Ертіс пен Іле өзендері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультет: География және табиғат пайдалану
Кафедра:География, жерге орналастыру және кадастр

СӨЖ
Тақырыбы: Орталық Азия аймағындағы су мәселелері

Орындаған: Камалова Аяжан
Тексерген:Мылқайдаров Ә.Т.

Алматы, 2021 ж.
Мазмұны
I. Кіріпе.
II. Негізгі бөлім
1. Орталық Азия аймағындағы су мәселесі
2. Ертіс пен Іле өзендері
3. Орталық Азия елдері су ресурстары мәселесі
I. Қорытынды.
II. Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе
Орталық Азия республикаларының мемлекетаралық қарым-қатынастарындағы потенциалды проблемалардың бірі -- көпшілік қоршаған ортаға антропогендік әсер етудің салдары ретінде қарауға бейім су ресурстарының жетіспеушілігі. Су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана емес, тіпті жаһандық тұрғыда талқыға түсіп жүргені белгілі. Аймақтық-өндірістік кешендерден бастап тұтастай ел экономикасының қарыштап дамуы бірінші кезекте мемлекеттің су ресурстарымен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне байланысты десек, артық айтқандық болмас. Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен ғасырдың орта тұсынан-ақ өзекті де өткір проблемаға айналғанын ескерсек, оның әлдеқашан халықаралық маңызға ие болғандығы анық.
ТМД мемлекеттері ішінде біздің еліміз өзен суымен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілген. Географиялық жағынан барлық трансшекаралық - Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талас секілді өзендердің төменгі сағасында орналасқандықтан да болар, Қазақстан үшін бұл проблема күрделілігімен қатар, уақыт өткен сайын мүлдем жаңа түрге енетін құбылмалылығымен де қиындық туғызуда.. Қазіргі таңдағы судың оперативтік бөлінуі кеңес кезеңіннен сақталған суға лимит негізінде жүргізіледі, ол қазіргі жағдайды есепке алмайды. Мұндай жағдай аймықтың беткі су ресурстары қалыптасатын елдер үшін тиімсіз.Осыған байланысты Орталық Азия елдері арасында жаңа саяси және экономикалық жағдайда су және энергетикалық алмасудың экономикалық механизмдерін табу қажет.

Орталық Азия аймағындағы трансшекаралық су

Су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана емес, тіпті жаһандық тұрғыда талқыға түсіп жүргені белгілі. Аймақтық-өндірістік кешендерден бастап тұтастай ел экономикасының қарыштап дамуы бірінші кезекте мемлекеттің су ресурстарымен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне байланысты десек, артық айтқандық болмас. Қазіргі кезде Орталық Азия республикалары арасында шиеленісе түскен аталмыш мәселе көршілермен арадағы байланыстың болашақта қай бағытқа қарай бет алатынын бағамдауға мүмкіндік беретіндей. Таразының бір басында Қазақстан болса, екінші жағында Орталық Азиядағы мемлекеттер тұр. Оған тағы да Ресей мен Қытайдың салар салмағын қосыңыз. Осы ретте алаң туғызар басты жәйт: ағын суды, соның ішінде, әсіресе, трансшекаралық өзендерді пайдалануда жаңағы мүдделілік таразысының тепе-теңдігін қалай сақтауға болатындығы. Егер де аталмыш үдеріс бұдан былай да қазіргі бағытта өрістей беретін болса, су мәселесі төңірегінде жаңа шиеленіс түрінің туындауына жол ашылып жүрмей ме? Және сол шиеленіс салдарынан түптің түбінде елдің зардап шекпейтініне кім кепілдік береді? Сауал көп. Оған берілер жауаптың да аз еместігіне дау жоқ. Осы ретте аталмыш проблема мемлекеттің экономикалық не болмаса экологиялық мүмкіндігін ғана танытып қоймай, қауіпсіздік және саяси мәселе сипатына көшетін сыңайы бар. Отырықшылық егіншілік мәдениеттің шектеулі ошақтарының Орталық Азияның нақ осы шамалы бөлігінде пайда болғаны кездейсоқтық емес. Сирек шұраттар да демографиялық жағдай табиғи жағдайларда шектеулі мөлшерден аспаған кезде судың жетіспеушілік проблемасы шын мәнінде пайда бола койған жоқ.Жағдай Орталық Азияның Ресей империясының құрамына енуінен кейін біртіндеп өзгере бастады. Өйтені қоғамның дәстүрлі құрылымын өзгертуге бағытталған метрополия саясаты табиғи демографиялық жағдайға өз ізін қалдыратын еді.
Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен ғасырдың орта тұсынан-ақ өзекті де өткір проблемаға айналғанын ескерсек, оның әлдеқашан халықаралық маңызға ие болғандығы анық. ТМД мемлекеттері ішінде біздің еліміз өзен суымен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілген. Географиялық жағынан барлық трансшекаралық - Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талас секілді өзендердің төменгі сағасында орналасқандықтан да болар, Қазақстан үшін бұл проблема күрделілігімен қатар, уақыт өткен сайын мүлдем жаңа түрге енетін құбылмалылығымен де қиындық туғызуда.. Қазіргі таңдағы судың оперативтік бөлінуі кеңес кезеңіннен сақталған суға лимит негізінде жүргізіледі, ол қазіргі жағдайды есепке алмайды. Мұндай жағдай аймықтың беткі су ресурстары қалыптасатын елдер үшін тиімсіз.Осыған байланысты Орталық Азия елдері арасында жаңа саяси және экономикалық жағдайда су және энергетикалық алмасудың экономикалық механизмдерін табу қажет.
Бүкіл дүниежүзі елдері су қорларына қол жеткізу мүмкіндіктерінің бірдей еместігі, су бөлудегі өндіру мен бақылау саласындағы бәсекелестік, жанжалдарға соқтыруы ықтимал екендігін ұғынып отыр, ал су қорларын ұтымды пайдалану мен қорғау жөніндегі ынтымақтастық, тек трансшекаралық су тұтыну проблемаларын ғана емес, сонымен бірге адам дамуы проблемасын шешетін құралға айналуы ғажап емес. Тәуелсіздік алған сәттен бастап трансшекаралық өзендерді ұтымды пайдалану мен қорғау проблемасы Қазақстан үшін тұрақты және қауіпсіз дамуды қамтамасыз етудегі басым мәселелердің біріне айналды. Трансшекаралық өзендер жағдайын табысты шешуге тек Қазақстанның ғана ұлттық қауіпсіздігі емес, сонымен бірге Орталық Азия аймағы мен Ресейдің шектес облыстарының қауіпсіздігі де байланысты, өйткені Қазақстан аумағында туындайтын проблемалар, бүкіл аймақтың өзара іс-қимыл жүйесіне ықпал етуі мүмкін.
Су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана емес, тіпті жаһандық тұрғыда талқыға түсіп жүргені белгілі.Аймақтық-өндірістік кешендерден бастап тұтастай ел экономикасының қарыштап дамуы бірінші кезекте мемлекеттің су ресурстарымен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне байланысты десек, артық айтқандық болмас. Қазіргі кезде Орталық Азия республикалары арасында шиеленісе түскен аталмыш мәселе көршілермен арадағы байланыстың болашақта қай бағытқа қарай бет алатынын бағамдауға мүмкіндік беретіндей. Таразының бір басында Қазақстан болса, екінші жағында Орталық Азиядағы мемлекеттер тұр. Оған тағы да Ресей мен Қытайдың салар салмағын қосыңыз. Осы ретте алаң туғызар басты жәйт: ағын суды, соның ішінде, әсіресе, трансшекаралық өзендерді пайдалануда жаңағы мүдделілік таразысының тепе-теңдігін қалай сақтауға болатындығы. Егер де аталмыш үдеріс бұдан былай да қазіргі бағытта өрістей беретін болса, су мәселесі төңірегінде жаңа шиеленіс түрінің туындауына жол ашылып жүрмей ме? Және сол шиеленіс салдарынан түптің түбінде елдің зардап шекпейтініне кім кепілдік береді? Сауал көп. Оған берілер жауаптың да аз еместігіне дау жоқ. Осы ретте аталмыш проблема мемлекеттің экономикалық не болмаса экологиялық мүмкіндігін ғана танытып қоймай, қауіпсіздік және саяси мәселе сипатына көшетін сыңайы бар.

Cурет 1. Қазақстанның трансшекаралық өзендері
Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен ғасырдың орта тұсынан-ақ өзекті де өткір проблемаға айналғанын ескерсек, оның әлдеқашан халықаралық маңызға ие болғандығы анық. ТМД мемлекеттері ішінде біздің еліміз өзен суымен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілген. Географиялық жағынан барлық трансшекаралық - Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талас секілді өзендердің төменгі сағасында орналасқандықтан да болар, Қазақстан үшін бұл проблема күрделілігімен қатар, уақыт өткен сайын мүлдем жаңа түрге енетін құбылмалылығымен де қиындық туғызуда.
Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау 1992 жылдың ақпан айында Алматы қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық негіздемелік келісіміне қол қойылды. Алайда, соңғы екі жылда аталған келісімдердің ережелерін Сырдария өзенінің жоғарғы сағасында орналасқан мемлекеттер толығымен орындамай отыр. Мәселен, Қырғызстан қысқы мерзім аралығында энергетикалық режімге сәйкес 19,5 млрд. текше метрді құрайтын Тоқтағұл су қоймасынан суды көп мөлшерде жіберіп, осы өзеннің төменгі ағысында орналасқан біздің Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының елді мекендерін су басу қаупін төндіруде. Ал Өзбекстан болса кейінгі кездері жылда түзілетін Сырдария өзенінің су ресурстарын пайдалану туралы, яғни жаз айларында алынған суға қырғыздың электр қуатын қабылдап, сәйкесінше Қырғызстанға газ беруге тиіс делінген мемлекетаралық келісім-шартты мойындамай келеді. Осы шарттың орындалмауы салдарынан бар ауыртпашылықтың салмағы төменгі сағада отырған Қазақстанның мойнына ауып отыр: жазда Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облыстарының егінді аймақтарын сумен қамтамасыз ету үшін біздің еліміз екі мемлекетке қатысты алынатын электр қуатын өтеуге мәжбүр болуда. Тағы бір айта кетерлігі, арнайы белгіленген шартқа сәйкес өзен ағысы бойындағы су шаруашылығы құрылыстары тек мемлекетаралық келісім бойынша салынуы тиіс десек, Өзбекстан бұл жерде де басқаша қадамға барып, ешқандай келісімсіз Арнасай су қоймасын салып алды. Ал бұл өз кезегінде Шардара су қоймасынан апатты жағдайда жіберілетін секунтіне 2160 текше метр су өтімінің төмендеуіне әкеп соғуда. Басқаша айтсақ, Өзбекстан алдымен өзін сумен қамтамасыз ету жағына бет бұрып, трансшекаралық өзендерді пайдалану ережесін ескерусіз қалдырды. Қырғызстан мен Өзбекстан бұл мәселеде қазаншының еркі бардың рөлін атқаруға тырысып бағуда.
Орта - лық Азия мемлекеттерін - дегі ірі өзендердің барлығы транс - шекаралық өзен болып есеп - теледі. Ондаған жылдардан бері сол трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану жайы Орталық Азия елдері үшін күрделі проблема - ның бірі - не айналды десек, қателесе қой - мас - пыз. Бұл жерде ең бас - ты мәселе Сырдария мен Әмудария өзен - дерінен келетін суға байланыс - ты. Аталған екі өзен - нің бірі Сырдария өз бастауын Қырғызстаннан, ал екіншісі - Әмудария Тәжік - стан - - - нан алады. Осы екі ел өзен - дері - - нің ағы - сы бойынша жоғары орна - лас - қандықтан, Орталық Азия - дағы өзге мемлекеттер қыр - ғыз бен тәжік ағайындардың жо - март - тығына тәуелді. Дәлі - рек айтқанда, су ағынын реттеу теті - гі солардың қолында.
Географиялық тұрғыдан қарас - - - тыр - ғанда, Сырдария Қыр - ғыз - стан - нан басталып, Тәжік - стан арқылы Өзбекстан мен Қазақ - станға, Әмудария өзені болса, Тәжікстаннан Түрікменстанға және Өзбекстанға өтеді. Кейбір мәліметтер бойынша, Қазақстан шет мемлекеттерден келетін өзен суына 42 пайыз, Өзбекстан - 77 пайыз, Түрікменстан 94 па - йыз тәуелді екен. Ал Қырғызстан мен Тәжікстан осы өзендер суларынан зәрулік көріп отырған жоқ. Мүмкіндігіне қарай табыс та тауып келді. Қырғыз ағайын - дардың заңнамасында көршілес орналасқан елдердің аумақ - тарына ағатын барлық су үшін емес, жыл сайын Қырғызстаннан су қоймаларында және басқа да суландыру жүйелерінде жиналатын су үшін ғана ақы төлеу көздеген. Танымал ғалымдар мен сая - саткерлер көп жылдан бері кли - маттың жылуына байланыс - ты жаһандық деңгейде мәселе көтеріп, дабыл қағып келеді. Олардың зерттеуінше, климат жылынуының теріс салдары орны толмас апатқа соқтырды. Мысал ретінде Қырғызстандағы мұздықтардың еру қабілеттілі - гін алайық. Өзен жүйелерінің негіз - гі қорек - тендіру көзі болып табы - - латын Орталық Азия - дағы мұздықтардың шамамен 45 па - йызы Қырғыз елінің аума - ғында жатыр. Соңғы жыл - дары осы елдегі мұздықтардың еру бел - сенділігі еселене түскен. Қыр - ғыз - - станның қоршаған орта - ның жай-күйі туралы ұлттық баянда - масында бірнеше онжыл - дықта мұз массасының жалпы көлемі 20 пайызға жуық азайғаны көр - се - тіліпті. Сарапшылар егер осы үрдіс жалғаса беретін болса, 2050 жылға қарай көрші елдегі мұз - - дықтардың 50 пайызы жойы - лып кететінін айтады. Кейде бір елден екіншісіне жіберілетін су ресурстарына баға белгілеу жөнінде пікірлер де айтылып қалып жүр. Мұны келтіріп отырған себебіміз, әр текше метр таза су үшін ақша төлеп отырған елдер де бар. Мысалы, АҚШ пен Канадаға, Швеция мен Германияға, Түркия мен Болгарияға тұтынатын таза су танкерлермен жеткізіледі. Бұл мемлекеттерде суды сату және сатып алу мәселесі дұрыс жолға қойылған. Сарапшылар болашақта таза ауыз судың құны мұнайдан да қымбат болады деген болжам жасап отыр.
