Баянғали Әлімжанов шығармаларының тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КеАҚ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ филологиясы кафедрасы

Пән: Қазақ әдебиетінің тарихы
Тақырыбы: Ақын Б.Әлімжанов шығармаларындағы рухани құндылықтар
Студент: Тұрсын Қ.А. КО-93 тобы Баға:
Оқытушы:Тлеубердина Гүлден Тоқатовна

Көкшетау, 2021

М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 3
I Баянғали Әлімжанов шығармаларының тарихы 5.
1.1 Ақынның шығармашылық өмірбаяны 5
1.2 Баянғали Әлімжанов шығармаларының зерттелуі 8
II Баянғали шығармаларының мәні. 11
2.1 Баянғали Әлімжанов шығармаларының к өркемдік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11

2.2 Ақын шығармаларындағы рухани құндылықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 23

Кіріспе Зерттеу пәні: қазақ әдебиетінің тарихы
Зерттеу мақсаты: білім берудегі оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістемесін теориялық негіздеу және әзірлеу.

Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер қазіргі заманның ғалымдары мен ағартушыларының, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдарының еңбектерінде рухани құндылықтар жүйеленген, адамгершілік мүмкіндіктерге қатысты жіктелген, мектептің тәрбие процесіне енгізілген және рухани -
құндылықтарды пайдалану мақсатында қарастырылатын болса, онда жоғары ұлттық өзіндік санасы, тектілігі, имандылығы, бай рухани рухы бар жоғары адамгершілік тұлғаны қалыптастыру мүмкіндігі туындайды. Себебі мектептердің оқу-тәрбие процесі, тәрбиелік іс-шаралар, мектептен тыс тәрбие жұмысының мазмұны рухани-адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы бүкіл мектептің тыныс-тіршілігіне оң әсер етеді.

Зерттеудің міндеттері:
oo білім беру процесінде рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың теориялық негіздерін қарастыру
oo "рухани- құндылықтар"терминдерінің мағынасын ашу.
oo оқу процесіне ұлттық құндылықтарды іріктеу және енгізу
oo елді басқаратын болашақ ұрпақты тәрбиелеу,
oo өз мемлекетін қорғайтын адамдарды тәрбиелеу.
-Тұлғаның рухани дүниетанымын қалыптастыру
-Жалпыадамзаттық адамгершілік нормаларын игерту
-Рухани-құндылықтар ортасын қалыптастыру, тұлғаны белсенді түрде өзін-өзі жетілдіруге білімін дамытуға, рухани құндылықтың игеру іс-әрекетіне
қатыстыру.
Жетекші идея: рухани құндылықтар негізінде оқырманды ұлттық және
жалпыадамзаттық,рухани құндылықтарға негізделген білім беру кеңістігін құру арқылы жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағыттау, өмірді
құндылық ретінде қарастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: қазақ тілінде оқылатын кітаптардың санын көбейтіп, шет елдердің рухани құндылықтарының құндылықтарын көрсететін кітаптарды қазақ тіліне аудару, сондай-ақ қазақ
халқының ұлы ойшылдары мен жазушыларының кітаптарын жетік меңгерту.
Өз халқының білімімен, санасезімі мен ішкі патриоттық сезімінің
алғышарттарымен тамаша үйлескен ғалымдар мен жазушылардың, классиктер мен реалистердің өз ұрпағын оқыту.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық пәні:
1. білім беру процесінде рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтадық.
2. "рухани-адамгершілік құндылықтар терминдерінің мағынасы ашылды.

3. оқу процесіне ұлттық құндылықтар іріктеліп, енгізілді
4. балаға мейірімділік, адамгершілік, әдептілік қасиеттерін үйреттік, кең байтақ жерімізді қорғайтын патриотты тәрбиелеуге тырыстық.

Зерттеудің практикалық мәні:

Білім беру ұйымдарында ұлттық рухани құндылықтарды қалыптастыруға, білім беру ұйымдары басшыларының, педагогтердің кәсіби құзыреттілігін арттыруға, тәжірибе алмасуға бағытталған тәрбие жұмысын жүйелендіруге жәрдемдесу мақсатында өткізілетін ғылыми-практикалық конференция өз кезегінде
жұмысты пайдалануға болады.

Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Баянғали Әлімжанов шығармаларының тарихы 1.1Ақынның шығармашылық өмірбаяны
Қазіргі уақытта қазақ сөз өнері ұлттық құндылықтардың саласы болып табылатынын дәлелдеді, яғни поэзия өнері ерекше өнер ретінде танылды.
Ұлттық поэзияда суретшінің жеке тұлғасы шығармашылықтың ерекшелігіне, шығарманың жанрының, стилінің және тілінің сипатына қарай импровизатор ақын, лирик ақын немесе композитор ақын сияқты шығармашылық тұлғаларға ие.Бұл ақынның жеке палитрасының қазақ поэзиясындағы ауқымы мен маңыздылығын көрсетеді. Белгілі ақын Баянғали Әлімжанов - осы
шығармашылық қасиеттердің біреуінде емес, бірнешеуінде болған қайталанбас тұлғалардың бірі. ... егер біз ақындардың өмір тарихын білсек, олардың әрқайсысы өмір сүрген уақыттың тірі нышанын табамыз [1], - дейді академик Мұхтар Әуезов. Сондықтан, Баянғали ақынның өмірі мен шығармашылығын өзі өскен ортамен үйлесімді түрде қарастыру маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Баянғали -сурыпсалма сөзінің шебері, айтыс майталманы, жыр алыбы Жамбыл бастаған халық поэзиясының өкілдері қатарында өз орны бар ақындарымыздың бірі, өзінің өткір, отты, мазмұнды, көркем өлеңдерімен, әндерімен,
айтыстарымен бай мұраның иегері. Ақын шығармаларының пікірлері мен тұсаукесерлері бұрыннан басталған, оның өлеңдері әрдайым мерзімді
басылымдарда жарияланып келген, бірақ олар арнайы зерттеу объектісі болған емес. Сонымен бірге оның жұмысының баспа жүйесіндегі жүйелілігі туралы айту мүмкін емес. Баянғалидың шығарған лирикалық өлеңдері, айтыс-
қағытпалары, дастан-толғаулары мол болғанымен, кезінде құнттап жазып отырмағаны, арнайы жинақталмағандығы белгілі. Өзінің шығармашылық
жолын сыннан бастаған Баянғали Әлімжанов туралы айтуға әлі ерте болса да, таланттың өткір қыры айқын. Кезінде өзінің ойластырылған баспасөз мақалаларымен танымал болған Баянғали шолудан тыс қалмады.Өткір мәселелерді шешуге, өз пікірін білдіруге тырысқан сыншы болды. Оның мұндай туындылары жыл сайынғы Уақыт және қаламгер, Жастар жастар туралы жинақтарында жарияланған. Осындай салмақты ойларымен, эстетикалық талдауымен және нақты қолтаңбасымен сөйлеген Баянғали Әлімжанов соңғы екі-үш жылда прозалық және сатиралық психологиялық юморға көп көңіл бөле бастады. Баянғали бұл шеберлікке өзінің шынайы және кейде әзіл-оспақ әңгімелері арқылы қол жеткізді. Оның Ұя, Біреудің
шаруасы, Ақталмаған үміт, Есепті дос әңгімелерінің биіктігі - Лениншіл жас газетінде жарияланған. Онда біз автордың күнделікті өмірімізге енген футбол ойыны туралы нақты түсінік бергенін және әр көріністі жарқын соққылармен ұсынғанын көреміз.

