Қазақ тіліндегі бақыт концептісінің танымдық көрінісі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Кәрімова Зере Нұртайкызы

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісінің лингвомәдени ерекшеліктері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы: 5В021000 - Шетел филологиясы

Қарағанды 2021
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Қорғауға жіберілді
Шетел филологиясы кафедра меңгерушісі

__________________Есказинова Ж.А.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

тақырыбы: Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісінің лингвомәдени ерекшеліктері

мамандығы: 5В021000 - Шетел филологиясы

Орындаған: Кәрімова З.Н.

Ғылыми жетекші,
PhD доктор, доцент Есказинова Ж.А.

Қарағанды 2021
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Факультет: Шетел тілдер факультеті
Мамандық: 5В021000-Шетел филологиясы
Кафедра: Шетел филологиясы

Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
__________________
___ ________ 20__ж.

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Кәрімова Зере
(аты-жөні)
5В021000-Шетел филологиясы - КАФ-42, күндізгі
(курсы, тобы, мамандығы, оқу түрі)
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы:
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі Бақыт концепті
университет бойынша 06 қараша 2020 ж. №1571 бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___ ______ 2021 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер). Теориялық әдебиеттер мен ғылыми мақалаларға шолу жасау. Фразеологиялық сөздіктерді оқып, талдау және т.б.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі: Концепт терминін зерттеу және талдау. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісінің философиялық, психологиялық, физиологиялық және тіл білімдік еңбектерде зерттелуіне ғылыми-теориялық шолу жасап, тұжырымдау, лингвистикалық көрінісін лексикалық және мәдени түрде талдау.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): кестелер.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі: Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. Монография. - М. Гнозис. 2004. 236стр. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы Ғылыми монография. - А., Ан Арыс, 2007. - 312 бет. Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты Известия РАН. Серия лит-ры и языка - 2001. - T. 60, №6. - C.47-58. Қазақстан ұлттық энциклопедия. 2 том. Алматы. Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы.1993. - 720 бет. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. ІІ том А-Б. - А., Арыс. 2006. 617-649 б.б. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Құрастырғандар: А.Ысқақов, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев. Алматы., Наука 1966. 240 б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. - А., Қазақ энциклопедиясы. 2011. 14-том. Т-Ұ. - 800 б.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)

Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімдері

Тапсырманы берді
(қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
Кіріспе
Есказинова Ж.А.
Қазан 2020

І тарау
Есказинова Ж.А.
Желтоқсан 2020

ІІ тарау
Есказинова Ж.А
Наурыз 2021

Қорытынды
Есказинова Ж.А
Сәуір 2021

8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі

№
Жұмыстың кезеңдері

Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
6.11.2020

2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
25. 03.2021

3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
25.12.2021

Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2-3 тарау)

25. 02.2021
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
20. 03.2021
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
29. 03.2021-
02. 04.2021
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын-пікірге ұсыну
05. 04.2021-19.04.2021

8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру

20.05.2021

9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
25. 03.2021
МАК кестесіне сәйкес

Тапсырманың берілген күні ___ _________ 20__ ж.

Ғылыми жетекшісі _______ PhD доктор, доцент Есказинова Ж.А.
(қолы) (аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі)
Тапсырманы қабылдады: студент ________ Кәрімова З.Н.
(қолы) (аты-жөні)

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 7
1 Қазақ тіліндегі бақыт концептісінің танымдық көрінісі 11
1.1 Ортағасырлық Түркі пәлсапасында бақыт ұғымының пайымдалуы 11
1.2 Бақыт ұғымының философиялық еңбектерде, лингвистикада зерттелуі 16
1.3 Бақыт концептісінің ақпараттық кеңістігінің ерекшеліктері 23
2 Ағылшын тіліндегі happiness концептісінің когнитивті ерекшелігі, өріс құру сипаты 42
2.1 Happiness концептісінің ақпараттық тіл бірлігінің танымдық қызметі 42
2.2 Happiness ұғымының жүйелік ерекшеліктері 48
2.3 Қазақ, ағылшын тілдеріндегі бақыт және happiness лексемаларының ұқсастығы мен айырмашылықтары 52
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиетер тізімі 62
Қосымша 65

