Студент пен оқытушы
АСХАТ ӘЛІМОВ
ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРДІ
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА
ҚОЛДАНУ
Білім беру және ақпараттық инновациялық технологиялардың
ғылыми-зерттеу орталығы
Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы
АСХАТ ӘЛІМОВ
ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРДІ
ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА
ҚОЛДАНУ
Оқу құралы
Алматы
2009
Баспаға Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы Ғылыми
кеңесінің ұйғарымы (26 наурыз, 2009 жыл, № 5 хаттама) және Білім беру және
ақпараттық инновациялық технологиялардың ғылыми-зерттеу орталығы
жиналысының шешімі (28 наурыз, 2009 жыл, №3 хаттама) бойынша ұсынылды.
ББК 74.00
М 63
Әлімов Асхат.
Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. –
Алматы: _______________________ баспасы, 2009. - 263 бет.
ISBN 9965-9805-7-8
Пікір жазғандар:
философия ғылымдарының докторы, профессор Қасабек Аманжол
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Аңсабаев Дүйсен
Оқу құралы жоғары мектеп жүйесінде кредиттік оқу жағдайында
интербелсенді (интерактивті) әдістер мен тәсілдерді оқу процесінде қолдану
мәселесін қарастырады.
Құралда интербелсенді оқу мен оқытудың философиялық және
методологиялық негіздемесі келтіріліп, көптеген интербелсенді әдістер
(интербелсенді лекциялар мен семинарлар, пікірталастар, сase-study, рөлдік
және іскерлік ойындар, тренингтер) практикалық тұрғыдан сипатталып,
студенттердің білімін бағалаудың әртүрлі тәсілдері ұсынылады (жазба
жұмыстары, портфолио, рубрикалар, өзін-өзі бағалау, тестер).
Оқу құралы жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне
арналған.
ББК 74.00
Білім беру және ақпараттық инновациялық
технологиялардың ғылыми-зерттеу орталығы
Ө.А.Жолдасбеков атындағы
экономика және құқық академиясы
__________________________ баспасы, 2009
Мәтін және көркем безендірілуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Постиндустриалды дәуірдің білім жүйесі туралы
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1. Білімге деген жаңа көзқарастар мен түсініктер ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
1.1 Білім беру ме, алу ма?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
1.2 Оқудыңоқытудың негізгі мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Х
1.3 Білім түсінігінің негізгі проблемалары мен стереотиптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Лирикалық шегініс. Үйренушілердің өз біліміне деген
жауапкершілігі ... ... ... ... ..Х
1.4 Не нәрсеге үйренуүйрету
керек? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. Х
1.5 Әлеуметтiк тәжiрибе арқылы
үйренуүйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. Х
Қосымша. В.Губин. Білім алу еске түсіру ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2. Білім түрлері: репродуктивтік және конструктивтік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
Қосымша. Т.Лешкевич. Білім түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
ІІ. Интербелсенді әдістеменің теориялық және методологиялық
негіздемесі ... ... ... ... Х
1. Болонья процесінің негізгі идеялары
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Х
2. Интербелсенді оқуоқыту дегеніміз не?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Х
2.1 Интербелсенді әдістеме - өзара әрекеттесу, әрекет арқылы
үйренуүйрету ... ... Х
2.2 Интербелсенді оқуоқыту бірлескен әрекеттерге негізделеді
... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.3 Ұстаздың өзгертілген
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . Х
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
М.Тален. Педагогикалық қарым-қатынас стилдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
Ұстаз шебер ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . Х
К. ван Парререн. Инновациялық технологиялардың негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... .. Х
Чарлз Темпл. Жоғарғы мектепте оқытудың белсенді түрлерін
қолданудың
дәлелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
М.Құрманов. Интербелсенді технологиялардың
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
Дәстүрлі оқыту мен интербелсенді оқудың
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... Х
3. Диалогты философиялық тұрғыдан
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... Х
3.1 Антроптық және біліми дағдарыс туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
3.2 Диалог – адамгершілікті иемденудің негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
3.3 Диалог – адам өмірінің мәні мен мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
3.4 Диалогтың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... Х
3.5 Диалог арқылы оқыту және ұстаздардың ынтасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
ІІІ. Интербелсенді оқуды жүзеге асырудың негізгі шарттары мен
ережелері ... ... ... ... Х
1. Интербелсенді оқудың шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. Х
1.1 Жағымды психологиялық орта
орнату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... Х
1.2 Мотивация тудыру немесе қызығушылықты
ояту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Қосымша. Мотивацияның ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..Х
Қызығушылықты тудырудың кейбір тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
1.3 Сәттілікке
бағытталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
Қосымша. Сәттілікке жетудің кейбір
кеңестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
1.4 Бірлескен топтық
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... Х
Қосымша. Бірлескен оқудың элементтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .Х
2. Интербелсенді оқуды ұйымдастыру ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.1
Ойсергектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.2 Топтарға
бөліну ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
ІV. Интербелсенді оқудаоқытуда оқу мақсаттарын айқындау мәселесі. Блум
таксономиясының танымдық деңгейлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Х
Қосымша. Б.Блум таксономиясының деңгейлері бойынша сұрақтар мен
тапсырмалар үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Блум таксономиясы аффективтік (эмоционалды-құндылықтық) салада
... ... ... ... ... Х
V.
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
1. Жоғары оқу орындарында бағалау мәселесі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1.1 Оқу сапасы және студенттердің білімін бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1.2 Бағалаудың мағыналары туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . Х
Қосымша. Бағалаудың алты қағидасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
2. Бағалау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.1 Тестілеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Қосымша. PISA тестері туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. Х
2.2 Бақылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.3 Есеп беру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.4 Сауалнама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
2.5
Интервью ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.6 Рубрика
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
2.7 Портфолио
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.8 Өзін-өзі бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.9 Жазу жұмыстарының үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... Х
Лирикалық шегіністер. Жазу туралы эссе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Жоба туралы эссе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
VІ. Интербелсенді сабақтың құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. Х
1. Неліктен сабақ үш кезеңнен тұрады?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... Х
Лирикалық шегініс. Дәстүрлі сабақ барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2. Сабақтың үш кезеңдік құрылымы жаңашыл оқу
жобаларында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
3. Интербелсенді лекция ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
3.1 Интербелсенді лекцияның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. Х
3.2 Интербелсенді лекцияның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . Х
4. Семинар сабағы ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
4.1 Семинар сабағы құрылымының үлгісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
5. Практикалық сабақ ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
5.1 Практикалық сабақта компьютерді
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
5.2 Практикалық сабақ құрылымының
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
6. Өздік жұмыс ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
7. Жоғарғы оқу орындарында әр сабақта қолдануға тиімді интербелсенді
тәсілдер ... .. Х
VІІ. Интербелсенді әдістердің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. Х
1. Пікірталас ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
1.1 Пікірталастың ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. Х
1.2 Пікірталаста назар аударатын маңызды
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1.3 Пікірталас тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. Х
2. Ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
2.1 Рөлдік ойындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.2 Іскерлік оқу ойындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . Х
2.3 Өндірістік ойындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.4 Имитациялық ойындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . Х
3. Сase-study ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
4. Тренингтер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
5. Оқытудың компьютерлік технологиялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Х
Қолданылған әдебиет тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... Х
Кіріспе
Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2006 жылы мамыр айының 26 жұлдызында
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқыған Инновациялар
мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына атты лекциясында
былай деп айтқан еді: Жеке тұлғаны функционалдық әзірлеу тұжырымдамасынан
жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүріп жатыр. Жаңа тұжырымдама
білім берудің даралық сипатын көздейді, ол әрбір нақты адамның
мүмкіндіктерін және оның өзін-өзі іске асыруы мен өзін-өзі дамытуға
қабілеттілігін ескеруге мүмкіндік береді. Мұндай философиялық ұстаным
бүгінгі күні бүкіл әлемде жүріп жатқан жоғары мектеп реформасының негізін
құрайды.
Еліміздің жоғары мектеп жүйесі Болонья процесінің идеяларын толық
қабылдап, өзінің мазмұнын осы үрдіспен байланыстыруы жоғары оқу орындарының
жұмысына елеулі өзгерістер енгізуді талап етеді. Болонья процесінің басты
идеясы – оқу нәтижелерін жоспарлау, яғни мұнда оқу нәтижелері жоғары
мектептің негізгі қызметі (функциясы) болып танылады (Болонский процесс,
2007, 10. – Бұдан әрі қарай сілтеме көзі келесідей беріледі: алдымен
автордың фамилиясы, одан кейін қажет болған жағдайда жарық көрген жылы,
содан соң беті көрсетіледі. –А.Ә.).
Осыған сәйкес оқу нәтижелерін құрастыру - әр ЖОО-ның, оның ішінде әрбір
оқытушының, әр пәннің міндеті болып танылуда. Егерде бұрынырақта жоғары оқу
орындары оқудың мазмұнын құрастыруға ден қойған болса (студенттің не оқу
немесе не білу керектігін көрсететін бағдарламалар, оқу жоспарлары), енді
кредиттік оқу жүйесі жағдайында олар оқыту (оқытушы әдістемесі), оқу
(студенттердің өздігімен үйренуі) және бағалау арқылы студенттердің не
білетіндігін, яғни олардың оқу нәтижелерін анықтауы қажет. Бұрынғы тар
мағынадағы біліктілік термині енді құзырлылық ұғымымен алмастырылған.
Ал бұл дегеніңіз студенттің кең ауқымды контекст аумағында (рухани-
моральдік, философиялық, әлеуметтік, экономикалық, саяси, т.б) оқып-
үйреніп, өмірдің көлденең тартқан қандай да болмасын проблемаларын шешуге
құзырлы болуы керек дегенді білдіреді. Мәселе өмір бойы азық боларлықтай
білім беру идеясының енді өмір бойы өздігімен үйрену ұстанымына
өзгеруінде болып отыр.
Нәтижеге бағытталу оқу процесінде студентті бірінші орынға шығаруды
талап етеді. Ал бұл ұстаным әрбір оқытушыға студенттерді белсенділендіретін
оқуоқыту әдістемелерін қолдануды міндеттейді, өйткені бүгінгі күні оқу
процесі бұрынғыдай үйрету, оқыту, беру сынды етістіктерден құралмай,
ұйымдастыру, жағдай жасау, бағыт-бағдар беру сияқты ұғымдардан
тұрады. Оқу процесі студентке бағытталып, студентцентристік идеяларды
ұстанғандықтан үйрену мен үйрету әрекеттері қоян-қолтық қарым-қатынастан
тұруы керек. Бұл қарым-қатынас оқытушы мен студенттер, студент пен басқа
студент, студенттердің шағын топтары арасында өтеді. Оқу мен оқыту, үйрену
мен үйрету мұндай қарым-қатынаста біртұтас қалыпта болып, олардың нәтижесі
мен маңызы да осындай қарым-қатынасқа тәуелді болады (сол себепті әрі қарай
оқуоқыту және үйренуүйрету терминдері жұптасқан қолданыста болады –
А.Ә.).
Басқаша сөзбен айтқанда, бүгінгі күні білім беру жүйесінде мәселені
тіпті келесідей төтесінен қоюға болады: Үйрену мен үйрету тек өзара
белсенді әрекеттерге негізделген қарым-қатынас арқылы жүзеге асырылады
және Тек әрекеттесу арқылы ғана үйренугеүйретуге болады.
Міне, осы себептерге байланысты жоғары мектепте оқу процесінің негізін
интербелсенді (интерактивті) әдістемелер құрауы керек, әрбір оқытушы
интербелсенді (бұдан әрі қарай интербелсенді термині қолданылады – А.Ә.)
құралдар мен тәсілдерді өзінің әдістемесінің төрінен көруі қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылдың 1-
қыркүйегінде Білім күнін интербелсенді сабақ түрінде өткізуі Елбасының
интербелсенді әдістеменің тұлғаны дамыту мен маман қалыптастырудағы ерекше
маңызын баса көрсеткендігі деп түсіну керек.
Бұл оқу құралының басты мақсаты – жоғары оқу орындарының оқытушылары
мен студенттерінің назарын интербелсенді оқуоқытудың ерекшеліктеріне
аударып, оларды бұл әдістеменің негізгі идеялары мен әдіс-тәсілдерімен
таныстыру. Автор мұнда интербелсенді әдістеменің аз ғана бөлігін
сипаттағанын мойындайды. Өзінің педагогикалық философиясында Әрбір ұстаз –
білікті маман, ал әрбір студент – ойшыл тұлға деген қағидаларды
ұстанғандықтан, автор осы құралда келтірілген мәліметтерді әрбір оқырман
(оқытушы және студент) өз қажеттіліктеріне икемдеп, бейімдеп, өз
мақсаттарына сәйкес өзгертеді, тереңдетеді, дамытады деген үмітін
білдіреді.
Интербелсенді оқуоқыту ұғымы жан-жақты, кең мағыналы болғандықтан,
оның философиясы мен әдістемесін көптеген оқуоқыту жүйелерінен көруге
болады. Олардың қатарына біздің еліміздің педагогикалық жұртшылығы арасында
кеңінен танымал, педагогикалық қолданыста жан-жақты көрініп жүрген Сыни
ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту халықаралық жобасын, халықаралық
Street Law және Тәй-тәй (Step by step) бағдарламаларын,
М.Жанпейісованың Модульдік оқыту технологиясын және де басқа жобалар мен
бағдарламаларды жатқызуға болады.
Бұл орайда әсіресе Қазақстанда 1997 жылдан бастап дамып келе жатқан
Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту (Reading and Writer for Critical
Thinking) халықаралық жобасының ұстанған философиясы мен әдістемесі
интербелсенді оқудыңоқытудың мазмұнына толық сәйкес деп айтуға тұрарлық.