Баянғали Әлімжанов лирикалық, философиялық өлеңдер мен елуден астам поэмалар мен шытырман оқиғалы өлеңдердің авторы. Бұл өлеңдері қаламгердің бірінші кітабына топтастырылған болатын . Мысалы, Таксидегі тағдырлар,
Қиянатқа қарсылық, Ғарыш қазағы (Тоқтар Әубәкіров туралы), Жұмабек батырдың жұлдызы, (Ж. Тәшенов туралы), Олжабай батырдың өркені,
Гүлбанудың биіктігі сияқты өлеңдері оқырман жүрегінен орын алғаны сөзсіз. Келесі кезекье драматург ретінде танылған Баянғали Әлімжанов жиырмадан астам пьеса жазды. Ол жазған сахналық туындылар ел тағдырындағы
қорқынышты сәттерді емдеуге арналған. Оның барлық пьесаларында терең әлеуметтік мағына, рухани салдарды есінен тандыратын өткір ой бар.
Әлімжановтың бір ғана "Құдалық" комедиясы, жеті жыл бойы үздіксіз жүріп келеді. Театр көрермендері Баянғали спектакльдеріне үлкен ықыласпен келіп, одан күш-қуат алады. Мұны Баянғалидің өткір, жеңіл және қарапайым тілі дәлелдейді. Баянғали қаламының астында туған драматургиялық
шығармалардың тағы бір орны - біз күн сайын көріп жүрген оның замандас кейіпкерлері.Баянғали Әлімжановтың бұдан басқа көптеген пьесалары, шағын сахналық шығармалары бар. Комедиялары - Қожанасыр, Қайран кемпіршалдар-ай!, Еркегі бар болғыр, Қазақы сайлау, Қаптан шыққан қара қыз. Драмалар - Жас қазақ, Ойран, Біржан салдың шідері, Жар мен жарғы. Балаларға арналған пьесалары - Жолбарыс пен пони, Алтын ноқта, Жалмауызды жеңген бала, Сырғанақ. Сонымен қатар Баянғали Әлімжанов 1938 жылы қуғын-сүргінге ұшыраған қазақ ақыны Жұмабаевтың "Батыр Баян" поэмасын сахналады. Осы аталған пьесалардың кейбірі автордың
Театр терезесіндегі сәуле атты екінші кітабына енген. Баянғали әңгімелері мен повестерінің сатиралық астары белгілі бір көркемдік күшке ие болғаны сөзсіз. Ақыр соңында, өмірдің мәнін оқушының өзіне байланыстыратын кейіпкердің бейнесі мен портретін айтпағанда, кейіпкердің ішкі әлемі мен психологиялық құпиясын ашатын әзілмен жеткізе алды.Яғни, күлкілі нәрсені тауып, ақыл үйретпей, насихаттамай, нұсқау бермей,-ақ жағымсыздықтан
жирену арқылы оң жолға сала алды. Осындай сатиралық повестердің қатарында Қиқыматтың хикаялары (1982 ж.) [2], Қарасай батырдың
тұқымының толғауы (Жұлдыз журналы, 1983 ж.) [3], Ұя кітабы (1985 ж.) [4], Қиқыматтың қиссасы (Жұлдыз, 1989 ж.) [5] әңгімелері бар. Бұл әңгімелер республикалық, облыстық газеттер мен журналдарда, Жынды Қаратайдың қасіретіатты үшінші кітабында жарияланған. Мұнымен қоса Б.Әлімжанов 1932 жылғы қасірет туралы Ашаршылық жылғы махаббат ("Көкшетау" журналы, 2008 ж.) киноповесінің, Жалмауызды жеңген бала атты балаларға арналған ертегі мен әңгімелердің авторы.Жас оқырмандарға арналған "Абылай хан және оның батырлары" атты повесі де бар. Бұл әңгіме кезінде Шоқан Уәлиханов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Шәкәрім Құдайбердиев
және басқа да көрнекті қазақ этнографтары жазып алған қазақ халқының тарихи

