Сөздер - баяндау әрекетінде қолданылатын есімдер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Шоқан Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік Университеті

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Есімді баяндауыштардың жасалу жолдары

Орындаған: Қайырбекова.А.А
Қабылдаған: Қияқова.Р.Ж

Көкшетау 2021 жыл
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І-тарау.Есімді баяндауыш ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Есімді баяндауыштардың жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Есімдерді баяндауыш қызметінде жұмсалатын жалғаулар ... ... ... ... ... ... 10
ІІ-тарау.Есімді баяндауышты құрылымдық-мағыналық үлгілері ... ... ..14
2.1.Есімді баяндауышты хабарлы жай сөйлем түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.Есімді баяндауышты сөйлемдегі қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі:Есім баяндуыш - есім сөздерден жасалған баяндауыш. Қазақ тілінде есім қай сөз қолданылатынына қарамастан, баяндау әрекетінде қолданылады, ол үшін орыс тіліндегі сияқты көмекші етістіктің болуы талап етілмейді. Баяндау іс-әрекетіндегі 1, 2-ші үшінші тарап атауларына буынның қосылыстары қосылады, олар баяндаудың грамматикалық негізгі тұлғасы болып табылады: Мен студентпін, Сен студентсің. Есімдік буынның 3 жағында қабылданбайды: ол студент, ол әдепті. Жарнамалық сөздер сонымен қатар әңгіме басталғаннан кейін тұруы керек, ал оның мүшелік функциясы Дауыстық ырғақта көрсетілуі керек: ағаш тәрізді -- жапырақ, (мақал). Зат есімдер көлемді ұғымды білдіретін генитикалық, Шығыс жағдайда тұрып, баяндау функциясын орындайды. Мысалы: "Бұл ауыл қазір Ой құдықта" (М.Әуезов). Жеке сөздерден басқа атаулы сөздерден күрделі әңгімелер құрастырылады. Мысалы: "Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы.
Есімдік сөздерді баяндау іс-әрекетінде біркелкі пайдаланбау әсіресе нақты фактілермен сараланған және дәлелденген. Сондай-ақ,нақты тілдік фактілер есімдіктер, есімдіктер мен модаль сөздер баянды диалектілерде және семантикалық-грамматикалық топтарда кездесетіндігін дәлелдеді.
Бұл жұмыстың мақсаты:Есімді баяндауыштардың жасалу жолдары
Зерттеу объектісі: Есімдік баяндаышты сөйлем іс-әрекетінде біркелкі пайдалану.
Зерттеу міндеттері:
1.Есімді баяндауыштардың жасалу жолдары
2.Есімдерді баяндауыш қызметінде жұмсалатын жалғаулар
3.Есімді баяндауышты хабарлы жай сөйлем түрлері
4.Есімді баяндауышты сөйлемдегі қолданысы
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе зерттеудің өзектілігін негіздейді, оның мақсаты мен міндеттерін тұжырымдайды; зерттеу объектісі мен пәні анықталады.

Негізгі бөлім
І-тарау.Есімді баяндауыш
1.1.Есімді баяндауыштардың жасалу жолдары

Сөйлемдердің дамуындағы баяндауыш құрамның ең ежелгі және толық формасы классификациялық есімдіктердің сараланған шығу тегімен және олардың баяндауыштың бөлігі ретінде қолданылуымен байланысты. Есімдіктер мен(біз), сіз(сіз), сіз(сіз), ол (олар) зат есімнің құрамында етістікпен ешқандай өзгеріссіз қолданылды. Орта ғасыр жазбаларында: мен-ашық турурмын. Сен менин турур сен(КРТ) (14) сияқты сөйлемдерден көрініп тұрғандай, жіктеу есімдіктері баяндау іс-әрекетінде етістіктермен біріктірілген. Есімнің зат есіммен тікелей байланысы нәтижесінде қазіргі тілдегідей номинативті баяндау бар сөйлемдер пайда болды. Баскаковтың пікіріне сүйене отырып, баяндауыш сөйлемнің даму эволюциясы бастапқыда баяндауыш фразаның бөлігі ретінде есімдік негізгі семантикалық жүктемені алып жүретін есімдікпен біріктірілді. Кейіннен дәйекті есімдіктің түсіп, классификациялық есімдіктің баянды аффикске айналуының нәтижесінде атаулы сөйлемдер пайда болды. Жанама жағдайларды игеретін күрделі предикаттың құрамынан көмекші етістіктердің жоғалуы атаудың ассимиляциясын қалыптастырады, ал есімдік предикаттың қалыптасуына жол ашады.Ұсынылған ойдың ықшам, түсінікті, жедел болуы үшін сөйлемнің белгілі бір мүшелері сөйлемнің құрамынан шығарылды. Мұндай сөйлемдер қазіргі қазақ тілінде көп нүкте ретінде айтылады. Әсіресе, мақал-мәтел сөйлемдердің екі стиліне тән эллипсте етістік баяндаушы сөйлем құрамынан жиі алынып тасталады, ал баяндауыш сөйлемнің функциясын оның алдында тұрған есімдік орындайды.

