіркесіп тұруға тиіс. Сонда мен деген сөз жазбаймын деген сөзбен жіктік жалғауы арқылы байланысып, бір тіркес болса, өлеңді деген сөз табыс жалғауы арқылы жазбаймын деген сөзбен байланысып, екінші тіркес болады, ермек үшін деген сөздер жазбаймын деген сөзбен бай- ланысып, үшінші тіркес жасалады.
Сөздер, осылай, өзара тіркесіп барып біртұтас сөйлем бол- ғанда, олар әр алуан синтаксистік тәсілдер арқылы байланыса- ды. Сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын синтаксис- тік тәсілдер, негізінде мыналар: 1. Жалғаулар (септік, тәуелдік, көптік, жіктік). Мысалы: жастардың міндеті деген сөз тірке- сіндегі екі сөздің алдыңғысы ілік жалғауда, соңғысы тәуелдік жалғауда айтылу арқылы байланысқан. 2. Шылаулар (демеулік- тер, жалғаулықтар). Отаным үшін аттанам, көрген сайын сұ райды дегендер шылаулар арқылы байланысқан. 3. Сөздердің орын тәртібі арқылы: биік тау, темір күрек, хат жаз, білім ал деген сөз тіркестері ешқандай жалғаусыз, тек қатар тұру арқы- лы байланысқан. 4. Интонация. Бұл - кітап, Жақып - бригадир
- интонация арқылы байланысқан.
Сөз дегеніміз - белгілі формалардың жүйесі. Ол ұғымға сол сөздің барлық формалары енеді. Ендеше, кел, келші, келіңіз... дегендердің бәрін де бір сөздің әртүрлі формалары деп таны- ған мақұл. Өйткені тіліміздегі сөз бен сөзді байланыстыратын (жалғастыратын), сөзден сөз тудыратын, демек, кейбіреулері жаңа сөз тудыратын, кейбіреулері тек сөздің түрін ғана өзгерте- тін я түрлендіретін (форма тудыратын) қай-қайсысын алсақ та, олар өздері жалғанған сөзді я бір грамматикалық категориядан екінші я бір басқа грамматикалық категорияға көшіретін, бол- маса жалпы грамматикалық категорияның ішіндегі жалқы ка- тегорияларды іштей бірінен-біріне аударатын формалар ретінде қызмет етеді.
Сөз тіркесіндегі сөздердің қосымшалар арқылы байланы- суы - синтетикалық байланыс, қосымшаларсыз, орын тәртібі,
интонация, шылаулар арқылы байланысуы ана- литикалық байланыс болады.
Сөздердің өзара байланысу тәсілдері негізін- де қалыптасқан синтаксистік байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары дейміз.
Жоғарыдағы, формалар, әрине, синтетика- лық тәсіл арқылы жасалған. Синтетикалық тәсіл арқылы туатын бұл формаларды тек осылай сөз формалары деп жалпылама атап қана оларды әрі қарай сараламай, талдамай, қалдыра салсақ, сол формалардың сыр-сипаттары, ерекшеліктері де жете ашылмай, қызметтері де айқын анықтал- май қалады. Ал, олардың сыр-сипаттарын ашу- дың грамматика үшін маңызы аса зор. Әсіресе, сөз формаларының әр алуан түрлерінің қызмет шектерін ажыратудың морфология үшін маңызы тіпті төтенше. Солай болса, синтетикалық тәсіл арқылытуатын сөз формаларын категориялық маңыздары мен қызметтеріне қарай, сөз жалғас- тыратын (сөз жалғастырғыш) формалар, сөз түр- лендіретін (сөз түрлендіргішя форма тудырғыш) формалар және сөз тудыратын (сөз тудырғыш) формалар деп үш салаға бөлген дұрыс.