аңыздарына негізделген. Сонымен қатар авторға алыс дәуірдегі оқиғаларды түсіндіруде және өзіндік түсінуде кейбір бостандықтарға мүмкіндік беретін көркем шығарма.
Баянғали-қазіргі айтыс өнерінің көрнекті өкілі. Суырыпсалма ақын ретінде 1984 жылы тұңғыш рет Кенен Әзірбаевтың 100 жылдығына арналған айтыста Әселханға қарсы ойында жеңіске жетті. Содан бері 215 рет айтыстарда сөз сөйлеп, тәуелсіз Қазақстанның ұлылығы мен теңдігін, ата-бабаларымыздың бостандық жолындағы ерлігін, ұрпақтар сабақтастығы мен дәстүрлер сабақтастығын, адамгершілікті, бүгінгі өміріміздің қырлары мен құпияларының әралуандығын жырлады. Б. Әлімжанов айтысы 1984-2005 жылдары 216 рет республикалық, облыстық деңгейде өнер көрсетіп, екі рет Гран-при жеңіп алып, бірнеше рет жүлдегер атанды. Қанжығалы Бөгенбай батыр 300, Шұбыртпалы Ағыбайдың 190 ,ақын Сараның 115, Мағжан Жұмабаевтың 100 жылдығына арналған айтытарға белсене ат салысқан. Оның айтыстары республикалық, облыстық теледидар мен радио арқылы үздіксіз беріліп, шет елдерге
таратылып, газеттерде, журналдарда, айтыстың көптеген жинақтарында жарияланып тұрды.Ақынның алтыншы кітабына Алаш пен Манас
айтыстары жинақталса, жетінші кітабына толғаулар, арнаулар және айтыстар жарияланып отырған. Айтыскердің әрекеті қанды майдан кейіпкерінің әрекеті ретінде, жүрек сияқты, күш ретінде, күш ретінде, күш ретінде. Өз
айтыстарында ол өзекті қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді, атап айтқанда, отандастарымыздың, ел мен жердің, Арал-Балқаш тағдырын көтереді. Кезінде өзінің ойластырылған баспасөз мақалаларымен танымал болған Баянғали шолудан тыс қалмады.Өткір мәселелерді шешуге, өз пікірін білдіруге тырысқан сыншы болды. Оның мұндай туындылары жыл сайынғы республикалық баспасөзде Уақыт және қаламгер, Жастар жастар туралы жинақтарында 1970-1990 жылдары жиі жарияланып тұрған. Оның көшпелілердің шешендік өнері туралы мақалалары мен Қасым Аманжоловтың "Өзім туралы" және Мұқағали Мақатаевтың "Реквием"поэмалары туралы мақалалары ерекше танымал болды. Сол жылдары ол белсенді журналист болып жұмыс істеді.
Баянғали Әлімжановтың шығармашылық әлемі - поэзия мен халыққа қызмет етудің жарқын мысалы. Өз халқының өнер дариясынан еркін сусындап, бойындағы бар асылын жұртына жұмсаған, кезінде қоғамдық өмірдің зәру, көкейкесті мәселелеріне баса көңіл аударып туындыларын халықтың ізгі ой- арманымен астастырған Баянғали жолы лайығымен бағалауды қажетсінеді.
Баянғали Әлімжанов ақын ғана емес, азамат ретінде де дараланып көрінетін тұлға. Ақын мұрасын зерделей зерттеу әлі де жалғасын табары сөзсіз. Оның шығармашылығына қатысты қолда бар деректер мен материалдар негізінде тұжырым жасап негіздеуге тырыстым.