Кіріспе

Зерттеу нысанасы: қазақ және ағылшын тілдеріндегі көп өлшемді, жан-жақты бақыт тұжырымдамасы.
Зерттеу пәні: қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісінің әлеуметтік-мәдени шындық ретіндегі тұжырымдамасы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының идеологиялық көзқарастары мен ұлттық идеясының дамуында рухани құндылықтар белгілі орын алады. Өз кезегінде ұлттың рухани бағыты, негізгі өмірлік ұстанымдары, дүниетанымы осы құндылықтар бойынша қалыптасты және дамыды. Қазіргі кезде нарықтық экономика мен бұқаралық мәдениет жағдайында адам өмірі мен өзін-өзі таныту, өздігінен даму жоғары бағаланады. Қазіргі жас ұрпақ өмірдің жоғары стандарттарына көбірек назар аударады, аштық пен ауру туралы аз ойлайды. Алайда, ғылыми-техникалық төңкеріс, ақпараттық жарылыс және де жаһандану, адам өмірінің қарқынын жеделдетті. Нәтижесінде жағымсыз салдар, дәлірек айтқан кезде, өмірден түңілу, ерік жұмылысының төмендеуі, уайым, агрессивтілік, кінәлілік сезімі адамның өмірде бақытты болуына кедергілер келтіреді. Бүгінгі күні көпшілік үшін бақыт, ақша мен байлыққа айналып, бақыт ұғымы ұсақталып барады. Сонымен, рухани құндылықтардың ұлттық негізін жаңа қоғамдық қатынастардың талаптарына бейімдеу және оны рухани өмірдің өзегіне айналдыру тек философиялық, идеологиялық, әлеуметтік және саяси міндет емес. Мәселе тілдік білім беруде де өзекті (когнитивтік лингвистика, психолингвистика, лингвистикалық және мәдени зерттеулер). Қазіргі жаһандану дәуіріндегі рухани құндылықтардың өзгеруіне байланысты әлеуметтік тұрғыдан өзекті ең маңызды ұғымдардың бірі - Бақыт концептісі. Сондықтан, Бақыт ұғымының лингвомәдени ерекшеліктерін, қазақ және ағылшын тілдерінде жан-жақты зерттеу - бүгінгі тіл білімі ғылымының басты талабы.
Зерттеу мақсаты: қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт ұғымының концептуалдануын талдау, саралау, концептуалдық мазмұнын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Концепт, бақыт ұғымдарына беріліп жүрген ғылыми түсініктемелерге тоқталу, солардың негізінде концептіге өзіндік анықтама жасау.
2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт ұғымының компоненттерін анықтау.
3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісін когнитивтік дискурстағы (мақал- мәтел, тұрақты тіркес, бата-тілек) көрінісін айқындау, талдау.
4. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісін өзара бір-бірімен салыстыра отырып, қорытынды жасау.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында, тақырыпқа қатысты ғылыми-теориялық, философиялық, психологиялық және әдіснамалық әдебиеттерді талдау және жинақтау, когнитивтік және лингвомәдени, лингвопсихологиялық тұрғыдан талдау, баяндау, ассоциативтік қатынаста салыстыру әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық негіздері: қазақ және ағылшын тіл біліміндегі когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негізін нақтылай түсуге, базалық концепт, мағыналық-ақпараттық өріс ұғымдарын айқындауға өз деңгейінде үлес қосады. Сондай-ақ, бақыт концептісіне қатысты зерттеулер мен талдаулар философия, психология, әлеуметтану, физиология ғылымдарымен байланыстыра, салыстыра қарау нәтижелері тоғыспалы ғылым салалары қатынасын анықтауда ғылыми және теориялық тұжырымдар.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Адам өміріндегі негізгі рухани құндылықтардың бірі болып табылатын бақыт ұғымына, ұлттық мәдени тұрғыда берілген халықтардың лингвомәдени ерекшеліктер тұрғысынан жан-жақты концептуалдық талдау жасалынды;
Қазақ тілінде Бақыт ұғымының танымдық сипаты мен қызметін анықтайтын құт, бақ, талай, жерұйық, ғанибет, қуаныш және т.б. базалық концептілер когнитивтік тұрғыда зерттеліп, олардың бақыт ұғымына қатысты өзіндік белгілері анықталды;
Ағылшын тіліндегі happiness концептісінің когнитивті дискурстағы (мақал-мәтел, тұрақты тіркестер, поэзия) көрінісі анықталды;
Бақыт концептісін анықтайтын негізгі ақпараттық тіл бірліктерінің этнолингвистикалық, әлеуметтік, танымдық негіздері ғылыми тұрғыда сараланды;
Екі тілдегі базалық концептісінің ақпараттық-мағыналық өрістеріне тілдік талдау жасалып, қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Бұл дипломдық жұмыста қазақ және ағылшын тілдеріндегі бақыт концептісінің лингвомәдени ерекшеліктері қарастырылады. Бақыт әр адамның, ұлттың даму тарихы мен ұлттық мәдениет жүйесінде қалыптасып, ұлттық ерекшелігіне сай психологиялық реңкке ие болады.
Концепт терминіне назар аударатын болсақ, ол әу баста философия мен логиканың термині болып есептелген.