Жалпы, суға баға белгілеу - ді Орталық Азиядағы мемлекет - тер - дің барлығы бірдей қолдап отырған жоқ. Дегенмен мұның тиімді жағын да жоққа шығаруға болмайды. Біріншіден, ол өңір елдері арасындағы суға қатысты даулы мәселені оң шешуге ық - пал етеді. Екіншіден, өңірді су - - мен қамтамасыз ету жайын жақ - - сар - туға мүмкіндік береді. Үшін - - шіден, елдерді жаңа су қойма - ларын салуға ынталандырады. Бүгінде біздің елімізде осындай ірі жобалар қолға алынып жатыр, іске қосылғандары да бар.
Қазіргі кезде Орталық Азия ел - дерінде тұратын халықтың саны 70 миллионнан асты. Алда - ғы кезеңде халық саны бұдан да өсетіні анық. Оған өңірдегі елдердің экономикалық дамуын қосыңыз. Міне, сонда суға деген сұраныс еселеп артады. Су проблемасын жетік білетін Нари - ман Қыпшақбаевтың келтір - ген мәліметтері бойынша, транс - шекаралық өзендер - Сырдария мен Әмударияның суы Орталық Азиядағы бес мем - лекетті сумен қамтуға толық жетпейді. Осы өзендер бойын - дағы халықтың негізгі өмір сүру көзі суармалы жерден алы - - на - тын өнімге тіке - лей бай - ланыс - ты. Сырдария су бассейні - нің жылдың орташа таби - ғи су қоры 37 миллиард текше метрді құрайды. Ал өңір - дегі ел - дер халқы өткен ғасыр - дың тоқ - са - нын - шы жылдары Сырдариядан жылына 50 миллиард текше метрге дейін су тұтынып келіпті. Су ресурстарын сақтау, оны тиім - ді пайдалану және өзен ал - - - қа - п - - тарын ұтымды бас - қа - - ру - ды қам - - тамасыз ету мақ - с - атын - да Қа - зақ - стан Үкіметі су ресурс - т - арын басқарудың мемле - кет - тік бағ - дарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіткен. Мұндай мәселеден әлем - дік қо - ғам - дастық та қалыс қал - мады. Әр жылдары су проблемасына ар - нал - ған халықаралық форумдарда жо - ға - рыда аталған проблемалар көтеріліп келеді. Өкінішке қарай сол мәселелер әлі толық шешімін тапқан жоқ. Соның салдарынан Орталық Азияда ғана емес, дүние жүзінде су тапшылығы артып, жер үсті және жер асты суларының ластануы белең алып барады. Ха - лық - ты таза сумен қамту проб - ле - масы айқын сезіліп, транс - шек - аралық су бассейндерін бірлесіп пайдалануда күрделі жағдай қалыптасып отыр.