Атаудың негізгі лексикалық мағынасы, сондай-ақ көмекші етістіктің алдындағы есімге логикалық стресстің жоғалуы етістік баяндауыш сөйлемді-баяндауыш сөйлемнің атауын қалыптастырды.

Көмекші етістіктің құрмалас баяндауыш құрамынан шығуының келесі себептері бар:

а) тілдегі үнемдеу Заңына байланысты:айтылған ойдың ықшам, ерекше болуы үшін сөйлемнің құрамынан артық мүше шығарылады.Лексикалық мағынасы жоқ көмекші етістіктер, кейде толық мағынасы бар етістіктер де осындай құбылысқа ұшырайды.Ой көрінген повествовательном ұсыныс емес, мағыналық тастау. Қазіргі тілдегі атау баяндауыш сөйлемдер деп танылатын барлық сөйлемдердің түбірі етістік баяндауыш сөйлемдерден тұрады.(Ер адамның ісі-келісіңіз, оның ісі-айналайын, жер бай-ел бай және т. б.)

б) уақыттың мағынасымен байланысты. Көмекші етістіктер үйлесімді іс-әрекетте, онда атау сөзбен біріктірілген (болды, болды және т. б.)

ол көрсетілген сөзде өткен шақтың мағынасы бар.Ал құрамын сөз тіркестері деп септік, осы етістіктің айырмашылығы өлген атау жалғыз ішінде беруіне осы уақытша мәні.

б) стильдік талапқа байланысты. Әр жанрға стильдік талаптар бар. Көркем прозада жазушы тақырыпқа баса назар аударады

аударма мақсатында әңгіме құрамында қайта пайдалануға болады.(Аты жырық Қара-Желсіз.(Ғ. Мүсірепов)). Сонымен қатар, көмекші етістіктердің қатар өмір сүруі стиль талаптарына сәйкес келмейді.Таутологияның болмауы үшін екі қайталанатын сөз құлап кетуі мүмкін. Поэзияда баяндаушылардың есімдері Лирикада жиі кездеседі.

Мұны Р.Сыздықованың "Абай өлеңдерінің синтаксистік құрамы (А70)"еңбектерінен көруге болады."Ал Лирикада, өздеріңіз білетіндей, іс-қимыл туралы әңгіме сирек кездеседі. Сонымен қатар, табиғат құбылыстары мен жеке адамдар туралы, жылқылар туралы немесе 100 жылдық өткеннің ежелгі киімдері туралы өлеңдердің ешқайсысында аянда етістік жоқ, керісінше, өткен шақта сын есім мен сын есім ұғымында жиі кездеседі".(155-156)