Концепт ұғымы туралы бірнеше пікір бар: Вильгельм фон Гумбольдт құдайлық ілімді танудың, сол арқылы, соны ұғыну арқылы халықтың рухын, ұлттың мәдени ментальдығын танудың кілті деп анықтама берген. Лингвистикаға концепт терминін орыс ғалымы С.А. Аскольдов-Алексеев енгізген болатын. Ол: Концепт - белгілі бір затты ойлау кезінде оны өзіне ұқсас тектес заттармен, әрекеттермен және ойлау функцияларымен алмастыратын ойлау құрылымы, - деп концептінің танымдық әдіс ретіндегі негізгі қызметі, орынбасушылық қызмет екенін көрсетті. Ғалым бұл анықтамасы арқылы концептінің абстрактылық жалпы сипаттамасын берген.
Концептілер рухани мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементттері ретінде таңбалай отырып, олардың мән-мағынасын қамтиды. Рухани-мәдени сөздердің лексикалық мағыналарын анықтау жаңа үстеме мағынаның ашылуына септігін тигізеді. Бұл өз кезегінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа қырынан бағалауға әкеледі.
Концепт туралы ғалымдар ойы - әртүрлі болып келеді. Орыс тіл білімінде ғалымдар оны термин ретінде қарастырса (В.И. Карасик, С.А. Аскольдов), енді біреулері (Д.С. Лихачев, В.Т. Москвин) ұғыммен теңестіреді. Әсер ету күшін Б.А.Ларин концептіні тілдік тұлғаның танымдық деңгейлерінің басты бөлшегі ретінде танып, ғаламның тілдік моделін беруші ұжымдық сананың қозғалысын анықтаушы бірлік екендігін көрсетеді.
Концепт - бұл кез келген ұғым емес, бұл адамның әлемдік көзқарасы мен әлемнің концептуалды бейнесінің маңызды әрі күрделі элементі.
Дүниенің тілдік бейнесін ұлттық мәдениет контексінде қарастырған қазақ тіл білімінде А. Исламның пікірінше: Концепт дегеніміз - ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік. Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Концептілер бір-бірімен тығыз байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады.
Әр қоғамның даму кезеңдерге сәйкес тіл мен мәдениет иелерінің абстрактілі концептілерді танып түсінуінде өзгерістер болғанымен, негізгі мәдени, дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, жалғасып отырады. Ұғымның пайда болуы да санадағы құбылыс. Ұғым айтылған ой арқылы ғана емес, көзбен көріп, қолмен ұстап, ұқсас қасиеттерін еске түсіріп, қиялмен елестетіп, ойша бейнелеп, формасын жасау арқылы да қалыптасады. Алғашқыда негізгі ұғымдардың пайда болуында көз қызметі ерекше орын алған. Онда ұғым пайда болуының негізінде объект - денотат тұрады. Ол - қозғаушы, сана әрекетін қоздырушы күш. Егер зат (құбылыс) болмаса, оның санадағы сәулесі, яки бейнесі жоқ болады.
Ұғымдық белгілер арқылы мағына жасалады. Табиғат пен әлем бейнесінің адам санасында бейнеленуі ұғымды қалыптастырады. Ұғым арқылы таңбаға мағына беріледі. Мағына ұғымның нақ өзі деуге де болмайды, абстракцияланған, ұқсатылған, ассоциацияға түсірілген бейнесі. Санадағы ой сөзбен тұлғаланғанда, белгілі мағынаға ие болғанда әр түрлі факторлар арқылы қалыптасады. Ондай факторлар:
халықтың дүниетанымы;
уақыт;
танымның дамуы.
Яғни, белгілі уақыт аралығында дүниетанымның жетілуі мен дамуына сәйкес қалыптасатын халықтық дәстүр мен салт-санаға байланысты болатын ұғымның тілдегі таңбалық жүйеге түскен абстрактылы, ассоциативті бейнесі мағына болады деп көрсетілген.
Демек, ұғым - дүниетанымның санадағы бейне суреті. Сонымен, ой мен тіл арасындағы бейне немесе ұғым тудыратын процесс когнитивтік ғылымның негізгі нысаны, тірегі, тұжырымдық құрылымы болып табылады. Оның басты мақсаты ой мен тіл арқылы калыптасатын тұжырым қалыптастыру.
Ұғымдық бейне - ойлау жемісі. Ал дыбыстық бейне - сол ұғымдық бейненің материалдық көшірмесі. Бұл бейнелердің қай-қайсысы да заттың (ленотаттық) өзі емес, оның негізгі образдық бейнесінің суреттері: ұғым-санадағы сәуле арқылы салынған сурет болса, сөз - дыбыс арқылы салынған сурет. Тіл - табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құралы.
Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір құрал ретінде қамтамасыз етілмеген, бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде негізделген және онда сипатталады. Тіл бізге әлемді тануға мүмкіндік береді, мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын көзге көрінерліктей болады. Және де тіл рөлі - адам мен арасындағы аралықтағы үзбе рөлі емес, себебі онда адамның өмір сүруі ғана жүзеге аспайды, тілде әлем өзін-өзі бейнелейді. Осылайша тілде әлем өзін біз үшін бейнелейді және осы тіл аясында біз әлемді тануға ие боламыз.
Концепт - этномәдени санада сақталған, дәуірден-дәуірге беріліп келе жатқан, мағынасы терең, ұлттың шынайы болмысын паш ететін, дүниені тану тәсілі. Концепт - тілдік ұжымның ментальдық ерекшеліктерін жеткізетін, көзге байқала бермейтін күрделі тілдік конструкт. Концепт - күнделікті қарапайым тіршілік-тынысымыздың жемісі.

