Несие механизмі

Жоспар

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Несие механизімінің экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
1.1 Несие жүйесіндегі несие механизімінің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.7
1.2 Несиелеу объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.10

2. Несиелік механизмді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.22
2.1 Несиелік механизм және несиелік процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.14
2.2 Банктік несие және оның экономикалық мағынасы ... ... ... ... ... ... ..14.16
2.3 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару кезеңі ... ... ... ..16.19

3. Әлемдегі банктік несиелік механизмді дамытудың қазіргі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.27

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Несие механизімінің экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-10
1. Несие жүйесіндегі несие механизімінің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7
2. Несиелеу объектілері мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10

2. Несиелік механизмді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-22
2.1 Несиелік механизм және несиелік
процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-14
2.2 Банктік несие және оның экономикалық
мағынасы ... ... ... ... ... ... ..1 4-16
2.3 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару кезеңі ... ... ... ..16-19

3. Әлемдегі банктік несиелік механизмді дамытудың қазіргі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 20- 25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6-27

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...28

Кіріспе

Курстық жұмысымның жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланып отырдым.
Шаруашылық құрылымдардың дамуында кәсіпорындар, ұйымдар мен халықты
несиелеуді ұйымдастыруда несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ақша-несие
механизімінің үздіксіз және нәтижелі жұмыс істеуінен бірлі шаруашылық
ұйымдары ғана емес,түгел елдің экономикалық дамуы да тәуелді. Сонымен
қатар, несиелеу жүйесінің эволюциясы мемлекеттегі экономикалық жағдаймен,
басқарушы формалары мен механизімімен анықталады. Әрбір халық
шаруашылығының тарихи-экономикалық даму сатысына жекелеген экономика
салаларының қаржы-несие қызмет көрсету қажеттіліктерін қанағаттандыратын
өзінің несиелік ұйымдастыру,несиелеу жүйесінің құрылымы тән. Несиелеу
операцияларының құқықтық-ұйымдастыру формаларының жүзеге асырылуынан,
несиелеудің формалары мен әдістерінің және несиелеу қатынастарының,
ұйымдастыру құрылымының өзгеруінен несиелеу жүйесінің жұмыс істеу механизмі
әрқашан өзгеріп отырады.
Несие жүйесінің құрылымын ұйымдастырғанда банк рөлінің жоғарылауы,
олардың халық шаруашылығының дамуына оңтайлы әсері, несиенің әрекет ететін
“экономикалық тұтқаға” айналуы алдын ала көзделген еді. Гүлдендірудің басты
мақсаты банктерді шаруашылыққа жақындату болды. Қайта ұйымдастыру белгілі
дәрежеде банктердің жұмысын жақсартты. Бірақ бұл жағдайды түбірімен өзгерте
алмады, себебі ол шын мәнінде экономикалық қатынастардан тыс болды. Түп
негізінде несиелік қатынастар өзгерген жоқ: жартылай автоматты түрде
несиелеу жалғастырылды, несиелік ресурстарды әкімшілік әдістермен бөлу
сақталды, банктік жүйенің монополистік құрылымы жойылған жоқ, тек
ведомстволық принципке сәйкес маманданған банктердің әсер етуші салаларының
бөлінуі байқалды. Бұл олардың арасындағы бәсекелестіктің болдырмауына жол
берді.
Банктік реформаның екінші сатысында тек банк құрылымы қайта
ұйымдастырылып қана қоймай, несие қатынастар механизмі мен несиелеу
қызметтерінің әдістерінде терең өзгерістер орын алды. Нәтижесінде
Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты: Қазақстанның
Ұлттық Банкі мен коммерциалық банктер және басқа да жекелеген банк
операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұйымдары.
Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің орны ерекше.
Несиенің дәл әрі нақты талданып, несиелеу кезеңдері көрсетілген. Несиелік
механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің несие беру процессі, банктің
несиесі және де оның экономикалық мағынасы ауқымды түрде жазылды. Үшінші
бөлімде әлемдегі банктің несие механизімін мысал ретінде жаздым,сондай-ақ
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер қамтып отыр.

