Ертіс пен Іле өзендері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультет: «География және табиғат пайдалану»

Кафедра:«География, жерге орналастыру және кадастр»

СӨЖ

Тақырыбы: Орталық Азия аймағындағы су мәселелері

Орындаған: Камалова Аяжан

Тексерген:Мылқайдаров Ә. Т.

Алматы, 2021 ж.

Мазмұны

Кіріпе.
Негізгі бөлім

Орталық Азия аймағындағы су мәселесі
Ертіс пен Іле өзендері
Орталық Азия елдері су ресурстары мәселесі

Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе

Орталық Азия республикаларының мемлекетаралық қарым-қатынастарындағы потенциалды проблемалардың бірі - көпшілік қоршаған ортаға антропогендік әсер етудің салдары ретінде қарауға бейім су ресурстарының жетіспеушілігі. Су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана емес, тіпті жаһандық тұрғыда талқыға түсіп жүргені белгілі. Аймақтық-өндірістік кешендерден бастап тұтастай ел экономикасының қарыштап дамуы бірінші кезекте мемлекеттің су ресурстарымен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне байланысты десек, артық айтқандық болмас. Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен ғасырдың орта тұсынан-ақ өзекті де өткір проблемаға айналғанын ескерсек, оның әлдеқашан халықаралық маңызға ие болғандығы анық.

ТМД мемлекеттері ішінде біздің еліміз өзен суымен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілген. Географиялық жағынан барлық трансшекаралық - Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талас секілді өзендердің төменгі сағасында орналасқандықтан да болар, Қазақстан үшін бұл проблема күрделілігімен қатар, уақыт өткен сайын мүлдем жаңа түрге енетін құбылмалылығымен де қиындық туғызуда. . Қазіргі таңдағы судың оперативтік бөлінуі кеңес кезеңіннен сақталған суға лимит негізінде жүргізіледі, ол қазіргі жағдайды есепке алмайды. Мұндай жағдай аймықтың беткі су ресурстары қалыптасатын елдер үшін тиімсіз. Осыған байланысты Орталық Азия елдері арасында жаңа саяси және экономикалық жағдайда су және энергетикалық алмасудың экономикалық механизмдерін табу қажет.

Орталық Азия аймағындағы трансшекаралық су

Су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана емес, тіпті жаһандық тұрғыда талқыға түсіп жүргені белгілі. Аймақтық-өндірістік кешендерден бастап тұтастай ел экономикасының қарыштап дамуы бірінші кезекте мемлекеттің су ресурстарымен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне байланысты десек, артық айтқандық болмас. Қазіргі кезде Орталық Азия республикалары арасында шиеленісе түскен аталмыш мәселе көршілермен арадағы байланыстың болашақта қай бағытқа қарай бет алатынын бағамдауға мүмкіндік беретіндей. Таразының бір басында Қазақстан болса, екінші жағында Орталық Азиядағы мемлекеттер тұр. Оған тағы да Ресей мен Қытайдың салар салмағын қосыңыз. Осы ретте алаң туғызар басты жәйт: ағын суды, соның ішінде, әсіресе, трансшекаралық өзендерді пайдалануда жаңағы мүдделілік таразысының тепе-теңдігін қалай сақтауға болатындығы. Егер де аталмыш үдеріс бұдан былай да қазіргі бағытта өрістей беретін болса, су мәселесі төңірегінде жаңа шиеленіс түрінің туындауына жол ашылып жүрмей ме? Және сол шиеленіс салдарынан түптің түбінде елдің зардап шекпейтініне кім кепілдік береді? Сауал көп. Оған берілер жауаптың да аз еместігіне дау жоқ. Осы ретте аталмыш проблема мемлекеттің экономикалық не болмаса экологиялық мүмкіндігін ғана танытып қоймай, қауіпсіздік және саяси мәселе сипатына көшетін сыңайы бар. Отырықшылық егіншілік мәдениеттің шектеулі ошақтарының Орталық Азияның нақ осы шамалы бөлігінде пайда болғаны кездейсоқтық емес. Сирек шұраттар да демографиялық жағдай табиғи жағдайларда шектеулі мөлшерден аспаған кезде судың жетіспеушілік проблемасы шын мәнінде пайда бола койған жоқ. Жағдай Орталық Азияның Ресей империясының құрамына енуінен кейін біртіндеп өзгере бастады. Өйтені қоғамның дәстүрлі құрылымын өзгертуге бағытталған метрополия саясаты табиғи демографиялық жағдайға өз ізін қалдыратын еді.

Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен ғасырдың орта тұсынан-ақ өзекті де өткір проблемаға айналғанын ескерсек, оның әлдеқашан халықаралық маңызға ие болғандығы анық. ТМД мемлекеттері ішінде біздің еліміз өзен суымен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілген. Географиялық жағынан барлық трансшекаралық - Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талас секілді өзендердің төменгі сағасында орналасқандықтан да болар, Қазақстан үшін бұл проблема күрделілігімен қатар, уақыт өткен сайын мүлдем жаңа түрге енетін құбылмалылығымен де қиындық туғызуда. . Қазіргі таңдағы судың оперативтік бөлінуі кеңес кезеңіннен сақталған суға лимит негізінде жүргізіледі, ол қазіргі жағдайды есепке алмайды. Мұндай жағдай аймықтың беткі су ресурстары қалыптасатын елдер үшін тиімсіз. Осыған байланысты Орталық Азия елдері арасында жаңа саяси және экономикалық жағдайда су және энергетикалық алмасудың экономикалық механизмдерін табу қажет.

Бүкіл дүниежүзі елдері су қорларына қол жеткізу мүмкіндіктерінің бірдей еместігі, су бөлудегі өндіру мен бақылау саласындағы бәсекелестік, жанжалдарға соқтыруы ықтимал екендігін ұғынып отыр, ал су қорларын ұтымды пайдалану мен қорғау жөніндегі ынтымақтастық, тек трансшекаралық су тұтыну проблемаларын ғана емес, сонымен бірге адам дамуы проблемасын шешетін құралға айналуы ғажап емес. Тәуелсіздік алған сәттен бастап трансшекаралық өзендерді ұтымды пайдалану мен қорғау проблемасы Қазақстан үшін тұрақты және қауіпсіз дамуды қамтамасыз етудегі басым мәселелердің біріне айналды. Трансшекаралық өзендер жағдайын табысты шешуге тек Қазақстанның ғана ұлттық қауіпсіздігі емес, сонымен бірге Орталық Азия аймағы мен Ресейдің шектес облыстарының қауіпсіздігі де байланысты, өйткені Қазақстан аумағында туындайтын проблемалар, бүкіл аймақтың өзара іс-қимыл жүйесіне ықпал етуі мүмкін.

%d1%81%d1%83%d1%80%d0%b5%d1%82-28

Cурет 1. Қазақстанның трансшекаралық өзендері

Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау «1992 жылдың ақпан айында Алматы қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық негіздемелік келісіміне қол қойылды». Алайда, соңғы екі жылда аталған келісімдердің ережелерін Сырдария өзенінің жоғарғы сағасында орналасқан мемлекеттер толығымен орындамай отыр. Мәселен, «Қырғызстан қысқы мерзім аралығында энергетикалық режімге сәйкес 19, 5 млрд. текше метрді құрайтын Тоқтағұл су қоймасынан суды көп мөлшерде жіберіп, осы өзеннің төменгі ағысында орналасқан біздің Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының елді мекендерін су басу қаупін төндіруде. Ал Өзбекстан болса кейінгі кездері жылда түзілетін Сырдария өзенінің су ресурстарын пайдалану туралы, яғни жаз айларында алынған суға қырғыздың электр қуатын қабылдап, сәйкесінше Қырғызстанға газ беруге тиіс делінген мемлекетаралық келісім-шартты мойындамай келеді». Осы шарттың орындалмауы салдарынан бар ауыртпашылықтың салмағы төменгі сағада отырған Қазақстанның мойнына ауып отыр: жазда Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облыстарының егінді аймақтарын сумен қамтамасыз ету үшін біздің еліміз екі мемлекетке қатысты алынатын электр қуатын өтеуге мәжбүр болуда. Тағы бір айта кетерлігі, арнайы белгіленген шартқа сәйкес өзен ағысы бойындағы су шаруашылығы құрылыстары тек мемлекетаралық келісім бойынша салынуы тиіс десек, Өзбекстан бұл жерде де басқаша қадамға барып, ешқандай келісімсіз Арнасай су қоймасын салып алды. Ал бұл өз кезегінде «Шардара су қоймасынан апатты жағдайда жіберілетін секунтіне 2160 текше метр су өтімінің төмендеуіне әкеп соғуда. Басқаша айтсақ, Өзбекстан алдымен өзін сумен қамтамасыз ету жағына бет бұрып, трансшекаралық өзендерді пайдалану ережесін ескерусіз қалдырды. Қырғызстан мен Өзбекстан бұл мәселеде қазаншының еркі бардың рөлін атқаруға тырысып бағуда».