Аталмыш жобаны педагогтар арасында тарату ісімен айналысатын Қазақстан Оқу
Ассоциациясы (президенті С.С.Мирсейітова) бүгінде еліміздің он төрт мыңнан
астам ұстаздарын интербелсенді оқуғаоқытуға үйреткен. Оқу құралының авторы
да осы жоба аумағында он жылдан астам қызмет жасаған ұстаз, аталмыш
ассоциация мүшелерінің бірі. Бұл құралда Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы
дамыту жобасының көптеген идеялары мен әдіс-тәсілдері қолданыс тапқан.
Автор талай жыл бірлесе әрекеттесіп келген Қазақстан Оқу Ассоциациясының
мүшелеріне (олардың ішінде әсіресе Мұрат Құрмановқа) және оның президенті
Сапаргүл Мирсейітоваға өзінің шексіз ризашылығын білдіреді.
Оқу құралының идеялары мен негізгі ұғымдары соңғы бес жыл ішінде
Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясында жыл бойы
өткізіліп отырған Кәсіби даму мектебі атты тұрақты семинарда қолданыс
тапқан. Бұған қоса автор І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік
университетінде, Д.А.Қонаев атындағы университетте, Шымкент әлеуметтік-
педагогикалық университетінде, Қ.А.Йассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінде және еліміздің басқа да жоғары оқу орындарында өткізген
әдістемелік семинарларда осы оқу құралында келтірілген интербелсенді оқудың
әдістемесін қолданған.
Жалпы алғанда, оқу құралы дегеніміз практикалық маңызы бар жұмыс, сол
себепті де автор осы кітапта интербелсенді әдістеменің оқу процесінде
қалайша қолдануға болатындығына баса назар аударуға тырысты. Бұл жерде
әсіресе кредиттік оқу жағдайында лекция (дәріс) мен семинар сабақтарын
қалайша ұйымдастырып, қандай интербелсенді әдіс-тәсілдерді қолдануға
болатындығы құрал мазмұнының негізін құрайды.
Интербелсенді оқуоқыту бірінші мезетте диалогқа негізделетіндіктен,
автор оқу құралында өз оқырмандарымен әңгіме, сұхбат құруға ниеттелді. Осы
мақсатта мұнда баяндаудың негізгі тәсілі ретінде эссеистік стиль таңдалып,
құралдың мазмұнында Лирикалық шегіністер айдарымен автордың субъективтік
эсселері және сопылық хикаялар қолданылады, Қосымшаларда басқа да ақпарат
пен деректер келтіріледі.
Мұндай шешімдердің өміршеңдігі мен ұтымдылығына, оқу құралының пайдасы
мен қажеттілігіне оқырмандар әділ баға беріп, өз ойлары мен пікірлерін
келтіреді деген үмітпен автор барлық ескертпе мен ұсыныстарға өзінің дайын
екендігін білдіріп, келесі электрондық адресін жариялауды жөн көрді:
alai@ok.kz.
І. Постиндустриалды дәуірдің білім жүйесі туралы ұстанымдары
1. Білімге деген жаңа көзқарастар мен түсініктер
1.1 Білім беру ме, алу ма?
Білім беру мәселесі туралы әңгіме қозғамас бұрын, бұл атаудың
аталмыш процестің мазмұны мен мәнін толық ашпайтындығы жайында айту керек
секілді. Өйткені бұл термин тұжырымдамалық және практикалық тұрғыдан
көптеген күмәнді сұрақтарды тудырады: Неліктен білім беру - білім алу
емей? Және де кімге беру? Білімді берген дұрыс па, жоқ әлде алған
дұрыс па? Білім саласында мақсат қандай болмақ: алу ма, жоқ әлде беру
нәтижелері ме? Білім беру ұғымы бір жақты процесті, яғни берушінінің
белсенділігін ғана меңзеп, алушыны бәлсенді (ықтиярсыз, ырықсыз, пассив)
етіп көрсетпей ме? Мұнда басты рөлді үйретуші, білім беруші атқара ма?
Ал білім алушының мақсаттары мен атқаратын рөлі қандай болмақ?
Білім беру атауы бүгінгі күннің талаптарына сай келмейді деп
тұжырымдауға тұрарлық. Өйткені білім игерудің жаңашыл тұжырымдамалары бұл
процестің тиімділігі мен нәтижелігін білім алушының белсенділігімен тікелей
байланыстырады. Олардың қағидаларына сәйкес, білім басқа біреудің ықпалынан
пайда болмайды, мәселен беру арқылы. Білім игеру процесі үйретушінің
(ұстаздың) басынан білімді үйренушінің (шәкірттің) басына тасымалдау емес,
ал шәкірт білімді басында жинақтаушы (банкте ақша қаражатын жинақтау
сияқты) емес. Олай болған жағдайда үйретуүйрену ісі оп-оңай шаруа болып
шығар еді: мұнда тек білімді беруден шаршамау керек – тықпыштай бер,
тықпыштай бер шәкірт басына! Олай болатын болса, адамдардың бәрі де білімді
болып кетер ме еді?.. Өкінішке орай, олай емес.
Білімді болу үшін үйренуші еңбектенуі керек, әрекет жасауы қажет. Білім
өз басында (миында) пайда болу үшін адам оны есінде сақтап, түсінуі,
қолдануы, талдау жасауы және бағалауы қажет. Осылай ғана білімді игеру
мүмкін болар. Үйренуші өзін білім игеру процесінің басты тұлғасы ретінде
сезініп қана үйренеді.
Білімге тек үйренуге болады және де үйрену ісі белсенді әрекеттерден
құралуы керек: ұмтылыс пен талаптану арқылы ғана біздің білуіміз ықтимал.
Білім игеру процесінің басты қағидасы Үйрету мүмкін емес, үйрену ғана
ықтимал! екендігін бұл жерде баса айту қажет. Білім алушының өзі үйренуге
құлық, құлшыныс, ықылас пен ынта танытуы керек. Қандай керемет ұстаздар
болмасын, оқуға еш ынтасы мен қызығушылығы жоқ шәкіртті үйрете алмайды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2006 жылы мамыр айының 26 жұлдызында
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқыған Инновациялар
мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына атты лекциясында осы
мәселені келесі сөздермен дәлелдеп берген сияқты: Қандайлық жақсы және
кәсіби болса-дағы бір де бір оқытушы, егер студенттің өзі білімге
ұмтылмаса, егер студенттің өзі кәсіби, жоғары білікті маман болғысы
келмесе, оны ештеңеге үйрете алмайды (Назарбаев Н. Инновациялар мен оқу-
білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. – Егемен Қазақстан, 2006, 27
мамыр).
Білімді игеру екі жақтың да (шәкірт пен ұстаздың) белсенділігін қажет
етеді. Ұстаздың мұнда дәстүрлі де үйреншікті білім көзі, үйретуші
рөлдерінен бас тартып, оны ұйымдастырушы, сабақты жүргізуші, үйренуге
жағдай жасаушы, жәрдемші, көмекші, бағыт-бағдар сілтеуші,
талаптандырушы, шәкірт пен білімнің арасындағы делдал рөлдерімен
алмастыруы керек. Үйретуші (ұстаз) білім игеру ісінде басты рөлді
үйренушіге (шәкіртке) ұсынады.
Сол себепті де қазақ тілінде білім беру термині таным процесінің
ерекшеліктерін жан-жақты айқындамайды деуге тұрарлық. Мұндай ойдың айғағы
ретінде басқа тілдерден мысалдар келтіріп, оларда қолданыс тапқан атауларды
қазақ тіліндегілермен салыстырып көрелік.
Мәселен, осы мағынадағы ағылшынның education және орыстың
образование деген сөздеріне тоқтайық.
Ағылшын сөзінің түп тамыры латынның суырып алу деген мағынадағы
educare сөзіне барып тіреледі. Суырып алу мен білімнің арасында қандай
байланыс бар десеңіз, көне гректерде (ал одан кейін римдіктерде) келесідей
сенім-наным болған. Олар әрбір адам жаны өмірге келместен бұрын құдайлармен
бірге тұрып, олардан бар білімді үйренген деп түсінген (бұл түсінік
Платонның Күйме атты мифінде жан-жақты келтіріледі). Алайда бұл дүниеге
келгенде, білімнің бәрі ұмыт қалады да, адам тек о жақта көріп, білгенін
өмір бойы есіне түсіреді деп сенген көне гректер. Басқаша сөзбен айтқанда,
білім шәкірттің басында сонау жаратылыс кезінде орналасқан, алайда бұл
дүниеге пәк күйінде келген шәкірт оны білмейді, сондықтан да адам
психикасының тұңғиығында беймәлім күйде жатқан білімді сананың бетіне
суырып алу керек.
Ал оны кім және қалай суыруға болады? Өз басындағы білімді үйренушінің
өзі суырып алуы керек, ал ұстаз осындай суырып алуға жағдай жасап,
шәкіртіне жәрдем беруі керек, мәселен еске түсіруді жеңілдететін,
ынталандыратын сұрақтар қою арқылы.
Сондықтан да болар ғұлама философ Сократ өз шәкірттерін ешқашан да
үйретпеген, оның орнына оларға тек сұрақтар ғана қойып отырған (атақты
маевтика тәсілі). Оның сұрақтарына жауап бере отырып, шәкірттері өз
бойларында әу бастан қалыптасқан, бірақ ұмыт болып қалған білімді есіне
түсіріп, бастарынан суырып алғандай болған. Бірде тіпті Сократ сұрақ қою
арқылы қол өнер шеберінің сауатсыз, хат танымайтын 12-13 жасар көмекшісінің
өздігімен Фалестің теоремасын (теңбүйірлі үшбұрыштың табанының бұрыштары
бірдей болады) құрастыруына себепкер болған дейді аңыз...
Сөйтіп көне гректер үшін білім беру ұғымы еске түсірумен тең
болған. Кейінірек жаңа дәуірде Декарт пен Лейбниц те танымның осы теориясын
ұстанған болатын. Бүгінгі күні де көптеген философтар бұл ұғымның өміршеңді
екендігін мойындайды (В.Губин).
Шындығында да біз бір нәрсені ұғынғанда, білгенде, оны есімізге
түсіргендей боламыз. Мен мұны бұрыннан білген сияқтымын ғой! деген
ойлардың, де жа вю сезімінің (мен мұны бұрын көрген сияқтымын) таным
процесінде жиі орын алатындығы да сол себепті болар.
Ежелгі гректердің бұл мифіне басқа да негіз беруге тұрарлық. Қасиетті
Құран-и-Кәрімде айтылғандай, Алла-Тағала топырақтан жаралған Адам-Атаны
оттан жаралған періштелерден жоғары қою және бар періштелерді оған бас
идіреді. Ол үшін Жаббар Иеміз Адам-Атаны барлық жаратылғанның аттарына
(атауларына), яғни бар білімге үйретеді. Осы білім арқылы Адам-Атаның
мәртебесі өзінен анағұрлым ертерек жаратылған періштелерден бірқыдыру биік
болған.
Адам-Атаның жұмақта үйренген білімі адам баласының бәрінде де бар,
алайда біз оларды ұмытып қалғанбыз. Бізге енді білімді ұмтылу мен
талаптану, ерінбей іздену арқылы еске түсіру қажет.
Ал орыстың образование деген сөзінің қалыптасу, ұйымдастыру деген
мағыналары да бар. Бұл ұғым білім беру жүйесінің мазмұнын және оның аяққы
нәтижесін тұлғаның қалыптасуын ұйымдастыру деп көрсетеді. Мүнда да білім
игеру екі жақты процесс ретінде көрсетіліп, үйренушінің белсенділігі
меңзелетін секілді. Орыстың обучение деген сөзі де осындай мағынада: оны
мен үйренеміноқимын деп те, ол үйретедіоқытады деп те түсінуге
болады. Қазақ тілінде оқыту сөзі басқа біреудің ықпалын көрсетеді: ол
оқытады (мен оқимын емес).
Мүмкін біздің білім беру деген атауды білім алу (немесе білім
игеру, оқу, үйрену) деген терминмен алмастыруымыз керек болар?
Мұнымен қатар, үйрену мен үйрету, оқу мен оқыту ұғымдары ылғи да
қатар қолданыста болуы шарт шығар? Бұл сұрақтарға білім процесінің әр
қатысушысы өздігімен жауап берер деген ойдамыз. Ал өзіміз болсақ, білім
игерудің екі жақты процесс екендігін меңзеп, бұл кітапта оқуоқыту және
үйренуүйрету терминдерін қолданамыз.
1.2 Оқудыңоқытудың негізгі мәселелері
Қалай десек те білім саласындағы негізгі мәселелер келесідей болады:
1. Мазмұн (Не нәрсеге үйренуүйрету керек?).
2. Әдістеме (Қалай үйренуүйрету керек?).
3. Нәтиже (Не үшін үйренуүйрету керек? Үйренудіңүйретудің нәтижесі
қандай болуы керек?).
Әрбір педагогикалық жүйе мен әр ұстаз осы сұрақтарға өз философиясы
ауқымында жауап беруге ұмтылады. С.Мирсейітова бұл туралы келесідей жазады:
Біздің қоғамға қандай білім қажет? Басқа сөзбен айтқанда:
1. Не нәрсеге үйрету керек: фундаменталдық білімге ме, әлде осы білімді
іздену дағдыларына ма?
2. Оқыту деген не: әрқашан және әр мәселе бойынша нұсқап отыру ма,
әлде оқытудың маңызды кезеңін анықтап, қалған уақытта іздену мен өзін-өзі
дамытуға мүмкіншілік беру ме? Оқытудың негізін не құрайды: даму ма, әлде
қалыптастыру ма?
3. Оқытудың мақсаты қандай? Оқытудың басты назарын неге аудару керек:
процеске ме, әлде нәтижеге ме? Басқаша айтсақ: басты мәселе даму ма, әлде
форма ма? (С.Мирсеитова, 2008, 5).