1 Несие механизімінің экономикалық мазмұны
1.1 Несие жүйесіндеге несие механизімінің орны

Нарықтық экономикада несие – банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар
мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын
капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезеқте саналатын несие жүйесі оған
тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың
ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай
қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің рөлі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың
өндірістік және өндірістік емес саласын банк саласының қамтуы, несиелік
мекемелердің көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы
талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырады.
Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей
көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша
жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-
жылдардың басында 60-65 трлн. доллар соммасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдалынатын ақшалай капиталдың орта есеппен ¾
бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылдырылған
ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд. долларды
құрады.
Несие жуйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап,
оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды.
Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем
құралдарының қосымша массасы құралады. Төлм айналымының аса ауқымды ағыны
төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің бір-біріне қарыз беру барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алкшы субьект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексальді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
нарқты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субьектілеріне- шаруашылық жүргізуші субьектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Келтірілген 1-кесте мәліметтеріне қарап, банктердің экономика салалары
бойынша берілген несиелердің жалпы сомасы 2005 жылдың басында 48049,4 млн
теңгені құраса, ал 2006 жылдың басына бұл сома 1,2 есе артып, 60478,7 млн
теңгеге жетеді. Жыл бойынша банк несиелерінің көлемі 1,4 есе ұлғайып, 2007
жылдың қаңтар айына – 85709,2 млн теңгені құрайды.

1-кесте Экономика салалары бойынша берген екінші деңгейдегі банк
несиелері
Экономика салалары 2005 2006 2007 20062005 20072006
өсуі (+;-)өсуі (+;-)
барлығы 48040.4 80478.7 85709.2 1.2 1.4
Соның ішінде:қысқа 31718.2 41124.4 50557.5 1.3 -1.2
мерзімді несие
өнеркәсіп 8841.3 13735 11907.1 1.6 -1.2
Ауыл шаруашылығы 1449.7 11604.8 35551.2 8 -3.3
Құрылыс 1299.5 1789.2 1558.9 1.4 -1.1
Көлік 615.5 41.2 1569.9 -15 38.1
Байланыс 38.5 1058.4 750.9 27.5 1.4
Сауда 5691.8 10035.3 17927 1.8 1.8
Басқалары 13781.9 12861 13293.2 -1.1 1
Орта және ұзақ 16331,2 19354,3 35151,7 1,2 1,8
мерзімді несие
Өнеркәсіп 7974,3 9591,2 9840,8 1,2 1
Ауыл шаруашылығы 1272,1 2187,7 5491,3 1,7 2,5
Құрылыс 1117,3 480 400,7 -2,3 -1,2
Көлік 392,4 2231,7 3119,8 5,6 1,4
Байланыс 54,4 441 639,1 8,1 1,4
Сауда 2,3 650,8 4232 282,9 6,5
Басқалары 5518,4 3771,9 11428 -1,5 3

Берілген несиелердің мерзіміне қарай үлесін анықтасақ, қысқа мерзімді
несиелер:2005 жылы – 66%-ды(31718,2 млн т), 2006 жылы – 68%(41124,4 млн т)
және 2007 жылы – 59% (50557,5 млн т) құрайды. Қысқа мерзімді несиелер
көлемі соңғы жылы азайғандығын көреміз.
Сондай-ақ орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне: 2005 жылы-
34%(16531,2 млн т), 2006 ж – 32%(19354,3 млн т) және 2007 ж – 41%-
ды(35151,7 млн т) тиеді.Орта және ұзақ мерзімді несиелердің соңғы
жылдардағы динамикасы олардың өсіп отырғандығын көрсетеді.

2-кесте Несие жүйесі
Н ИерархМекеме Бөлімшелер Мекеменің қызметі
Е ия аты аттары
С деңгі
И
Е
Ж
Ү
Й
Е
С
І
Банк I Ұлттық Орталық аппарат 1.ақша айналысын және
жүйесі банк Ұлттық банктің қолма-қол ақшасыз есеп
облыстық айырысуы.
басқармалары 2.Үкіметке несие-есеп
айырысу қызметін
көрсету.
3.Алтын-валюта резервін
басқару.
4.Ақша-несиелік реттеу
II 1.ЕДБ Орталық аппарт. Клиенттерге несие-есеп
Филиалдары. айырысу қызметін кешенді
Өкілдік. түрде көрсету.
Еншілес банкі.
Бөлімшелері Банк көрсететін
қызметтің жекелеген
түріне ғана маманданған
2.Маман-
данған
банктер
Пара- III Маман-даОрталық Маманданған несие-есеп
банк нды-рылғаппараты. айырысу және қаржылық
жүйесі ан Филиалдары. қызмет көрсету.
арнайы Өкілдік.
несие-қа
ржы
мекеме-л
ері
IV Пошта-жиОрталық аппарат Халыққа несие-есеп
нақ (ААҚ Қазпошта). айырысу қызметін
мекеме-лБөлімшелері көрсету, ұсақ салымдарды
ері тарту

Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айырысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және бақа да
ұаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік жәңе банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүйесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік және мамандырылған несие-қаржы мекемелері.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
• Орталық (эмиссиялық) банк;
• Коммерциялық банктер;
• Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б).
Қазақстан республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің (ЕДБ)
несиелік профелі.

Кесте-3 Екінші деңгейлі банктердің несиелері (млн. тг.)

2002 2003 2004 2005 2006 2007
Барлығы 71702 93442 148830 276218 489817 552121
Қысқа мерзімді 51208 57927 75426 143195 241135 248438
Орта мерзімді 15313 26978 37194 71592 136112 159507
Ұзақ мерзімді 5180 8537 36210 61430 112569 144177

Банктердің несиелері әкономиканы тұрақтандыруда ең маңызды фактор
болып табылады. Сондықтан да, қазіргі таңда банктік несие формасының рөлі
арта түседі. Сонымен кестеде берілген екінші деңгейдегі банктердің несиелік
портфелі құрылымына экономиканың салалары бойынша соңғы үш жылдағы берген
несиелеріне талдау жасайық.

1.2 Несиелеу объектілері мен субъектілері

Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыда несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынастар субъектілері
деп атауға болады. Несие берушіге мемлекет, банктер (орталық және
коммерциялық), банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ
халықаралық қаржы ұйымдары да жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдаланылған заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады. Несиелеу объектісі материалды
құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер
несиенің материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк шаруашылық
ұйымның міндеттемесі ретінде болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу
объектісіне өндірістік шикізат қорларын, сатып алады. Жартылай өнімдер,
азық – түліктер және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда
ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектісіне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектісінің құрылысы;
• өндіріс объектісін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру.
Несиелеу принциптері негізінен несиелік процесс, яғни банктік несиенің
берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижесіндегі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа
бөлінеді:
І – топқа. Жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциалдығы.
ІІ – топқа. Несиенің мәнін бейнелейтін принциптер.
• Несиенің мерзімділігі;
• Несиенің қайтарымдылығы;
• Несиенің төлемділігі;
• Несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиені қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиені сақтандыру. Несиені
кепілмен қамтамасыз ету проблемасы бұрынғыша өзекті болып тұр, әсіресе
ауылдық жерлерде. Проблеманың түйіні кепілмен қамтамасыз етудің болмауында
немесе жетіспеушілігінде және банк сарапшыларының берілген кепілді бағалау
ерекшелігінде болып табылады.
Кепілге қойылатын мүліктің болмауы немесе жетіспеушілігі проблемасы оның
рыноктық құнымен және өтімділігімен өте тығыз байланысты. Бүгінгі күні
екінші деңгейдегі банктер кепіл ретінде жылжымайтын мүлікті, жабдықтарды,
айналымдағы қаражаттарды, көлік құралдарын, кепілдемелерді, бағалы
қағаздарды қабылдайды. Кепіл құны мен өтімділігін банктің сарапшылары
анықтайды.
Екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін сақтандыру және несиені
қайтаруға кепілдік беру жүйесін енгізу саласындағы шетел тәжірибесі, осы
жүйені енгізу арқылы банктердің тәуекелдерін едәуір дәрежеде төмендетуге,
өтініштерді қарау және несиені беру мерзімін қысқартуға, әрі шағын бизнес
кәсіпорнының қаржы-кредиттік ресурстарына қол жеткізуіне кеңінен мүмкіндік
туғызатынын көрсетеді.
Осыған байланысты, Қор өткен жылдан бастап шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне екінші деңгейдегі банктер беретін несиелерге кепілдік беруге