Қазақ тіліндегі сөздердің өзара қарым-қаты- насы тек қосымшалар арқылы ғана, демек мор- фологиялық тәсіл арқылы ғана емес, синтак- систік тәсілдер арқылы беріледі. Атап айтсақ, синтаксистік тәсіл арқылы да сөздерді бір-бірі- мен байланыстырып, әр алуан таза грамматика- лық мағыналармен қатар, лексика-грамматика- лық мағыналар жасауға болады. Бірақ бұл тәсіл арқылы туатын мағыналар да сөздердің қалай болса солай, кездейсоқ түрде тіркесе салуынан пайда болмайды. Тілдің ішкі даму заңдарына лайық қалыптасқан жүйе-жүйе ережелері бой- ынша құралуынан туады. Мысалы: ала бер, ала кел, ала тұр, ала кет, ала отыр, ала шық, ала қой, ала бар, ала жүр, ала сал, ала жазда, ала баста сияқты тіркестерді және қуа түс, ала түс, оқи түс, көре түс, біле түс, жаза түс, сөйлей түс... деген тіркестерді алсақ, әрбір тіркестің лексика- грамматикалық мағыналары тіліміздегі дағды- лы тіркестер арқылы туған. Сондай-ақ, қызмет ет, қызмет етер еді, қызмет еткен екен, қызмет етсе игі еді деген тіркестердің мағыналары мен қызметтері де жеке-жеке сөздердің жоғарыда- ғыдан гөрі басқа шарықтау бір жүйесі бойынша тіркесулерінен пайда болған. Осы сияқты, көк ала, сұр ала, сары ала, шұбар ала деген тіркес- тердің және ақ көк, қара көк, қызыл көк, тембіл көк, қоңырақай көк, жасыл көк тәрізді тіркес- тердің мағыналары мен қызметтері де олардың құрамындағы сөздердің белгілі жүйе бойынша құрылуынан туады.
Осы формалар тек грамматикалық я лекси- ка-грамматикалық мағыналардың және олардың қызметтерінің нақтылы тілдік-жамылышы ре- тінде қызмет етеді. Ендеше, осындай формалар- ды сөз формалары деп танимыз. Бірақ бұл соңғы формалар морфологиялық формалар емес, син- таксистік формалар. Солай болса, қазақ тілінде сөз формалары морфологиялық тәсіл арқылы да, синтаксистік тәсіл арқылы жасалады.
Сөйтіп, сөздің грамматикалық және лексика- лық жақтарының әртүрлі болып келуі оның құ- рамының және байланысу-жалғасу түрлерінің өзгеруіне байланысты. Өйткені, сөздің грамма- тикалық формасы деген ұғымға сөздің морфоло- гиялық құрылымының түр-түрлері де, олардың өзге формаларымен немесе басқа сөздермен әра- луан жол арқылы тіркесулері де енеді.
Сөз формасы деп оның (сөздің) морфоло- гиялық құрамындағы бөлшектердің (морфе- маларының), синтаксистік байланыс - жалғас тәсілдерінің өзара бір-бірінен ерекшеленіп бө- лінерліктей және соған орай қосымша мағына- ларды білдірерліктей (я сондай мағыналарға ие боларлықтай) әр алуан түрлерін айтамыз.
Ендеше, бұл анықтамаға қарағанда, сөз деге- німіз өзара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса да өмір сүретін және қызметі жағынан өзара селбесіп, бір-біріне жәрдемдесіп топтала- тын формалардың жүйесі болып шығады.
Сөз формаларының түр-түрлерінің қызмет- тері де, мағыналары да, әрине, бірдей болмайды. Өйткені, егер де бірдей я жұп-жұп болса, олар жарыса өмір де сүрмеген болар еді. Мысалы: бірінің олқылығын бірі толтырып, бірі мен бірі байланысып қызмет ететін морфологиялық және синтаксистік тәсілдер арқылы туатын сөз фор- маларының қызметтері мен мағыналары былай тұрсын, тек синтетикалық тәсіл арқылы туатын сөз формаларында да олар өзара бірдей емес [1, 82-83].