1.2Баянғали Әлімжанов шығармаларының зерттелуі
Қоғамдағы өзгерістер біздің тарихымызға, мәдениетімізге, әдебиетімізге қарауға мүмкіндік берді. Біздің ақиқатымыз айқын болып, өлмес мұрамыз ерекше танылып жатыр.
Ақын Баянғали Әлімжанов шығармашылығы қазақ әдебиетін өзінің ақындық үнімен қалыптастырып, барлық кезеңдерге азық болатын, халықтың рухани өмірінің ең үздік дәстүрлерін бойына сіңіріп, ұлы сабақтастықты біріктіретін асыл қазына қалдырды. Баянғали ақын, жазушы болып туылмаған. Оның алдында ертеден бері сақталып келе жатқан ұлттық әдебиеттің терең
шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркемдік дәстүрлеріне бай кезеңдер болды. Баянғалидың негізгі бастаулары да, ұлы ұстаздары да- осы дәстүрлер болған .
Шын мәнінде Баянғали мұрасы - өте қарқынды, маңызды, салмақты, сындарлы, мазмұнды мұра. Сондықтан оны зерттеу бір күннің, жылдың еншісінде емес, белгілі бір уақытты қамтитын зерттеу жұмыстары.
Ақынның шығармашылығын қалай зерттеп, қалай танимыз деген сұраққа Әуезов өзі былай деп жауап беріпті: ''Біз ұсынатын, қолданатын әдісіміз барлық дүние классиктерін зерттеудегі дағдылы әдіс:өмірмен,өсу, даму жылдарын ақындық эволюциясымен жыл-жылдап уақытымен
тексереміз.Ақын бір күнде ақын болған жоқ. .Өсе жүре, еңбек ете, іздене таба жүріп қалыптасып, тола береді.Сондағы табиғи жолын танимыз, өрісті, іргелі, орынды зерттеулер осы арнаға түспей болмайды, [6] "-деді.
Мәскеудің Художественная литература баспасынан басылып шыққан Сказ столетнего Степняка кітабы туралы сөз қозғасақ. Басында Баянғали
Әлімжанов орыс тілінде кітап шығарып, оны басқа тілдерге тәржімалапты дегенде , ешкімнің көңілі сол кітапқа ауып кеткен жоқ. Себебі қазіргі кезде орыс, шет тілдерінде кітаптарын аудартып , оны Ресей кітапханаларынан бастыртып жатқандар аз емес. Бірақ кейіннен шығарманы Пушкин және Толстойлардың тілінде өзі жазып, Горький негізін салған баспадан шығартып алғандығы таңғалдырған болатын. Яғни, атақты баспадан шыққан кітаптың
осал еместігі сөссіз. Кітапта романнан басқа Разрешите жить! және Абылай хан мен сол заманның батырларыжайлы баяндар да қосылған. Романды қазақ тіліне аударған жазушы, аудармашы Нұрлан Қами шығарма жайлы пікір айтқан болатын. Бұл - программалық шығарма. Орыс тілді қауымды, өзге ұлттардың өкілдерін қазақ халқының жиырмасыншы ғасырда - тура жүз
жылдың ішінде басынан кешкенімен, өмірімен, тағдырымен таныстыру мақсатында әдейі орыс тілінде жазылған. Табылған шешім! Автордың білім- білігіне, ой-өрісіне, азаматтық ұстанымына, патриоттығына, гуманистігіне,
жазушылық шеберлігіне тәнтіміз [7] , дейді Н.Қами. Демек, тұтастай алғанда, бір әулеттің тағдыры арқылы ХХ ғасырдағы қазақ халқының қасіреті мен арманын сипаттайтын романның, қазіргі қазақ прозасына қосатын рөлі зор.
Шығарма құлдықтан бостандыққа, тәуелділіктен еркіндікке және елдік

қасиеттерді сақтауға қол жеткізуде жанқиярлық танытқан жасампаз ұлт тарихын түгел қамтыған. Өмір үшін күресте ұрпақтар сабақтастығын қоса алған романның көркемдік күші де, тағылымдық мағынасы да оразан зор. Осы шығармаға риза болған , ақын Қорғанбек Аманжол: Ән өнерінде Димаш бала- мыз әлемді аузына қаратып жатса, менің Баяш досым әдебиет саласында Мәс- кеуді баурап, Ресейді жаулауын одан әрі жалғастыруда. Мағауин көкем айт- қандай, мұнаралы Мәскеудің бір биігіне шыққан Баянғали [8]- , деп ерекше лебізін білдірген болатын. Осы романның шоқтығы биік шығарма екенін ғалым Шәкір Ыбырай да келісті айтып өтеді. Баянғалидың кейіпкерлері қарапайым ауыл адамдары. Олардың әр алуан мінездері жүрегіңде үлкен із қалдырып, өте тартымды оқылады. Шынайы өмірдің өзі екені, реализмге негізделгені көрініп тұр. Оның өз шығармаларын орыс тілінде жазып, өзін
шетелге де мойындатуы шын мәнісінде бірегей таланттың қолынан ғана келетін құбылыс. Қос тілді қатар игеріп, басқа тілде осыншама көркем, қызғылықты, тартымды жазу керемет. Бұл роман - қазақ әдебиетінің шоқтығын көтеріп тас- таған құнды дүние [10]. Ендігі кезекте "Манас жырын" есімізге алсақ, Баянғали ойға оралады, ал Баянғали туралы баян айтсақ, көз алдымызға
Манас жыры тұра келеді. Бұл қазақ ақынының қырғыз мұрасын, қырық күндік жырларын, егіз елдің болашағын, ой бауырластығы мен қоғамдық санаттың салтанат құруына қызығушылық танытуына байланысты. Баянғали бауырлас халықтың тарихи болмысын ғана емес, оның табиғи өмірін, салт- дәстүрін жырлауға арналған ерлікті одан әрі асқақтатады. Мұның дәлелі ретінде қазіргі ақынның мұрасы зерттеу аясында Серік Ақсұңқарұлының
Алаш пен манастың баласы атты мақаласына назар аударсақ, былай делінген: ХХ ғасырдың екінші жартысында ел алдына Баянғали Әлімжанов шыға келіп, көмейінен Манас жырын төгіп-төгіп жібергенде бұған таң- тамаша қалмаған қазақ, қырғыз жоқ десе болады. Қырғызбен екі арасы екі аттам Талас қазағы емес, Бішкектен таң ата салт атпен шығатын болсаң, Көкшетауға бір-екі күн қонып, әзер жететін жер, былайша айтқанда ит арқасы қияндағы Сарыарқаның баласы арада бірнеше ғасыр өткенде манасша боздап қоя береді [11]. Баянғали эпостың табиғатын терең түсінеді, сондай-ақ оның ерекшеліктерін, көзқарастарын, дауыс мәнерін, таңдандыратын, түрлендіретін мотивтерін нәзік қабылдайды. Бұл тұрғыда ол көрнекті манасшы. Өзінің
шығармашылық еңбегі үшін ол Қырғыз Республикасы тағайындаған халықаралық Абдылас Малдыбаев атындағы сыйлықтың лауреаты болды. Бір кездері шығарманың бір бөлігін Шоқан Уәлиханов хатқа түсірсе, арашалаған Мұхтар Әуезов, зерттеп- талдыған Әлкей Марғұлан болса , тәуелсіздік кезінде жырлау Баянғали Әлімжановқа бұйырған екен. Ақын Ғафу Қайырбеков 1992 жылдың 22 қазанында Егемен Қазақстан газетінде жарияланған мақаласында былайша толғанады: Қазір Көкшетаудағы жас ақын Баянғали Әлімжанов сол
Манастың бірнеше тарауын қырғыз тілінде керемет орындайды. Қайда жүріп