Дәстүрлі (репродуктивтік) оқыту бұл мәселелерді келесідей шешеді:
үйренушілерге ақпарат және дайын қағидаларды, яғни фундаменталдық білім
(Не?) беру (Қалай?) арқылы оларды болашақта маман (Не үшін?) болып
қалыптастыру (нәтиже). Дәстүрлі оқыту көбіне-көп білімді формалды тұрғыдан
қабылдайды: шәкірттерге сабақ беретін пән бойынша оқу бағдарламасында және
оқулықта келтірілген ақпарат пен мәліметтерді үйретеді, яғни оқытудың
негізін бағдарлама мен оқулықтардың мазмұны құрайды.
Жоғарыда келтірілген білім игеру процесінің негізгі сұрақтарына
интербелсенді оқуоқытудың философиясы тұрғысынан жауап беріп көрейік.
Әрине, бұл жерде сұрақтардың барлығынан да толық және жан-жақты жауап
береміз дегеннен аулақпыз, бірақ Не? және Не үшін? сұрақтарын аз да
болса қарастырып өткеніміз орынды болар. Ал Қалай? деген сұраққа осы
кітаптың мазмұны жауап берер деген ойдамыз.
1.3 Білім түсінігінің негізгі проблемалары мен стереотиптері
Білім - ақпарат емес
Білім деген не? Дәстүрлі (репродуктивтік) оқыту оны бірінші кезекте
ақпаратпен байланыстырады. Бұл түсінік білім игеру процесінің басты
проблемаларының біріне айналып кеткен, өйткені ол үйренуүйретудің мазмұнын
тек ақпарат берумен (ұстаз тарапынан) және алумен (шәкірт тарапынан)
шектейді. Ондай жағдайда білімді деп тек көп білетін, яғни жадында,
есінде көп мағлұмат сақтайтын адамды атауымыз керек шығар? Ал ондай
ақпараттың қажеті қанша, ол адам өмірін түрлендіретін, жақсартатын нәтижеге
алып келе ме?
Алайда білім═ақпарат ұстанымы бұл сұрақтарды жауапсыз қалдырады,
өйткені мұнда қандай да болмасын сала мен бағыт бойынша Сіз білесіз бе?,
Әлем таңғажайыптары немесе Әлемде талай қызық бар сынды айдарларға
сәйкес мәлімет келтіретін, қандай да тақырып тұрғысынан дерек беретін адам
(жадында көп мөлшерде ақпарат жинақтаған) білімді саналады. Ондай
білімпаздар айналадағы елді таңдай қаққызып, тамсандырады да: Мынаның
білмейтіні жердің астында екен ғой! деп.
Осы түсінік дәстүрлі оқытуда басты назарды есте сақтауға аударады.
Әдетте ұстаздар шәкірттерден не нәрсені талап етеді, не тілейді? Көбіне көп
мұғалім оқушыдан кешегі сабақта өзінің айтып бергенін немесе оқулықта
жазылғанды бұлжытпай қайталап беруді сұрамай ма? Егерде оқушы осы
тапсырмаларды мүлтіксіз орындаса (қайтадан репродукция!), оны білімді деп
есептеп, оған жоғары бағаларды қоятындығымыз рас қой?
Тіпті алысқа бармай-ақ қояйық, мектеп түлектері тапсыратын Ұлттық
біріңғай тестілеу сұрақтарының дені (мәселен, қазақ тілі мен әдебиеті,
тарих, география, биология пәндері бойынша) оқушының жады мен есте сақтау
қабілетін ғана тексеретін сияқты. Теледидарда кең орын алған білімпаздардың
түрлі жарыстары, додалары мен конкурстарының тапсырмалары да осындай
деңгейде. Сонда білім дегеніңіз есте сақталатын ақпарат көлемі ме?
Онда мынандай жәйтті сараптайық. Білімнің жылдан жылға дамып, өсіп
отыратындығы дау туғызбайтын аксиома. Мәселен, бүткіл адамзаттың бар
білетіні 1800-1900 жылдар аралығында (яғни, жүз жылда) екі есе өскен деген
есеп келтіреді ғалымдар. Ал білімнің келесі екі есе өсуі енді елу жылда
(1901-1950 жылдар аралығында) орын алыпты. Осыдан кейінгі еселену жиырма
жылда (1951-1970 жылдарда), содан соң он бес жылда (1971-1985) болған екен.
Ал қазіргі кезде білім әрбір төрт жыл сайын екі есеге ұлғайып отыр дейді
ғалымдар. Бұл дегеніңіз жоғары оқу орнына түскен студенттің төрт жыл оқу
барысында білімін арттырудың орнына бұрынғыдан екі есе аз біліп шығуы
университеттен. Өйткені адамзаттың бар білетіні осы уақыт аралығында екі
есе өсіп кетпей ме?! Парадокс: төрт жыл ішінде білімді болып шығам деген
студенттер керісінше бұрынғысынан екі есе кем білетін болады!..
Білім тура осы қарқында үдей беретін болса, аз уақыттан кейін
адамзаттың бар білетіні әрбір 76 күнде (екі жарым айда!) екі есе өсіп
отыратын көрінеді ғалымдардың пайымдауынша. Мінекей адамзат білімі қандай
үдемелі қарқында дамып отыр!
Ақпараттың осылайша көз ілеспес жылдамдықпен дамуымен бірге адам
миының есте сақтау мүмкіндігінің шектеулі екендігін ұмытпау керек. Тағы да
ғалымдар дерегіне жүгінейік: адам жадында орташа есеппен 300 миллион
кітапқа сиятын көлемдегі ақпаратты ғана сақтай алады екен. Көз алдыңызға
елестетіп көріңізші осыншама кітапты: егер әрбір кітаптың қалыңдығы орташа
есеппен үш сантиметр деп есептесек, мұншама кітапты бір-біріне тақастырып
қойса, ұзындығы тоғыз мың шақырымға созылатын сөре болар еді. Ұлттық
кітапханада осындай мөлшерде кітап жинау үшін қаншама сөре керек болар
екен? Адамның миы не деген көлемді еді!
Алайда бұл көлемнің орасан көп бөлігін өмірде қажетті білік пен
дағдылар (мәселен, сөйлеу, жүру, оқу, жазу, ойлау, тамақтану, т.б.) және
күнделікті ағымдағы ақпарат (мысалы, алдыңғы күндердегі іс-әрекеттеріміз:
не жасадық, не сөйледік, не естідік деген сияқты) құрайды.
Бұған қоса мидің есте сақтау мүмкіндігі еш өзгеріссіз 300 миллион кітап
ауқымында қалады: оны кеңейтуге тіпті де болмайды. Қандай да бір жаңа
ақпарат ескіріп қалған немесе қажетсіз деп табылған мәліметті санамыздан
ығыстырып бейсанаға шығарып тастайды екен. Сондықтан да біз өткен шақ
(кеше, оның алдында, өткен аптада, айда, жылда) мәселелерінің егжей-
тегжейлерін ұмытады екенбіз.
Көне заман философтарының бірі Адамның табиғи қасиеті есте сақтау емес
- ұмыту деген екен. Шынымен-ақ, біз тіпті де есімізде көп нәрсе ұстай
алмаймыз-ау. Әсіресе мәлімет пен мағлұматтарды. Сенбесеңіз, мектепте
оқыған, бір кезде жаттап алғандарымыз қазір қайда кетті?
Япырмау, мектепте Алпамыс батырды түгелімен жатқа білуші едім, қазір
сол жырдың тек бас жағы ғана есімде қалыпты ғой! деп қынжылып еді менің
бір сыныптас жолдасым. Тура осы сияқты математика мен физикадан, химия мен
биологиядан, әдебиет пен тарихтан, қазақ, орыс, ағылшын тілдері
грамматикасынан талай мәліметтерден хабардар едік қой! Қайда кеткен сол
білімнің барлығы?! Солардың барлығы кәдемізге жарамай қалып, ұмыт қалды
ғой! Онда неліктен оларды кезінде оқыдық, үйрендік, жаттадық, ұмытатын
болсақ?
Аға буынға жататындар кейде кейіс білдіреді емес пе (бұл жерде мен
сонау 20-50-жылдар аралығында мектепте оқығандарды меңзеп отырмын): Біз
бала кезімізде бір естігенімді қағып алып, жаттап алушы едік, осы күнгі
балалардың бәрі де ақпа құлақ! деп. Алайда олардың кезінде ақпарат көздері
шамалы болып (бірінші мезетте мұғалімнің білімі мен кітаптар), оның мөлшері
де бүгінгідей көп болған жоқ еді ғой!.. Егерде, мәселен, ХІХ ғасырдың орта
шенінде бүткіл физиканы бір адамның толығымен білуі ықтимал нәрсе болса,
бүгінде бұл ғылымның бір саласының ішіндегі көп бағыттың бір тармағын ғана
терең (жалпылама емес!) игеру мүмкін.
Қазіргі заман - ақпарат заманы, ол жан-жақтан әртүрлі формада (кітап,
газет -журнал , теледидар, радио, қарым-қатынас, Интернет, жарнама, т.б.)
орасан зор көлемде ағыл-тегіл келіп түсуде. Алайда адам өзінің шектеулі
миымен барлық ақпаратты есте сақтап, игере алмайды, оған уақыты, тіпті
өмірі жетпейді. Мәселен миллионға дейін санаудың өзі ғана 278 сағаттай
уақытты керек етеді, ал бұл дегеніңіз 11 жарым күн!.. Осы сияқты миллиардқа
дейін үздіксіз санау үшін отыз екі жылдай қажет (егерде секундына бір сан
айтып отырсақ). Ал бүгінгі күнгі ақпараттың мөлшері қаншама миллиондар мен
миллиардтардан құралады десеңізші!..
Елімізге танымал педагог-ғалым Немеребай Нұрахметов бірде былай деп
еді: Мен химия ғылымдарының докторымын, профессормын, академикпін. Маған
бұл ғылыми лауазымдар өзімді аз да болса білімді адам деп санауға құқық
береді. Ал менің білетінім қаншама? Химия ғылымында бес миллионнан астам
атау мен құбылыстар бар, ал мен солардың ары кетсе екі мыңын ғана білетін
шығармын.
Сонымен, білім ═ ақпарат формуласы бүгінгі күні ескірген, білім
ақпарат емес деп ұйғаруға әбден болады.
Бәрін білу мүмкін емес, оған өміріміз де жетпейді және оның қажеті де
жоқ, өйткені ақпарат әрбір он жылда 90 % -ке ескіріп отырады: қандай да бір
ақпаратты игеріп алсақ, бірер жылдан кейін оның қажеттілігі болмай да қалуы
мүмкін. Бұған қоса болашақтағы (бес-он жылдан кейінгі) кәсіптердің төрттен
бірі (яғни, 25 %) бүгінгі күні өмірде жоқ деп есептейді ғалымдар. Олар тек
уақыт өте ғана пайда болады. Олар қазір жоқ болса, оларға қалай үйренуге
болады: жоқ нәрсеге үйрену мүмкін бе?
Білім игеру процесі - қайталау емес, ал сабақ - тексеру емес
Дәстүрлі оқытуда ұстаз шәкірттерінен өткен сабақта немесе оқулықта
айтылған (берілген) білімді қайталап беруін талап ететіндігі туралы айттық.
Алайда бүгінгі күні де сабақтардың дені осы әрекет (қайталау) тұрғысында
өтетіндігін қынжылсақ та мойындауымыз керек сияқты: педагогика саласында
еңбектенетін ғалымдардың айтуы бойынша, орташа есеппен әр сабақтың 80%
бөлігі есте сақтауға (репродукцияға) бағытталған әрекеттерден құралады
екен.
Мәселен, Ресей орта мектеп оқушыларынан он бір жыл бойы келесі
мәліметтерді жаттап алу талап етіледі екен: биологиядан -929 түсінік, 347
анықтама және 612 факт; физикадан - 39 физикалық құбылыстар мен 31
қасиеттер, 97 физикалық шамалар мен олардың өлшем бірліктерін, 54 физикалық
аспаптар, 27 заң, есептердің 76 түрін, өлшеу бірліктерінің 24 қатынасын,
физикалық құбылыстарды қолданудың 43 жолын; химиядан - 190 анықтама мен
ұғымдар, 17 заттың физикалық қасиеттерін, 73 заттың химиялық қасиеттерін,
34 заттың қолдануын, қасиеттер өзгеруінің 10 заңдылығын, есептерді шығаруда
қажет 24 формула, есептердің 26 түрін, заттардың 40 түрін, химиялық
жабдықтардың 26 аспабын, 25 таңбаны; математикадан - 270 ұғым,
137 анықтама, 154 ереже, формула, диаграмма, аксиома, таңба, 82
математикалық есеп түрлері, 89 теорема мен 45 олардың дәлелдеуі, 8544
есептің шешімі (Время газет і, 13 шілде, 2006 жыл).
Барлығы: 12056 жадуал, орта есеппен жылына 1096 .
Бұл тек қана төрт жаратылыстану пәндері бойынша ғана!
Ал бұған егерде тарих (әсіресе толып жатқан есімдер, оқиғалар мен
даталар), география (жер-су атаулары, т.б.), тілдер (жаңа сөздер, емлелер),
әдебиет (авторлар, шығармалар мен олардың кейіпкерлері), астрономия (аспан
денелерінің атаулары), т.б. пәндер бойынша жатталатын, яки есте сақтауды
қажет ететін мәліметтерді қосатын болсақ, мектеп оқушысының көрген күні
оңай деуге кімнің батылы жете қояр екен?!
Сабақта мұғалім (оқытушы) оқушылардан (студенттерден) көбіне-көп
қайтала, жатта, есіңе түсір, көшір, келтір, анықтаманы айтып
бер сияқты репродукцияға негізделген тапсырмаларды орындауды талап етеді.
Және де ұстаз ұғымында бұл қайталау неғұрлым түпнұсқаға (оқулық, мұғалім
сөзі, лекция, көркем шығарма, т.б.) жақын, оған дәлме-дәл, сол қалпында
болса, соғұрлым жақсы деген түсінік қалыптасқан. Санамызда берік орын алған
озат оқушы деген ұғым берілген тапсырманы мүлтіксіз орындайтын, тіпті оны
жаттап алатын шәкіртпен байланысты емес пе?