кірісті, оны іске асыру үшін 2005 жылы республикалық бюджеттен 4,6 млрд.
теңге және ағымдағы жылы 5 млрд. теңге бөлінді.
Бастапқы кезеңде Қор арқылы несие тәуекелдерін сақтандыру енгізілмек,
бұл болашақта “банк-кәсіпкер – сақтандыру компаниясы” қаржылық қарым-
қатынас тізбегін (Қордың қатысуынсыз) құруға және сақтандырудың жаңа түрі
“Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыруды” дамытуға негіз болмақ.
Бұдан басқа, Қордың жобалық қаржыландыру және қаржы лизингі бойынша,
оның ішінде франчайзинг және факторинг, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жобаларын екінші деңгейдегі банктермен бірлесіп қаржыландыру; шағын
кәсіпкерлік субъектілерінің нәтижелі жобаларын қайта қаржыландыру;
оралмандарға, жастарға, зейнетақы жасындағы әлеуетті кәсіпкерлерге,
қолөнершілерге, мүгедектерге арналған несие желілері; шағын кәсіпкерлік
субъектілерін қолдау инфрақұрылымына қатысушыларды несиелендіру
бағдарламасы жөніндегі қызметтері дамуда. Жақын арада аудан орталықтарында
және шағын қалаларда өкілдіктер ашу арқылы Қордың филиалдық-өкілдік желісін
одан әрі кеңейту жоспарлануда. Әсіресе өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмыстың тиімділігі ақпараттық-талдау, консалтингтік және оқу-
әдістемелік қызметтерді ұсыну арқылы көтерілмек.
Несие әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорынның қаражат айналысының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің
2 әдісі қолданылған:
1. қалдық бойынша
2. айналым бойынша
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы (яғни, несиені беру
және қайтару) несиелнетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болып
келеді. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы – материалды құндылықтар
(шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар
т.б.), аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және
жөнелтілген тауарлар жатады. Мұндай несие әдісіне компенсациялық сипатта
болады, өйткені, компенсациялық несие жай несиелік шоттар бойынша беріледі.
Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен
жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни олардық түсу және
жұмсалуына байланысты анықталады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болады,
себебі несиенің берілуі тікелей төлемдегі қатысты және ең бастысы, заемдық
қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылады. Айналым
бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиенің көмегімен жүргізіліп,
арнайы несие шарттары бойынша беріліп отырған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік несиелік
шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
• айналым бойынша несиелеу әдісі;
• қалдық бойынша несиелеу әдісі;
• айналым – қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналысындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективті қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несиенің несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтары мен өзара байланыс.
Қалдық бойынша несиелерді несиелеу объектісін кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелерде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиенің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдық тық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несие деген қажеттіліктің туындалуына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие туарлы-
материалды құндылықтарды кепілге ала отырып, шығындар айналыстың бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банкалдындағы мерзімді
міндеттері негізінде өтеледі. Несие берудің мұндай формасын несие желіні
ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни банктің
алдыңғы міндеттемесі. Жаңартылған несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі
жағынан отандық, яғни ірі объектінің айналым бойынша несиелеу әдісіне
көбірек ұқсастығы да болады.

2. Несиелік механизмді ұймдастыру.
2.1. Несиелік механизм және несиелік процесс.