үйренгенін құдайым білсін. Қазақтағы манасшы-Баянғали сирек құбылыс. Ау, қанша туыс болғанымен, басқа ұлттың тілінде бүкіл бір қиссасын жатқа айтқан кім бар? Орыстар мұны феномен десе керек [12], деп өзінің пікірін білдіріп кеткен болатын.Біз бұрын Баянғали Әлімжановты прозашы, айтыскер ақын
және жыршы ретінде білетін болсақ, енді драматург ретінде де тани аламыз. Ол қазіргі кезде елімізде қыз ұзату, үйлену той сияқты көптеген той - думандар берекесіз болып бара жатқандығын айтқан болатын. Бұның басты бір себебі- қазақ халқының не болса да басқадан асып, өзгеден қалып кетпейін деген
түкке тұрғысыз намысшыл бір қасиеті. Осы кезде басқа ұлттар бар қаржыны ең алдымен үй болайын деп жатқан жастардың болашағына жұмсайды. Бұл
жағдайға көңілі толмаған Баянғали Әлімжанов бар ынтасын Құдалық атты пьесасын жазуға жұмсайды. Бұл комедиядан қазақ өзін көреді. Өз
кемшіліктерін, олқылықтарын театр сахнасынан көріп, ой қорытады. Кейіннен бұл пьеса жайлы Бекен Қайрат былай деген: Адам өзі өмір сүріп жүрген ортаның қилы құбылыстарын аңғара бермейді екен-ау! Бұл комедияны көріп отырып осылай ой түйдім. Автордың туындысына арқау етіп алған тақырыбы - бүгінгі тыныс-тіршілігіміз. Соның ішінде, құдалық ғұрыптың
ассимиляцияланған болмысын көрсетеді. Қойылымды көркемдеу барысында психологиялық тың мәтіндердің күлкілі де, көлеңкелі сұлбасын нанымды
жеткізе білген[13]. Зерттеу жұмысымызды қорытындылап кетейік. Баянғали Әлімжановтың өзгелерден бір ерекшелігі ол жазушы деген ұғымның рақатынан азабы, зейнетінен бейнеті мол боларын, басқаны былай қойғанда, қазақ топырағының өзінде бұған дейін рухани мол мұраның қоры жинақталғанын, егер бір қазақ әдебиет арқылы парасат иесі боп өсемін десе сол қазынаның өзі бір басына жетіп-артыларын біле тұра, ол осынау қиын әлемнен өз жолын табатынына сеніп келді. Сол сенім оны алдаған жоқ.Бүгінгі таңда Баянғали Әлімжановтың дауысы барлық қазаққа анық жетіп тұр. Баркөрнеудің етегінде ер жеткен бала Баянғали Әлімжановтың бүгінгі таңда өз халқының өткені мен ертеңіне сол шоқының шыңынан қарай алатын парасат пен сана биігіне көтеріле білді. Баянғали-қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, адал ақын, таңдаулы шығармалары әлемдік поэзияның озық үлгілерімен бір сатыда
тұратыны,білетін адам үшін айқын ақиқат. Жүйрік жырау , жыршы- ақындардың жырларын ел есінде сақтаған сан ғасырлық бай
шығармашылығымен ерекшеленетін қазақ әдебиетінде Банғалидың алатын орны ерекше екені сөзсіз.
Баянғали Әлімжановтың шығармашылығын зерттейтін жұмыстар тіптен жоқ десек, бұл еңбектің мәні зор деп есептеймін. Шынында да, табылған және қол жетімді материалдарда көбінесе ақынның өмірбаяны, ойлары мен пікірлері, әр түрлі жағдайдағы ақынның тұлғасы сипатталады. Алайда белгілі бір
шығармашылығына, оның ішінде өлеңдеріне берілген бағалауға, өлеңдерін талдауға қатысты ешқандай сын таба алмадық.