Орталық Азия мемлекеттеріндегі ірі өзендердің барлығы трансшекаралық өзен болып есептеледі. Ондаған жылдардан бері сол трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану жайы Орталық Азия елдері үшін күрделі проблеманың біріне айналды десек, қателесе қоймаспыз. Бұл жерде ең басты мәселе Сырдария мен Әмудария өзендерінен келетін суға байланысты. Аталған екі өзеннің бірі Сырдария өз бастауын Қырғызстаннан, ал екіншісі - Әмудария Тәжікстаннан алады. Осы екі ел өзендерінің ағысы бойынша жоғары орналасқандықтан, Орталық Азиядағы өзге мемлекеттер қырғыз бен тәжік ағайындардың «жомарттығына» тәуелді. Дәлірек айтқанда, су ағынын реттеу тетігі солардың қолында.

Географиялық тұрғыдан қарастырғанда, Сырдария Қырғызстаннан басталып, Тәжікстан арқылы Өзбекстан мен Қазақстанға, Әмудария өзені болса, Тәжікстаннан Түрікменстанға және Өзбекстанға өтеді. Кейбір мәліметтер бойынша, Қазақстан шет мемлекеттерден келетін өзен суына 42 пайыз, Өзбекстан - 77 пайыз, Түрікменстан 94 пайыз тәуелді екен. Ал Қырғызстан мен Тәжікстан осы өзендер суларынан зәрулік көріп отырған жоқ. Мүмкіндігіне қарай табыс та тауып келді. Қырғыз ағайындардың заңнамасында көршілес орналасқан елдердің аумақтарына ағатын барлық су үшін емес, жыл сайын Қырғызстаннан су қоймаларында және басқа да суландыру жүйелерінде жиналатын су үшін ғана ақы төлеу көздеген. Танымал ғалымдар мен саясаткерлер көп жылдан бері климаттың жылуына байланысты жаһандық деңгейде мәселе көтеріп, дабыл қағып келеді. Олардың зерттеуінше, климат жылынуының теріс салдары орны толмас апатқа соқтырды. Мысал ретінде Қырғызстандағы мұздықтардың еру қабілеттілігін алайық. Өзен жүйелерінің негізгі қоректендіру көзі болып табылатын Орталық Азиядағы мұздықтардың шамамен 45 пайызы Қырғыз елінің аумағында жатыр. Соңғы жылдары осы елдегі мұздықтардың еру белсенділігі еселене түскен. Қырғызстанның қоршаған ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндамасында бірнеше онжылдықта мұз массасының жалпы көлемі 20 пайызға жуық азайғаны көрсетіліпті. Сарапшылар егер осы үрдіс жалғаса беретін болса, 2050 жылға қарай көрші елдегі мұздықтардың 50 пайызы жойылып кететінін айтады. Кейде бір елден екіншісіне жіберілетін су ресурстарына баға белгілеу жөнінде пікірлер де айтылып қалып жүр. Мұны келтіріп отырған себебіміз, әр текше метр таза су үшін ақша төлеп отырған елдер де бар. Мысалы, АҚШ пен Канадаға, Швеция мен Германияға, Түркия мен Болгарияға тұтынатын таза су танкерлермен жеткізіледі. Бұл мемлекеттерде суды сату және сатып алу мәселесі дұрыс жолға қойылған. Сарапшылар болашақта таза ауыз судың құны мұнайдан да қымбат болады деген болжам жасап отыр.

Жалпы, суға баға белгілеуді Орталық Азиядағы мемлекеттердің барлығы бірдей қолдап отырған жоқ. Дегенмен мұның тиімді жағын да жоққа шығаруға болмайды. Біріншіден, ол өңір елдері арасындағы суға қатысты даулы мәселені оң шешуге ықпал етеді. Екіншіден, өңірді сумен қамтамасыз ету жайын жақсартуға мүмкіндік береді. Үшіншіден, елдерді жаңа су қоймаларын салуға ынталандырады. Бүгінде біздің елімізде осындай ірі жобалар қолға алынып жатыр, іске қосылғандары да бар.