Сөздердің өзара байланысу тәсілдері негі- зінде біріне-бірінің бағаныңқылық қатынасын білдіретін синтаксистік тұлғаларды сөздердің байланысу формалары дейді [2, 15].
Қазақ тіліндегі сабақтаса байланысқан тір- кестің құрамындағы сөздердің синтаксистік бай- ланысы бес түрлі болып келеді:
1. Қиысу
2. Меңгеру
3. Матасу
4. Қабысу
5. Жанасу
Қиысу. Қазақ тілінде қиысу сөйлемнің тұр- лаулы мүшелерінің арасында бастауыш пен баяндауыштың арасында - болып келеді. Қиысу бас- тауыш пен баяндауыштың жақтық және жекелік, көптік мағына мен тұлға жағынан бірдейлесуі болып табылады. Қиыса байланысқан сөз тір- кестерінің басыңқысы - бастауыш, бағаныңқы- сы - баяндауыш болады. Сондықтан бастауыш қандай тұлғада қолданылса, баяндауыш та сол тұлғада тұрады. Мысалы: Мен көрдім ұзын қай ың құлағанын (Абай) деген сөйлемде мен көрдім
- қиыса байланысқан сөздер.
Бастауыш пен баяндауыштың жақ жағынан немесе жекелік, көптік жағынан біркелкі болып байланысуын қиысу дейді.
Негізінде, қиысу екі түрлі болады:
1) Жақтық қиысу;
2) Сандық (көптік) қиысу.
Бастауыш пен баяндауыштың белгілі бір жақта тұрып байланысуы жақтық қиысу деп аталады. Жоғарыдағы мысалды алып қарасақ, онда мен деген бастауыштың I жақтық грамма- тикалық мағынасымен үйлесіп, көрдім деген баяндауыш та бірінші жақтық жіктік жалғауда айтылған. Сіздер талапты жеткіншексіздер де- генде, баяндауыш сіздер деген бастауыштың 2 жақтық грамматикалық мағынасына және дер деген грамматикалық тұлғасына қарай, дәл сон- дай жалғауларда айтылып қиысып тұр.
Сөйлемде әр түрлі жақты екі не үш бастауыш болып, бір баяндауышпен байланысса, баян- дауыш бастауышпен бірінші жақта қиысады. Мысалы: Бұл жеңіске мен де, сен де мақтанамыз. Бастауыш пен баяндауыштың көптік жал- ғауы тұлғасында бірлесіп айтылуын сандық
(көптік) қиысу дейді.
Баяндауышты бастауышпен сандық (көп- тік) мағына жағынан қиыстыратын, әрі жақтық грамматикалық мағынаны, әрі сандық граммати- калық мағынаны көрсететін жіктік жалғаулары болып келеді.
Меңгеру. Бірі басыңқы, екіншісі бағыныңқы болып сабақтаса байланысатын сөз тіркестерінің ең жиі ұшырайтын түрі - меңгеру. Меңгеруде де сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары қиысудағы сияқты, басыңқы мүшенің ыңғайына еріп белгілі жалғауда тұрады. Бірақ, меңгеру мен қиысудың арасында үлкен айырмашылық бар. Егер қиысу- дың бағыныңқы сөз (баяндауыш) басыңқы сөз- дің (бастауыштың) грамматикалық мағынасы морфологиялық тұлғасына қарай ыңғайлас бо- лып (1 жақта және жекеше не көпше) тұлғасына, меңгеруде бағыныңқы сөз бен басыңқы сөздің арасында тұлғалық ыңғайластық болмайды. Тек меңгеретін сөз меңгерілетін сөздің белгілі септік жалғауын да тұруын талап етеді.
Бағыныңқы мүшенің белгілі септік жалғауда тұруы арқылы басыңқы мүшемен байлансуын меңгеру дейді.