в) экстралингвистикалық факторлар. Тілдің бір-біріне даралануы олардың генетикалық ерекшелігіне, дамудың ішкі жолдарына байланысты болғанымен, әр тілдің сөйлем жүйесінің қалыптасуына осы тілде сөйлейтін халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы да әсер етеді. Аумақ жақын, осы халықпен үнемі байланыста болу генологиялық емес тілде із қалдырады.Орыс халқымен тұрақты экономикалық, мәдени байланыс сол тілдің жаңа түрінің ұсыныстарын қалыптастыруға жол ашты. Бұл жағдайда сөйлемдегі баяндаушының функциясын есімдіктер орындады. Тілде генитальды, Шығыс, кейс жағдайындағы сөздер жіктеледі және баянды болады-бұрыннан бар құбылыс. Барс ісіндегі сөздер жіктелмегендіктен, Барс іс-әрекетінде қолданылмайды, сондықтан Барс ісіндегі баяндау сөйлемдері орыс тіліндегі сөйлемдер мысалында жасалған деп санаймыз.
Қазақ тіл білімінде соңғы он жылда тек атаулы сөйлемдер туралы айтыла бастады. Профессор М. Балақаев өзінің соңғы еңбегінде атаулы, етістік сөйлемдердің түрлерін топтастыру мақсатын қояды. Осы уақытқа дейін қазақ тілінің барлық мамандары мұндай сөйлемдерді ескермегені белгілі. "Жылдағы күндер. Аспан ашық. Сөйлемдердің" [1] бұл тіркестер екендігіне ешкім күмәнданбайды. Себебі ол
сөйлемдердің басында-аспан, шеңбер, күн сөздері, басында-Ашық, жылы, мейірімді сын есімдер. Шығармаларда осы уақытқа дейін сөйлемдердің бұл түрлері орыс тіл білімінде айтылған, бірақ түркологияда, олардың бірі профессор М.В. А. Балакаев.
"Бірақ жай сөйлемдер атымен өте кең таралған пайдалануда, бұл етістіктер қолданылады сирек, ол жай сөйлемдер. Оның басты себебі бар. Бұл мәселе қарапайым сөйлемде ғана емес, күрделі сөйлемде де кездеседі
по поводу. Атаулы сөйлемдер осы күнге дейін ерекше проблема болып табылмайтындығына байланысты, атаулы сөйлемдерді құрайтын сөзжасамдық сыныптардың объектісі
бұл анық емес. Жалпы есімдерге зат есім, есім сын есім, есім сан есім, сөйлеу бөлігіне қатысты есімдіктер. Сондықтан, осы құрмалас әңгімелік сөйлемдерді атаулы сөйлемнің бөлігі ретінде қарастыру дау туғызбайды. Алайда, осы уақытқа дейін атау туралы әңгіме осы сөздердің көмегімен жасалады. Содан кейін зат есімнің әңгімесінде оның бір немесе екі тұлғасы бар
мұндай баяндаудың әртүрлі композициялық ерекшеліктері ескерілмейді. Сол сияқты, сын есімнің ішкі категориялары сөйлемді тіркейтін сөздер болған жоқ. Ал есімдіктер түрлерінің ішкі ерекшеліктері сияқты сандар да ескерілмейтін мәселе болып табылады. Атаулы сөйлемдерде баяндауыш болып табылатын әр сөз анықталады
жасауды толық көрсетуге болады " [1].
Біз өз монографиямызда М. Әуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясында құрамдастырылған баяндау сөйлемдерін-зат есіммен құрамдас баяндау сөйлемдерін, есімдікпен құрамдас баяндау сөйлемдерін, сын есіммен құрамдас баяндау сөйлемдерін ұсынамыз
Біз баяндау сөйлемдерін және құрама баяндау сөйлемдерін санмен топтастырдық. Сондай-ақ зат есіммен күрделі баяндауыш сөйлемдер туралы
Біз мұның қалай жасалғанын көрсеттік. Біз өз жұмысымызда М. Әуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясындағы есімдікке біріктірілген нарративті ұсынамыз.
Егер біз ұсыныстар туралы сөйлесіп, оларды құру жолдарын көрсететін болсақ. "Қазақ тіл білімінде есімдік-есімдік сұрағында ерекше сөз болған жоқ.
Бірақ бүгінгі күнге дейін әңгімелердің құрылысында зат есім, сын есім, сан есімдермен бірдей дәрежеде есімдіктер кездеседі. Бірақ бір-екі ғана бар
мысал арқылы көрсету үрдісі бар. Сол сияқты, сөз тіркестерінің мәселелерінде,соның ішінде сөйлем соңындағы есімдік, бағыныңқы септікте
бұл да сөз "[60]. Есімдіктер де сөйлемнің соңында тұрып, ойды білдіреді, мүмкін тиянақталатын шығар.

1.2.Есімдерді баяндауыш қызметінде жұмсалатын жалғаулар

Сөздер-баяндау әрекетінде қолданылатын есімдер. Әңгімелеу іс-әрекетінде атауларды жұмсау бірдей емес. Бұл жағдайда зат есімдер көп жұмсалады. Алайда, барлық есімдердің баяндау принципі бірдей. Аттар сондай-ақ, құрылады корневом жай-күйі мен етістіктер және әр түрлі суффиксы. М: қаланың ішінде - сыртында-армия (х.Есенжанов). Барлығы-он жеті (А.Байтұрсынов). Ауасы-мөлдір, таза, жібектей жұмсақ (Ғ.Мұстафин). Бұл жағдайда бастапқы және баянды сөздер бірдей айтылуы керек.