1 Қазақ тіліндегі бақыт концептісінің танымдық көрінісі

1.1 Ортағасырлық Түркі пәлсапасында бақыт ұғымының пайымдалуы

Бақыт ұғымы адам баласының рухани құндылықтарының бірі болғандықтан рухани мәдениеттегі рөлі ерекше. Ал рухани мәдениеттің қоғамдағы әлеуметтік маңызы зор. Қазақ халқының дүниетанымдық көзқарасы мен ұлттық ой-санасының өркендеуінде рухани құндылықтардың өз орны бар. Өз кезегінде ұлттың рухани бағдары, негізгі өмірлік позициялары, дүниетанымы да осы құндылықтарға байланысты қалыптасып дамыды.
Адам қашанда өмірдің мәнін ұғынуға ұмтылғандықтан және бақытқа жетуге тырысқандықтан аталмыш мәселе - адамзат баласын ерте кезден толғандырып келе жатқан философиялық тақырып. Бұл жерде өмірдің мәні мен бақыт арақатынасының өзара терең байланысы бар. Өйткені өмірдің белгілі бір мәнділігі бақыттың алғышарты болып табылса, екінші жағынан бақытқа деген ұмтылыс өмірдің өзіне белгілі бір мән-мағына береді. Мән-мағынасыз өмір сүру - адам үшін бақытсыздық және керісінше адам өз өмірін терең пайымдай алса ғана, бақыт сезімін сезіне алады. Бақыт ұғымы моральдық сананың тұрақты әрі құбылмалы қондырғысы болып қана қоймай, күнделікті тіршіліктің де бағыт-бағдарын айқындайды. Бақыт - ең алдымен адамзат баласы қанша ұмтылғанымен шешімін таба алмаған, сол себепті де ақырына дейін танылмаған танымдық құбылыс. Бақытты - сол тәрк етіп түндерін, бақыт іздеп азаптанса кімде-кім, деп қазақтың ақиық ақыны Мұқағали Мақатаев айтқандай, өмірдің мәнін іздеп, бақытты табуға ұмтылу философияның негізгі мәселелерінің бірі. Адамзат тарихында, оның өн бойын көктей етіп отырған жалпы-адамзаттық мәңгі құндылықтармен қатар, әр дәуірдің, әр қоғамның өзіне тән құндылықтар жүйесі болғанын да теріске шығаруға болмайды. Өмірдің мәнімен байланыстағы бақыт мәселесі ХХ ғасырда (әсіресе, екі дүниежүзілік соғыс пен концлагерьлерден кейін) болу не болмау деген гамлеттік сұрақ-пен сипатталатындай ерекше драмалық мән мен өзектілікке ие болды. Өмірдің мәнін зерттейтін абсурд философиясының негізін қалаушының бірі, орыстың ойшыл жазушысы Ф.М. Достоевский өз-өзіне қол жұмсаушылықты мәңгілікке деген сенімнің жоғалуынан көреді. Философия мен мәдениет тарихында бақыт туралы қолданбалы этикалық пәнді фелицитология деп атайды. Қазіргі заманғы бақыт туралы ілімдерде негізінен үш бағытты айқындауға болады: бақыт психологиясы, бақыт аксиологиясы және бақыт социологиясы. Психологиялық тұрғыдағы бақыт - жағымды көңіл-күй, өмірден қанағат алу, қуаныш пен шаттыққа және ләззатқа кенелу. Аксиологиялық тұрғыда, бұл - құндылықтар, адам өміріндегі жақсылықтардың өлшемі, адам болмысының мәнімен байланысты барлық ізгі адамгершілікті қасиеттерді игеру. Бақыт социологиясы утилитаризммен (пайда туралы іліммен) тығыз байланысты. Адамды бақытқа жеткізетін құндылықтар тізіміне мыналар кіреді: денсаулық, байлық, билік, абырой, жақсы қарым-қатынас, достық, жұбаныш және т. б.
Әлемдік философия тарихында бай дәстүрі бар бақыт тақырыбының бүгінгі күнде қолданбалы, тұтынушылық сипатта қойылуы мен зерттелуі адамның өмір сүруінің негізі, құраушы болмыстық және құндылықтық өлшемдері терең өзгерістерге ұшырап отырған осы заманның келбетін айқындайды және тән мұқтаждықтарының өтелуі алға шығып, рух, ұмыт қалған руханилықтың дағдарысын да білдіреді. Осындай ықпалдардан қорғану және ұлттың өзін-өзі сақтау тетігін жандандыру мақсатында бақыт метафизикасының байырғы түркілік дәстүрлеріне үңілу қажет. Осыған орай, ұлттық таным-түсінігіміздегі бақыт ұғымын тарихи тұрғыдан зерделеу бүгінгі кезеңге дейінгі бұл түсінікті қалайша пайымдағандығын теориялық негізде анықтап алуымызды қажет етеді. Бұл - бақыт ұғымын тарихи-логикалық негіздермен қамтамасыз ете отырып, оны өмірмәндік практикалық бағытта қолдануымызға септігін тигізеді.
Бақыттың мәнін түсінудің басты мақсаты осы жағдайға жетудің практикалық тәсілдерін игеру болғандықтан да, мұндай эмпирикалық бағдар бақыттың мәнін мәдениет тұрғысынан, оның ішінде дәстүрлі этностық мәдениет пен дүниетаным тұрғысынан зерттеуді қажет етеді. Өйткені дәстүрлі мәдениет пен дүниетаным жеке адамды тәрбиелеудің, әлеуметтендірудің, мәдениеттендірудің және оған ықпал етудің қуатты факторы болып табылады. Дәстүрлі түркі және қазақ, ағылшын дүниетанымындағы бақытты зерттей отырып, халық санасындағы ортағасырлық этникалық құндылықтарды өзектілендіру негізінде бақыт категориясын түсінудің тұжырымдамасын ғана емес, қарапайым адамның рухани әлемінің негіздерін құрайтын дүниетанымның жағымды бағдарын да айқындауға болады.
Адамның тұрмыс жағдайымен тығыз байланыста болған, халық бақытты бақыт құсы деп түсінген. Бақыт құсы қолыма қонып, мені бақытты қылады деп ойлаған, ал енді қонбай кетсе, бақытсыздыққа ұшыраймын деп қорыққан. Бақытты болған адамның көңілі көтеріңкі болып, басына тек жақсы ойлар келеді. Ғылыми зерттеулер нәтижесі бойынша бақытты болудың маңызды екенін көреміз, бақытты адамдар ұзақ өмір сүреді, ауруға бой алдырмаайды, адамдармен жақсы қарым-қатынаста болады. Бақыт адамдардың кез-келген жерде табысқа жету кепілі болып табылады. Шын бақытты адам болу бұл байлық та, мансапта емес, ол туа біткен, адамның ықыласымен, тәрбиесімен қалыптасқан қасиет. Жақсы тұрмыс, мол дәулет, биік лауазым да бақытқа бастайтын жол , бірақ ол шын бақыт емес. Адамды бақытқа жетелейтін байлық пен билік болғанымен, бақытқа бастар жол бола тұрып, үнемі үрей туғызатын күш. Олай