II Баянғали шығармаларының мәні
2.1 Баянғали Әлімжанов шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
Баянғали Әлімжанов поэзиясының көркемдік ерекшеліктерін зерттеу мақсатында әдебиеттану саласында еңбектер көп жазылған жоқ. Бұл жұмыс Баянғали қолданған сөздердің жан-жақтылығын талдау кезеңдерінің бірі болып табылады. Шығармаларда нақты өмірдің, шындықтың іздері барынша
суреттеледі.. Шығарманың мазмұны сол құрамда қалыптасады және сақталады. Оған шығармашылық жекпе-жек, сюжет, тілдік стиль қызмет етеді. Сондықтан болар, шығарманы көркемдік ерекшеліктерсіз елестету мүмкін емес. Ал енді ақынның поэтикалық ойларының шеберлігі мен әсемдігін көру үшін оның өлеңдеріне жүгінейік.
Өмір- жұмбақ, үйлесім мен қайшылық Кері батады, бір жағынан ой шығып.
Өмір-ағын жүздіреді айдынды,
Ақ желкенді арманды ойға алдың ба ?[14]
Бұл өлеңде ақын метафораны (ауыстыруды) шебер қолданған. Ол екі затты ұқсастықтарына қарай кезектестіріп, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейтіп жазған. Яғни, кез келген метафора танымдық қызмет атқарады десек, ақын өлеңдерінде дәстүрлі метафоралармен қатар ақынның өзіндік қолтаңбасын анықтайтын метафоралар да кездесіп отырады. Ақынның шығармаларда метонимия (алмастыру) өнерін сабақтас заттар мен құбылыстарды, өзара
байланысты ұғымдар мен шартты сөздерді қолдана отырып игерген. Мынау бір өлеңін мысалға келтірелік:

Үлкен үйлер үйінді боп Ысырылып тасталады, Бауыр безді ата жұрттан Тәуір көріп тас қаланы![15]
Сол сияқты бір-бірінің орнына заттар мен құбылыстарды, өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздерді қолдана отырып, метонимия тәсілі арқылы
жазылған Ару мен арба өлеңінде де кездестіруімізге болады.
Үйренгесін бүгінгінің саудасын Үзбей ме екен нәзік әннің жалғасын?
...Сұлу сүйреп келе жатыр базардан Салдырлатып босап қалған арбасын.[16]
Баянғали Әлімжанов - тілді барынша шеберлікпен қолданудың аса талғампаз ақын. Өлең тілінің бейнелі, көркем, кестеленген сипаты поэзиядағы ойдың тиімділігін арттырады. Яғни, сөздерді астарлы түрде беру үрдісі - өлеңнің ең

маңызды сапасы.Ақын өлеңіндегі сөз тіркестері әсерлі мағынаға ие және маңызды рөл атқарады. Оның өлеңдерінде көптеген эпитеттер - заттың немесе құбылыстың айрықша белгілері мен қасиеттерін білдіретін бейнелі сөздер кездеседі. Мәселен,