Есімдердің баяндау іс-әрекетінде қолданылатындығына байланысты қосылыстар ерекше мәнге ие. Атап айтқанда, тігіс, көпше, іс, тәуелді ретпен. Ол сөйлемнің соңында, бағыныңқы сөйлемдерді атаулармен байланыстыра отырып, баяндау әрекетінде көп жұмсалады. Ұлпан биыл жетіде (Б.Майлин). Екі пятниц wti (г. Мустафин). Барымта-Бір сен (М.Әуезов).

Баяндау әрекеті тікелей қосылыстармен тікелей байланысты болмаса да, ол көбінесе баяндау сөзіне қосымшалардың бірі болып табылады. Бұл қосымша ақпарат басқа затқа жатпайды, бірақ оған байланысты басқа заттың иесі болады. Мысалы: киіз, білек (мақал). - го, - оның сөздеріне байланысты, сөйлемдегі предикат қосылған әдіс бойынша қосымшада сізге телефон желісі қажет. Мұндай тұлғадағы әңгіме басынан және соңынан тұратындықтан, басынан бастап айтылмайды.

Ұлым, сенің
Бақытты Біздің жер
Ерлер өмірі күн сайын үйлену тойы
Ойқай, ғылым заман ғой (Жамбыл).

Түркітану мен қазақ тіл білімінде баяндаудың негізгі мәселелерінің бірі оның түрлері болып табылады. Табын сөзі баяндаушы бола алады. Алайда, баяндау іс-әрекетінде қолданылатын сөздердің негізгі кластары етістіктер мен атаулар тобы болып табылады. Осы ерекшелікті ескере отырып, Профессор М.Балакаев 1949 жылғы мектеп грамматикасы мен 1954 жылғы академиялық грамматикада баяндауды есім мен етістік деп атайды, ал 1971 жылғы шығармада күрделі баяндау деп атайды. Осы негізде біз баяндауды келесі негізгі бағыттарға бөлеміз:
1. етістік әңгімелер.
2. есімдерді баяндаушылар.
3. Аты мен етістігінің түрі аралас құрама әңгімелер.

Сөйлемнің әр мүшесінің құрамы сөздердің белгілі бір кластарына негізделген. Сюжетті құрастыру кезінде негізгі сөз етістік болып табылады. Олардың баяндаушы болу қабілеті өте күшті. Етістік қимылдың өрнегіне байланысты сөйлемді бекітудің негізгі шарты болуы керек. Сондықтан қазақ тілінің баяндауыш сөйлемдерінің көпшілігі-етістік баяндауыштар. Мен айттым, болды. Кестім, үзілді-кесілді. Бөлу! (Ғ. Мүсірепов), ол жалғыз в повествовательной қызметін білдіреді односложные ұсыныстар. Тереңде, биікте, мен сияқты (Ғ. Мүсірепов) ол өзін басқа сөздермен сүйемелдейтін көп құрамды сөйлемнің жетекшісі.

Сингулярлық етістіктер императивті іс, Шартты іс, императивті көңіл-күй, есімдік, қимыл атауы, етістік жұрнақтары және әртүрлі туындылар түрінде қолданылады. Бірақ олардан қарапайым сөйлемнің немесе бағыныңқы сөйлемнің баяндауы, яғни бұйрық, есімдік, қимыл атауы, туынды етістіктер, қарапайым жай сөйлемнің баяндаушысы ретінде арнайы жұмсалмайды, ал шартты сөздер немесе алғы сөздер-қарапайым жай сөйлемнің баяндаушысы ретінде. Өйткені, олар ұсынысты бекіту процесіне толық қол жеткізе алмайды. Мысалы:

- Эй, қара, кел, отыр, біз тегіс сазға барамыз (Ш.Айтматов).

Етістіктер ауызша тұлғаларда да баяндау әрекетінде қолданылады. Өнер-білім бар, тастан (Алтынсарин) сарай тұрғызған.

Баяндау іс-әрекетінде есімдіктерді қолдану басқа атаулармен бірдей жүреді: 1,2-ші жағында баяндауыш буын слогтық қосылыста айтылады және етістікпен қиылысады, 3-ші жағында слогтық байланыс біріктірілмейді. Сіздің әпкеңіз келгеннен кейін сіз біздің үйде тұрасыз (с.Мұқанов).

Әңгіменің екінші түрі-әңгіме атауы. Атаулы сөздердің сыныптары баянды болуы үшін, біріншіден, олар сөйлемнің соңында келуі керек. Екіншіден, сөйлемді бекіту процесі сөйлемнің соңында осы сөздердің пайда болуымен айқын болуы керек. Үшіншіден, есімдер сөйлемнің соңында келіп, айтылған кезде, яғни морфологиялық өзгерістердің бұрынғы позициямен салыстырғанда өзіндік айырмашылықтары болады.

Әңгіменің үшінші түрі - күрделі әңгімелер. Бұл баяндауыштың атауынан бастап, мұнда әр атау мен етістіктің элементке қатысы бар екендігіне байланысты. Әрине, құрама әңгімелер, олардың қалыптасуы, олар тұратын бірінші және екінші мағыналардың ерекшеліктері және осы процестегі кейбір даму процестері бөлек көрсетілуі керек. Негізгі фактор - мұндай әңгімелердің негізінен екі түрі бар: есімдік және етістік. Құрама әңгімелерде бірінші жол-есімдер, екіншісі-етістіктер, бірақ етістікке тек көмекші етістіктер қатыса алады. Осы негізде е, де, ет етістіктері негізінен қатысады. Екінші сөздің соңғы бөлігін жазып, баяндау болуы мүмкін емес лексикалық маңызы бар ғана пайдаланылады беру үшін аты-жөндері қосалқы маңызы бар көмекші қызмет. Мысалы: орыс тілінде киінген жігіт Асқар Досанов (С.Мұқанов) болатын. Әйтсе де, бәрінің көзі Орынборда (Н.ӘБУТӘЛИЕВ) болды. Содан бері біз маны әніме (қ. Жұмаділов). Осыдан қыз қысылды (М.Әуезов). Өз кезегінде ол мұндай марапатты бірінші болып алып, гүлзеде (Н. Серғалиев) құшақтады. Бүгіннен бастап мен сенбедім (Н.ӘБУТӘЛИЕВ).

ІІ-тарау.Есімді баяндауышты құрылымдық-мағыналық үлгілері
2.1.Есімді баяндауышты хабарлы жай сөйлем түрлері