болса байлық та, билікте адам басынаан ұшып кетуі мүммкін. Сондықтан, адам өзінің тойымсыз нәпсісін тиып, тәубе деуі керек. Психологиялық тұрғыдан алғанда, бақыт - өмірге қанағаттану деп қабылданады. Адам өзі жақсылыққа ұмтылса, жақсылық та адамға қарай ұмтылады, өз ойы арқылы адам дүниедегі жақсылықтарды ғана қабылдауы керек. Бұл экзистенциалдық жауапкершіліктерден туындаған түркілік адамгершілік ұстанымдарға ислам дінінің де жағымды ықпал еткені сезіліп тұр. Исламның түркі даласына енген алғашқы әрі одан кейінгі кезеңдерінде исламның дүниетанымдық көпқырлылығы, әсіресе, өмірмәндік және адамгершілік мәселелері адамның күнделікті тіршілігінде ғана емес, даланың ұлы дана ойшылдарының философиялық тұжырымдарында да көрініс тапты. Аталған атақты бабамыз, өз заманында ғылымға жан-жақты ойшылдығымен танылған Әбу Насыр әл-Фарабиден өзге, Матуриди өзінің тауил теориясы арқылы Қазақстанға суфизмнің кең таралуына жол ашса, Халлаж Мансұр бүкіл түркілердің осы таным арқылы ислам дінін қабылдауына әсер етті. Түркі халықтары арасында ислами өмірмәндік философияның қалыптасуы мен дамуына түркі сопылығының ұлы өкілі Қожа Ахмет Иасауидің рухани қызметі үлкен әсер етті. Оған дейін Ортағасырлық түркі философиясында бақыт ұғымының пайымдалуы түркі тілінде нақыл-дидактикалық моральдық-этикалық жүйелердің арнасын салған Баласағұн мен Иүгінеки бар. Академик Ә. Нысанбаев пен белгілі дінтанушы әрі философ Досай Кенжетай былай дейді: философиялық және әлеуметтік ойды дамытудағы Иасауидің айрықша дәрежесі мен дүниетанымының ерекшелігі, біздіңше, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымының топырағына құдайлық таным сопылық-исламдық тұжырымдамасын әкелуі дер едік [1, 58 б.]. Қазақстандық ғылым мен философияда сопылықты зерттеу мен иасауитанушылық салаларының қарқынды дамып келе жатқанын атап өту керек. Бұл тақырып бойынша К. Тәжікова (Идейные предпосылки и особенности развития суфизма в средневековом Казахстане), А. Әбуов (Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави), К. Бегалинова (Суфизм как религиозно-философская картина мира и человека), Д. Кенжетай (Қожа Ахмет Иасауи философиясы және оның түркі дүниетанымы тарихындағы орны), Ө. Малдыбек (Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мәселесі), Қ. Қаратышқанова (Қожа Ахмет Иассауидің Диуани хикметіндегі ұғым-түсініктердің философиялық мәні), К. Тышхан (Ислам дініндегі адамның рухани ерік-бостандығы мәселесі) және т. б. арнайы зерттеулерін жариялады. Бұл зерттеулерде сопылық пен көптеген тариқаттардағы негізгі философиялық мәселелер көтерілді, ал олардың басым көпшілігінің экзистенциалды астары бар екені даусыз, өйткені адамға өзін қоршаған ортадан экзистенциалды тәуелсіз болу құштарлығы тән. Ол бір жағынан осы әлеммен тығыз байланыста болса, екінші жағынан оның өзіндік ішкі әлемі бар. Сенім адамды танымайтынды білуге ынталандырады, яғни таным еркіндігін бұл дүние жұмбақтарын емес, тылсым дүниені тануға жұмсайды. Бұл тұрғыдан алғанда сопылықтың рухани ілімі мен практикасы басқалардан әлдеқайда ерекшеленіп тұрады. Сондықтан да болар, оны әдетте, жалпы ғылыми анықтамалық әдебиеттерде діни мистикалық-аскеттік ағымға жатқызады [2, 225 б.; 67, 360 б.]. Батыс философиясында адам үнемі рационализм мен эмпиризм негізінде қаралғандықтан, оның рухани қалыбы мен трансцендентальды қыры назардан тыс қалып жатады, бұл Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы әсіресе, материалистік дүниетанымда сыңар жақты бағаланады. Адамды материя (ет пен сүйектен жаралған) деп қарау, оны өлшеп-пішіп, талдауға ыңғайлы, сонымен қатар объективті нәтижелер беруі де мүмкін. Адам алдымен рухани тұрғыдан танылмайынша оның мәнін толық ашып, түсіну қиын. Бірақ, рух әлемі өлшеп, тартуға, объективтендіруге келмейді. Терең де тұңғиық интуициялық толқындар мұхиты - адам туралы анықтамалар беру, синтездер жасау мүмкіндігі әзірше жоқ. Адам - сырлар әлемі. Сол сияқты хәл ілімі де сырлармен көмкерілген. Шындығында да бұл мәселе рационалдық әдістермен оңай шешіле қоятын түйінге ұқсамайды. Бұл хәлді бастан өткеру керек. Жалпы исламда жүрек, рух, көңіл негізгі ұғымдардың қатарына жатса, бұл мәселелерді сопылардан артық талдаған ешкім жоқ, өйткені бұл дүниетанымның мақсатының өзі де жүректің пәктігі мен көңілдің тазалығына, материалдық ауыртпалықтардан арылып, рухани еркіндікке жету болып табылады. Көңіл руханилық тұрғысынан алғанда ақиқаттың көрінісі болып табылады. Бұл дүние сынақ алаңы болғандықтан, көңіл нәпсінің жетегінде кетпей, өзінің жаратылыстық мақсатына сай, үнемі жетілу, кемелдену үстінде болуы керек. Адамның көңілі - құдайлық есім мен сипаттардың ең ашық және кемел дәрежеде көрініс тапқан айнасы болып табылады. Адамның көңіл әлемі ашылғанда ақиқатты, сырды ұғынып, кемелдікке ұласады. Сол себепті көңілді таза ұстау, көңіл әлемін ашу - сопы-әулиелердің негізгі мақсаты болып табылады. Сондықтан да Иасауидің тікелей адам мен оның көңіл әлеміне қатысты арнайы жазған Көңіл айнасы атты рисаласы бар [3]. Сонымен қатар, Иасауи бабамыздың Диуани Хикмет, және Фақрнама еңбектері - оның хикмет, хәл ілімдерінің айнасы, Иасауи тариқатының этикалық-моральдық және рухани тәжірибелік ерекшелігін көрсететін, оның жалпы дүниетанымының мәнін ашатын негізгі трактаттары. Иасауидің экзистенциалдық хәл ілімінің мәнін ашу үшін алдымен оның дүниетанымындағы хикмет (даналық), ғашықтық, рух, нәпсі, өмір мен өлім, еркіндік пен жауапкершілік, үрей мен қорқыныш туралы түсініктердің орнын анықтап алуымыз қажет. Сопылық дүниетаным бойынша хикмет дегеніміз құдайлық сырлар мен ақиқат туралы таным, бол-мыстардың жаратылыс мақсатының мәнін ашу, олардың арасындағы байланыстарды танудағы құдайлық еріктің сырын ұғу. Яғни, хикмет - көкірек көзі (басират) деп аталатын сырға қанығу (кашиф - иррацоналдық-интуициялық метод) әдісі арқылы қол жеткізетін сопылық таным. Адамдағы көңіл көзі - ғайып (метафизикалық) әлемге тән ерекшеліктерді көру қабілеті. Қожа Ахмет Иасауи бабамыздың хикметі адамдық кемелдікке және рухани еркіндікке жетудің ілімі болып табылады. Адамның адамдыққа жетуі оның нәпсі деген қара қүшті тізгіндеуіне байланысты. Бұл қабілетке адам Алланың жәрдемінің арқасында ие болады.
Философия адамзат руханиятының үлкен бір саласы болуымен қатар, біздің күнделікті өмірлік тәжірибеміздің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Біз мұны мойындасақ та, теріске шығарғанның өзінде де философиялық ой-толғамдар біздің күнделікті өмірімізді толықтырып, адамзат мәдениеті дамуының бүкіл ұзақ жолына ілесіп келеді. Ғылыми білім мен философияның пайда болу дәуірін Карл Ясперс өзектік кезең деп атайды. Адамзат тарихындағы бұл төңкерістік кезең алғашқы қауымдық дәуірден өркениеттілікке өтуді, мифологиялық дүниетанымнан қоршаған ортаның ғылыми-философиялық пайымдалуына өтуді білдірді және бұл құбылыс біздің заманымызға дейінгі VIII - II ғасырларда Шығыста да, Батыста да бірдей орын алды. Әлемдік философияның дамуын хронологиялық тұрғыда жіктейтін болсақ, оның мынадай ірі кезеңдерін бөліп қарастыруға болады:
1) ежелгі дәуір (ертедегі мессопотамиялық, ирандық, үнді, қытай және ежелгі грек-римнің антикалық философиясы);
2) ортағасырлық философия (Шығыста исламдық философия, Батыста христиандық философия);
3) Жаңа заман философиясы (Еуропадағы рационалистік философия); 4) Қазіргі заман философиясы (бейклассика немесе постмодернизм). Мұның ішінде ортағасырлық философияның өзіндік ерекшелігі болды. Яғни негізгі тақырыбы Құдай - адам - әлем мәселелерімен сипатталатын бұл философия теологиямен тығыз байланысты болды. Бүкіл ортағасырлар бойы Шығыста - ислам діні, Батыста - христиан діні дүниетанымдық тұрғыда доминантты рөл атқарды. Ақыл мен сенім тұтастығындағы ортағасырлық философияның мынадай өзгешелік белгілері болды:
1) Егер антикалық философияның мақсаты шындыққа жету болса, ортағасырлық философияның мақсаты қасиетті қасиетті Құранда немесе Інжілде айтылып қойған шындықты, қасиетті сөзді ұғынуға ұмтылды;
2) ортағасырлық философияның негізін теоцентризм, провиденциализм, креационизм, традиционализм құрады;
3) инкарнация (құдаймен бірігу) идеясы адамзат баласы үшін өзін құрбандыққа шалған пайғамбарлардың алдында, Құдайдың алдында күнәhарлықты өтеумен байланыстырылды. Құтқарылу құдайшылдыққа негізделіп, өзіңді-өзің тану Құдайды танумен (мағрифатпен) түсіндірілді. Ортағасырлық түркі пәлсапасында араб философиясының зор ықпалы болды. VII ғасырда ислам діні қалыптасқаннан кейінгі мәдениетте, өркен жайған Араб халифатында философия ерекше дамыды. Бастапқыда Куфа және Басра қалаларында шоғырланған араб философиясы Қасиетті Құрандағы Алладан келген уәхи-сөздерді тәфсірлеп, тікелей теологиялық сипатта дамыды. Ал VIII ғасырдың орта тұсынан бастап Платон, Аристотель, Плотин сияқты антикалық авторлардың араб тіліне аударылған шығармалары жарық көргеннен соң араб философиясы шығыс перипатетизмі деп аталатын жаңа бағытта дамып, оның орталығы Бағдат қаласындағы Бейт-әл-хикма (Даналық үйі) үйіне көшті. Антикалық философия мұрасын кәламшылар (мутазилит-діншіл рационалистер, ашариттер, джәбәриттер, хариджит-тер), сопылар (мистиктер) мен перипатетиктер (мәш-шаи) исламдық жаңа арнада дамытты. IX ғасырдың аяғында рационалистік бағыттағы карматтар үйірмесі (Ихван ас-сафа - Тазалық бауырластығы) өз дәуірінің философиялық және ғылыми жетістіктерін жүйелеп, 52 трактаттан тұратын энциклопедия құрастырды. Ірі араб философы әл-Кинди Платон мен Аристотель ілімдерін біріктіріп, оны исламмен байланыстырып, эклектикалық жүйенің негізін қалады. Өз кезегінде араб тілдес философия мен ғылымның дамуына орталық азиялық ғұламалар зор үлес қосты: әл-Фараби, Ибн Сина, әл-Хорезми, әл-Бируни, Омар Хайам, Ж. Баласағұн, М. Қашқари, Қ.А. Иасауи және т. б. Арабтардың Пиреней түбегін жаулап алғаннан кейін мұсылмандық Испанияда қалыптасқан өркениет Еуропаның рухани дамуына орасан зор ықпал етті. Батыс Еуропаның ортағасырлық схоластикалық философиясында араб тілдес шығыстық перипатетиктермен қатар, мағрибтік философтардың қалдырған үлкен ізі болды, мысалы: Ибн Бадджа (Авеллас), Ибн Туфейль (Абубанер), Ибн Рушд (Аверроэс), Ибн Гебироль (Авицеброн), Маймонид және т. б.Араб тілдес философия мен мәдениеттің күшті ықпалы болғанымен де, ортағасырлық түркі философиясының ұлттық реңкке ие өзіндік ерекшеліктері болды, оны құт, қанағат, несібе, кие, кесір тәрізді дәстүрлі дүниетанымдық әмбебаптардан аңғаруға болады. Дегенмен де түркі философиясының да басқа ұлттық философиялар сияқты (мысалы, ежелгі үнді, антикалық грек, классикалық неміс, ағартушылық француз және т.б.) қалыптасу мен дамуға тән ортақ заңдылықтарға бағынатыны сөзсіз. Сондықтан да түркі философиясын жалпыадамзаттық әлемдік философияның ажырамас құрамдас бөлігі ретінде қарастырған жөн.