Бұл жерде ерекше қынжылтатыны: шәкірттеріміздің де осындай әрекеттерге
үйреншікті болып, білім алуды қайталау деп түсінуі. Олар да осы әрекеттерге
бейімделе береді, сабаққа дайындалғанда көбінесе жаттауға ден қояды. Ал бұл
әрекеттер таным мен ойлаудың ең төменгі деңгейіне жатады (Блум таксономиясы
бойынша).
Жаттау және қайталауға негізделген мұндай тапсырмалар мен әрекеттерді
әзілдеп те, мысқылдап та ксерокстың жұмысы деп атауға тұрарлық. Ал ол
дегеніңіз, тағы да қайталауға рұқсат етіңіздер, тек репродуктивтік әрекет,
яғни еш ізденісі мен шығармашылығы жоқ амал, қандай да болмасын мәліметті
қайталау ғана.
Сөз үйретпейді, әрекет үйретеді
Дәстүрлі оқытуда ұстаз өзіне мәлім ақиқатты жария қылып, шәкірттерінен
өзінің айтқанына ғана иланып, соларды қайталап беруді талап етеді. Мұндай
ұстаздың пікірі де біржақты болады: ол басқа көзқарастарды тіпті де
қарастырмайды, оның қолданатын әдістері мен тәсілдері жұпыны: өз
ұстанымдарын шәкірттеріне сөз арқылы жеткізе білетіндігіне кәміл сенеді,
Мен айтып берсем – оқушы түсінеді деген қарапайым дидактикалық қағиданы
ұстанады.
Алайда мұндай түсінік бүгінгі күні тіпті де ескіріп кеткен. Баяғы
патриархалдық заманда емес пе сөздің маңызды да, қасиетті құрал болғаны? Ол
кездерде сөзге иланған, сенген, сөзді силаған, сөзге тоқтаған. Ғалымдар
тіпті қасиетті кітаптардың алғашында жазылмай, тек ауызша түрде халыққа
таратылғанын (мәселен, Таурат мың жыл бойы - біздің дәуірімізге дейінгі Х-
ғасырдан І-ғасырға дейін қағаз бетіне түсірілген деп есептелінеді) жазудың
қасиеті жоқ, ал сөздің құдіреті (сакралдығы) бар деген сеніммен
байланыстырады.
Алысқа бармай-ақ қояйық, қазақ қоғамында да сөз құдіретті деп
қабылданған емес пе еді?!. Бір ауыз сөз жауларды бітімге келтірген (Қаз
дауысты Қазыбектің жоңғар ханына айтқан сөзі), ел ішінде бірлік орнатқан
(Бұқар жыраудың керейлерді тоқтатқаны), ел жақсыларын пендешілік
әрекеттерден тоқтатқан (бала Сырымның екі рудың көсеміне Ет сасыса тұз
себем, тұз сасыса не себем? деген дуалы сөздері). Айтқан сөз – атылған
оқ деген қағиданы ұстанған аталарымыз.
Ал қазіргі күні сөз өзінің бұрынғы қадірін жоғалтқан, бүгінгі қоғам -
сөзден әбден жалыққан, айтылған сөздің жауапкершілігін сезінбейтін қауым.
Бүгінде сөз – арзан. Сол себепті да сөйлей саламыз, уәдешілміз, айтқан
сөздерімізге еш жауап бермейміз, оқытуда да сөзді үйретудің негізгі
құралына айналдырғанбыз. Алайда сөздің нәтижелігі шамалы: Маған айтып
берсең – ұмытып қаламын (Конфуций). Шәкірттеріміз де сөзге онша да илана
қоймайды. Көп жағдайда сөзіміз айтылған жерде қалып қояды, немесе
оқушылардың бір құлағына кіріп, екінші құлағынан шығып кетеді.
Бүгінде педагогикада тек сөз арқылы ғана үйрену мүмкін еместігі
дәлелденіп отыр. Керісінше, білімді әрекет арқылы ғана игеруге болады. Адам
тек өз қолымен жасағанды жадында сақтап, осы әрекеттерінің негізінде
туындаған білік пен дағдыларын күнделікті өмірде қолдана алады: Менің
өзіме жасатсаң – үйренемін! (Конфуций). Сондықтан да әр сабақта
үйренушілер бұрынғыдай тек тыңдап және көшіріп қана қоймай, белсенді
әрекеттер атқаруы керек: ойлау, оқу, сөйлеу, талқылау, жазу, пікрілесу,
пікір таластыру.
Лирикалық шегініс
Үйренушілердің өз біліміне деген жауапкершілігі
(эссе)
- Мұғалім не үшін тозаққа барады?
- Өзі білгенді сұрай бергені үшін! –
деген қазақы әзілде терең мағына жатыр. Шынымен-ақ неліктен мұғалім
оқушыдан көбіне-көп өзіне мәлім нәрселерді сұрайды – олардың бәрі де өзіне
белгілі ғой?! Мүмкін ол өзінің білмейтінін сұрауы керек болар? Әрине, бәз
біреулердің Мұғалімнің білмейтіні бар болса, ол несіне ұстаз болып жүр!
деп ойлауы да ықтимал. Пән бойынша мағлұмат тұрғысынан алатын болсақ, дәп
осылай: мұғалім көп нәрсеге қанық. Алайда оның білмейтіні де шексіз дүние.
Мұғалім нені білмейді? Ол шәкірттің ішкі жан-дүниесінің болмысы мен ахуалын
білмейді, оқушының қандай ойы, пікірі, дүниетанымы, көзқарасы, түсінігі,
пайымдауы, уәждері, дәлелдері бар екендігін білмейді.
Сол себепті де ұстаз шәкірттерінен білмейтінін сұрап, олардан тілейтіні
- тақырып (мәселе, проблема, ақпарат, мәлімет) бойынша өзінің ойларын,
түсінігін, толғаныстарын, сезімдерін, тұжырымдауын, талдауларын
келтірулері.
Алайда үйренушілер мұндай жұмысқа дайын емес, олар тіпті оны мойындайды
да: Біз оданша өткен тақырыпты қайталап берейікші? деп. Неліктен
шәкірттер белсенді әрекеттерге ден қойып, өзіндік түсінікті қалыптастырып,
оны өзгелерге жеткізуден қашқақтайды?
Менің ойымша, мұның басты себебі - ырықсыздық, енжарлық. Жалпы алғанда,
адам баласы үшін біреудің айтқанымен жүру оңай өмір салтына айналған. Бұл
қанға сіңген әдет: біз жетекке әбден көндігіп кеткеміз. Өз ықтиярымыз,
қалауымыз, таңдауымыз жоқ, ырықсыз бір беделдінің (ата-ана, мұғалім,
оқытушы, бастық, әйеліміз немесе күйеуіміз, жасы үлкендер, т.б.) айтқанына
иланып, мойынсұнып, оның артынан еріп, оған өзімізге қатысты мәселелер
бойынша барлық шешім қабылдау өкілеттілігін беріп, жетекке көніп жүре
береміз.
Ыңғайлы позиция емес пе бұл: ойлаудың да, толғанудың да қажеті жоқ, -
біз үшін басқа біреудің басы ауырады, басқа біреу өміріміздің маңызды
проблемаларын шешеді. Біреуге тәуелді, бағынышты болғанды қалау, біреудің
ырқына бой алдыру - адамның басты келеңсіз қасиеттері деп есептеуге
тұрарлық.
Сенбесеңіздер, бұрнағы жылдарға көз жүгіртейікші: өмірдің елеулі
кезеңдерінде (жоғары оқуға түсерде, жұмысқа тұрарда, тұрмыс құрып той
жасағанда, балаларыңыздың есімін таңдағанда, т.с.с.) өзіміз таңдау жасап,
шешім қабылдап па едік?
Мен жыл басында 1- курс студенттерінен Осы мамандақ пен біздің жоғарғы
оқу орнын қалай таңдап алдыңыз? деп сұрағанда, олардың көпшілігінің өзі
емес, басқалардың сілтеуімен бізге келгендігі белгілі болды. Тіпті
жастардың арасында Мектеп бітірген соң мен ПҚЖ-ға оқуға түсемін деген
әзіл де бар. ПҚЖ дегеніңіз Папам Қайда Жібереді екен. Джуниор Эчивмент
Казахстан қоғамдық қорының деректері бойынша жоғарғы сынып оқушыларының
30% ғана болашақ мамандығын саналы түрде таңдап, қалған бөлігі біреудің
сілтегенімен жүре береді екен (Московский комсомолец Казахстан газет і,
2-8 ақпан, 2006).
Бұған қоса біз бар әрекеттерімізді сол беделдің бағалауымен өлшейміз,
соған жалтақтаймыз. Оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болады біз
үшін. Алысқа бармай, мектептегі сабақты көз алдымызға елестетейік. Оқушы
жауап бергенде немесе қандай да бір әрекет жасағанда жүзін мұғалімге
бағыттайды, айтайын дегенін соған қаратып сөйлейді, мұғалімге бағыштайды,
ұстаздан мақтау, мадақ, қолдау күтеді, жауабымды дұрыс-бұрыс деп осы кісі
бағаласа екен деп тұрады. Қайтадан тәуелділік, тағы да бағыныштылық. Бұл
ұстаным өмір бақилыққа айналып кетпей ме?
Осы біз неліктен балалық шаққа оралғымыз келіп тұрады? Әрине, ол кезде
біздің жан дүниеміз бүгінгіден әлдеқайда таза, кіршіксіз болғандығын
мойындаймыз, сол пәктікті аңсаймыз, соған ұмтыламыз. Егерде өткенге қайтар
жол болса, жалаңаяқ болса да жаяу тартып кетпес пе едік сонау көз жауын
алған, мұнар шалған бала күндерге?!.
Сонымен бірге балалық шақты сағынудың басқа да түсіндірмесін келтіріп
кетейін. Өмірінің тек сол кезінде ғана адам өзін толық қамқорлықта
болғандығын сезінеді, ол не ішем, не жеймін, ертеңгі күнім қандай болар деп
ойланбайды, қаннен-қаперсіз ойнап-күліп жүре береді, өйткені оны барлық
қажеттіліктермен қамтамасыз етіп, қызғыштай қоритын анасы бар. Біз осындай
жайбарақат уақытты аңсаймыз, өйткені онда ойланып-толғанбай бақытты күй
кештік, мұқтаждарымызды еш әрекетсіз-ақ қанағаттандырушы едік қой, барлық
нәрсе дайын күйінде қолымызға түсуші еді ғой!.. Ана махаббаты біздің
қорғаушымыз бен таянышымыз, арқа сүйеріміз бен жанашырымыз іспеттес.
Алайда біз мұнда да барлық мұң-мұқтаждарымыздың шешімін басқаға (бұл
жерде анамызға) ысырып қоятын кезді сағынып жүрген жоқпыз ба? Әрине ана
махаббаты қасиетті, бірақ оның әсірелігі, астамшылдығы, көп мөлшерден асуы
адамды баяғы масылдыққа әкелмей ме: Мен не үшін ұмтыламын, не үшін өзімді
қинаймын, егерде анам менің барлық сұраныстарымды қанағаттандырып отырса?
деген жаңсақ дүниетанымдық көзқарастың да пайда болуы әбден ықтимал
анасының баласында. Ал мұндай масылдықтың өмір қағидасына айналып, әрқашан
өз проблемаларымызды біреуге ығыстыра салуға дайын болуымызға да әкелуі
әбден мүмкін. Айналамызға көз жүгіртейікші: қырыққа жетсе де әлі анасының
зейнетақысына қол жайып отырғандар немесе тіпті шешесінің мойнына отырып
алып, аяқтарын төмен салбыратқандар кездесетін шығар?..
Неліктен біз өз өміріміздегі, өзімізге ғана тиеселі проблемаларды
шешуді басқа біреуге жүктейміз? Сонда біз кім үшін өмір сүреміз? Өзіміз
үшін емес пе? Америкалық ақын Уолт Уитмен Мен де, басқа адам да Сіз үшін
бұл жолды жүріп өте алмайды, Сіз оны өзіңіз жүріп өтуіңіз керек деп
айтқандай, бұл өмір менікі, сондықтан да мен оны өзім сүріп, өзім бұл
дүниеден өтуім керек – мен үшін ешкім де өмір сүріп, ешкім де өлмейді. Сол
себепті біз басқалардың өміріне еш ұқсамайтын өзіндік өмір сүріп, өлімге
дайын болуымыз қажет дейді адамзат ұстаздары. Сүйікті Пайғамбарымыздың
(Салаллаһу ғалейһи уа с-саламу) хадистерінен: Ажал жетпей тұрып өлуге
дайындал, О, Алла Тағала! Маған кіршіксіз адал өмір, ақ өлім жіберуіңді,
Өзіңе қайғы-қасіретсіз оралтуыңды тілеймін!
Мен осы сөздеріммен не нәрсе меңзеп тұр деп ойлайтын болсаңыздар, ол
идея келесідей: әр адамның өз өмірі мен өліміне деген жауапкершілігі сияқты
мүмкін білім берудің ең басты проблемасы - өз біліміңе деген жауапкершілік
болар.
Мектепте де, жоғары оқу орындарында да көп жағдайда шәкірттердің
масылдық көзқарас қағидаларын ұстанғанын байқауға болады. Олардың басты
қағидасы Мені үйретсін, маған білім берсін болады. Оқушы білім алу
барысында, Мұғалім мені оқытып, үйретсін, өйткені ол сол жұмысы үшін
мемлекеттен ақша алады деген ойда болса, студент те сол сияқты немесе сәл
басқашалау (Мен оқудың ақшасын өз қалтамнан төлеймін, сондықтан да маған
осы ақшаға тиеселі білім берсін) ниетті ұстанады. Олар өзін іші қуыс ыдыс
сияқты түсінеді: Ұстаздар сол ыдыстың ішіне неғұрлым көбірек білім салса,
соғұрлым дұрыс болады, ал білім менің тарапымнан еш талап пен ықтиярлық
болмаса да автоматты түрде игеріледі, - деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРДІ
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА
ҚОЛДАНУ
Білім беру және ақпараттық инновациялық технологиялардың
ғылыми-зерттеу орталығы
Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы
АСХАТ ӘЛІМОВ
ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРДІ
ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА
ҚОЛДАНУ
Оқу құралы
Алматы
2009
Баспаға Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы Ғылыми
кеңесінің ұйғарымы (26 наурыз, 2009 жыл, № 5 хаттама) және Білім беру және
ақпараттық инновациялық технологиялардың ғылыми-зерттеу орталығы
жиналысының шешімі (28 наурыз, 2009 жыл, №3 хаттама) бойынша ұсынылды.
