Мұстафа Шоқай қоғамдық - саяси қызметі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Кoммeрциялық eмec aшық aкциoнeрлiк қoғaм
ҒҰМAРБEК ДӘУКEEВ AТЫНДAҒЫ
AЛМAТЫ ЭНEРГEТИКA ЖӘНE БAЙЛAНЫC УНИВEРCИТEТI

Әлeумeттiк пәндeр кaфeдрacы

№ _1_ C E М E C Т Р Л I К Ж Ұ М Ы C

Қaзaқcтaнның қaзiргi зaмaн тaрихы пәнi

Тaқырып: Мұстафа Шоқай қоғамдық-саяси қызметі.

Мaмaндығы: Элeктрoэнeргeтикaлық жүйeлeр

Oрындaғaн: Тлевджанов А. Б. Тoбы: ЭЭCк-21-1
(Aты-жөнi)
Тeкceргeн: Утeгалиeва А.
(Aты-жөнi, aтaғы, қызмeтi)
_____________ ______________ _____ ______________2020__ж.
(бaғacы) (қолы)

Алматы, 2021
Жоспар:
Кіріспе
Саясатқа келуі
Эмиграциядағы өмірі
Соғыс жылдары
Қортынды
1) Кіріспе: Осы семетірлік жұмыста сіз бен біз қарастыратын тақырыпта біреулері сатқын,енді біреулері қазақ халқының тәуелсіздігін аңсаған күрескер дейтін тұлғаның тағдыры және оның саяси өмірі жайлы айтамыз. Мұстафа Шоқай өмірі жайлы не білеміз?Жалғыз жүріп мемлекеттің жүйесіне қалай қарсы тұрған? Мұстафа Шоқай кім болған? Шынымен де халық жауы ма,әәлде азаттықтың шынайы шырақшысы ма?
XX ғасырдың 30 жылдарындағы Қазақстан. Зерттеушілердің дерегіне сүйенсек, осы кезең аралығында Кеңес одағының құрамындағы қазақ зиялары мен Алаш қайраткерлерін қуғын сүргінге түсіріп,тіпті өлім жазасына кесліп жатқан жыл еді.Мұстафа Шоқай 30 жылдары саяси қуғын сүргіннен аман қалған қазақ зиялылардың жалғыз өкілі . Ол Францияға барып аман қалады. Оның бұл әрекеті кейін өзіне қылмыс қылмы болып табылады. Бірақ Мұстафа Шоқайдың дәл осы әрекеттерінің арқасында патша үкіметінен бостандықты аңсаған Түркістан халқы туралы халқы туралы бүкіл әлем танып,біледі.
Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: "Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген", дейді. Сондай тұлғалардың бірі - Мұстафа Шоқай. Ол - Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан "батысшылдар" демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.
Мұстафа Шоқай - бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған жан. Мұстафа Шоқай алаш партиясында болған. Түркістан автономиясының басында тұрып, жарты өмірінде Еуропада эмиграцияда жүріп, қазақтың бостандығы үшін күрескен тұлға. Қазақ тарихында еңбек сіңірген Мұстафа атамыз 1890 жылы 25 желтоқсанда Сыр бойындағы Наршоқы деген жерде дүниеге келді. Бала кезінен оқу-білімге құштар болды. Мұстафаның сауат ашуына үйде сақталған ескі қолжазбаларға деген құмарлық түрткі болды. Көненің көзіндей сақталған кітап парақтарын ашқанда оның кеудесін қуаныш бөлейтін. Әріп танымаса да, араб өрнегіне өзгеше ынталспен қарап,үлкен дүниенің құпиясына үңілетін. Оқу мен білімге құштарлық олардың тегіне біткен қасиет, Атасы Торғай датқа Сырдария болысын басқарған кезде, кітап жинауды әдет еткен. Әкесі Шоқай болса, өз ортасына сыйлы, қара қылды қақ жаратын би болған. Бес баласын бірдей оқытса да, ерекше ұғымтал, зерек Мұстафаның орысша білім алуын қалап, Перовскідегі орыс мектебіне жібереді,ал кейін ташкенттегі гимназияда оқиды. Ташкеннен келгенде бала Мұстафа касындағы қатарлас балалардан төрт сыныптық білімді жооғары менгеріп келеді. Ташкент гимназиясында білім алып жүргенде орыс баласына алтын медаль беріп, бала Мұстафаға күмісті берген.Бұл әділетсіздікті көрген , 12 жасар Мұстафа күмісті алудан бас тартқан. Осындай қоғамнан қасірет көрген жас бала саяси қызмет жолын да осы Ташкент қаласынан бастаған. Кейіннен есейе келе Сант Питербургтегі жас студенттерді юрист саласында дайындайтын, жоғары біліміндегі факультетке түседі. Сол жерде жүріп атамыз әлден саясатқа араласа бастайды . Оқып жүрген жылдары Гос думада саясаткер депутаттармен таысады.Мұстафа оте зерек, көзі ашық, көкірегі ояу жан. Сант питербург университетінің білімдік құқықтық нормаларының қыр сырына жүйрік бірнеше шет тілді жетік менгенген студент, патшалық Ресейдің басқыншылық саясатына сол кезден ақ көз жеткізіп, көкейіне ой түйеді. 