1.2 Бақыт ұғымының философиялық еңбектерде, лингвистикада зерттелуі

Бақыт ұғымы этикадағы ең іргелі ұғымдардың бірі. Ол философия ғылымының негізгі объектісі болып саналады, өйткені ол этикадағы ең жоғары құндылық.
Адам әрқашан өмірдің мәнін түсінуге ұмтылып, бақытқа ұмтылғандықтан, бұл сұрақ адамзатты ерте кезден бастап толғандыратын философиялық тақырып болып табылады. Егер өмірдің белгілі бір мәні бақыттың алғышарты болса, екінші жағынан, бақытқа ұмтылу өмірге белгілі бір мағына береді. Мағынасыз өмір-бұл адам үшін бақытсыздық, керісінше, адам өз өмірін терең түсінген кезде ғана бақыт сезімін сезіне алады. Бақыт ұғымы моральдық сананың тұрақты және өзгермелі ұстанымы ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірдің бағытын анықтайды.
Бақыт - философияда терең зерттелген ұғым. Әсіресе философия ғылымында бақыт ежелгі дәуірден келе жатқан моральдық құндылықтардың ең жоғары деңгейіне жатады. Философия тарихындағы ең танымал бақыт туындыларының қатарына келесі жұмыстарды жатқызуға болады: Аристотельдің Никомах этикасы, Сенеканың Бақытты өмір туралы, Аврелий Августиннің Бақытты өмір, Боэцийдің Философиялық жұбаныш, әл-Фарабидің Бақыт жолын сілтеу, Бақытқа жету жайында, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік, Гельвецийдің Бақыт, Л.Фейербахтың Эвдемонизм, Дж.С.Милльдің Еркіндік туралы, В.Татаркевичтің Адамның бақыты және т.б. Сондай-ақ, Л.Толстой мен М.Гандидің, қазақта Абай мен Шәкәрімнің шығармалары жатады. Бұл жұмыстардың барлығы бір тақырып төңірегінде жазылғанына қарамастан, олар әртүрлі көзқарастарды ұстанады.
Әлемдік философиядағы бақыт тақырыбына қатысты айтылғанның бәрін қамту мүмкін емес. Ежелгі гректер (брахманизм және буддизм) және ертедегі қытайлар (конфуцийизм, дао және легизм ілімдері) ежелгі дәуірдегі гректерден бұрын, гедонистік және эвдемониялық тұрғыдан бақытты қарастырған, олардың бақытқа қатысты этикалық және философиялық жүйелері болған. Мысалы, будда дінінде: Бақытқа екі жолмен жетуге болады - дейді, алғашқы жолы - сыртқы. Ең жақсы баспана, ең жақсы киім, неғұрлым жақсы достар таба отырып, біз бақытқа жетіп, қанағаттанарлық күй кешеміз. Екінші жол - рухани даму жолы және ол сыртқы бақытқа жетуге мүмкіндік береді. Бірақ бұл екі жол бірдей емес. Сыртқы бақыт ішкі бақытсыздықты ұзақ күте алмайды. Егер сіздің өміріңізде қара дақтар болса, жүрегіңізде бірдеңе жетіспесе, сіз қандай байлыққа ие болсаңыз да, бақытты бола алмайсыз. Егер сіз ішкі тыныштықты тапсаңыз, қиын жағдайларда да өзіңізді бақытты сезінуіңіз мүмкін. Жақсы материалдық өмір кейде мәселені шешуге көмектеседі, бірақ оның орнына басқа нәрсе береді. Мысалы, адам бай, білімді, қоғамда жоғары орынға ие, бірақ бақыт оны айналып өтеді. Содан кейін ол тыныштандыратын дәрі немесе алкогольді қолдана бастайды. Әр жолы оған бір нәрсе жетіспейді, ол әлі де бір нәрсеге наразы және нашақор немесе арақ болады. Бір жағынан, аз ақшаға риза болатын және тыныштықты ұнататын адамдар бар. Материалдық жағынан кедей адамдар риза және бақытты. Бұл дұрыс, ақылды бизнеске келу дегенді білдіреді. Жақсы материалдық өмір ешқашан адамның қайғысын толығымен жеңе алмайды [4, 77 б.].
Философиялық кезеңге дейінгі ежелгі гректерде бақыт ұғымы сәтті тағдыр мағынасында ойлаудың алғашқы қарапайым тұжырымдамасымен түсіндірілді. Гректер оны жиі қайырымды тағдыр деп атады, ал діни шығармаларда, мифтерде - эвдемония. Бұл термин қайырымды және құдай деген сөздерден шықты, тура мағынасында қайырымды құдайдың қамқорындағы адам тағдыры деген мағынада, яғни сәтті тағдыр дегенді білдірді. Сонымен қатар, ерте кездегі бақытқа жақын түсініктердің бірі қанағат болды. Ол жағымды ішкі алаңдау деген мағынада қолданса, ал сәттілік - өмірдің жағымды сыртқы жағдайы деген ұғымда қолданылды. Бұл түсінік үшін негізгі термин - рахаттану. Бақыт сөзі өзге халықтарда да осы сәтті тағдыр деген ұғыммен байланысты туындады. Мысалы, французша бақыт - bonheur (bon және heur; латынның augurium - тағдыр сөзінен жасалған), немісшедегі бақыт Gluck (gelingen - жолы болу), сонымен қатар поляк, орыс, чех, жалпы славян тілдеріндегі счастье - часть түбірінен, яғни бұл түбір тағдыр дегенді білдірді және су приставкасы қосылып жасалған. Яғни барлық тілдегі бақыт сөзінің астарында тағдыр деген мағына жатқандығын байқауға болады.
Барлық сәтті өмірді қамтитын табысты гректер жиі қолданғанын, бірақ белгісіз мағынада қолданылғанын түсіну. Оның нақты мәні V ғасырда анықталды. Солардың бірі Демокрит болды. Ол өзінің талдауларының негізі ретінде сәтті өмір - бақытты өмір алды. Ол алғашқылардың бірі болып бақытты өмір тек сәтті тағдырмен ғана байланысты емес немесе адамның сыртқы жағдайына ғана емес, сонымен бірге адамның ішкі жағдайына да байланысты екенін айтады. Оның түсінігінде бақытты өмір дегеніміз - адам өзін жақсы сезінгенде, яғни адамның қанағаттануы.
Сократ пен Платон бақытты басқаша түсінді. Олар қандай өмір керемет болады деп ойлады. Олардың пікірінше, қанағаттану бақытқа жетелейтін жолмен ғана танылды.