ББК 74.00
М 63
Әлімов Асхат.
Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. –
Алматы: _______________________ баспасы, 2009. - 263 бет.
ISBN 9965-9805-7-8
Пікір жазғандар:
философия ғылымдарының докторы, профессор Қасабек Аманжол
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Аңсабаев Дүйсен
Оқу құралы жоғары мектеп жүйесінде кредиттік оқу жағдайында
интербелсенді (интерактивті) әдістер мен тәсілдерді оқу процесінде қолдану
мәселесін қарастырады.
Құралда интербелсенді оқу мен оқытудың философиялық және
методологиялық негіздемесі келтіріліп, көптеген интербелсенді әдістер
(интербелсенді лекциялар мен семинарлар, пікірталастар, сase-study, рөлдік
және іскерлік ойындар, тренингтер) практикалық тұрғыдан сипатталып,
студенттердің білімін бағалаудың әртүрлі тәсілдері ұсынылады (жазба
жұмыстары, портфолио, рубрикалар, өзін-өзі бағалау, тестер).
Оқу құралы жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне
арналған.
ББК 74.00
Білім беру және ақпараттық инновациялық
технологиялардың ғылыми-зерттеу орталығы
Ө.А.Жолдасбеков атындағы
экономика және құқық академиясы
__________________________ баспасы, 2009
Мәтін және көркем безендірілуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Постиндустриалды дәуірдің білім жүйесі туралы
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1. Білімге деген жаңа көзқарастар мен түсініктер ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
1.1 Білім беру ме, алу ма?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
1.2 Оқудыңоқытудың негізгі мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Х
1.3 Білім түсінігінің негізгі проблемалары мен стереотиптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Лирикалық шегініс. Үйренушілердің өз біліміне деген
жауапкершілігі ... ... ... ... ..Х
1.4 Не нәрсеге үйренуүйрету
керек? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. Х
1.5 Әлеуметтiк тәжiрибе арқылы
үйренуүйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. Х
Қосымша. В.Губин. Білім алу еске түсіру ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2. Білім түрлері: репродуктивтік және конструктивтік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
Қосымша. Т.Лешкевич. Білім түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
ІІ. Интербелсенді әдістеменің теориялық және методологиялық
негіздемесі ... ... ... ... Х
1. Болонья процесінің негізгі идеялары
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Х
2. Интербелсенді оқуоқыту дегеніміз не?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Х
2.1 Интербелсенді әдістеме - өзара әрекеттесу, әрекет арқылы
үйренуүйрету ... ... Х
2.2 Интербелсенді оқуоқыту бірлескен әрекеттерге негізделеді
... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.3 Ұстаздың өзгертілген
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . Х
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
М.Тален. Педагогикалық қарым-қатынас стилдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
Ұстаз шебер ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . Х
К. ван Парререн. Инновациялық технологиялардың негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... .. Х
Чарлз Темпл. Жоғарғы мектепте оқытудың белсенді түрлерін
қолданудың
дәлелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
М.Құрманов. Интербелсенді технологиялардың
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
Дәстүрлі оқыту мен интербелсенді оқудың
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... Х
3. Диалогты философиялық тұрғыдан
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... Х
3.1 Антроптық және біліми дағдарыс туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
3.2 Диалог – адамгершілікті иемденудің негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
3.3 Диалог – адам өмірінің мәні мен мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
3.4 Диалогтың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... Х
3.5 Диалог арқылы оқыту және ұстаздардың ынтасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
ІІІ. Интербелсенді оқуды жүзеге асырудың негізгі шарттары мен
ережелері ... ... ... ... Х
1. Интербелсенді оқудың шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. Х
1.1 Жағымды психологиялық орта
орнату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... Х
1.2 Мотивация тудыру немесе қызығушылықты
ояту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Қосымша. Мотивацияның ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..Х
Қызығушылықты тудырудың кейбір тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
1.3 Сәттілікке
бағытталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
Қосымша. Сәттілікке жетудің кейбір
кеңестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
1.4 Бірлескен топтық
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... Х
Қосымша. Бірлескен оқудың элементтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .Х
2. Интербелсенді оқуды ұйымдастыру ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.1
Ойсергектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.2 Топтарға
бөліну ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
ІV. Интербелсенді оқудаоқытуда оқу мақсаттарын айқындау мәселесі. Блум
таксономиясының танымдық деңгейлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Х
Қосымша. Б.Блум таксономиясының деңгейлері бойынша сұрақтар мен
тапсырмалар үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Блум таксономиясы аффективтік (эмоционалды-құндылықтық) салада
... ... ... ... ... Х
V.
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
1. Жоғары оқу орындарында бағалау мәселесі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1.1 Оқу сапасы және студенттердің білімін бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1.2 Бағалаудың мағыналары туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . Х
Қосымша. Бағалаудың алты қағидасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
2. Бағалау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.1 Тестілеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Қосымша. PISA тестері туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. Х
2.2 Бақылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.3 Есеп беру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.4 Сауалнама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
2.5
Интервью ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.6 Рубрика
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
2.7 Портфолио
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.8 Өзін-өзі бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.9 Жазу жұмыстарының үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... Х
Лирикалық шегіністер. Жазу туралы эссе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
Жоба туралы эссе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
VІ. Интербелсенді сабақтың құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. Х
1. Неліктен сабақ үш кезеңнен тұрады?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... Х
Лирикалық шегініс. Дәстүрлі сабақ барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
2. Сабақтың үш кезеңдік құрылымы жаңашыл оқу
жобаларында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
3. Интербелсенді лекция ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
3.1 Интербелсенді лекцияның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. Х
3.2 Интербелсенді лекцияның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . Х
4. Семинар сабағы ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
4.1 Семинар сабағы құрылымының үлгісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
5. Практикалық сабақ ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
5.1 Практикалық сабақта компьютерді
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
5.2 Практикалық сабақ құрылымының
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
6. Өздік жұмыс ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
7. Жоғарғы оқу орындарында әр сабақта қолдануға тиімді интербелсенді
тәсілдер ... .. Х
VІІ. Интербелсенді әдістердің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. Х
1. Пікірталас ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
1.1 Пікірталастың ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. Х
1.2 Пікірталаста назар аударатын маңызды
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Х
1.3 Пікірталас тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. Х
2. Ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
2.1 Рөлдік ойындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Х
2.2 Іскерлік оқу ойындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . Х
2.3 Өндірістік ойындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... Х
2.4 Имитациялық ойындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . Х
3. Сase-study ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... Х
4. Тренингтер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Х
5. Оқытудың компьютерлік технологиялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Х
Қолданылған әдебиет тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... Х
Кіріспе
Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2006 жылы мамыр айының 26 жұлдызында
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқыған Инновациялар
мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына атты лекциясында
былай деп айтқан еді: Жеке тұлғаны функционалдық әзірлеу тұжырымдамасынан
жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүріп жатыр. Жаңа тұжырымдама
білім берудің даралық сипатын көздейді, ол әрбір нақты адамның
мүмкіндіктерін және оның өзін-өзі іске асыруы мен өзін-өзі дамытуға
қабілеттілігін ескеруге мүмкіндік береді. Мұндай философиялық ұстаным
бүгінгі күні бүкіл әлемде жүріп жатқан жоғары мектеп реформасының негізін
құрайды.
Еліміздің жоғары мектеп жүйесі Болонья процесінің идеяларын толық
қабылдап, өзінің мазмұнын осы үрдіспен байланыстыруы жоғары оқу орындарының
жұмысына елеулі өзгерістер енгізуді талап етеді. Болонья процесінің басты
идеясы – оқу нәтижелерін жоспарлау, яғни мұнда оқу нәтижелері жоғары
мектептің негізгі қызметі (функциясы) болып танылады (Болонский процесс,
2007, 10. – Бұдан әрі қарай сілтеме көзі келесідей беріледі: алдымен
автордың фамилиясы, одан кейін қажет болған жағдайда жарық көрген жылы,
содан соң беті көрсетіледі. –А.Ә.).
Осыған сәйкес оқу нәтижелерін құрастыру - әр ЖОО-ның, оның ішінде әрбір
оқытушының, әр пәннің міндеті болып танылуда. Егерде бұрынырақта жоғары оқу
орындары оқудың мазмұнын құрастыруға ден қойған болса (студенттің не оқу
немесе не білу керектігін көрсететін бағдарламалар, оқу жоспарлары), енді
кредиттік оқу жүйесі жағдайында олар оқыту (оқытушы әдістемесі), оқу
(студенттердің өздігімен үйренуі) және бағалау арқылы студенттердің не
білетіндігін, яғни олардың оқу нәтижелерін анықтауы қажет. Бұрынғы тар
мағынадағы біліктілік термині енді құзырлылық ұғымымен алмастырылған.
Ал бұл дегеніңіз студенттің кең ауқымды контекст аумағында (рухани-
моральдік, философиялық, әлеуметтік, экономикалық, саяси, т.б) оқып-
үйреніп, өмірдің көлденең тартқан қандай да болмасын проблемаларын шешуге
құзырлы болуы керек дегенді білдіреді. Мәселе өмір бойы азық боларлықтай
білім беру идеясының енді өмір бойы өздігімен үйрену ұстанымына
өзгеруінде болып отыр.
Нәтижеге бағытталу оқу процесінде студентті бірінші орынға шығаруды
талап етеді. Ал бұл ұстаным әрбір оқытушыға студенттерді белсенділендіретін
оқуоқыту әдістемелерін қолдануды міндеттейді, өйткені бүгінгі күні оқу
процесі бұрынғыдай үйрету, оқыту, беру сынды етістіктерден құралмай,
ұйымдастыру, жағдай жасау, бағыт-бағдар беру сияқты ұғымдардан
тұрады. Оқу процесі студентке бағытталып, студентцентристік идеяларды
ұстанғандықтан үйрену мен үйрету әрекеттері қоян-қолтық қарым-қатынастан
тұруы керек. Бұл қарым-қатынас оқытушы мен студенттер, студент пен басқа
студент, студенттердің шағын топтары арасында өтеді. Оқу мен оқыту, үйрену
мен үйрету мұндай қарым-қатынаста біртұтас қалыпта болып, олардың нәтижесі
мен маңызы да осындай қарым-қатынасқа тәуелді болады (сол себепті әрі қарай
оқуоқыту және үйренуүйрету терминдері жұптасқан қолданыста болады –
А.Ә.).
Басқаша сөзбен айтқанда, бүгінгі күні білім беру жүйесінде мәселені
тіпті келесідей төтесінен қоюға болады: Үйрену мен үйрету тек өзара
белсенді әрекеттерге негізделген қарым-қатынас арқылы жүзеге асырылады
және Тек әрекеттесу арқылы ғана үйренугеүйретуге болады.
Міне, осы себептерге байланысты жоғары мектепте оқу процесінің негізін
интербелсенді (интерактивті) әдістемелер құрауы керек, әрбір оқытушы
интербелсенді (бұдан әрі қарай интербелсенді термині қолданылады – А.Ә.)
құралдар мен тәсілдерді өзінің әдістемесінің төрінен көруі қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылдың 1-
қыркүйегінде Білім күнін интербелсенді сабақ түрінде өткізуі Елбасының
интербелсенді әдістеменің тұлғаны дамыту мен маман қалыптастырудағы ерекше
маңызын баса көрсеткендігі деп түсіну керек.
Бұл оқу құралының басты мақсаты – жоғары оқу орындарының оқытушылары
мен студенттерінің назарын интербелсенді оқуоқытудың ерекшеліктеріне
аударып, оларды бұл әдістеменің негізгі идеялары мен әдіс-тәсілдерімен
таныстыру. Автор мұнда интербелсенді әдістеменің аз ғана бөлігін
сипаттағанын мойындайды. Өзінің педагогикалық философиясында Әрбір ұстаз –
білікті маман, ал әрбір студент – ойшыл тұлға деген қағидаларды
ұстанғандықтан, автор осы құралда келтірілген мәліметтерді әрбір оқырман
(оқытушы және студент) өз қажеттіліктеріне икемдеп, бейімдеп, өз
мақсаттарына сәйкес өзгертеді, тереңдетеді, дамытады деген үмітін
білдіреді.
Интербелсенді оқуоқыту ұғымы жан-жақты, кең мағыналы болғандықтан,
оның философиясы мен әдістемесін көптеген оқуоқыту жүйелерінен көруге
болады. Олардың қатарына біздің еліміздің педагогикалық жұртшылығы арасында
кеңінен танымал, педагогикалық қолданыста жан-жақты көрініп жүрген Сыни
ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту халықаралық жобасын, халықаралық
Street Law және Тәй-тәй (Step by step) бағдарламаларын,
М.Жанпейісованың Модульдік оқыту технологиясын және де басқа жобалар мен
бағдарламаларды жатқызуға болады.
Бұл орайда әсіресе Қазақстанда 1997 жылдан бастап дамып келе жатқан
Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту (Reading and Writer for Critical
Thinking) халықаралық жобасының ұстанған философиясы мен әдістемесі
интербелсенді оқудыңоқытудың мазмұнына толық сәйкес деп айтуға тұрарлық.