1917 жылдары Орынборда өткен жалпы қазақ съезінде Әлихан мен Мұстафа кездесіп, қазақ елінің болашағын кеңінен талқылады. Өзекті пікірлері арқылы өз сеніміне сендірген Әлихан, ақырында Мұстафаны Алаш жағына шығарды. Жаңадан дүниеге келген Алаш автономиясының құрамына кірген Мұстафа, Алашорда үкіметінің Сыртқы істер министрі болып тағайындалады. Алаш қоғамына түскенен кейін алты алаш көсемі Әлихан алаш зияларының жас толқынына,оның ішінде Мустафа Шоқайға өз артынан сөз қалдырған: Ең алдымен қазақтың жерін сақтап қалуға күш салысыңыздар, сол үшін бар күштерінді аямандар, ал саяси күрестің жолы өзінен анықталады. Басқаша айтқанда, Мұстафа Шоқай да біздің, қазақтың жерін патша саясатынан сақтап қалушы. Әсіресе Николай Екіншінің жергілікті елден жер тартып алуға қатысты реформасы мен қазақтарды сайлауға қатысу құқығынан айыру жөніндегі заңдар кеудесін күйелейді.20 ғасырдың басында дала қазақтары, таихта қарқалалы деген атпен қалған қарсылық үндеуін жасап, патшаның өзіне саяси талап қояды. Олар қазақтың жерін өзіне беруді, жер аударылғандарға берілген егістіктер мен жайылымдарды қайтаруды , жергілікті әдебиеттерге еш қандай қысым көрсетпей ана тілінде басып шығаруды, жергілікті мектептерде ұлттық тілдің үстемдік етуін талап етті. Бірақ қазақтардың бұл талап тілегін Николай патша екінші мен оның үкіметін басқарған көмекшісі жауапсыз қалдырады. Тек далалық өлкенің генерал губернаторы Иван Надаров жауап береді. Оның айтқаны жергілікті басылымда жариялнады: Қазақтың жері қазақтікі емес, мемлекеттікі.Егер мемлекет ол жерді өзіне керек деп тапса,қазақтардан қалай да болса тартып ала алады. Қаналған халықтың жалғыз сенері небәрі жиырма шамалас Мұстафа еді. Заң факультетінің студенті әкесінен айырылғанынан ай өтпей жатып, үлкендердің өтінішімен оқуын тстап, әке жолын жалғастырады,би болады. Ол оқып жүргенде тек жерлестерінің ғана емес, бүкіл қазақ халқының мүддесін қорғауды жалғастырды. 1914 жылы Петроград университетін үздік бітірген жас қазақ ерекше көзге түсетін. Мемлекеттік думаның I шақырылымының бұрынғы мүшесі Әлихан Бөкейханов оны 1914 жылы IV Мемлекеттік думасының мұсылман фракциясының хатшысы ретінде ұсынған.
Кейін Шоқай Башқұртстан атынан депутаттыққа дауысқа түсуі керек еді, сонымен қатар, қазақ халқының да мүддесін қорғамақ ниетте болды. Уфимдік алпауыт Селимгирей Жантурин Мұстафаға қажетті жерді сый ретінде беріп, кандитурасын Думада ұсынуға келісті. Думада жұмыс істеп жүрген кезінде, Шоқай Ресейдің көрнекті мұсылман саяси қайраткерлерімен танысып, Башқұрт автономиясының болашақ төрағасы Ахмад-Заки Валидимен достасып кетеді.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың нағыз шиеленіскен кезеңінде 1916 жылы 25 маусымда Николай ІІ патша Бұратана халықты реквизициялау туралы Түркістан мен Дала өлкесінің 19 бен 43 жас арасындағы байырғы халқын сайлау құқығынан айырылғандығына байланысты мұсылмандардың әскери міндеттіліктен босатылғанына қарамастан тыл жұмыстарына - окоп қазуға жұмылдыру туралы жарлық шығарды. Жарлық Рамазан күндеріне және ауылшаруашылық жұмыстарының нағыз қызған кезіне сәйкес келіп, барлық халықтың наразылығын тудырады. Түркістан мен Дала өлкесінде жаппай көтеріліс басталады. Қазақ даласындағы бүлікке Амангелді Иманұлы басшылық етеді.
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат - мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы халық жауымен хандық қатысы болғаны үшін атылды Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев Үлкен Түркістанның күйреуі атты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы - атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.
Мұстафаның 86 жылы Сыр бойында Сұлутөбе секілді ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады .Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы - орыс өктемдігі.
Ташкенттегі орыс ұлты мен жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді
Ғалым Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы болады. Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі - тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. Тілмаш боласың ба? - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