Қазақ тілінде жай сөйлемдер әңгімешілер сөздігіне байланысты жоғарыда айтылғандай екі топқа бөлінеді:
1. Етістікті баяндауыштары бар жай сөйлемдерге мысалдар.
Есімді баяндауышы бар жай сөйлемдерге мысалдар. Баяндауыш қызметіндегі сөздің валенттілігіне қарай баяндауыштың есімдігі бар жай сөйлем үлгілерін екіге бөлеміз:
1. Жалаң сөйлем үлгілері.
2. Екі орында есімдіктері бар жай сөйлемдерге мысалдар.
Дара есімді баяндауышы бар жай сөйлемдерге мысалдар
Жалпы айтқанда, баяндауыштың зат есімінен тұратын екі сөйлемнен тұратын қарапайым сөйлем үлгілері баяндауыштың зат есімдерінің, сын есімдерінің, зат есімдерінің, есімдіктерінің, үстеулердің модальді сөздері бар және онсыз бірнеше мысалын біріктіреді. Демек, мұндай құрылымдық-семантикалық модельдер субъектінің және оның материалдық, сыни, сандық көзқарасы тұрғысынан субъектінің табиғаты, оның жағдайы, бір нәрсенің табиғаты, яғни меншік сипаты сияқты әр түрлі мағыналарды білдіреді. , сандық, кеңістік мағынасы. Сондықтан олар сөйлеушілердің семантикалық түріне байланысты бірнеше топқа бөлінеді.
Бағалау моделі.
1. Мұндай модельдің сипаттамалық позициясында зат есімдердің әр түрлі лексика-семантикалық топтары қолданылады. Демек, мұндай сөйлемдердің мағыналарының әртүрлілігі олар негізделген зат есімдердің алуан түрлілігімен анықталады. Яғни, сөйлем үлгілерінің әртүрлі болуы оның мағыналық ерекшеліктеріне байланысты. Бұл модельдің сипаттамалық позициясында зат есімдердің әр түрлі семантикалық топтары қолданылғандықтан, олардың ішінде келесі әр түрлі мағыналық қатынастарды ажыратуға болады.
а) субъект - зат есім, ал предикат - заттың сапасын білдіретін сөйлем. Мұндай сөйлемдердің баяндауышы - адам, еркек, кемпір, мүгедек, ұл, қыз, ұл, дос, ақсақал, т.б. Адамға, адамның есіміне немесе орнына қолданылатын жіктеу есімдігі.
ә) бағыныңқы зат есім, ал предикат сабақтас сөйлем. Бұл сөйлемдердің баяндауыш қызметінде іні, апа, апа, жиен, жиен, құда, т.б., туыстық атауларды білдіретін сөздер қолданылады.
ә) Субъект зат есім, ал предикат - заттың дәреже, лауазым тұрғысынан сипаттамасы болып табылатын сөйлемдер. Мұндай тіркестерді баяндаушы - хан, батыр, сұлтан, сарбаз, дәрігер т.б.
Көріп отырғанымыздай, субъект әрқашан біржақты болады, өйткені бұл түрдегі сөйлемдердің предикаты тұлғаға қатысты зат есімдердің мағыналық топтары болып табылады. Яғни, субъект ретінде субъект - бұл адамның аты, жіктеу есімдіктері, кейде зат есім мен жеке есім.
Құрылымдық-семантикалық модельдің жалпы мағынасы барлық жай сөйлемдерге ортақ, оның предикаттары жоғарыда аталған зат есімдерден алынған: Пәннің сапалық бағасының сипатын білдіру. Мысалы:
1. Байкөкше - жіңішке иек, кішкентай қас, шошқа сақалды, жабық жүзді адам (М.Ә.).
2. Қара қасы жылтыр, көзі үлкен, қыр мұрынды әдемі жігіт.
3. Бөгенбай - алғашқы батырлардың бірі (Қ.Ж.).
4. Мен Жем маңындағы қырғында май аяғын өлтірген, Шу бойындағы төрт халықтың тоғысында болған шайқаста моңғол батырын өлтіріп, қазақ пен қырғыздың жеңіске жетуіне жол ашқан Бесоба батырмын (ММ). (ММ).
Баяндауыштары жалпы есімдер (кісі, кісі, шал, кемпір, ақсақал, аға, т.б.) болатын мұндай сөйлемдерді баяндауыш қызметіндегі сөздері тұтас қамтымайтын екі құрамды сөйлемдер деп қарастырамыз. сөйлем туралы түсінік. Демек, бұл дербес мағынасы бар сөздер болғанымен, олар сөйлемде ойды түйіндеу барысында басқа кілт сөздерді басшылыққа алған кезде ғана, яғни олар тіркеспен қолданылғанда ғана сөйлемнің мағыналық аяқталу дәрежесіне ие болады. олар Міне, сондықтан біз әңгімешінің мұндай атаулардың предикаттары сипаттау сөздермен байланысты екенін білеміз. Дәстүрлі синтаксисте олар зат есімдермен тығыз байланысып, нақты қарым-қатынас жасайтын сөздер болып саналады.
Кейбір жағдайларда бұл модельде изафет тіркесінің декларативті қызметінде есімдіктерді қолдану өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Мысалы:
1. Біржан Керей ғана емес, Атығай, Қарауыл және бүкіл Арқа.
2. Оразбай - Рысқұл Молдабектің інісінің баласы.
Бұл жағдайда жеке есім баяндауышты білдірмейді. Түбір жалғаулықтарға негізделген анықтауыш ретінде қолданылғанымен, ол дербес әңгімеші ретінде қолданылмайды. Олар тәуелді кәсіподақтармен біріктірілгенде ғана қиын әңгімешілер. Мысалы:
1. Күреңкөз Қожа - Игіліктің (Г.М.) көптен бергі досы.
2. Құнанбай - жалғыз ана, жалғыз бәйбіше (М.Ә.).
Енді сол сөйлем үлгілерінің сипаттамалық позициясында негізгі және туынды сын есімдер қолданылады. Бастауыш әрқашан біржақты болады. Жалпы айтқанда, баяндауыш сын есім болатын жай сөйлем үлгілері баяндауыштың орнындағы сын есімнің мағынасына қарай екі түрлі ерекшеленеді. Біріншіден, сын есімдер әңгімеші ретінде сөзбе-сөз қолданылады және тақырыптың таза сындық белгісін білдіреді. Мысалы:
1. Шеген сұлу сымбатты, бұлшық еті болаттай бұралған, балтыры күйген (ЖМ).
2. Кінәлі - иығында жүрген әтеш (Ә.Қ.).
Екіншіден, баяндауыш қызметіндегі сын есімдер ішінара мағынасынан айырылған және материалдық күйде объектінің сыни сапасын оның қасиеті ретінде көрсетеді. Мысалы:
1. Құдайкүл қоқысының төрт құлағы өскен үш-төрт ауылдың жастары (З.Ә.).
2. Ол армандаушы еді. (Тіпті көп армандайды) (ММ).
Бұл сөйлем үлгілерінің жалпы мағынасы: объектінің сыни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.