Аталмыш жобаны педагогтар арасында тарату ісімен айналысатын Қазақстан Оқу
Ассоциациясы (президенті С.С.Мирсейітова) бүгінде еліміздің он төрт мыңнан
астам ұстаздарын интербелсенді оқуғаоқытуға үйреткен. Оқу құралының авторы
да осы жоба аумағында он жылдан астам қызмет жасаған ұстаз, аталмыш
ассоциация мүшелерінің бірі. Бұл құралда Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы
дамыту жобасының көптеген идеялары мен әдіс-тәсілдері қолданыс тапқан.
Автор талай жыл бірлесе әрекеттесіп келген Қазақстан Оқу Ассоциациясының
мүшелеріне (олардың ішінде әсіресе Мұрат Құрмановқа) және оның президенті
Сапаргүл Мирсейітоваға өзінің шексіз ризашылығын білдіреді.
Оқу құралының идеялары мен негізгі ұғымдары соңғы бес жыл ішінде
Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясында жыл бойы
өткізіліп отырған Кәсіби даму мектебі атты тұрақты семинарда қолданыс
тапқан. Бұған қоса автор І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік
университетінде, Д.А.Қонаев атындағы университетте, Шымкент әлеуметтік-
педагогикалық университетінде, Қ.А.Йассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінде және еліміздің басқа да жоғары оқу орындарында өткізген
әдістемелік семинарларда осы оқу құралында келтірілген интербелсенді оқудың
әдістемесін қолданған.
Жалпы алғанда, оқу құралы дегеніміз практикалық маңызы бар жұмыс, сол
себепті де автор осы кітапта интербелсенді әдістеменің оқу процесінде
қалайша қолдануға болатындығына баса назар аударуға тырысты. Бұл жерде
әсіресе кредиттік оқу жағдайында лекция (дәріс) мен семинар сабақтарын
қалайша ұйымдастырып, қандай интербелсенді әдіс-тәсілдерді қолдануға
болатындығы құрал мазмұнының негізін құрайды.
Интербелсенді оқуоқыту бірінші мезетте диалогқа негізделетіндіктен,
автор оқу құралында өз оқырмандарымен әңгіме, сұхбат құруға ниеттелді. Осы
мақсатта мұнда баяндаудың негізгі тәсілі ретінде эссеистік стиль таңдалып,
құралдың мазмұнында Лирикалық шегіністер айдарымен автордың субъективтік
эсселері және сопылық хикаялар қолданылады, Қосымшаларда басқа да ақпарат
пен деректер келтіріледі.
Мұндай шешімдердің өміршеңдігі мен ұтымдылығына, оқу құралының пайдасы
мен қажеттілігіне оқырмандар әділ баға беріп, өз ойлары мен пікірлерін
келтіреді деген үмітпен автор барлық ескертпе мен ұсыныстарға өзінің дайын
екендігін білдіріп, келесі электрондық адресін жариялауды жөн көрді:
alai@ok.kz.
І. Постиндустриалды дәуірдің білім жүйесі туралы ұстанымдары
1. Білімге деген жаңа көзқарастар мен түсініктер
1.1 Білім беру ме, алу ма?
Білім беру мәселесі туралы әңгіме қозғамас бұрын, бұл атаудың
аталмыш процестің мазмұны мен мәнін толық ашпайтындығы жайында айту керек
секілді. Өйткені бұл термин тұжырымдамалық және практикалық тұрғыдан
көптеген күмәнді сұрақтарды тудырады: Неліктен білім беру - білім алу
емей? Және де кімге беру? Білімді берген дұрыс па, жоқ әлде алған
дұрыс па? Білім саласында мақсат қандай болмақ: алу ма, жоқ әлде беру
нәтижелері ме? Білім беру ұғымы бір жақты процесті, яғни берушінінің
белсенділігін ғана меңзеп, алушыны бәлсенді (ықтиярсыз, ырықсыз, пассив)
етіп көрсетпей ме? Мұнда басты рөлді үйретуші, білім беруші атқара ма?
Ал білім алушының мақсаттары мен атқаратын рөлі қандай болмақ?
Білім беру атауы бүгінгі күннің талаптарына сай келмейді деп
тұжырымдауға тұрарлық. Өйткені білім игерудің жаңашыл тұжырымдамалары бұл
процестің тиімділігі мен нәтижелігін білім алушының белсенділігімен тікелей
байланыстырады. Олардың қағидаларына сәйкес, білім басқа біреудің ықпалынан
пайда болмайды, мәселен беру арқылы. Білім игеру процесі үйретушінің
(ұстаздың) басынан білімді үйренушінің (шәкірттің) басына тасымалдау емес,
ал шәкірт білімді басында жинақтаушы (банкте ақша қаражатын жинақтау
сияқты) емес. Олай болған жағдайда үйретуүйрену ісі оп-оңай шаруа болып
шығар еді: мұнда тек білімді беруден шаршамау керек – тықпыштай бер,
тықпыштай бер шәкірт басына! Олай болатын болса, адамдардың бәрі де білімді
болып кетер ме еді?.. Өкінішке орай, олай емес.
Білімді болу үшін үйренуші еңбектенуі керек, әрекет жасауы қажет. Білім
өз басында (миында) пайда болу үшін адам оны есінде сақтап, түсінуі,
қолдануы, талдау жасауы және бағалауы қажет. Осылай ғана білімді игеру
мүмкін болар. Үйренуші өзін білім игеру процесінің басты тұлғасы ретінде
сезініп қана үйренеді.
Білімге тек үйренуге болады және де үйрену ісі белсенді әрекеттерден
құралуы керек: ұмтылыс пен талаптану арқылы ғана біздің білуіміз ықтимал.
Білім игеру процесінің басты қағидасы Үйрету мүмкін емес, үйрену ғана
ықтимал! екендігін бұл жерде баса айту қажет. Білім алушының өзі үйренуге
құлық, құлшыныс, ықылас пен ынта танытуы керек. Қандай керемет ұстаздар
болмасын, оқуға еш ынтасы мен қызығушылығы жоқ шәкіртті үйрете алмайды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2006 жылы мамыр айының 26 жұлдызында
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқыған Инновациялар
мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына атты лекциясында осы
мәселені келесі сөздермен дәлелдеп берген сияқты: Қандайлық жақсы және
кәсіби болса-дағы бір де бір оқытушы, егер студенттің өзі білімге
ұмтылмаса, егер студенттің өзі кәсіби, жоғары білікті маман болғысы
келмесе, оны ештеңеге үйрете алмайды (Назарбаев Н. Инновациялар мен оқу-
білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. – Егемен Қазақстан, 2006, 27
мамыр).
Білімді игеру екі жақтың да (шәкірт пен ұстаздың) белсенділігін қажет
етеді. Ұстаздың мұнда дәстүрлі де үйреншікті білім көзі, үйретуші
рөлдерінен бас тартып, оны ұйымдастырушы, сабақты жүргізуші, үйренуге
жағдай жасаушы, жәрдемші, көмекші, бағыт-бағдар сілтеуші,
талаптандырушы, шәкірт пен білімнің арасындағы делдал рөлдерімен
алмастыруы керек. Үйретуші (ұстаз) білім игеру ісінде басты рөлді
үйренушіге (шәкіртке) ұсынады.
Сол себепті де қазақ тілінде білім беру термині таным процесінің
ерекшеліктерін жан-жақты айқындамайды деуге тұрарлық. Мұндай ойдың айғағы
ретінде басқа тілдерден мысалдар келтіріп, оларда қолданыс тапқан атауларды
қазақ тіліндегілермен салыстырып көрелік.
Мәселен, осы мағынадағы ағылшынның education және орыстың
образование деген сөздеріне тоқтайық.
Ағылшын сөзінің түп тамыры латынның суырып алу деген мағынадағы
educare сөзіне барып тіреледі. Суырып алу мен білімнің арасында қандай
байланыс бар десеңіз, көне гректерде (ал одан кейін римдіктерде) келесідей
сенім-наным болған. Олар әрбір адам жаны өмірге келместен бұрын құдайлармен
бірге тұрып, олардан бар білімді үйренген деп түсінген (бұл түсінік
Платонның Күйме атты мифінде жан-жақты келтіріледі). Алайда бұл дүниеге
келгенде, білімнің бәрі ұмыт қалады да, адам тек о жақта көріп, білгенін
өмір бойы есіне түсіреді деп сенген көне гректер. Басқаша сөзбен айтқанда,
білім шәкірттің басында сонау жаратылыс кезінде орналасқан, алайда бұл
дүниеге пәк күйінде келген шәкірт оны білмейді, сондықтан да адам
психикасының тұңғиығында беймәлім күйде жатқан білімді сананың бетіне
суырып алу керек.
Ал оны кім және қалай суыруға болады? Өз басындағы білімді үйренушінің
өзі суырып алуы керек, ал ұстаз осындай суырып алуға жағдай жасап,
шәкіртіне жәрдем беруі керек, мәселен еске түсіруді жеңілдететін,
ынталандыратын сұрақтар қою арқылы.
Сондықтан да болар ғұлама философ Сократ өз шәкірттерін ешқашан да
үйретпеген, оның орнына оларға тек сұрақтар ғана қойып отырған (атақты
маевтика тәсілі). Оның сұрақтарына жауап бере отырып, шәкірттері өз
бойларында әу бастан қалыптасқан, бірақ ұмыт болып қалған білімді есіне
түсіріп, бастарынан суырып алғандай болған. Бірде тіпті Сократ сұрақ қою
арқылы қол өнер шеберінің сауатсыз, хат танымайтын 12-13 жасар көмекшісінің
өздігімен Фалестің теоремасын (теңбүйірлі үшбұрыштың табанының бұрыштары
бірдей болады) құрастыруына себепкер болған дейді аңыз...
Сөйтіп көне гректер үшін білім беру ұғымы еске түсірумен тең
болған. Кейінірек жаңа дәуірде Декарт пен Лейбниц те танымның осы теориясын
ұстанған болатын. Бүгінгі күні де көптеген философтар бұл ұғымның өміршеңді
екендігін мойындайды (В.Губин).
Шындығында да біз бір нәрсені ұғынғанда, білгенде, оны есімізге
түсіргендей боламыз. Мен мұны бұрыннан білген сияқтымын ғой! деген
ойлардың, де жа вю сезімінің (мен мұны бұрын көрген сияқтымын) таным
процесінде жиі орын алатындығы да сол себепті болар.
Ежелгі гректердің бұл мифіне басқа да негіз беруге тұрарлық. Қасиетті
Құран-и-Кәрімде айтылғандай, Алла-Тағала топырақтан жаралған Адам-Атаны
оттан жаралған періштелерден жоғары қою және бар періштелерді оған бас
идіреді. Ол үшін Жаббар Иеміз Адам-Атаны барлық жаратылғанның аттарына
(атауларына), яғни бар білімге үйретеді. Осы білім арқылы Адам-Атаның
мәртебесі өзінен анағұрлым ертерек жаратылған періштелерден бірқыдыру биік
болған.
Адам-Атаның жұмақта үйренген білімі адам баласының бәрінде де бар,
алайда біз оларды ұмытып қалғанбыз. Бізге енді білімді ұмтылу мен
талаптану, ерінбей іздену арқылы еске түсіру қажет.
Ал орыстың образование деген сөзінің қалыптасу, ұйымдастыру деген
мағыналары да бар. Бұл ұғым білім беру жүйесінің мазмұнын және оның аяққы
нәтижесін тұлғаның қалыптасуын ұйымдастыру деп көрсетеді. Мүнда да білім
игеру екі жақты процесс ретінде көрсетіліп, үйренушінің белсенділігі
меңзелетін секілді. Орыстың обучение деген сөзі де осындай мағынада: оны
мен үйренеміноқимын деп те, ол үйретедіоқытады деп те түсінуге
болады. Қазақ тілінде оқыту сөзі басқа біреудің ықпалын көрсетеді: ол
оқытады (мен оқимын емес).
Мүмкін біздің білім беру деген атауды білім алу (немесе білім
игеру, оқу, үйрену) деген терминмен алмастыруымыз керек болар?
Мұнымен қатар, үйрену мен үйрету, оқу мен оқыту ұғымдары ылғи да
қатар қолданыста болуы шарт шығар? Бұл сұрақтарға білім процесінің әр
қатысушысы өздігімен жауап берер деген ойдамыз. Ал өзіміз болсақ, білім
игерудің екі жақты процесс екендігін меңзеп, бұл кітапта оқуоқыту және
үйренуүйрету терминдерін қолданамыз.
1.2 Оқудыңоқытудың негізгі мәселелері
Қалай десек те білім саласындағы негізгі мәселелер келесідей болады:
1. Мазмұн (Не нәрсеге үйренуүйрету керек?).
2. Әдістеме (Қалай үйренуүйрету керек?).
3. Нәтиже (Не үшін үйренуүйрету керек? Үйренудіңүйретудің нәтижесі
қандай болуы керек?).
Әрбір педагогикалық жүйе мен әр ұстаз осы сұрақтарға өз философиясы
ауқымында жауап беруге ұмтылады. С.Мирсейітова бұл туралы келесідей жазады:
Біздің қоғамға қандай білім қажет? Басқа сөзбен айтқанда:
1. Не нәрсеге үйрету керек: фундаменталдық білімге ме, әлде осы білімді
іздену дағдыларына ма?
2. Оқыту деген не: әрқашан және әр мәселе бойынша нұсқап отыру ма,
әлде оқытудың маңызды кезеңін анықтап, қалған уақытта іздену мен өзін-өзі
дамытуға мүмкіншілік беру ме? Оқытудың негізін не құрайды: даму ма, әлде
қалыптастыру ма?
3. Оқытудың мақсаты қандай? Оқытудың басты назарын неге аудару керек:
процеске ме, әлде нәтижеге ме? Басқаша айтсақ: басты мәселе даму ма, әлде
форма ма? (С.Мирсеитова, 2008, 5).