2)Саясатқа бастаған қадамдары
Сталиндік реформа қазақтың малын, жерін, барын тартып алып, Ресерйден келген шаруаларғ үлестіріп жатқан кез. Бұған жергілікті халық төзсін ба, наразылық өрши түседі. Мұстафа туған халқының мүддесі мен мол мұқтажын дәл осы кезде қорғау керек екенін түсініп,бірден іске кіріседі.Бірақ патшалық Ресей саясатының әділетсіздігін көргенде, оның жүрегінде бүкіл Түркістан азат болса екен ғой деген ізгі үміт келеді және өмірінің соңына дейін осы ұстанымнан айымайды
Питербургтен оралғанда ол ұлттық мұсылмандар өкілімен танысады. Олардың бірі Әлихан Бөкейхановпен жасының үлкендігіне қарамастан жақын дос әрі сенімді серіктес болады. Мұстафаның үлкен саясатқа араласуына ықпал еткен бірден бір адам Әлихан Бөкейханов еді. Бөкейхановты Шоқайдың саяси ұстазы деуге де болады. Ол Мұстафаның бойындағы қажыр-қайраты мен ұлтжандылығын байқап, жас Шоқайды сол кезде Петербордағы саясаткерлермен, қоғам қайраткерлерімен, мемлекеттік Дума депутаттарымен, оқымысты ғалымдармен және жазушылармен таныстырды.
Мұстафаны Ресей мемлекеттік думасы мұсылман фракциясының хатшылығына ұсынған да Әлихан болатын.
1907 жылы, мемлекеттік Дума таратылғаннан кейін, мемлекеттік думаның кезекті үшінші және ңтөртінші шақырылымына қазақ даласы мен Түкістан өңірінің өкілдері сайлауға қатысу құқығынан айырылады. Сол кездегі зиялылар түркілердің ар-намысын қорғау үшін татарлар мен башқұрттардың мұсылман франкциясын пайдалануды көздейді. Бөкейханов сол тұста Питрагратта тұратын Мұстафаны үміткер ретінде ұсынады. Алайда, сол кездегі қазақ зиялылардың кейбіреуі Шоқайды өте жас, саясаттан хабары аз деп қолдамай қояды.арады үш жыл өткенде барлық қарсыластары Мұстафа Шоқайдың рухани кошбасшы ғана емес, Түріктердің патшалы Ресейден тәуелсіз болуына бастамашы болған,Қоқан автаномиясы немесе Түркістан автаномиясының негізін қалаушы ретінде моындайды.Бөкейханды рухани ұстазы ретінде санаған Мұстафа саяси сауат пен сабақты Әлихан атамыздан алады. Оның алғашқы саяси мақалалары 1916, 1917 қазаұ газетіне Алаш қозғлысының жетекшісімен басылып шығады. Мемлекеттік Думаға көптеген наразылықтар түседі. Петроградтан Ташкентке табысты саяси процесстерімен Ресейге танылған адвокат және Мемлекеттік Думаның депутаты Александр Федорович Керенский мен сенатор Кутлу-Мухаммед Тевкелевтің басшылығымен Мемлекеттік Дума комиссиясы жолға шығады. Мұстафа Шоқай мұсылман фракциясының хатшысы және аудармашы ретінде комиссия құрамында болады. Комиссия аймақ мәселелерімен танысады. Керенскийдің Думадағы патша Үкіметінің саясатына қарсы түркістандықтардың көтерілу себептерінің талдамасы келтірілген дәйекті сөздері оны жалпы Ресейге танымал етті. Шоқай Петроградқа қайтып келген соң, өз фракциясы атынан Мемлекеттік Думада сөйлейтін сөзіне қажетті материалдарын дайындайды. Бірақ елде сәтсіз соғыс кесірінен ауыр экономикалық, артынша саяси дағдарыс орын алады. Николай ІІ патша Мемлекеттік Думаны таратып жібереді, кейін өзі де тақтан түседі.