Экономикалық түсініктегі “механизм” белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл мағынасында
“механизм” термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық,
оның ішінде несие саясатының міндеттерімен байланысты болып келеді.
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
“техникалық қабаты” ретінде бөліп қарастырылады. Несиелеу механизмі –
несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және несиелеу процесстерін,
сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауларды қамтитын несиелік механизмнің
құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелік механизм бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиенің ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Несиелеу процессі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• Несие деген өтінішті қарау;
• Несиелік қабілетін талдау;
• Несиелік келісімшарт жасау;
• Несие беру;
• Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарды
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсатты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі
мүмкін. Мысал ретінде құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1. құрылтайшылық құжаттарды, жарғынығ, жалға алу шартының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландыратын
жерде пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл
құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да
құжаттардың көшірмелері;
2. соңғы екі жылдың қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3. несиеленетін шаралардың рентабельділік деңгейі және оның қайтарылуы
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар,
таурлы – материалдық құндылықтар сипатының көшірмелері және т.с.с.);
5. басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шот бойынша
көшірме);
6. қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8. қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорындардың бизнес жоспары.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптерін, несиелеу
әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын
экономикалық механизмнің құрамдас бөлігін білдіреді.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизмнің сипатының объективтігін айта отырып, екі
элементі: несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс
емес. Соңғысы несиені бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни
олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс-
әрекеті түсіндіріледі.
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік
ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері,
тәсілдері және формалары жаталы. Сонғылары несиелік қатынастардың мәніне
жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын
немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырп, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұны, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты зақдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттармен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ қазіргі несиелік
механизмнің басқа да экономикалық механизмдер сияқты, мынадай құрылымдық
элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері;
• несиелеу принциптері;
• несиелеу тәуекелді басқару.
Несиелік механизмнің ішінара бөлініп көрсетілген құрылымы 1-сызбада
берілген.

Несиелік механизм

Несиенің Несиелеу Несиелеу Несиелеу Несиелік
түрлері субъектілер объектілер принциптері тәуекелді
і і басқару

Банктік Несие Негізгі
беруші құралдар
(банк)
мақсаттылығы

Тұтыну Қарыз Айналым
алушы қорлары

Овердрафт

Вексельдік

Ломбардтық

Ипотекалық

Лизингтік овернайт Контокорренттік және
т.б.

Проблемалық Несиелік Несиелік
Несиелерді тәуекелге портфельді
Қалпына байланысты басқару
келтіру рейтинг қою

1-сызба. Қазіргі несиелік механизмнің құрылымы

Несиенің түрі –бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады.
Іс жүзінде несиенің екі формасы болады: тауар және ақша . ал, кейбір
экономикалық әдебиеттерде оларды коммерциялық және банктік деп атайды.
Коммерциялық несие –жабдықтаушының сатып алушыға сатқан тауары немесе
көрсеткен қызметі үшін төлейтін төлем уақытын кешіктіруін білдіреді.
Коммерциялық несиенің іске асырылу құралы –вексель болып табылады.
Банктік несие – бұл банктердің және арнайы несие-қаржы мекемелерінің
қарыз алушыға ақшалай түрде берілетін несиесі болып табылады. Банктік несие
әмбебап болып келеді. Өйткені, ол банктер арқылы қайта бөлінетін қарыз
капитал ретінде экономиканың барлық салаларында кең қолданылады.
Ал, несиенің жекелеген түрлеріне келсек, олар несиенің осы екі
формасының қолданылуы барысында қалыптасады.
Қазіргі кездегі шетелдік және отандық банктік тәжірибеде жиі
қолданылып жүрген несиенің түрлеріне мыналарды жатқызуға болады: тұтыну,
лизинг, ипотекалық, ломбардтық, вексельдік, овердрафт, овернайт,
контокорренттік, факторингтік, форфейтингтік және т.б.