Ежелгі этикада бақыт мәселесі басты мәселе болды. Оны алғаш рет Аристотель зерттеп, бақыттың қанағаттанудан айырмашылығын анықтады [5]. Никомах этикасы атты еңбегінде, ол әлемнің орындылығы туралы идеяны алға қояды: әлемдегі барлық нәрсе белгілі бір мақсатқа немесе жақсылыққа ұмтылады. Көптеген мақсаттардың ішінде мақсаттар жүйесін анықтайтын жоғары мақсат болады, егер ол болмаса, біздің болмысымыз да мағынасыз болар еді. Мұндай жоғары мақсат және адам өмірінің басты құндылығы - бұл бақыт, өйткені бақыт әрқашан мақсат болып табылады, ол ешқашан құрал бола алмайды. Сондықтан бақыт - ең жоғарғы ляззат сезімін беретін биік игілік [5].
Сонымен, бақытты көне гректер сәтті тағдыр деп түсініп, құдайлардың сыйы деп қабылдады. Одан кейін Демокрит пен Аристотель және оның ізін қуушылар бір көзқарасқа келіп, бақыт адамның өзі істейтін әрекеті деп танып, оларды рухани және моральді деп екіге бөлді. Осы екеуі адам бойында болады және адамның бақытты болуы осы екеуіне байланысты деген түйінге келді.
Христиан дінінде, қайырымдылық бақыттың негізі болып саналды, басқа да қасиеттер тұрақсыз, өзгермелі және аз болды. Олар, ежелгі гректер сияқты, мағыналы және пайдалы өмірге бақыт әкеледі. Бірақ түсіну мен мейірімділік бақытты болу үшін жеткіліксіз. Сонымен қатар, Құдайдың көмегі мен сүйіспеншілігі қажет, ал махаббатқа түсіну арқылы емес, сенім арқылы қол жеткізіледі. Ал ХVII ғасырдың көрнекті философтары Декарт, Спиноза, Лейбниц бақытты жоғары игіліктерге ие болу сияқты, мүлтіксіздік ретінде түсінді. Спинозаның айтуынша, бақыт - бұл ізгіліктің қайтарымы емес, ізгіліктің өзі, өз құмарлықтарымызды тоқталағанымыз үшін бақытты емеспіз, керісінше, біздің бақытты болуымыз оларды ноқталауға қабілетті етеді - дейді.
Бірақ философтар бақытты субъективті түрде XVIII ғасырдан бастап түсіне бастады. Бақыт жоғары игілік ретінде емес, қанағаттану сезімі ретінде түсінілді. Бұл пікір тек гедонистік болды және философтар қанағаттанудан асып кете алмады. Қайта өрлеу дәуірінде Еуропадағы көптеген ғалымдар, мысалы, Англияда Дж.Локк бақытты қанағаттану ретінде анықтаған кезде, Францияда да бұл пікір болды. Холбах өзінің Табиғат жүйесі атты еңбегінде былай: Тез өтіп, ұзаққа созылмайтын бақыт қанағаттану деп аталады деп жазды [6].
Ортағасырлық Батыста бақыт мәселесі христиандық мораль аясында қарастырылса, шығыста мұсылман діні дүниетанымға қатты әсер етті. Қазіргі уақытта Батыста ғылыми-рационалистік, сәйкесінше прагматикалық бағдарлау қарқын алуда, қазіргі әлемде бақыт ұғымы әртүрлі қолданбалы этикалық зерттеулердің объектісіне айналады [7, 3-4 б.].
Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фарабидің Азаматтық саясат, Бақытқа жету туралы, Бақытқа жету жолының көрсеткіші, Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары, Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері атты трактаттары осы бақыт ұғымына арналған. Ол өзінің Азаматтық саясат трактатында: Бақыт дегеннің (не екенін) білуі қажет және соны өзінің мақсаты етіп қойып, соған ұмтылуы қажет. Сонан кейін ол бақытқа жету үшін не істеуге тиіс екенін біліп алуы қажет - дейді [8, 135 б.].
Ойшылдың адам туралы антропологиялық көзқарасының жиынтығын оның кемел адам тұжырымдамасы арқылы түсіндіруге болады. Жалпы, араб тіліндегі камал (қазақша да камал, кемел, кәміл деп айтыла береді) сөзі жетілген, толық, бүтін деген ұғымдарды береді [8, 19 б.]. Сонымен қатар, ғалым Қожа Ахмет Иасауи философиясындағы бақыт түсінігін - адамның рухани кемелденуі, Хақ тағаламен қауышу, ақиқатқа қарай өрлей түсу ұстанымдары арқылы өз мәнін айқындап, әділеттілік, адамгершілік, қарапайымдылық, кішіпейілділік және т.б. этикалық қағидаларды адамның өз бойына сіңіруі барысында ғана қалыптасып, материалдық пен тәндік құмарлықтарды шектеумен шартталған синкртті концепт екендігін тани аламыз - деген тұжырыммен береді [8, 20 б.].
Ортағасырлық түркілердегі әлемге деген діни қатынастың басты қыры тәңіршілдіктің метафизикасынан көрінеді. Исламды қабылдаудағы жеңілдік осы тәңіршілдіктің де монотеистік бағдарда болуымен түсіндіріледі. Ортағасырлық түркілік діни философиясындағы бақыт ұғымы ырыс, береке түсініктерімен қатар, құт сөзі арқылы білдіріледі, - дейді ғалым өз еңбегінде. Құт сөзі мен ұғымының орталықазиялық мәдениеттегі ең көне әрі негізгі екендігін ескеру керек. Сол себепті Махмуд Қашқари өзінің Сөздігінде оны ешқандай тәржімесіз береді: Құт - құт, бақ-дәулет. М.Қашқариде құт - бақыт сөзінің тек бір қырын ғана ашып отырғандығы, бірақ оны тек Тәңірі беретіндігі айтылады [7].
Түркілік дүниетанымдағы бұл түсініктің тағы бір қырын ортағасырлық ойшыл Жүсіп Баласағұнның Құтты білікке жазылған алғысөзінен көруге болады: ... Заманында ирандықтар - Туран шахнамасы, Шын жұрты - Хандардың әдеп-қағидалары, машындықтар - Мемлекеттің дәстүрі, күллі шығыс - Өмір зейнеті, Падишаларға насихат деп таныған, ал осы кітапты дүниежүзі санасының асыл қазынасына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.