Меңгеруші басыңқы сөздер, негізінде, етістік баяндауыштар немесе етістіктен болған өзге мү- шелер болып келеді. Етістіктер өздерінің лекси- ко-семантикалық мағыналарына сай өзімен бай- ланысты есім сөздерінің табыс, барыс, жатыс, шығыс және көмектес септік жалғауларының бірінде тұруын керек етеді. Осыған қарап мең- геруді үшке бөлеміз: етістікті меңгеру, мысалы, терезені ашты, жайлауға шықты, қалтасынан алды, жолда жатты, түнімен жүрді; есімді меңгеру, мысалы, қойдан жуас, оқуға ықылас ты, қалада көп; ортақ меңгеру, мысал, айтуға тілім жетпейді, сөзін мақұл көрдік, жұртқа күлкі болғанмен, маған күлкі емес. (Б.Майлин)
Меңгерілетін бағыныңқы мүшелер табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаула- рындағы есім сөздерден болған толықтауыштар мен пысықтауыштар болып келеді.
Матасу. Повесьтегі сөздердің синтаксистік байланысудың бір түрі - матасу. Ол ілік жалғаулы анықтауыш пен тәуелдік жалғауының 1 жағында (көбінесе 3 жағында) айтылған анықталатын сөз тіркестерінің арасында келеді. Сөздердің қиысу, меңгеру сияқты байланыс тәсілдерінде сөз тір- кестерінің өзара қарым-қатынастары 1 жақта болып, басыныңқы мүше бағыныңқы мүшенің морфологиялық тұлғасын өзіне бағындырып отырады. Ал матаса байланысқан сөз тіркестері- нің арақатынасы бір жақты болмай, бірінсіз-бірі қолдамайтын, бірін-бірі айқындайтын болып ке- леді. Осылайша, бірімен-бірі қарама-қарсы, ма- таса байланысатын сөздердің бірі ілік жалғауда, екіншісі тәуелдік жалғауда, екіншісі тәуелдік жалғауда айтылады. Мысалы: Болаттың інісі келді. Болаттың қалада оқып жатқан інісі келді. Кеше қалада оқып жатқан інісі келді.
Қабысу. Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары- ның басыңқымен жалғаусыз, қатар тұру арқылы байланысы қабысу деп аталады. Қабыса байла- нысатын сөздердің көпшілігі тұрған орындарын өзгертпейді, жұбын жазбайды. Ал бірқатар қа- быса байланысатын сөздер Повесьтегі орнын өз- гертіп, өздері бағындыратын сөздерінен қашық- тап та тұрады. Ондай алшақ байланыс жанасуға жатады. Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің аралығына өзге сөздерді келтіруге болмайды. Бола қалғанда да, сөз тіркестерінің синтаксис- тік қатынастары өзгереді. Қабыса байланысатын сөз тіркестері анықтауышпен анықталатын, пы- сықтауышпен пысықталатын, толықтауышпен толықталатын сөздер болып келеді. Қабыса байланысатын сөз тіркестерінің бірінші сыңары зат есім, сын есім, сілтеу есімдіктері, қимыл, амал үстеулері, етістіктің есімше, көсемше түрлері болады да, екінші сыңары зат есім не етістік сөз- дері болады.
Жанасу. Басыңқы мүше мен бағыныңқы мү- шелердің ешқандай жалғаусыз және белгілі оырн таңдамай, өзінің байланысатын сөзімен тетелес тұрып та, алшақтап тұрып та байланысуын жа- насу дейді. Жанаса байланысатын, көбінесе, пы- сықтауыштармен пысықталатын сөздер болады. Олар мына төмендегі тұлғаларда қолданылады.
1. Мезгіл үстеулерінен болған пысықтауыш- тар: Кеше ғана біздің кеме өз жеріне жүздеген километр қашық, алыстағы теңізде болатын, ал бүгін жаға жақын және борттан жақсы көрініп тұр.
2. Септік жалғаулы есім сөзіне шылау тір- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.