Қазағым, қызың сұлу, ұлың мықты, Толқытқан төрт мұхит пен құрлықты, Даланың даналарын ғалам танып Құрметпен беті бері бұрылыпты.
Мұндай эпитеттер сөйлемдердің мазмұн-мағынасын ашып, ойды көркем
жеткізеді. Ақын өлеңдерінегі эпитеттер мағынасының тереңдігімен, өзіндік ерекшелігімен, қайталанбастығымен ерекше көзге түседі. Мысалы :
Қара бұлттай нөсерлетіп төгуші ек, Бұйра бұлттай ұшып кете беруші ек, Бір құпия сыр бар ма екен осында
Біз де кейде бұлт секілді көрінсек?![17]
Баянғали Әлімжанов өлеңдеріне талдау жасай отырып, ақынның күтпеген теңеулермен, ерекше эпитеттермен, мағыналы метафоралармен қатар басқа да көркемдік құралдарды сәтті қолданғанын көреміз. Сөздерді безендірудегі және көрнекі тілдегі негізгі көрнекі құралдардың бірі - теңеу. Қазақ поэзиясын принциптік тұрғыдан ізденген ғалым Зәки Ахметов теңеу туралы былай дейді:
Көпшілікке белгісіз және түсініксіз нәрсені белгілі нәрсемен салыстыру бір бөлек, ал бейнелі сипаттағы әдемі теңеу құрастыру бір бөлек . Ақын өлеңдеріндегі теңеулерге келетін болсақ, біз мұнда теңдеулердің көпшілігі -дай,
-дей, -тай, -тей сияқты образ түрінде берілгендігін байқаймыз. Ақын
шығармаларының өлеңдерінде бұрын-соңды ақындар кездестірмеген бөлек поэтикалық теңеулер бар. Бұл көбіне теңеулер арқылы әр сөйлемге қалың мағына береді. Мысалға:Бұл көркемдегіш құралға ақынның Ауылдың ақ самалы атты өлеңінен мысал келтірелік:
Иттей ұлып жел кезеді, Қаңыраған бос қораны.[18]
Әр суретші белгісіз нәрсені ашады, оны белгілі бір нәрсемен салыстырып, ерекшелігін көрсетеді. Мысалға Айдай балқып өлеңінің өзінде бірнеше теңеуді байқауға болады. Бұлар мәтінге жарқын, бейнелі көрініс беріп тұр.

Уақыттың тезіне бағынбай, Болар ма бәрі сол шағыңдай? Алыстай бермек пе армандар
Самалмен ойнаған сағымдай ![19]
Ал Дәрігер өлеңіндегі теңеулер ерекше экспрессивтілік беріп, көркем образды жарқынырақ жасауға ат салысып тұр. Ол түстердің, дыбыстардың, түстердің шексіз үйлесіміне қаныққан әуезді өрнегімен ерекше.
Бір өзіңе қойғанда бар зейінін, Сезінесін періштедей пейілін, Дәтке қуат, жанға шипа болғандай Дәрігердің көзіндегі мейірім![20]
Ендігі бір өлеңдерінде Баянғали - суретші әрі ақын. Ол сөзбен өте жақсы сурет салады. Оның өлеңдерінде көркемдік ерекшеліктер өте көп, образдар мен образдардың барлық түрлері бар. Біз бұны кішкентай зерттеулерімізден көрдік. Ақынның құнарлы өлеңдерін әдеби-теориялық тұрғыдан елемеуге болмайды.
Баянғалидың кейбір өлеңдерінде синекдоха бар. Міне бірнеше мысалды қарастырып алайық Желдіртіп Жигулиді күні-түні
Такси болып қатардан қалмағандар, Ауылда қара қазақ аман болса,
Тілек те, тіл де тура жолда болар![21]
Осы бір өлең шумақтарында ақын синекдоханы шебер қолданған. Яғни, бүтіннің орнына бөлшекті немесе бөлшектің орнына бүтінді қолданды.
Көркем шығармада ол жансыз өмірді бейнелеп,оны тірілердің әрекетімен алмастырады.Ақын құбылтудың осы түрін өлеңдерінде жиі қолданылады.
Сарыала жапырағы Саудырап түсіп жатқанда Көктемін күтіп
Күлмей ме кейде қырау бақ?[22]
Әдеби тіл - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.