Трансшекаралық өзендерге қа - тысты өткір проблеманың тағы бірі - олардың шектен тыс лас - тануы. Ақиқатын айтқан - да, елі - міз - дегі жер үсті су нысан - дары - ның басым көпшілігінің сапа - сы халықаралық стандартқа сә - й - - кес кел - мейді деуге болады. Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық сияқ - ты негіз - гі трансшекаралық өзен - дер өте ластанған. Олардың ластануы өзендерге түрлі өндіріс орын - дарында пайдаланылған әрі таза - лан - баған судың ағызы - луы - на тікелей байланысты. Біз - дің еліміз - дің аумағына осын - дай өзен - дер суы негізінен Қытай - дан, Қыр - ғыз - - станнан және Өзбек - стан - - нан ағып келеді. Егер су про - бле - ма - лары - ның себеп-сал - дары жо - йыл - маса, 2025 жыл - дарға қарай эко - ло - - гия - лық тұрақты - лық - ты қамта - ма - сыз етуде аса күрделі жағдай қалып - тасуы мүмкін. Тараптар мүддесіне нұқсан келмегені жақсы БҰҰ Бас Ассамблеясының 1997 жыл - дың 21 мамырында қа - был - - даған Халықаралық су ағын - - - дарын пайдалану құқы - ғы туралы конвенциясында транс - шекара - лық әсері бар немесе болуы мүмкін іс-әрекеттер кезінде трансшекаралық сулар - дың сипатына ерекше мән беріліп, қисынды және әді - летті түрде пайдалануды қам - - тамасыз ету міндеті қара - с - ты - - рыл - ған. Сондай-ақ БҰҰ-ның шешімдерінде су ағы - сы - на ие мемлекеттер ынты - мақ - - тас - тық - тарын егеменді тең - дік, аумақ - тық тұтастық, өзара тиім - - ділік және адал ниетті - лік негізін - де құрады деп көр - сетіл - ген. Яғни гидротехникалық ны - сандардың құрылысы эколо - гия - лық жағынан табиғатқа, қоршаған ортаға зардабын тигізбеуі, транс - ше - каралық өзендер бассей - нін - де орналасқан барлық мемле - кет - тердің пайдаланатын су ағысының қалыптасқан балансы бұзылмауы тиіс. Қыр - - ғызстан мен Тәжікстан кезін - де құрылған Халықаралық су-энер - гетика консорциумын электр энер - гиясын өндіру және оны тара - ту мақсатында су-энер - гети - калық нысандарды салатын мекеме ретінде қарастырады. Ал Қазақ - стан мен Өзбекстан үшін кон - сор - циум суармалы жерлерді су - мен қамтамасыз етуге кепілдік бере - тін құжат болып табылады.
Орта Азия. Сырдария. Орта Азия - да шешімін таппаған ең маңызды сұрақ - тың бірі - транс - шекаралық өзендер. 2000 жылдардың ор - тасында аталған мәселенің ушық - - - қаны сонша, егер мемлекеттер кон - сенсусқа келмесе, келешекте суға талас қақтығысқа ұласуы мүмкін деген болжамдар айтылды. Ара-тұра су үшін шекара бойында оқ та атылып қалып жатты. Сырдария мен Әмудария суының тиімсіз қолданылуы Арал теңізінің трагедиясына әкеліп соқты. 1998 жылы Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан арасында Сырдария өзенін пайдалану туралы келісім қабылданды және оған кейінірек Тәжікстан да қосылды. Алайда, бұл құжат Ор - та Азиядағы шекараларды кесіп өтетін сулардың мәселесін шеш - педі. Нақтырақ айтқанда, құжат тармақ - тары толық орындалмады. Оған қоса, Рогун ГЭС-і күр - меуі қиын түйткілге айналды. Тә - жік - стан өзін электр энергиясымен қамтамасыз етіп, артығын көр - шілеріне сату үшін Вахш өзенінің бойына Рогун ГЭС-ін салмақ болды. Вахш Әмударияға құяды. Егер су бастауына ГЭС салынса, онда Өзбекстанға су аз жетіп, оның мақталы аймақтары құрғап қалуы мүмкін еді. Сол үшін Ислам Каримов тұсында Өз - бекстан бұл энергиястансаның құрылысына қатты қарсы болды. Тіпті, Өзбекстан шетелдерден ГЭС құрылысына келе жатқан материалдарды өз территориясында себепсіз бірнеше ай ұстап, жобаның іске асуын тоқтатты. Жалпы, екі ел арасындағы осы қарсылық Орта Азиядағы транс - шек - - - ара - лық өзендерді бірлесіп шешу про - цесін тежеді. Алайда, билікке Шавхат Мир - зиёевтің келуі жағдайды өзгертті, ол құ - ры - лысқа қарсылық білдірмеді. Сырдарияның су мөлшерін дәл бөлу оңай емес. Сырдың бастауы Қырғыз жерінде қалып - тасады, Тәжікстан мен Өзбекстан аумақтары арқылы өте отырып, Қазақстанға келеді. Тау аума - ғынан келетін судың сапасы төмен қа - - рай аққан кезде күрт на - шарлайды, оның құрамында гербицидтер, пестицид - тер, минералды тыңайтқыштар көп. Яғни, көрші елдердің егін ал - қабында қолданатын химиялық заттары. Оған қоса, Қазақстан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.