Ол 1915 жылы түркі-мұсылман халықтарының азаттық қозғалысына іріткі салу мақсатында орталық билік орындары құрған Сират-ул-мустақим (Тура жол) партиясына алғаш қарсылық танытқандар қатарында болып, студент жастар тобымен бірлесе отырып, зиялы қауым өкілдеріне Сират-ул-мустақим партиясын қолдамау жөнінде үндеу тастады. Бұл үндеу сол кезде татар тілінде жарық көріп тұрған Сөз газетінде жарияланды. 1916 жылы Ә. Бөкейхановтың ұсынысымен Мемлекеттік думадағы Мұсылман фракциясы жанындағы бюроға мүше болып, онда хатшылық қызмет атқарды. Түркістандағы көтерілістің себеп-салдарын тексеруге Мемлекеттік Дума Ташкентке арнайы комиссия аттандырғанда, оның құрамында депутаттар А.Керенский, Тевкелевтермен бірге Мұсылман фракциясы жанындағы бюро мүшелері Ш.Мұхамедияров пен Мұстафа Шоқай болды.
1917 жылы 23 ақпанда Февраль революциясы басталды. Билікке Жұмысшылар кеңесі мен солдат депутаттары келе бастады. Он күннен кейін ауыспалы Уақытша Ресей билігі пайда болды. Закавказье және Түркістанда генерал-губернаторды бекітті, билік жергілікті халық өкілдерінен тұратын Дума депутаттарынан құралған комитетке берілді.
Шоқай 1917 ж. көктемде Ташкентте Бiрлiк Туы газетін шығара бастады, онда барлық түркі тілдес халықтардың тәуелсіздігі туралы идеясы бірінші рет жарияланды, сондай-ақ, демократиялық идеялар насихатталған орыс тіліндегі Еркін Түркістан газетін шығарды.
Мұстафа сәуірде Ташкенттегі қоғамдық ұйымдардың Түркістан съезіне қатысты. Күн тәртібіне Түркістанды басқару мәслесі қойылды. Съезде Түркістан Ұлттық кеңесі құрылды. Тұрақты Атқарушы комитеттің төрағасы болып 27 жасар Мұстафа Шоқай сайланды. Ол кейін былай деп еске алады: Мен солардың ішінде жас жағынан ең жасы едім. Сондықтан төрағалық ету оңай емес еді. Бірақ бұл фактінің өзі жергілікті халық арасынан интеллигенция өкілдерінің аз шығуына айғақ болып тұр. Ал сол кезең өте жауапты шақ еді
Осыдн бұрын айтылғандай Мұстафа Шоқай бірнеше тілде еркін сөйлеп, полиглот болған. Орыс, неміс, ағылшын, француз, түрік, өзбек тілдерін білген. Көптеген тілдерді білуіне байланысты Мұстафа Шоқайға Парижде, Лондонда, Стамбулда, Варшавада аналитикалық шолулар жасауға және баяндамалар жасауға мүмкіндік туды. Шетел басылымдарында саяси шолулар мен Түркі әлеміне байланысты зерттеулерді жариялап тұрған.Алаштан алған біліктілік Шоқайға сыртта жүргенде көп біліктілік. Оның елден жырақ жүргендегі еңбетері Еурападағы баспаларда жиі басылып шығарылған болатын. Өз күшімен Парижде промитей,Стамбуда Жаңа түркістан деген сияқты көптеген журналдар шығарады.Ал соңғы журналы он жыл тұрақты басылып, оның көбісі жарық көреді.Бірақ Шоқайдың саясат туралы жазғандары еді басталған еді ...
Жиырмасыншы ғасырда ақпан айында, осы тарихта ақпан көтерілісі атымен есе қалған ұлт қаулуы жұзеге асады. Міне сол кезден бастап Ресей қол астындағы халықтар сияқты қазақ халқы да және қазақ халқымен бірге жалпы бүкіл Орта Азиядағы түркі халықтары енді өзін өзі басқару құқығына, автаномия құруға еркіндік алғанын сезінді. Менімше сол көтеріліске серпіп берген жандардын бірі сол Мұстафа Шоқай болатын.
М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің демократ билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай ұлттардың өз өзін билеуін, Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.
Қоқан автономиясының келешегіне М.Шоқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.
М.Шоқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде руластық тамыр белен алып кетеді деп бірден қарсы болған.

Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде Түркістан және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, Мемлекеттік Думаға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты комиссия құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты Түркістан мемлекетін құру идеясын ұстанады. Ташкентте Бірлік туы газетін ашады. Орынбордағы Алаш қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде Шора-и-ислам жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне Сырдария атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын Қоқан қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда Түркістан автономиясын жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады. М.Шоқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы - губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.
М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шоқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.1917 жылы 22 қарашада Қоқанда барлық саяси партиялар мен қозғалыстардың Бүкіл түркістандық конгресі өтті, онда Қоқан автономиясын құру жарияланды. Автономия президенті болып Мұстафа Шоқай сайланды. Осы жылдың желтоқсан айында ол Алашорда үкіметінің құрамына енді. 1918 жылы қаңтарда қарулы жұмысшы отрядтары мен қызыл гвардияшылар Қоқанды басып алды, М.Шоқай Грузияға кетеді. Онда ол кавказ халықтарының демократиялық қозғалысына белсенді көмектесті.
1920 жылы, Қызыл Армия Грузияға кірген кезде М. Шоқай Турцияға көшіп келді, Берлин арқылы Францияға жетеді, сонда тұрақтап қалады. Эмиграцияда жүріп, Түркістан халқының көзін ашу мақсатында журналдар мен газеттердің шығарылымын ұйымдастырды. Стамбулда, Парижде, Берлинде, Лондонда, Варшавада шығарылған осы басылымдарда Орта Азия туралы мақалалар жарияланды. Новый Туркестан және Молодой Туркестан журналдары Стамбулда, Берлинде жарық көрді.
Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы - қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні - бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді, - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.