Дәстүрлі (репродуктивтік) оқыту бұл мәселелерді келесідей шешеді:
үйренушілерге ақпарат және дайын қағидаларды, яғни фундаменталдық білім
(Не?) беру (Қалай?) арқылы оларды болашақта маман (Не үшін?) болып
қалыптастыру (нәтиже). Дәстүрлі оқыту көбіне-көп білімді формалды тұрғыдан
қабылдайды: шәкірттерге сабақ беретін пән бойынша оқу бағдарламасында және
оқулықта келтірілген ақпарат пен мәліметтерді үйретеді, яғни оқытудың
негізін бағдарлама мен оқулықтардың мазмұны құрайды.
Жоғарыда келтірілген білім игеру процесінің негізгі сұрақтарына
интербелсенді оқуоқытудың философиясы тұрғысынан жауап беріп көрейік.
Әрине, бұл жерде сұрақтардың барлығынан да толық және жан-жақты жауап
береміз дегеннен аулақпыз, бірақ Не? және Не үшін? сұрақтарын аз да
болса қарастырып өткеніміз орынды болар. Ал Қалай? деген сұраққа осы
кітаптың мазмұны жауап берер деген ойдамыз.
1.3 Білім түсінігінің негізгі проблемалары мен стереотиптері
Білім - ақпарат емес
Білім деген не? Дәстүрлі (репродуктивтік) оқыту оны бірінші кезекте
ақпаратпен байланыстырады. Бұл түсінік білім игеру процесінің басты
проблемаларының біріне айналып кеткен, өйткені ол үйренуүйретудің мазмұнын
тек ақпарат берумен (ұстаз тарапынан) және алумен (шәкірт тарапынан)
шектейді. Ондай жағдайда білімді деп тек көп білетін, яғни жадында,
есінде көп мағлұмат сақтайтын адамды атауымыз керек шығар? Ал ондай
ақпараттың қажеті қанша, ол адам өмірін түрлендіретін, жақсартатын нәтижеге
алып келе ме?
Алайда білім═ақпарат ұстанымы бұл сұрақтарды жауапсыз қалдырады,
өйткені мұнда қандай да болмасын сала мен бағыт бойынша Сіз білесіз бе?,
Әлем таңғажайыптары немесе Әлемде талай қызық бар сынды айдарларға
сәйкес мәлімет келтіретін, қандай да тақырып тұрғысынан дерек беретін адам
(жадында көп мөлшерде ақпарат жинақтаған) білімді саналады. Ондай
білімпаздар айналадағы елді таңдай қаққызып, тамсандырады да: Мынаның
білмейтіні жердің астында екен ғой! деп.
Осы түсінік дәстүрлі оқытуда басты назарды есте сақтауға аударады.
Әдетте ұстаздар шәкірттерден не нәрсені талап етеді, не тілейді? Көбіне көп
мұғалім оқушыдан кешегі сабақта өзінің айтып бергенін немесе оқулықта
жазылғанды бұлжытпай қайталап беруді сұрамай ма? Егерде оқушы осы
тапсырмаларды мүлтіксіз орындаса (қайтадан репродукция!), оны білімді деп
есептеп, оған жоғары бағаларды қоятындығымыз рас қой?
Тіпті алысқа бармай-ақ қояйық, мектеп түлектері тапсыратын Ұлттық
біріңғай тестілеу сұрақтарының дені (мәселен, қазақ тілі мен әдебиеті,
тарих, география, биология пәндері бойынша) оқушының жады мен есте сақтау
қабілетін ғана тексеретін сияқты. Теледидарда кең орын алған білімпаздардың
түрлі жарыстары, додалары мен конкурстарының тапсырмалары да осындай
деңгейде. Сонда білім дегеніңіз есте сақталатын ақпарат көлемі ме?
Онда мынандай жәйтті сараптайық. Білімнің жылдан жылға дамып, өсіп
отыратындығы дау туғызбайтын аксиома. Мәселен, бүткіл адамзаттың бар
білетіні 1800-1900 жылдар аралығында (яғни, жүз жылда) екі есе өскен деген
есеп келтіреді ғалымдар. Ал білімнің келесі екі есе өсуі енді елу жылда
(1901-1950 жылдар аралығында) орын алыпты. Осыдан кейінгі еселену жиырма
жылда (1951-1970 жылдарда), содан соң он бес жылда (1971-1985) болған екен.
Ал қазіргі кезде білім әрбір төрт жыл сайын екі есеге ұлғайып отыр дейді
ғалымдар. Бұл дегеніңіз жоғары оқу орнына түскен студенттің төрт жыл оқу
барысында білімін арттырудың орнына бұрынғыдан екі есе аз біліп шығуы
университеттен. Өйткені адамзаттың бар білетіні осы уақыт аралығында екі
есе өсіп кетпей ме?! Парадокс: төрт жыл ішінде білімді болып шығам деген
студенттер керісінше бұрынғысынан екі есе кем білетін болады!..
Білім тура осы қарқында үдей беретін болса, аз уақыттан кейін
адамзаттың бар білетіні әрбір 76 күнде (екі жарым айда!) екі есе өсіп
отыратын көрінеді ғалымдардың пайымдауынша. Мінекей адамзат білімі қандай
үдемелі қарқында дамып отыр!
Ақпараттың осылайша көз ілеспес жылдамдықпен дамуымен бірге адам
миының есте сақтау мүмкіндігінің шектеулі екендігін ұмытпау керек. Тағы да
ғалымдар дерегіне жүгінейік: адам жадында орташа есеппен 300 миллион
кітапқа сиятын көлемдегі ақпаратты ғана сақтай алады екен. Көз алдыңызға
елестетіп көріңізші осыншама кітапты: егер әрбір кітаптың қалыңдығы орташа
есеппен үш сантиметр деп есептесек, мұншама кітапты бір-біріне тақастырып
қойса, ұзындығы тоғыз мың шақырымға созылатын сөре болар еді. Ұлттық
кітапханада осындай мөлшерде кітап жинау үшін қаншама сөре керек болар
екен? Адамның миы не деген көлемді еді!
Алайда бұл көлемнің орасан көп бөлігін өмірде қажетті білік пен
дағдылар (мәселен, сөйлеу, жүру, оқу, жазу, ойлау, тамақтану, т.б.) және
күнделікті ағымдағы ақпарат (мысалы, алдыңғы күндердегі іс-әрекеттеріміз:
не жасадық, не сөйледік, не естідік деген сияқты) құрайды.
Бұған қоса мидің есте сақтау мүмкіндігі еш өзгеріссіз 300 миллион кітап
ауқымында қалады: оны кеңейтуге тіпті де болмайды. Қандай да бір жаңа
ақпарат ескіріп қалған немесе қажетсіз деп табылған мәліметті санамыздан
ығыстырып бейсанаға шығарып тастайды екен. Сондықтан да біз өткен шақ
(кеше, оның алдында, өткен аптада, айда, жылда) мәселелерінің егжей-
тегжейлерін ұмытады екенбіз.
Көне заман философтарының бірі Адамның табиғи қасиеті есте сақтау емес
- ұмыту деген екен. Шынымен-ақ, біз тіпті де есімізде көп нәрсе ұстай
алмаймыз-ау. Әсіресе мәлімет пен мағлұматтарды. Сенбесеңіз, мектепте
оқыған, бір кезде жаттап алғандарымыз қазір қайда кетті?
Япырмау, мектепте Алпамыс батырды түгелімен жатқа білуші едім, қазір
сол жырдың тек бас жағы ғана есімде қалыпты ғой! деп қынжылып еді менің
бір сыныптас жолдасым. Тура осы сияқты математика мен физикадан, химия мен
биологиядан, әдебиет пен тарихтан, қазақ, орыс, ағылшын тілдері
грамматикасынан талай мәліметтерден хабардар едік қой! Қайда кеткен сол
білімнің барлығы?! Солардың барлығы кәдемізге жарамай қалып, ұмыт қалды
ғой! Онда неліктен оларды кезінде оқыдық, үйрендік, жаттадық, ұмытатын
болсақ?
Аға буынға жататындар кейде кейіс білдіреді емес пе (бұл жерде мен
сонау 20-50-жылдар аралығында мектепте оқығандарды меңзеп отырмын): Біз
бала кезімізде бір естігенімді қағып алып, жаттап алушы едік, осы күнгі
балалардың бәрі де ақпа құлақ! деп. Алайда олардың кезінде ақпарат көздері
шамалы болып (бірінші мезетте мұғалімнің білімі мен кітаптар), оның мөлшері
де бүгінгідей көп болған жоқ еді ғой!.. Егерде, мәселен, ХІХ ғасырдың орта
шенінде бүткіл физиканы бір адамның толығымен білуі ықтимал нәрсе болса,
бүгінде бұл ғылымның бір саласының ішіндегі көп бағыттың бір тармағын ғана
терең (жалпылама емес!) игеру мүмкін.
Қазіргі заман - ақпарат заманы, ол жан-жақтан әртүрлі формада (кітап,
газет -журнал , теледидар, радио, қарым-қатынас, Интернет, жарнама, т.б.)
орасан зор көлемде ағыл-тегіл келіп түсуде. Алайда адам өзінің шектеулі
миымен барлық ақпаратты есте сақтап, игере алмайды, оған уақыты, тіпті
өмірі жетпейді. Мәселен миллионға дейін санаудың өзі ғана 278 сағаттай
уақытты керек етеді, ал бұл дегеніңіз 11 жарым күн!.. Осы сияқты миллиардқа
дейін үздіксіз санау үшін отыз екі жылдай қажет (егерде секундына бір сан
айтып отырсақ). Ал бүгінгі күнгі ақпараттың мөлшері қаншама миллиондар мен
миллиардтардан құралады десеңізші!..
Елімізге танымал педагог-ғалым Немеребай Нұрахметов бірде былай деп
еді: Мен химия ғылымдарының докторымын, профессормын, академикпін. Маған
бұл ғылыми лауазымдар өзімді аз да болса білімді адам деп санауға құқық
береді. Ал менің білетінім қаншама? Химия ғылымында бес миллионнан астам
атау мен құбылыстар бар, ал мен солардың ары кетсе екі мыңын ғана білетін
шығармын.
Сонымен, білім ═ ақпарат формуласы бүгінгі күні ескірген, білім
ақпарат емес деп ұйғаруға әбден болады.
Бәрін білу мүмкін емес, оған өміріміз де жетпейді және оның қажеті де
жоқ, өйткені ақпарат әрбір он жылда 90 % -ке ескіріп отырады: қандай да бір
ақпаратты игеріп алсақ, бірер жылдан кейін оның қажеттілігі болмай да қалуы
мүмкін. Бұған қоса болашақтағы (бес-он жылдан кейінгі) кәсіптердің төрттен
бірі (яғни, 25 %) бүгінгі күні өмірде жоқ деп есептейді ғалымдар. Олар тек
уақыт өте ғана пайда болады. Олар қазір жоқ болса, оларға қалай үйренуге
болады: жоқ нәрсеге үйрену мүмкін бе?
Білім игеру процесі - қайталау емес, ал сабақ - тексеру емес
Дәстүрлі оқытуда ұстаз шәкірттерінен өткен сабақта немесе оқулықта
айтылған (берілген) білімді қайталап беруін талап ететіндігі туралы айттық.
Алайда бүгінгі күні де сабақтардың дені осы әрекет (қайталау) тұрғысында
өтетіндігін қынжылсақ та мойындауымыз керек сияқты: педагогика саласында
еңбектенетін ғалымдардың айтуы бойынша, орташа есеппен әр сабақтың 80%
бөлігі есте сақтауға (репродукцияға) бағытталған әрекеттерден құралады
екен.
Мәселен, Ресей орта мектеп оқушыларынан он бір жыл бойы келесі
мәліметтерді жаттап алу талап етіледі екен: биологиядан -929 түсінік, 347
анықтама және 612 факт; физикадан - 39 физикалық құбылыстар мен 31
қасиеттер, 97 физикалық шамалар мен олардың өлшем бірліктерін, 54 физикалық
аспаптар, 27 заң, есептердің 76 түрін, өлшеу бірліктерінің 24 қатынасын,
физикалық құбылыстарды қолданудың 43 жолын; химиядан - 190 анықтама мен
ұғымдар, 17 заттың физикалық қасиеттерін, 73 заттың химиялық қасиеттерін,
34 заттың қолдануын, қасиеттер өзгеруінің 10 заңдылығын, есептерді шығаруда
қажет 24 формула, есептердің 26 түрін, заттардың 40 түрін, химиялық
жабдықтардың 26 аспабын, 25 таңбаны; математикадан - 270 ұғым,
137 анықтама, 154 ереже, формула, диаграмма, аксиома, таңба, 82
математикалық есеп түрлері, 89 теорема мен 45 олардың дәлелдеуі, 8544
есептің шешімі (Время газет і, 13 шілде, 2006 жыл).
Барлығы: 12056 жадуал, орта есеппен жылына 1096 .
Бұл тек қана төрт жаратылыстану пәндері бойынша ғана!
Ал бұған егерде тарих (әсіресе толып жатқан есімдер, оқиғалар мен
даталар), география (жер-су атаулары, т.б.), тілдер (жаңа сөздер, емлелер),
әдебиет (авторлар, шығармалар мен олардың кейіпкерлері), астрономия (аспан
денелерінің атаулары), т.б. пәндер бойынша жатталатын, яки есте сақтауды
қажет ететін мәліметтерді қосатын болсақ, мектеп оқушысының көрген күні
оңай деуге кімнің батылы жете қояр екен?!
Сабақта мұғалім (оқытушы) оқушылардан (студенттерден) көбіне-көп
қайтала, жатта, есіңе түсір, көшір, келтір, анықтаманы айтып
бер сияқты репродукцияға негізделген тапсырмаларды орындауды талап етеді.
Және де ұстаз ұғымында бұл қайталау неғұрлым түпнұсқаға (оқулық, мұғалім
сөзі, лекция, көркем шығарма, т.б.) жақын, оған дәлме-дәл, сол қалпында
болса, соғұрлым жақсы деген түсінік қалыптасқан. Санамызда берік орын алған
озат оқушы деген ұғым берілген тапсырманы мүлтіксіз орындайтын, тіпті оны
жаттап алатын шәкіртпен байланысты емес пе?