Қазіргі кезде Орталық Азия елдерінде тұратын халықтың саны 70 миллионнан асты. Алдағы кезеңде халық саны бұдан да өсетіні анық. Оған өңірдегі елдердің экономикалық дамуын қосыңыз. Міне, сонда суға деген сұраныс еселеп артады. Су проблемасын жетік білетін Нариман Қыпшақбаевтың келтірген мәліметтері бойынша, трансшекаралық өзендер - Сырдария мен Әмударияның суы Орталық Азиядағы бес мемлекетті сумен қамтуға толық жетпейді. Осы өзендер бойындағы халықтың негізгі өмір сүру көзі суармалы жерден алынатын өнімге тікелей байланысты. Сырдария су бассейнінің жылдың орташа табиғи су қоры 37 миллиард текше метрді құрайды. Ал өңірдегі елдер халқы өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары Сырдариядан жылына 50 миллиард текше метрге дейін су тұтынып келіпті. Су ресурстарын сақтау, оны тиімді пайдалану және өзен алқаптарын ұтымды басқаруды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Үкіметі су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіткен. Мұндай мәселеден әлемдік қоғамдастық та қалыс қалмады. Әр жылдары су проблемасына арналған халықаралық форумдарда жоғарыда аталған проблемалар көтеріліп келеді. Өкінішке қарай сол мәселелер әлі толық шешімін тапқан жоқ. Соның салдарынан Орталық Азияда ғана емес, дүние жүзінде су тапшылығы артып, жер үсті және жер асты суларының ластануы белең алып барады. Халықты таза сумен қамту проблемасы айқын сезіліп, трансшекаралық су бассейндерін бірлесіп пайдалануда күрделі жағдай қалыптасып отыр.

Трансшекаралық өзендерге қатысты өткір проблеманың тағы бірі - олардың шектен тыс ластануы. Ақиқатын айтқанда, еліміздегі жер үсті су нысандарының басым көпшілігінің сапасы халықаралық стандартқа сәйкес келмейді деуге болады. Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық сияқты негізгі трансшекаралық өзендер өте ластанған. Олардың ластануы өзендерге түрлі өндіріс орындарында пайдаланылған әрі тазаланбаған судың ағызылуына тікелей байланысты. Біздің еліміздің аумағына осындай өзендер суы негізінен Қытайдан, Қырғызстаннан және Өзбекстаннан ағып келеді. Егер су проблемаларының себеп-салдары жойылмаса, 2025 жылдарға қарай экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуде аса күрделі жағдай қалыптасуы мүмкін. Тараптар мүддесіне нұқсан келмегені жақсы БҰҰ Бас Ассамблеясының 1997 жылдың 21 мамырында қабылдаған Халықаралық су ағындарын пайдалану құқығы туралы конвенциясында трансшекаралық әсері бар немесе болуы мүмкін іс-әрекеттер кезінде трансшекаралық сулардың сипатына ерекше мән беріліп, қисынды және әділетті түрде пайдалануды қамтамасыз ету міндеті қарастырылған. Сондай-ақ БҰҰ-ның шешімдерінде су ағысына ие мемлекеттер ынтымақтастықтарын егеменді теңдік, аумақтық тұтастық, өзара тиімділік және адал ниеттілік негізінде құрады деп көрсетілген. Яғни гидротехникалық нысандардың құрылысы экологиялық жағынан табиғатқа, қоршаған ортаға зардабын тигізбеуі, трансшекаралық өзендер бассейнінде орналасқан барлық мемлекеттердің пайдаланатын су ағысының қалыптасқан балансы бұзылмауы тиіс. Қырғызстан мен Тәжікстан кезінде құрылған Халықаралық су-энергетика консорциумын электр энергиясын өндіру және оны тарату мақсатында су-энергетикалық нысандарды салатын мекеме ретінде қарастырады. Ал Қазақстан мен Өзбекстан үшін консорциум суармалы жерлерді сумен қамтамасыз етуге кепілдік беретін құжат болып табылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.