2.2. Банктік несие және оның экономикалық мағынасы

Банктік несиенің рөлі оның экономикадағы мемлекеттегі және халықтағы
қолданыс нәтижелерімен және оларды әдістерімен ерекшеленеді. Әдістері
туралы айтатын болсақ, олар әдетте қаражаттың ақылы ұсынылуымен кредиттің
қайтарылымын белгілі дәрежеде шартталады. Бұл несие операциясының
қатысушыларының жауап кершілігі мен қызығушылығын арттырады, олардың қарыз
қаражат (немесе мақсатқа сай) қолдануына себеп болады.
Несиелік қатынастарға қаражатты пайдаланғаны үшін төлеген құнына қоса
қаражаттың қолданылатын қаражат мөлшері мен оларды пайдалану уақытын
үнемдеудің қызығушылығын арттырады.
Берілген несиелік қатынастардың ерекшелігі бюджеттік қаржыландырудың
суммсының кемуінде материалдық қызығушылықтың, оларды пайдалану мүлдем жоқ
болатын қайтарылмайтын бюджеттік қаржыландырумен теңестіргенде байқалады.
Белгіленген ерекшеліктер, әсіресе, қайтарылымдығы, жеделдігі және
ақылығы ресурстардың үнемдеуінде несиенің маңызын арттырыды.
Несиені пайдалану нәтижелері маңызды және алуан түрлі қаражаттың
қайтарылуы үшін қолданылатын несие өндіріс процесіне тауарды өткізу мен
тұтымына және ақша айналымының салаына ықпал етеді.
Несиенің рөлі коммерциялық, банктік, мемлекеттік тұтыну және ипотекалық
несиелерде пайда болатын несиелік қатынастардың алуан түрлерін іске асыру
нәтижесінде анықталады. Әр бағыттағы несиенің әсері неисиелік қатынастардың
қандай да бір түрі басты, яғни доминантты орынды алады.
Несиелік қатынастардың жүйесінде несиелеу операцияларын орындау үшін
қаражатты тарту өте маңызды. Бірақта ондай әрекет әр түрлі несиелік
қатынастар үшін бірдей емес. Мысалы, коммерциялық несие қолданғанда несие
алушының басқа жақтан қаражат тарту керегі жоқ. Өткізіліп жатқан тауардың
төлеу мерзімін ұзарту үшін қарыз қаражатты ұсыну кезінде несие алушының
ресурстары қолданылады. Бұл несие алушының қаржы салымын компенсациялау
үшін банктік несиені қолдануды жоққа шығармайды. Банктердің бұндай іс-
әрекеті маңызды, себебі тартылған қаражаттың бар болуы қаражат
меншіктенушілері оларды тауарды сатып алу үшін жұмсамағанын білдіреді.
Басқаша айтқанда, банктік несиені қолдану – нәтижесінде материалдық
ресурстарды қайта бөлуге әкеліп соғады. Бұндай нәтиже банктік несиені
қолдану – шаруашылықтағы материалды ресурстарды қайта бөлудегі мәнінде
мінездеді:
Негізінде материалдық ресурстарды қайта бөлу мемлекеттік, тұтынушы және
жылжымайтын мүлікті залогқа және тұрғын үй сияқты мүлікті құруда ипотекалық
несиені қолдану кезінде материалдық ресурстарды қайта бөлу мүмкін болады.
Бұның бәрі несиенің материалдық ресурстарды қайта бөлу кезінде өте
маңызды екенін дәлелдейді. Бірақтан бұл ресурстарды орынды пайдалану
дәрежесіне жететін несиелік қатынастарды керек етеді.
Сонымен қатар, несиенің рөлі тауарды өндіру мен өткізудің
үздіксіздігінде көрініс табады. Кәсіпорынның уақытша ақшалай түсім мен
шығындардың жүйелі түрде сәйкес келмеуінен қажетті тауарлы – материалдардың
құндылықтарды сатып алуға, қаражаттың жетіспеушілігі қызмет көрсетуді төлеу
және осының салдарынан тауарды өндіру мен өткізу процессінің
үздіксіздігінің бұзылуы мүмкін. Қарыз қаражаттарын беру уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өндіру процесі, сонымен қатар оның
үздіксіздігі мен жылдамдатуына кедергі әсерін тигізіп отыратын, қарыз
алушыларда қаражаттың үздіксіз қайталанып тұратын “құйылымы” мен “шегіну”
игеріледі.
Несие өндірістің мерзімділігі мен өнімнің белгілі түрлерін өткізумен
шартталған қаражатта уақытша қажеттілігін қанағаттандыруда үлкен роль
атқарады. Қарыз қаражаттарын пайдалану мерзімдік қосалқылардың пайда
болуына және кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық мерзімдік салаларының
мерзімдік шығындарды жүзеге асыруына мүмкіндік береді.
Ең маңыздысы несиені пайдалану кезінде кәсіпорынның табысты жұмыс
істеуіне ғана қолайлы жағдайда жасалып қоймай, ресурстарды экономикада
пайдалану үшін де жағдай жасалады, себебі бұл кәсіпорындар мен ұйымдар
жұмысын (әрекетін) өзінің қаражатының менималды көлемінің жұмсалуымен іске
асыра алады және резервтердің азаюы, соның ішінде ақшалы бөлігін де
санағанда.
Сонымен бірге әртүрлі қарызгрлердің арасында қаражаттың қайта бөлудің
арқасында қарызгерге берілетін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.