Бұл жерде ерекше қынжылтатыны: шәкірттеріміздің де осындай әрекеттерге
үйреншікті болып, білім алуды қайталау деп түсінуі. Олар да осы әрекеттерге
бейімделе береді, сабаққа дайындалғанда көбінесе жаттауға ден қояды. Ал бұл
әрекеттер таным мен ойлаудың ең төменгі деңгейіне жатады (Блум таксономиясы
бойынша).
Жаттау және қайталауға негізделген мұндай тапсырмалар мен әрекеттерді
әзілдеп те, мысқылдап та ксерокстың жұмысы деп атауға тұрарлық. Ал ол
дегеніңіз, тағы да қайталауға рұқсат етіңіздер, тек репродуктивтік әрекет,
яғни еш ізденісі мен шығармашылығы жоқ амал, қандай да болмасын мәліметті
қайталау ғана.
Сөз үйретпейді, әрекет үйретеді
Дәстүрлі оқытуда ұстаз өзіне мәлім ақиқатты жария қылып, шәкірттерінен
өзінің айтқанына ғана иланып, соларды қайталап беруді талап етеді. Мұндай
ұстаздың пікірі де біржақты болады: ол басқа көзқарастарды тіпті де
қарастырмайды, оның қолданатын әдістері мен тәсілдері жұпыны: өз
ұстанымдарын шәкірттеріне сөз арқылы жеткізе білетіндігіне кәміл сенеді,
Мен айтып берсем – оқушы түсінеді деген қарапайым дидактикалық қағиданы
ұстанады.
Алайда мұндай түсінік бүгінгі күні тіпті де ескіріп кеткен. Баяғы
патриархалдық заманда емес пе сөздің маңызды да, қасиетті құрал болғаны? Ол
кездерде сөзге иланған, сенген, сөзді силаған, сөзге тоқтаған. Ғалымдар
тіпті қасиетті кітаптардың алғашында жазылмай, тек ауызша түрде халыққа
таратылғанын (мәселен, Таурат мың жыл бойы - біздің дәуірімізге дейінгі Х-
ғасырдан І-ғасырға дейін қағаз бетіне түсірілген деп есептелінеді) жазудың
қасиеті жоқ, ал сөздің құдіреті (сакралдығы) бар деген сеніммен
байланыстырады.
Алысқа бармай-ақ қояйық, қазақ қоғамында да сөз құдіретті деп
қабылданған емес пе еді?!. Бір ауыз сөз жауларды бітімге келтірген (Қаз
дауысты Қазыбектің жоңғар ханына айтқан сөзі), ел ішінде бірлік орнатқан
(Бұқар жыраудың керейлерді тоқтатқаны), ел жақсыларын пендешілік
әрекеттерден тоқтатқан (бала Сырымның екі рудың көсеміне Ет сасыса тұз
себем, тұз сасыса не себем? деген дуалы сөздері). Айтқан сөз – атылған
оқ деген қағиданы ұстанған аталарымыз.
Ал қазіргі күні сөз өзінің бұрынғы қадірін жоғалтқан, бүгінгі қоғам -
сөзден әбден жалыққан, айтылған сөздің жауапкершілігін сезінбейтін қауым.
Бүгінде сөз – арзан. Сол себепті да сөйлей саламыз, уәдешілміз, айтқан
сөздерімізге еш жауап бермейміз, оқытуда да сөзді үйретудің негізгі
құралына айналдырғанбыз. Алайда сөздің нәтижелігі шамалы: Маған айтып
берсең – ұмытып қаламын (Конфуций). Шәкірттеріміз де сөзге онша да илана
қоймайды. Көп жағдайда сөзіміз айтылған жерде қалып қояды, немесе
оқушылардың бір құлағына кіріп, екінші құлағынан шығып кетеді.
Бүгінде педагогикада тек сөз арқылы ғана үйрену мүмкін еместігі
дәлелденіп отыр. Керісінше, білімді әрекет арқылы ғана игеруге болады. Адам
тек өз қолымен жасағанды жадында сақтап, осы әрекеттерінің негізінде
туындаған білік пен дағдыларын күнделікті өмірде қолдана алады: Менің
өзіме жасатсаң – үйренемін! (Конфуций). Сондықтан да әр сабақта
үйренушілер бұрынғыдай тек тыңдап және көшіріп қана қоймай, белсенді
әрекеттер атқаруы керек: ойлау, оқу, сөйлеу, талқылау, жазу, пікрілесу,
пікір таластыру.
Лирикалық шегініс
Үйренушілердің өз біліміне деген жауапкершілігі
(эссе)
- Мұғалім не үшін тозаққа барады?
- Өзі білгенді сұрай бергені үшін! –
деген қазақы әзілде терең мағына жатыр. Шынымен-ақ неліктен мұғалім
оқушыдан көбіне-көп өзіне мәлім нәрселерді сұрайды – олардың бәрі де өзіне
белгілі ғой?! Мүмкін ол өзінің білмейтінін сұрауы керек болар? Әрине, бәз
біреулердің Мұғалімнің білмейтіні бар болса, ол несіне ұстаз болып жүр!
деп ойлауы да ықтимал. Пән бойынша мағлұмат тұрғысынан алатын болсақ, дәп
осылай: мұғалім көп нәрсеге қанық. Алайда оның білмейтіні де шексіз дүние.
Мұғалім нені білмейді? Ол шәкірттің ішкі жан-дүниесінің болмысы мен ахуалын
білмейді, оқушының қандай ойы, пікірі, дүниетанымы, көзқарасы, түсінігі,
пайымдауы, уәждері, дәлелдері бар екендігін білмейді.
Сол себепті де ұстаз шәкірттерінен білмейтінін сұрап, олардан тілейтіні
- тақырып (мәселе, проблема, ақпарат, мәлімет) бойынша өзінің ойларын,
түсінігін, толғаныстарын, сезімдерін, тұжырымдауын, талдауларын
келтірулері.
Алайда үйренушілер мұндай жұмысқа дайын емес, олар тіпті оны мойындайды
да: Біз оданша өткен тақырыпты қайталап берейікші? деп. Неліктен
шәкірттер белсенді әрекеттерге ден қойып, өзіндік түсінікті қалыптастырып,
оны өзгелерге жеткізуден қашқақтайды?
Менің ойымша, мұның басты себебі - ырықсыздық, енжарлық. Жалпы алғанда,
адам баласы үшін біреудің айтқанымен жүру оңай өмір салтына айналған. Бұл
қанға сіңген әдет: біз жетекке әбден көндігіп кеткеміз. Өз ықтиярымыз,
қалауымыз, таңдауымыз жоқ, ырықсыз бір беделдінің (ата-ана, мұғалім,
оқытушы, бастық, әйеліміз немесе күйеуіміз, жасы үлкендер, т.б.) айтқанына
иланып, мойынсұнып, оның артынан еріп, оған өзімізге қатысты мәселелер
бойынша барлық шешім қабылдау өкілеттілігін беріп, жетекке көніп жүре
береміз.
Ыңғайлы позиция емес пе бұл: ойлаудың да, толғанудың да қажеті жоқ, -
біз үшін басқа біреудің басы ауырады, басқа біреу өміріміздің маңызды
проблемаларын шешеді. Біреуге тәуелді, бағынышты болғанды қалау, біреудің
ырқына бой алдыру - адамның басты келеңсіз қасиеттері деп есептеуге
тұрарлық.
Сенбесеңіздер, бұрнағы жылдарға көз жүгіртейікші: өмірдің елеулі
кезеңдерінде (жоғары оқуға түсерде, жұмысқа тұрарда, тұрмыс құрып той
жасағанда, балаларыңыздың есімін таңдағанда, т.с.с.) өзіміз таңдау жасап,
шешім қабылдап па едік?
Мен жыл басында 1- курс студенттерінен Осы мамандақ пен біздің жоғарғы
оқу орнын қалай таңдап алдыңыз? деп сұрағанда, олардың көпшілігінің өзі
емес, басқалардың сілтеуімен бізге келгендігі белгілі болды. Тіпті
жастардың арасында Мектеп бітірген соң мен ПҚЖ-ға оқуға түсемін деген
әзіл де бар. ПҚЖ дегеніңіз Папам Қайда Жібереді екен. Джуниор Эчивмент
Казахстан қоғамдық қорының деректері бойынша жоғарғы сынып оқушыларының
30% ғана болашақ мамандығын саналы түрде таңдап, қалған бөлігі біреудің
сілтегенімен жүре береді екен (Московский комсомолец Казахстан газет і,
2-8 ақпан, 2006).
Бұған қоса біз бар әрекеттерімізді сол беделдің бағалауымен өлшейміз,
соған жалтақтаймыз. Оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болады біз
үшін. Алысқа бармай, мектептегі сабақты көз алдымызға елестетейік. Оқушы
жауап бергенде немесе қандай да бір әрекет жасағанда жүзін мұғалімге
бағыттайды, айтайын дегенін соған қаратып сөйлейді, мұғалімге бағыштайды,
ұстаздан мақтау, мадақ, қолдау күтеді, жауабымды дұрыс-бұрыс деп осы кісі
бағаласа екен деп тұрады. Қайтадан тәуелділік, тағы да бағыныштылық. Бұл
ұстаным өмір бақилыққа айналып кетпей ме?
Осы біз неліктен балалық шаққа оралғымыз келіп тұрады? Әрине, ол кезде
біздің жан дүниеміз бүгінгіден әлдеқайда таза, кіршіксіз болғандығын
мойындаймыз, сол пәктікті аңсаймыз, соған ұмтыламыз. Егерде өткенге қайтар
жол болса, жалаңаяқ болса да жаяу тартып кетпес пе едік сонау көз жауын
алған, мұнар шалған бала күндерге?!.
Сонымен бірге балалық шақты сағынудың басқа да түсіндірмесін келтіріп
кетейін. Өмірінің тек сол кезінде ғана адам өзін толық қамқорлықта
болғандығын сезінеді, ол не ішем, не жеймін, ертеңгі күнім қандай болар деп
ойланбайды, қаннен-қаперсіз ойнап-күліп жүре береді, өйткені оны барлық
қажеттіліктермен қамтамасыз етіп, қызғыштай қоритын анасы бар. Біз осындай
жайбарақат уақытты аңсаймыз, өйткені онда ойланып-толғанбай бақытты күй
кештік, мұқтаждарымызды еш әрекетсіз-ақ қанағаттандырушы едік қой, барлық
нәрсе дайын күйінде қолымызға түсуші еді ғой!.. Ана махаббаты біздің
қорғаушымыз бен таянышымыз, арқа сүйеріміз бен жанашырымыз іспеттес.
Алайда біз мұнда да барлық мұң-мұқтаждарымыздың шешімін басқаға (бұл
жерде анамызға) ысырып қоятын кезді сағынып жүрген жоқпыз ба? Әрине ана
махаббаты қасиетті, бірақ оның әсірелігі, астамшылдығы, көп мөлшерден асуы
адамды баяғы масылдыққа әкелмей ме: Мен не үшін ұмтыламын, не үшін өзімді
қинаймын, егерде анам менің барлық сұраныстарымды қанағаттандырып отырса?
деген жаңсақ дүниетанымдық көзқарастың да пайда болуы әбден ықтимал
анасының баласында. Ал мұндай масылдықтың өмір қағидасына айналып, әрқашан
өз проблемаларымызды біреуге ығыстыра салуға дайын болуымызға да әкелуі
әбден мүмкін. Айналамызға көз жүгіртейікші: қырыққа жетсе де әлі анасының
зейнетақысына қол жайып отырғандар немесе тіпті шешесінің мойнына отырып
алып, аяқтарын төмен салбыратқандар кездесетін шығар?..
Неліктен біз өз өміріміздегі, өзімізге ғана тиеселі проблемаларды
шешуді басқа біреуге жүктейміз? Сонда біз кім үшін өмір сүреміз? Өзіміз
үшін емес пе? Америкалық ақын Уолт Уитмен Мен де, басқа адам да Сіз үшін
бұл жолды жүріп өте алмайды, Сіз оны өзіңіз жүріп өтуіңіз керек деп
айтқандай, бұл өмір менікі, сондықтан да мен оны өзім сүріп, өзім бұл
дүниеден өтуім керек – мен үшін ешкім де өмір сүріп, ешкім де өлмейді. Сол
себепті біз басқалардың өміріне еш ұқсамайтын өзіндік өмір сүріп, өлімге
дайын болуымыз қажет дейді адамзат ұстаздары. Сүйікті Пайғамбарымыздың
(Салаллаһу ғалейһи уа с-саламу) хадистерінен: Ажал жетпей тұрып өлуге
дайындал, О, Алла Тағала! Маған кіршіксіз адал өмір, ақ өлім жіберуіңді,
Өзіңе қайғы-қасіретсіз оралтуыңды тілеймін!
Мен осы сөздеріммен не нәрсе меңзеп тұр деп ойлайтын болсаңыздар, ол
идея келесідей: әр адамның өз өмірі мен өліміне деген жауапкершілігі сияқты
мүмкін білім берудің ең басты проблемасы - өз біліміңе деген жауапкершілік
болар.
Мектепте де, жоғары оқу орындарында да көп жағдайда шәкірттердің
масылдық көзқарас қағидаларын ұстанғанын байқауға болады. Олардың басты
қағидасы Мені үйретсін, маған білім берсін болады. Оқушы білім алу
барысында, Мұғалім мені оқытып, үйретсін, өйткені ол сол жұмысы үшін
мемлекеттен ақша алады деген ойда болса, студент те сол сияқты немесе сәл
басқашалау (Мен оқудың ақшасын өз қалтамнан төлеймін, сондықтан да маған
осы ақшаға тиеселі білім берсін) ниетті ұстанады. Олар өзін іші қуыс ыдыс
сияқты түсінеді: Ұстаздар сол ыдыстың ішіне неғұрлым көбірек білім салса,
соғұрлым дұрыс болады, ал білім менің тарапымнан еш талап пен ықтиярлық
болмаса да автоматты түрде игеріледі, - деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz