Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ақтөбе қаласының білім бөлімі ММ
Ақтөбе орта мектебі КММ
Әлмұханова Данара
9 -сынып
Абайдың қара сөздері
оқушы көзімен
Бағыты: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және болашақ дамуы бар саяхат
маршруттары
Секция: Әдебиет (қазақ әдебиеті)
Жетекшісі: Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Аубакирова Гулжанар
Аубакировна
Кеңесшісі: Қ.Жұбанов атындағы АӨУ-нің
қазақ филологиясы кафедрасының оқытушысы, филология магистрі
Р.Р. Жұмағалиева
Ақтөбе – 2021 жыл
Жоспар
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Абай қара сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстаным.
1. Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі.
2. Абай қара сөздеріндегі негізгі таным, басты ой.
2. Абайдың Қара сөздері - оның ақындық мұрасына қосылған бағалы қазына
1. 1-25 қара сөздерін оқушы танымы тұрғысынан талдау.
2. Ақынның 26-45 қара сөздерін оқушы көзқарасы тұрғысынан талдау.
ІІІ Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Абай қара сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстаным.
1.1 Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Абай қара сөздеріндегі негізгі таным, басты ой
... ... ... ... ... ... 12
2.Абайдың Қара сөздері - оның ақындық мұрасына қосылған бағалы қазына
1. 1-25 қара сөздерін оқушы танымы тұрғысынан талдау ... ... .. 15
2.2 Ақынның 26-45 қара сөздерін оқушы көзқарасы тұрғысынан талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 33
Аннотация
Біздің зерттеу нысанасына алған ғылыми жобамыздың тақырыбы Абай қара
сөздері - оқушы көзімен деп аталады. Қазақ дүниетанымында Абай
Құнанбайұлының алатын орны айрықша. Абай: Ақынның азаматтық парызы
шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен ақылды билігіне
жүгіндіруде деп білді. Абай іліміндегі қара сөздерінің алатын орны
қандай? деген сауал төңірегінде ізденіс жүргізер болсақ, ақынның жалпы
шығармашылығының өзі – адамгершілік пен ізгілік қасиеттер бастауынан
тұратындығын байқаймыз.
Сонымен біз өскелең ұрпақ адамды Абайша түсінудің тұжырымдарын,
құндылықтарын түсінуге бет бұруымыз қажет. Бұл әр адамнан парасат пен
ерікті, ақыл мен сезімді жұмылдыруды талап етеді. Абай жолы, Абай мұрасы –
ізденіс пен ойланудың, кемелділік пен ізгілікті танудың үлгісі. Сондықтан
Абайдың Адам бол! деген үндеуін бір сәт ұмытпағанымыз абзал.
Абайдың адамгершілік туралы, Адам деген атқа лайық сілтеген
бағыттары, көрсеткен жолдары ақынды бізге жақындата түседі. Абай өткеннің
ғана Абайы емес, біздің қасымызда жүрген, қазақ халқының басына қиыншылық
түс-кенде дем беруші, рух беруші пайхам-барымыз, рухани көсеміміз.
Адамның сеніміне зорлық болмағаны лəзім. Яки иман келтіру үшін
логикалық тəсілмен Алланың барлығын ақылмен жоққа шығара алуға шамаң жетсе,
иман келтірудің еш қажеті жоқ. Ал, оған ақылың жетпесе, дəлелің болмаса,
Аллаға сенгеннен басқа не бар. Міне, Абайдың иман туралы тұжырымы.
Жинақтап айтқанда, Хакім Абайдың Қара сөздері поэзиялық
туындыларынан өзіндік өзгешелігі бар, өмір тағылымы мен тəлімдік қырлары
басым еңбектер қатарына жатады.
Абайдың қара сөздері — оның өнертанымының өзегін құрайтын өзгеше
өнер түрі. Олардың ішкі мазмұны бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі ашып,
бірте-бірте ауқымды кеңейе түсетін, күннің нұрындай жарыса тарап жатқан ой
сəулелері секілді. Адамның дүние есігін ашқанынан бастап, ақыретке кеткенге
дейінгі аралықтағы өмір сырын жік-жікке бөліп, жүйелеп түсіндіреді.
Annotation
The topic of our research project is "Abai's black words - through
the eyes of a student." Abay Kunanbayevich has a special place in the
Kazakh worldview. Abai said: "The poet's civic duty reflects the truth,
appeals to the power of justice and common sense." "What is the place of
obscenities in the teachings of Abay?" If we search around the question,
we find that the general work of the poet itself is the source of morality
and virtues.
Thus, we need to focus on understanding the concepts and values of
the younger generation to understand Abaysha. It requires everyone to
mobilize reason and will, mind and emotions. Abay's way, Abay's heritage
is an example of search and reflection, recognition of perfection and
goodness. That's why Abai's "Be a man!" We should not forget for a moment
his appeal.
Abai's directions on morality, the way he deserves to be called a
man, bring us closer to the poet. Abai is not only Abai of the past, but
also a prophet, a spiritual leader who is with us, who inspires and
inspires the Kazakh people in times of trouble.
There should be no violence in one's faith. Or there is no need to
believe if you can reasonably deny all of God in a logical way in order to
believe. And if you do not understand it, if you do not have proof, then
there is nothing but belief in Allah. Here is Abai's statement about
faith.
In short, Hakim Abai's "Words of Wisdom" is one of the most
distinctive works of poetry, with life lessons and educational aspects.
Abai's black words are a unique art form that is the core of his
art criticism. Their inner content is like rays of thought that complement
each other, reveal each other, and gradually expand, spreading like the
rays of the sun. From the moment a person opens the door to the world to
the end of the world, he explains the secrets of life in detail.
КІРІСПЕ
Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы. Біздің зерттеу нысанасына алған
ғылыми жобамыздың тақырыбы Абай қара сөздері оқушы көзімен деп аталады.
Қазақ дүниетанымында Абай Құнанбайұлының алатын орны айрықша. Абай:
Ақынның азаматтық парызы шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен
ақылды билігіне жүгіндіруде деп білді. Абай іліміндегі қара сөздерінің
алатын орны қандай? деген сауал төңірегінде ізденіс жүргізер болсақ,
ақынның жалпы шығармашылығының өзі – адамгершілік пен ізгілік қасиеттер
бастауынан тұратындығын байқаймыз.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алуына байланысты
ұлтымыздың оңы мен солын тануы, тарихын жаңаша таразылауы, халқымыздың
өткеніне терең бойлап, бүгінгісіне байыппен қарауы, болашағын ғылыми-
танымдық тұрғыда бағамдауы қазіргі кезде басты мәселелердің бірі болып
табылады. Абай – әлемге көзқарасы қалыптасқан, өзіндік философиялық
түйіндері бар ғұлама. Ол күллі Шығыста философияның негізгі мәні болып
табылатын толық адамды өзінің қара сөздерінде өзекті және басты проблема
етіп қарастырып, соған айрықша көңіл бөлді. Абайды танып, белсенді игере
отырып, сол кездегі қазақ қоғамының экономикалық, саяси, құқықтық,
отбасылық, мәдени-тарихи, моральдық хал-жайынан айқын да толық мағлұматтар
алуға болады. Абай тек өз заманының ғана емес, сонымен қатар жалпы қазақ
ұлтының рухан өмірінің, ақыл-ойның бағыт сілтеушісі болды. Абайдың
шығармаларында ... адам мен адамгершілік, толық адам, ұждан, мораль
философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек-бөлек бір келемді,
әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені даусыз [1, 76-б.] – деп М.Әуезов
айтып кеткендей, ұлы ақынның ойшылдық көзқарасы мен өзекті ойлары бүгінгі
және болашақ қазақ еліне тұғырлы идея боп тарайтыны сөзсіз.
Абай ақынның шығармашылық мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы маңызын
жоймайтын рухани қазынасы. Абайды тану, бағалау, насихаттау, оқыту қоғамдық
ой-санада тың серпілістер туғызары анық. Сондықтан заман, уақыт талабына
орай Абайды жаңа қырынан тану, ғылыми тұрғыдан тың байламдар жасау, ақынның
мұрат-мақсаттарын бүгінгі жастарымыздың санасына сіңіру абыройлы борышымыз
болғандықтан да Абай қара сөздері оқушы көзімен тақырыбындағы ғылыми
жобамызды – өзекті тақырып деп білеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абайдың қара сөздеріне қатысты қандай
зерттеулер бар дейтін болсақ, төмендегі еңбектерді атап өтуге болады:
М.Мырзахметов Абайдың адамгершілік мұраттары, А. Машанов Әл Фараби және
Абай, Ғ.Есімов Хакім Абай , М.Орынбеков Абайдың философиялық
көзқарасы, т.б.
Ғылыми жобаның мақсат-міндеттері. Зерттеуіміздің басты мақсаты –
қазақтың біртуар дара тұлғасы, классик ақыны, ұлы ойшыл Абайдың қара сөз
түрінде жазылған шығармаларына аналитикалық талдау жасау. Осы орайда
төмендегідей міндеттерді шешу көзделген:
– Абайдың адам философиясы туралы ұстанымын анықтау;
– Ақын дүниетанымындағы адам мәселесін қарастыру;
– Абай ақын танымындағы жүрек культі мен толық адам ұғымының түп
негізін тану және шығармаларына талдау жасау;
– Ақынның өзін-өзі тану туралы толғаныстарының сырын ашуға ұмтылу;
Ғылыми жобаның негізгі дереккөздері. Жобамызды жазу барысында Абай
Құнанбайұлының шығармаларын негізгі дереккөз ретінде пайдаланылдық.
Зерттеудің нысаны. Ғылыми жобаның нысаны ретінде Абай ақынның
шығармаларын ғана емес, әдебиеттанушы ғалымдар М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Б.Кенжебаев, М.Мырзахметов, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есім, А.Жақсылықов, т.б. ой-
пікірлері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
– Қазақтың классик ақыны, ойшыл-философ Абай Құнанбайұлының қара
сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстанымы талданды;
– Ақын дүниетанымындағы адам мәселесі зерттелді;
– Абай ақын қара сөздеріндегі жүрек культі мен толық адам ұғымының
түп негізі зерттеу нысанасына алынды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Абай қара сөздеріндегі көптеген ұғымдар шығыс философиясында, соның
ішінде Әл-Фараби шығармалаларында да қолданылған.
– Абай іліміндегі толық адам идеясы – оның адамгершілік құндылық туралы
мәселесімен тікелей байланыста қарастырылған;
– Абайдағы толық адам идеясы – оның 12, 13, 27, 28, 35, 36, 38, 43, 45-
қара сөздеріндегі көрініс тапқан.
– Абай шығармаларындағы адам болу шарттары, ақынның толық адам жайлы
ойдың о бастағы төркіні Ғылым таппай мақтанба өлеңінен басталып,
ақынның осы өлеңіндегі Адам болам десеңіз деген тезисі негізінде
ары қарай желіленіп таратылады;
– Ақынның осы Адам болам десеңіз өлеңінде қазақ қауымының болашағы,
жастардың бойындағы адамшылық қасиеттері, яғни толық адам туралы
даналық ой желістері тұтас көрініс тапқан;
– Абай адамгершілікті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары
қояды.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жобаны жазу барысында кешенділік, жүйелілік,
салыстырмалы, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау,
жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынады.
Ғылыми жобаның құрылымы. Жоба кіріспе мен қорытындыдан басқа екі
бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер сілтеме ретімен
берілді.
1. Абай қара сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстаным
1.1 Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі
Қазақтың ұлы ақыны, философ, ойшыл, қоғам қайраткері,
қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, либералдық ислам өкілі
болған Абай өз шығармашылығында дүниетанымдық және философиялық ой-
толғаныстарында өте көптеген мәселелерге көңіл бөлінген. Бүгінгі
күнге дейін Абай мұрасының толық зерттеліп болмағанына қарамастан,
кезінде М.Әуезов белгілеп берген Абай зерттеулерінің тәрбиелік,
ұстаздық ұждан, толық адам туралы ілімі мораль философиясы, әсіресе
адам мен адамгершілік мәселелері – оның рухани мұрасының кең
ауқымдылығын, тереңділігін көрсетеді. Абайдың осы ой-толғаулары мен
философиялық ізденістерінде адам мәселесі орталық орын алады.
Абай өзінің бүкіл болмысын, білімі мен өмірлік тәжірибесін,
поэзия мен прозасын, бүкіл ой-толғанысы мен философиясын адам
бойында кісілік пен адамгершілікті, білімділік пен парасаттылықты,
әділеттілік пен қайратты, елдің қамын, бүкіл адамзат қамын
ойлайтын, дүниеге әлем тұрғысынан қарайтын Азамат адамды
тәрбиелеуге жұмсады. Абайдың пікірі бойынша адамгершілік нормалары
мен принциптері күнделікті өмір сүру тәсіліне айналдырған
адамды ғана нағыз адам деп есептеуге болады, сондықтан: Адам
болам десеңіз, оған қайғы жесеңіз ... Бес нәрседен қашық бол. (Бес
дұшпан-Өсек, Өтірік, Мақтаншақ, Еріншек, Бекер мал шашпақ) Бес нәрсеге
асық бол (Бес асыл іс – Талап, Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рақым).
Адам үшін оның өміріне мән беріп тұрған негізгі нәрсе-өз бойындағы
адамилықты жоймау, бүкіл өмір бойында адамға лайықты өмір сүру. Осы
дүниеге адам болып келгендіктен, осы дүниеден де адам болып кету
керек. Адамның адамдық қасиетін өмір сүру барысында жоғалтып
алмау бұл да адамның ең алдымен өз алдында, басқа адамдар алдындағы
жауапкершілікті, ол адам тарапынан белгілі бір ерік-жігерді, қайратты
қажет етеді.
Абай 38-сөзінде Алла: ...Адам баласын құрт, құс, өзге хайуанаттар
сипатында жаратпай, бұл гүзәл сипатты беріп, екі аяққа бастырып,
басын жоғары тұрғызып, дүниені көздерлік қылып өзге хайуанаттар
секілді тамақы өз басымен алғызбай, ыңғайлы екі қолды басқа
қызмет еттіріп, ауызына қолы ас бергенде, не ішіп не жегенін
білмей өалмасын деп, иісін алып ләззаттанғандай қылып ауыз
үстіне мұрынды қойып, оның үстіне тазалығын байқарлық екі көз
беріп, ол көздерге нәзіктен, зарадан қорғап тұрарлық қабақ беріп,
ол қабақтарды ашып жауып тұрғанда қажалмасын деп кірпік жасап,
маңдай тері тура көзге ақпасын деп, қаға беруге қас беріп, оның
жүзіне көрік қылып, бірінің қолынан келметей істі көптесіп
бітірмекке , біреуі ойы, біреуі ұқтырарлық тіліне сөз беріп
жаратты [2, 87-б.],- дейді.
Абай өзінің көптеген өлеңдері мен қара сөздерінде пендеге тән
әдепсіздік, әділетсіздік, надандық, арсыздық, пара және пәлеқорлық,
мақтаншақтық, менмендік, арамдық және т.б. теріс қасиеттері туралы
жиіркенішпен, ренішпен айтса, жан-жақты жетілген толық адамға тән
адамгершілік, ізгілік, шыншылдық, білімділік, әдептілік пен әділеттік,
қайраттылық пен төзімділік, имандылық сияқты көптеген қасиеттеріне жан-
жақты талдау жасап, адамның өз бойында осы қасиеттерді бар мүмкіндігінще
жетілдіру қажеттігін айтады. Неғұрлым тұжырымдалған түрінде Абай осы ойын
38-сөзінде жалғастырады: ...Құдай тағаланың жолы деген жол алла тағаланың
өзіндей ниһаятсыз(өлшеусіз) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ
сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық
адам делінеді. Дүниеде түпкі мақсатың өз пайдаң болса - өзің ниһаятлысың,
ол жол құдайдың жолы емес. Ғаламнан жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма
ағып келе берсін деген ол не деген нысап? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я
ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек
мақсатың болса, ол жол - құдайдың жолы. Ол ниһаятсыз жол, сол ниһаятсыз
жолға аяғыңды берік бастың, ниһаятсыз құдаға тағырып хасил(жақындық табу)
болып хас(нағыз) езгу құлдарынан болмақ үміт бар, өзге жолда не үміт
бар?...
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі
– надандық, екіншісі – еріншектік, үшінші – зұлымдық деп білесің. Надандық
– білім-ғылымның жоқтығы, дүниеде ешбір нәрсені оларсыз біліп болмайды.
Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны.
Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады.
Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан қисабына қосылады.
Бұлардың емі, халлақына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты, тұрлаулы,
ғадаләт ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын [2, 98-100-бб.].
Абай толық адам туралы ілімі – әр пендені адам ету, оны пенделік
жолдан құтқару. Абайдың пікірі бойынша адамның кісі ретінде қалыптасуында
орта және тәрбие үлкен рөл атқарады.
Адамдар табиғаты жағынан тең, бәрі де туады, өледі, тарлығына да киім,
тамақ керек, бәрі де қуанады, қайғырады. Олар туғаннан жаман не жақсы болып
тумайды. 19-сөзінде: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп,
ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды дағы, сондайдан
білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөзіе
ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске
жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрселерін ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады дейді. Абай
адам да кісілік қасиетінің қалыптасуында ортаның, ең алдымен қоғам, уақыт
пн дәуәрдің ерекше рөл ойнайтындығына ерекше назар аударады. Егер де
адамадар әдепсіз болса, оған сол өздері өмір сүріп отырған дәуір кінәлі
деп есептеді, себебі адам баласын заман өсіреді. Кімде-кім жаман болса
замандасының бәрі кінәлі.
Абай тәрбие мәселесіне көп көңіл бөлді, себебі ол адам бойында
кісіліктің қалыптасуына әсер ететін өте маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Осы мәселеге байланысты 15-сөзінде Абай былай деп жазады: Егер
де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мірте, болмаса
жұмасына бір, ең болмаса айына бір, өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп
алғаннан кейін бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке,
не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіпсің? Жоқ
болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің білмей қалыпсың? [2, 78-б.]. Адамның
кісілік кейпінің қалыптасуында оның сырт пішіні емес, ішкі дүниесінің
жетілуі, тәрбиелеуі неғұрлым маңызды болып табылады. Осыған байланысты Абай
былай деп жазады: Кейбіреулердің бар өнері, мақсаты киімін түземек, жүріс-
тұрысын түзетпек болады да, мұнысын өзінше бір дәулет деп біледі. Ал
толдық адам өзінше ең алдымен өзінің рухани жетілуін ойлау керек. Оның
жолдары басқаша: әуелгісі – әрбір жаманшылықтың жағасында тұрып адамның
адамдығын бұзатын жаманшылықтан бойын жимақтық, бұл адамға нұр болады.
Екінші – өзін – өзі өзгешелік пен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін
бұзады. Үшіншісі – қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық
шақырады Һәм өзі өзгеше боламын демектің түбі – мақтан. Әрбір мақтан
біреуден асамын деген күншілікті бітіреді де, күншілік күншілдікті
қозғайды. Бұл үш түрлі істің жоқтығы адамның көңіліне тыныштық береді.
Әрбір көңіл тыныштығы көңілге талап салады [2, 99-100-бб.]. Осы ойды
Абайдың он сегізінші сөзінде де кездестіреміз: Адам баласына жыртықсыз,
кірсіз, сыпайы киініп, һәм сол киімін былғап, былжыратып кимей, таза кимек
– дұрыс іс. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек, не киімі артық болмаса да
көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ – кербездің ісі... Тегінде адам баласы
адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа
нәрселерменен оздым ғой демектің бәрі де ақымақтық [2, 41-б.] – деп ойын
түйіндеді. Абай адамның жақсы не жаман болуы құдайдан емес, тәрбиеден деп
есептейді.
Хәкім Абай өзінің азаматтық көзқарасын, халқының өмірін, болмыс
тіршілігін, қара сөздері арқылы паш етті. Абай философиясының бүгінгі күнгі
өзектілігі ерекше дер едім. Өйткені, Абайды оқи отырып, адам – таза,
әділетті, қайырымды болып қалыптасады. Олай болса, Абайдың рухани әлемі
дүниетанымы ерекше бір тылсым, таптырмайтын құндылық. Оның ойшыл - дана
ретіндегі философиялық орталық мәселесі адам.
М.Әуезов Абайдың: ұстаздық, әлеуметтік талабының түп мақсаты жеке
адамдарды жаманшылдықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым-қоғамын және
бар халқын түзетіп өзгертпек болады дейді. Бұл тұжырым Абайдың
адамгершілік тәрбиеге, оның негізі болатын мораль философиясына орала
беретін себебін ашып көрсетеді [1, 67-б.] – деп атап көрсетеді. Абай
қазақтардың өткені мен бүгінін, болашағын, салт-дәстүрі мен рухани
мәдениетін жетілдіру, жастарға адамгершілік тәрбие беру жолдарын тынымсыз
ойлаумен өтті. Бүгінгі уақыттың талабына сай ой түйіндейтін болсақ,
хакімнің ойлау мәдениеті қазақтың менталитеті, болмыс бітімі қандай, оған
тән кемшіліктерді қалай жоюға болады, деген сауалдар төңірегінде өрбіді. Ол
өзінің бүкіл болмысын, білімі мен өмірлік тәжірибесін, поэзия мен прозасын,
ой-толғанысы мен философиясын адам бойынан таба білді. Абай ақын кісілік
қасиеті, білімі мен парасатын елдің қамын ғана емес, адамзаттың мақсат-
мүддесін ойлайтын, дүниеге әлем тұрғысынан қарайтын адамды тәрбиелеуге
жұмсады. Ұлы данышпанды адам өмірінің мәні, тұрмыс тіршілігі мен болмысы,
ар – намысы сияқты мәселелер ерекше толғандырды. Ол былай дейді: Өлсе өлер
табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап күлмес, мені мен
менікінің айрылғанын, өлді деп ат қойыпты өнкей білмес [6, 95-б.].
Өйткені, қоғамдағы құбылыстар мен процесстердің өзегі адам болмысы болып
табылады. Бұл жерде “мен” деген не, “менікі” деген не, сауалдарға жауапты
Абайдың өзінен табамыз. ”Мен” дегеніміз ақыл мен жан. Екеуі де рухани түп
негіз. “Менікі” деп сөзді тәнге қатысты айтып отыр. Абай адам баласының
жаман-жақсы қасиеттеріне терең мән беріп, философиялық ой - толғауларында
атап көрсетеді.
38-сөзінде Абай: Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар, сонан
қашпақ керек дейді. Әуелі надандық, екінші еріншектік, үшіншісі зұлымдық.
Үш-ақ нәрсе адамның жақсы қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек
[2, 96-б.].
Адам бойындағы осы үш қасиеттің басын қосып, оны үлкен әлеуметтік ізгі
күшке айналдыратын ғылым деген қорытындыға келеді. Ол ғылымды үйреткенде,
бақталастық, атақ – данқ үшін емес, айқын мақсатпен, білмек үшін үйрену
керектігін баса айтады. Өйткені қай қоғамда болмасын, бақталастық адамды
жаман жолға жетелейтіні рас. Абайдың пікірі бойынша адамгершілік нормалары
мен принциптерін күнделікті өмір сүру тәсіліне айналдырған адамды ғана
нағыз адам деп есептеуге болады. Сондықтан: адам болам десеңіз, оған қайғы
жесеңіз... деп басталатын мына өлеңінде Абай адам болу қағидасын үсынады.
Бекер даурығып, өтірік айтып, жалқау болудың орнына өнер – білімнің
арқасында өзіңнің орныңды тап дейді. Адам өміріне мән беретін, негізгі
нәрсе өзінің бойындағы адамшылдықты жоймау. Бүкіл өмір бойында адамға
лайықты өмір сүру. Бұл дүниеге адам болып келген соң, адам болып кету
керек.
Қандай жағдай болмасын адамдық қасиетті жоғалтып алмау, адамның басқа
адамдар алдындағы жауапкершілігі. Ол адам тарапынан ерік-жігерді, қайратты
қажет етеді. Отыз алтыншы қара сөзінде: Ұяты күшті адамдар ұйқыдан
тамақтан қалатұғыны да бар, хатта өзін - өзі өлтіретұғын кісілер де болады.
Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа
салып, сөгіс қылған қысымның аты,- дейді [2, 60-б.].
Ұлы ойшыл, адам бойындағы ұят пен иман мәселесін қозғайды. Бұл екі
ұғым адам мен хайуанның ара жігін ажыратады. Адам хайуаннан, ақ
жүректігімен адамгершілік қасиеттерімен ерекшеленеді. Ұяты бар адам –
иманды. Ойшыл Абай адамдық танымдағы ұяттың басымдығын сөз етіп тұр. Жиырма
бесінші қара сөзінде: Қарыны аш кісінің көңілінде ақыл, бойында ар,
ғылымға құмарлық қайдан тұрсын? Ашап – ішуге малдың тапшылығы да ағайынның
араздығына уа әртүрлі бәлеге ұрлық зорлық, қулық сұмдық секілді нәрселерге
үйірлендіруге себеп болатын нәрсе деп ой түйіндейді [4].
Қоғам көре алмаушылық, зұлымдық, қулық, сұмдықтан толық тазарғанда
ғана бұл жаман қасиеттер, басқа да дөрекі мінез-құлықтар, тіпті адамға
көрсетілетін зорлық-зомбылықта жоғалады деп сенеді. Абайдың мына бір
даналығына тоқталайықшы: Адам баласын замана өсіреді, кімде кім жаман
болса замандасының бәрі жазықты [2, 95-б.]. Әр қара сөзерінің ой
толғауларын қарасақ, адам өзіне тән құндылықтарды қоғамда өмір сүру
барысында жинақтайды екен. Уақыт, дәуір, қоғамдық орта адамды
қалыптастыратын маңызды факторлар екенін Абайдың философиялық
көзғарастарынан толық анғарамыз.
Тәрбие тал бесіктен басталады демей ме дана халқымыз. Әрқашан да
білім мен тәрбие ажырамас бірге жүретін үрдіс. Абай адамды қалыптастыратын
тәрбие деп бағалап, оған үлкен мән берген. Адам ата – анадан туғанда есті
болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы жаманды
танидыдағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады
дейді. Абайдың ойынша, адамның ақылдылығы, тәрбиелігі, саналығы дүниені
зерттеумен оның ішкі сырын білумен тығыз байланысты. Қоршаған ортаны тану,
ақиқатты білу, ғылымды меңгеру оның пікірінше адамға тән қасиет.
Ұлы жазушы М.О.Әуезов былай дейді: Абайға келгенде ...адам мен
адамгершілік, ұждан, мораль философиясына тікелей қатысы бар, толып жатқан
бөлек-бөлек бір көлемді,әрі сапалы,терең ойлы пікірлері бар екені даусыз.
Біздің білуімізше, Абайдағы философиялық көзқарастың көзі адамгершілік
мәселесіне тіреледі [1, 97-б.]. Бұл пікірді мақұлдауымыз қажет. Өйткені,
қай қырынан алсақ та философия адам мәні, оның болмыстық мақсаты сынды
мәселелерді айналып өте алмайтыны ежелден мәлім. Абайдың да
дүниетанымындағы негізгі тұжырым, басты құндылық – адам болмысы. Абайдың
қара сөздерінен, таусылмас рухани қазынасынан, оның адамның өмір сүру
философиясын бес бағытта қарастыранын аңғаратынымыз. Біріншісі, жеке
адамдардың тұрмыс-тіршілігі. Екіншісі, әлеуметтік топтардың қоғамдағы
алатын орны, мінез-құлқы, менталитеті, психологиясы; Үшіншісі, ұлттың ата-
бабалардан мұраланған өзіндік өмір салтын, дәстүрлі мәдениетіне бейімделген
мұрат-мақсаттарын болмыстың жаңа сұраныстарына байланысты жаңартып,
жаңғырту жолдары. Төртіншісі, адамзат тарихында қалыптасқан моральдық
құндылыққа сай келетін үрдістердің өркениетпен сабақтасу жолдары.
Бесіншісі, имандылық жолымен Алла болмысын тану. Адамның өз іс- әрекетін,
сөзін, Иллаһи қағидаларына, пайғамбар хадистеріне, өнегелеріне сай
келтіруге ұмтылу. Жаратушы махаббатына сүйіспеншілікпен жауап қайтару жолы.
Бұл бес тармақты бағыт, адамның жаны мен тәнінің дамуы мен өркендеуі, өсу
негізінде қалыптасатын, бүгінгі өмірде маңызды орын алатын талпыныстар.
Абайдың ойлау жүйесі, адам өмір сүруінің философиясы мен табиғатына,
адамзат болашағына зор сенім негізінде қалыптасқан. Сонымен біз өскелең
ұрпақ адамды Абайша түсінудің тұжырымдарын, құндылықтарын түсінуге бет
бұруымыз қажет. Бұл әр адамнан парасат пен ерікті, ақыл мен сезімді
жұмылдыруды талап етеді. Абай жолы, Абай мұрасы – ізденіс пен ойланудың,
кемелділік пен ізгілікті танудың үлгісі. Өйткені, хакім ғұламаның басты
мақсаты – адам болу үшін ненің жаман, не жақсы екенін көрсетіп қана қоймай,
жаманнан жирендіріп, жақсылыққа бастау. Сондықтан Абайдың Адам бол! деген
үндеуін бір сәт ұмытпағанымыз абзал.
1.2 Абай қара сөздеріндегі негізгі таным, басты ой
Абай ұлы ғұлама ақын, моралист – ойшыл, қазақ елінің, бүкіл түркі
тектес халықтарының ортасынан шыққан әлемдік тұлға. Абайдың өмірі, істеген
ісі, жазған өлеңдері мен сөздері өз халқының тағдырымен тығыз байланысып,
оның болмыс-бітімінің айнасындай болып жатыр. Абай қазақ халқының мінез-
құлқындағы келеңсіз, нашар қылықтардың қайдан және қалай туындайтынын
саралап, ақиқат пен жалған философиялық категориялар арқылы талдап беріп
отырады.
Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағанын, бірінің тілеуін бірі
тілеспейтұғынын, рас сөзі аз болатұғының, қызметке таласқыш болатұғының,
өзде-рінің жалқау болатұғының себебі не? – деген сұрақ қойып алып, ары
қарай талдау жасап, ол талдауларды бір топ философиялық категориялар арқылы
таразылайды. Мәселен, Абай бұл тұрғыда тек қана өз халқының туындыларына
ғана зер салмай һәмма ғылымға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған –
деп өзінің ой-өрісінің кеңдігін, дүние жүзіне белгілі данышпан адамдар,
ғалымдар, ойшыл-философтардың еңбектерімен таныс екенін білдіре келе:
Әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз-қорқақ,
мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ – қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір
ақылсыз – надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамасақ, өзі
тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады [6, 78-б.]– дейді.
Абайдың осы сөзінде пайдаланылған философиялық категорияларға зер салсақ:
қорқақ-ақылсыз, қорқақ-мақтаншақ, қорқақ -қайратсыз, ал қорқақ категориясы
жалқаулықтан туындайтынын ашық айтып отыр.
Солардың бірі Абайдың қара сөздері қырық бестен көп те
болуы мүмкін еді дейді. Абайдың ойлау дәрежесі осы сөздерде
қамтылғандардан да басқа көптеген мәселелер жөнінде ой толғап, өз
қорытындыларын қорытып шығаруға жететін еді. Бірақ не өзі қаламады, не
ғұмыр қысқалығы мүмкіндік бермеді дейді.
Екінші бір ой – Абайдан айтылмаған сөз қалмады дейтін кейбір
зерттеушілер ойын қуаттамақ болады. Олар адам (қазақ) баласының өміріне
керекті ақыл мен ойды Абай сөздері мен өлеңдері түгендеп кеткен дейді. Бұл
ойға да көңіл тоқтатуға болатын секілді. Өмірде кездесіп жататын кез келген
құбылысқа, оқиғаға Абай сөзімен мысал келтіріп, Абай өлеңімен қостауға
болатынына бүгінгі, 21-ғасырда, айқын да нақты көзіміз жетіп, көңіліміз
сенеді дегім келеді.
Осындай бір-біріне қарама-қарсы ой тұлпарларына мініп алып, біз
де біраз саяхат жасап, ұлы хакімнің ой әлеміне қара сөздеріне бір бойлап,
ой мен сезімнің ең бір нәрлісіне қанығып қайтсақ па дейміз...
Саяхат болғанда да Абай әлеміне, Абай ойларына, Абай шыңына,
Абай биігіне, Абай тұңғиығына қара сөздері арқылы саяхат...
Біз өзімізше, алдымен, Абай сөздеріне берілген сандық белгілер
орнына мағыналық теңеу таңып байқамақ болдық. Содан барып төмендегідей
қызықты да мағыналы, әрі ойлы тізім жасақтадық:
Хакімнің бірінші қара сөзі – адам міндетін анықтау;
Ал ұлы ойшылдың екінші қара сөзі – еңбекке баулу;
Үшінші сөзіне көз жүгіртіп, мағынасына бойласақ – билік сыры;
Төртінші сөздің түпкі мәні мен негізі – мастық пен күлкі;
Бесінші сөздің басты түйіні әрі мақсаты да – қалыптасу;
Алтыншы сөздің айтары, адамға ой салатыны – түсінік;
Жетінші сөздің жетеге жеткізетіні әрі түйіні – талпыныс;
Сегізінші сөзден сезетініміз, алатынымыз – насихат;
Тоғызыншы сөзден ұққанымыз, байқағанымыз – ұлтжандылық;
Оныншы сөзде де айтар ой, жетелер бағыт – ұрпақ мәселесі;
Он бірінші сөзде әбден талқыланған тақырып – кәсіп;
Он екінші сөздің ойландыратын тұсы, әрине, ол – ғибадат;
Он үшінші сөздегі басты мәселе, негізгі түйін – иман;
Он төртінші сөздегі басты идея, негізгі тақырып – жүрек;
Он бесінші сөздегі адам баласына қарата айтылған астарлы ой – ақыл;
Он алтыншы сөздегі ойдың түбін қозғайтын келелі мәселе – еліктеу;
Он жетінші сөздегі басты айтылған нәрсе – бірлік;
Он сегізінші сөздегі салмақты пкірі, басты түйін – кербездік;
Он тоғызыншы сөздегі адамға ой салатыны – естілік;
Жиырмасыншы сөздегі жүрекке жеткен тақырып – жалығу;
Жиырма бірінші сөздегі мәнді ой, мағыналы түйін – мақтан;
Жиырма екінші сөз есті ой, ескірмейтін қағида – қадір тұту;
Жиырма үшінші сөздегі басты түйін – қуаныш пен жұбаныш;
Жиырма төртінші сөздегі сөз мәйегі, еі жағымсыз нәрсе – күншілдік;
Жиырма бесінші сөздегі имани мәселе, дін хақында – құлшылық;
Жиырма алтыншы сөздегі қоғамның індеті, кері сүйреуші – надандық;
Жиырма жетінші сөздегі аса қасиетті түйін, тұс – өсиет;
Жиырма сегізінші сөздегі пайымға жете суреттелгені – парыз;
Жиырма тоғызыншы сөздегі адамдарға айтылған ең негізгі ой – сақтық;
Отызыншы сөздегі көтерілген мәселе, ең қасиетті ұғым – ұят;
Отыз бірінші сөзден ұққанымыз, көңілге түйгеніміз – ойлылық;
Отыз екінші сөздегі басты тақырып, негізгі ой – талап;
Отыз үшінші сөздегі санамызды өрге сүйрейтін нәрсе – өнер;
Отыз төртінші сөздегі суреттелген тақырцып – бұ дүние;
Отыз бесінші сөздегі суреттелген тақырып – о дүние;
Отыз алтыншы сөздегі айтылар ақиқат – ұят пен иман;
Отыз жетінші сөзден жетеге жеткені, санаға сіңгені – уағыз;
Отыз сегізінші сөздегі ой-тұжырым, басты мәселе – жаратылыс;
Отыз тоғызыншы сөздегі сөз болған құбылыс, ол, әрине – намыс;
Қырықыншы сөздегі өте қызық талқыланған тақырып – мінез;
Қырық бірінші сөздегі басты айтылған ой – тәрбие;
Қырық екінші сөздегі философиялық тұрғыдан қамтылғаны – тіршілік қамы;
Қырық үшінші сөздегі негізгі ой мен тақырып – тән мен жан;
Қырық төртінші сөздегі адамға ең қажетті нәрсе – тазалық;
Қырық бесінші сөздің басты түйіні – адам болмысы.
Біз осыдан кейін әр қара сөз мағынасына сәйкес деп таңдаған
атаулар тізімін талдап қарадық. Бұдан байқағанымыз тек қана ұят (отызыншы,
отыз алтыншы) және иман (он үшінші, отыз алтыншы) атаулары, солар туралы
айтылар ой екі рет қайталанатынын байқадық. Басқа ешқандай ой да, сөз де
қайталанбайды. Осыған қарап, біз Абайдың осы еңбегін жазуға
кірісер алдында адам баласының тәрбиесіне, тіршілігіне қажетті деген
насихат сөздерінің тақырыбын іріктеп, тізіп алып барып, сосын іске кіріскен
бе деп ойлаймыз.
Абай ойларына, Абай әлеміне саяхат жасамақ болғандардың бір
мойындауға тиісті ақиқаты болуға тиісті. Ол – Абайды түсінудің сан сатылы
болатыны. Өйткені осындай саяхатқа шыққандар білімі мен зердесінің, табиғи
болмысы мен тәрбиесінің жобасына байланысты тек қана өз дәрежесіне дейін
көтеріле алмақ. Мысалға менің ойшылдығым мен білімпаздығым орташа ғана
дәрежеде болса, онда менің тұжырымдарым атақты білгірлер сатысынан
әлдеқайда төмен тұруы кәдік. Олардың мені жазғыруы да мүмкін. Бірақ мен
оған мойымақ емеспін. Өйткені Абаймен сырласуға, Абай әлеміне саяхат
жасауға әркімнің де қақысы бар. Абайдың өзі болмасаң да ұқсап бақ деген.
Сонымен Абайдың қара сөздері маған не дейді?
Жаратылысты, тіршілік ережелері туралы өмір қағидаларын қабылдау арқылы
өзімнің білімім мен ақылымның жобасы Абай сөздерінен не ұға алды?
Біз, ең алдымен, Абай өз сөздерін қалай бастап, қалай аяқтады
екен деген сұраққа жауап беруге тырыстық та, бірінші сөз бен соңғы сөз
мағыналарына ой жүгіртпек болдық.
Абай бірінші сөзімен өзінің саналы тіршілік алға тартар көп
нәрселер туралы ойланатын жан екенін танытады. Болашақ оқушыларымен әңгіме-
дүкен құра отырып, өз ойларын, болашақ айтылмақ сөздерін, көздеген мақсатын
соншалықты түсінікті, талас тудырмайтындай етіп, айқын да нақты түсіндіріп
береді.
Бірінші сөз, сөз жоқ, алғашқы сөз болуға лайық сөз деген
қорытындыға және негізгі түйінге дәл осылайша келдік.
Ал соңғы сөз – ол дәл соңғы сөз. Егер Абай тағы бір сөз қосқысы
келсе, онда ол сөз соңғы болып тұра алмас еді, ортаға түсер еді.
Абай сөздерінің қорытындысы секілді қырық бесінші сөзінде шексіздікті,
шексіз әлемді жаратушының бар екендігі айтылады. Бар әлем бір заңға
бағынып, бір құдірет бұйрығын бұлжытпай орындап жатады. Абай тірілер
жаратқанның адам пенделеріне, жан-жануарына берген сезімдері арқылы
тіршілік заңдылықтарын мойындайды, өз тірліктерін жалғастыруға құштар
болады дейді. Абай өз еркімен ешкім еш нәрсе жасай алмайтынын, тек қана
Жаратқанның жаратқандарын жаратқан сыйлаған сезімдер арқылы сезе
алатындығын әңгіме еткен. Егер ондай сезім аз болса, онда
кісінің кісілігінің де жобасы төмендей бермек. Қырық бесінші сөз – соңғы
сөз!..
Абайдың адамгершілік туралы, Адам деген атқа лайық сілтеген бағыттары,
көрсеткен жолдары ақынды бізге жақындата түседі. Абай өткеннің ғана Абайы
емес, біздің қасымызда жүрген, қазақ халқының басына қиыншылық түс-кенде
дем беруші, рух беруші пайхам-барымыз, рухани көсеміміз. Абай 19 ғасырдың
ортасында дүниеге келіп, 20 ғасырдың басында бұл дүниеден кетіп қалған жоқ.
Абай заттың адамы емес, рухтың адамы. Абайдың адамгершілік туралы этикалық
ойлары, пікірлері өз халқының ұрпақтарына әрқашан қуат бере бермек.
2. Абайдың Қара сөздері — оның ақындық мұрасына қосылған бағалы қазына
2.1. 1-25 қара сөздерін оқушы танымы тұрғысынан талдау
Ғұлама Абай Қара сөзді шешендік өнер мəнінде айтқан. Шаршы топқа
шығып сөз айту əркімнің қолынан келе бермейтін іс. Абай осындай ниетпен
айтқан сөздерін қағазға жазып қалдырады. Көрген-білгенін, таным-
тəжірибесін, танып-түстегенін ақыл-көрігінде қорытып, таразыға салады.
Қысқа ғұмырдың алдамшы, өткіншілігіне де қапа болады. Баянсыз, тұрлаусыз
сиқына бас шайқап, іштен тынады. Оның мəн-мəнісін бірінші сөзінде былай
білдіреді: Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе,
əйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық,
тартыстық — əурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік:
қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік,
бəрі қоршылық екенін білдік. Ал енді қалған өмірімізді қайтып, не қылып
өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын... [2; 127].
Ақын алдағы өмірге барлау, талдау жасайды. Адам мұраты, өмірі мен
еңбегіне еркін енеді. Өмірдің бұралаң жолдарына, кəсіп-дағдыларға, тұрмыс-
тірліктің мың сан арналы, тараулы жолдарына көңіл тоқтатып, көз жібереді.
Əсіресе ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, софылық қылып, дін бағу, балаларды
бағу сынды сан салалы, алуан арналы бағыт-бағдарларға, өмір-тұрмыстың,
уақыт-сынаптың сырлы сипаттарына ден қояды. Оның арасында білім-ғылым,
кəсіп-қызмет, дəстүр-дін, тəлім-тəрбие иірімдеріне де көңіл бөліп, жіті
назар аударады. Бəріне де мəн-маңыз береді. Басым бағыттарына еркін енеді.
Сыр-сипаттарын ашады. Нəтижесінде: Ақыры ойладым: осы ойыма келген
нəрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын,
кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе,
өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір
жұмысым жоқ [2; 128], — деген қағидалы көзқарастарын алға шығарады.
Өмір мұратына ден қойып, тəлім-тəжірибесіне тоқтайды. Ойшыл ақын
екінші сөзінде бала күнінен қазақтардың сартты көрсе, енеңді ұрайын, кең
қолтық, шүлдіреген тəжік, Арқадан үй төбесіне саламын деп қамыс артқан,
бұтадан қорыққан, көз көргенде əке-үке десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан,
сарт-сұрт деген осы десіп; ноғайды көрсе, оны да боқтап, түйеден қорыққан
ноғай, атқа мінсе шаршап, жаяу жүрсе — демін алады, ноғай дегенше ноқай,
қашқын ноғай, башалшік (ұсақ саудагер) ноғай десіп; орысқа ауылды көрсе,
шапқан, жаман сасыр бас орыс, орыс ойына келгенін қылады деген... Не
айтса, соған нанады, ұзын құлақты тауып бер депті десіп, күліп
отыратынын есіне алып; сонда өзінің бізден басқа халықтың бəрі антұрған,
жаман келеді екен, ең тəуір халық біз екенбіз [2; 128–129] ғой, деп
ойлайтынын айтады. Сөйтсе, сарттың егін егіп, өсірмейтін жемісі, жасамайтын
шеберлігі жоқ, əрқайсысы өз жұмысын ғана біліп, бір-бірімен жауласпайды
екен, орысқа қарамай тұрған кезімізде қазақ еліне киім-кешек жеткізіп
тұрған да солар. Орысқа қараған соң орыстың өнерін бірінші үйреніп алған да
солар. Араларында бай да, молда да, сыпайы, епті жандар да көп. Ноғай да
солдатқа, кедейлікке шыдамды, молда, медресе ұстап, оны күте де білетін
халық екен. Еңбек етіп, мал табудың да жолын біледі, өздері салтанатты,
əсем. Оларға енді біріміз жалданып жұмыс істеп, біріміз еткен еңбегіне
ризашылығымызды білдіріп жүр екенбіз. Біздің ең бай деген адамымыздың өзін
сəнің шақшы (лас, былғаныш), аяғың білəн пышыратырға қойған идəн түгіл,
шық, сасық қазақ [2; 129–130], — деп үйінен қуып шығатын жағдайға жетіпті
дейді. Абай бұл сөзді қазақ халқын кемсіту үшін емес, жанына тигізе,
намысқа тигізе əдейі айтып отыр.
Халықтың бойында бар қасиет бар, оны ешкім мансұқ етпек емес, ал
жағымсыз жағымыз қайсы? Неге тəжік сияқты егін екпеске, неге ноғай сияқты
дін бақпасқа, сауда жасамасқа, неге орыс білімін алып, олармен терезе
теңестірмеске? Абайды қажап отырған осы ойлар. Қазақ бұл халден құтылу үшін
не істеуі керек, алдымен өзіңе өзгелердің көзімен қара. Ондай дəрежеге
көтерілу үшін шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып зор болсаң, қорлықтан
құтыласың. Тек сол жағдайда ғана өзге халықтар туралы да қазақтардың ұғымы
өзгермек. Абай осы шағын сөзде ұлттық дамудың басты-басты бағыттарын
таратқан. Үшінші, төртінші, бесінші сөздер. Үшінші сөзінде ақын билік
туралы əңгіме қозғаған. Болыс болсам деп ағайындар жанжалдасып, партияласып
əбден халықтың мазасын кетіретін пысықтарды көргенде Абай бұрынғы Қасым
ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын, ƏзТəукенің Жеті жарғысын
білмек керек дейді. Əрине, Абай бұлардың бүгінгі өмірге келетінін алып,
жарамсызын теріске шығарса деп армандай келіп, осыларды іске асыратын
кісілердің жоқтығына қиналады. Ғұлама өзінің үшінші қара сөзінде: Бұрынғы
қазақ жайын жақсы білген адамдар айтыпты: Би екеу болса, дау төртеу
болады, — деп. Оның мəнісі — тақ болмаса, жұп билер таласып, дау көбейте
береді дегенмен, дұрыс айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, əрбір болыс
елден толымды-білімді үшақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе,
жаманшылығы əшкере білінгендікпенен түссе, əйтпесе түспесе. Ол билерге
даугер адамдар қарамай, екеуі екі кісіні билікке таңдап алып, үстіне
біреуді делдалға сайлап алып біте берсе, егер оған да ынтымақтаса алмаса,
бағанағы үш бидің біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жүгінсе, сонда
дау ұзамай, бітім болар еді [2; 133–134], — дейді.
Ақын ережедегі дауды шешетін билер саны əр тараптан үштен артық
болмасын деп көрсетеді. Билер көбейсе, дау ұлғайып қана қоймай, пара
алушылық қоса қаулайтынын көрсетеді. Ол заманда орыс əкімдері үшін
қазақтардың болыстыққа таласуы, мінездерін ұсақтатып, азыптозып, шапқылап
келіп бір-біріне жала жауып, пара беруі өте пайдалы іс болатын. Осы халді
Абай нақтылап қағазға түсірген. Адам баласының бесіктен бейітке дейінгі
ғұмыры өкініш болмас үшін қалай дұрыс өтуі абзал деген сауалға Абай анық
ақыл береді. Төртінші сөзінде ол былай дейді: Адам баласы жылап туады,
кейіп өледі. Екі ортада бұл дүниенің рақатының қайда екенін білмей, бірін-
бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз
қылықпен, қор етіп өткізеді де, таусылған күнінде бір күндік өмірді бар
малына сатып алуға таба алмайды, [2; 135], — дей келіп, Хакім Абай сөзін
былай түйіндейді: Əуелі Құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп,
еңбегіңді сау еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды [2; 135].
Адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақтөбе қаласының білім бөлімі ММ
Ақтөбе орта мектебі КММ
Әлмұханова Данара
9 -сынып
Абайдың қара сөздері
оқушы көзімен
Бағыты: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және болашақ дамуы бар саяхат
маршруттары
Секция: Әдебиет (қазақ әдебиеті)
Жетекшісі: Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Аубакирова Гулжанар
Аубакировна
Кеңесшісі: Қ.Жұбанов атындағы АӨУ-нің
қазақ филологиясы кафедрасының оқытушысы, филология магистрі
Р.Р. Жұмағалиева
Ақтөбе – 2021 жыл
Жоспар
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Абай қара сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстаным.
1. Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі.
2. Абай қара сөздеріндегі негізгі таным, басты ой.
2. Абайдың Қара сөздері - оның ақындық мұрасына қосылған бағалы қазына
1. 1-25 қара сөздерін оқушы танымы тұрғысынан талдау.
2. Ақынның 26-45 қара сөздерін оқушы көзқарасы тұрғысынан талдау.
ІІІ Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Абай қара сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстаным.
1.1 Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Абай қара сөздеріндегі негізгі таным, басты ой
... ... ... ... ... ... 12
2.Абайдың Қара сөздері - оның ақындық мұрасына қосылған бағалы қазына
1. 1-25 қара сөздерін оқушы танымы тұрғысынан талдау ... ... .. 15
2.2 Ақынның 26-45 қара сөздерін оқушы көзқарасы тұрғысынан талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 33
Аннотация
Біздің зерттеу нысанасына алған ғылыми жобамыздың тақырыбы Абай қара
сөздері - оқушы көзімен деп аталады. Қазақ дүниетанымында Абай
Құнанбайұлының алатын орны айрықша. Абай: Ақынның азаматтық парызы
шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен ақылды билігіне
жүгіндіруде деп білді. Абай іліміндегі қара сөздерінің алатын орны
қандай? деген сауал төңірегінде ізденіс жүргізер болсақ, ақынның жалпы
шығармашылығының өзі – адамгершілік пен ізгілік қасиеттер бастауынан
тұратындығын байқаймыз.
Сонымен біз өскелең ұрпақ адамды Абайша түсінудің тұжырымдарын,
құндылықтарын түсінуге бет бұруымыз қажет. Бұл әр адамнан парасат пен
ерікті, ақыл мен сезімді жұмылдыруды талап етеді. Абай жолы, Абай мұрасы –
ізденіс пен ойланудың, кемелділік пен ізгілікті танудың үлгісі. Сондықтан
Абайдың Адам бол! деген үндеуін бір сәт ұмытпағанымыз абзал.
Абайдың адамгершілік туралы, Адам деген атқа лайық сілтеген
бағыттары, көрсеткен жолдары ақынды бізге жақындата түседі. Абай өткеннің
ғана Абайы емес, біздің қасымызда жүрген, қазақ халқының басына қиыншылық
түс-кенде дем беруші, рух беруші пайхам-барымыз, рухани көсеміміз.
Адамның сеніміне зорлық болмағаны лəзім. Яки иман келтіру үшін
логикалық тəсілмен Алланың барлығын ақылмен жоққа шығара алуға шамаң жетсе,
иман келтірудің еш қажеті жоқ. Ал, оған ақылың жетпесе, дəлелің болмаса,
Аллаға сенгеннен басқа не бар. Міне, Абайдың иман туралы тұжырымы.
Жинақтап айтқанда, Хакім Абайдың Қара сөздері поэзиялық
туындыларынан өзіндік өзгешелігі бар, өмір тағылымы мен тəлімдік қырлары
басым еңбектер қатарына жатады.
Абайдың қара сөздері — оның өнертанымының өзегін құрайтын өзгеше
өнер түрі. Олардың ішкі мазмұны бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі ашып,
бірте-бірте ауқымды кеңейе түсетін, күннің нұрындай жарыса тарап жатқан ой
сəулелері секілді. Адамның дүние есігін ашқанынан бастап, ақыретке кеткенге
дейінгі аралықтағы өмір сырын жік-жікке бөліп, жүйелеп түсіндіреді.
Annotation
The topic of our research project is "Abai's black words - through
the eyes of a student." Abay Kunanbayevich has a special place in the
Kazakh worldview. Abai said: "The poet's civic duty reflects the truth,
appeals to the power of justice and common sense." "What is the place of
obscenities in the teachings of Abay?" If we search around the question,
we find that the general work of the poet itself is the source of morality
and virtues.
Thus, we need to focus on understanding the concepts and values of
the younger generation to understand Abaysha. It requires everyone to
mobilize reason and will, mind and emotions. Abay's way, Abay's heritage
is an example of search and reflection, recognition of perfection and
goodness. That's why Abai's "Be a man!" We should not forget for a moment
his appeal.
Abai's directions on morality, the way he deserves to be called a
man, bring us closer to the poet. Abai is not only Abai of the past, but
also a prophet, a spiritual leader who is with us, who inspires and
inspires the Kazakh people in times of trouble.
There should be no violence in one's faith. Or there is no need to
believe if you can reasonably deny all of God in a logical way in order to
believe. And if you do not understand it, if you do not have proof, then
there is nothing but belief in Allah. Here is Abai's statement about
faith.
In short, Hakim Abai's "Words of Wisdom" is one of the most
distinctive works of poetry, with life lessons and educational aspects.
Abai's black words are a unique art form that is the core of his
art criticism. Their inner content is like rays of thought that complement
each other, reveal each other, and gradually expand, spreading like the
rays of the sun. From the moment a person opens the door to the world to
the end of the world, he explains the secrets of life in detail.
КІРІСПЕ
Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы. Біздің зерттеу нысанасына алған
ғылыми жобамыздың тақырыбы Абай қара сөздері оқушы көзімен деп аталады.
Қазақ дүниетанымында Абай Құнанбайұлының алатын орны айрықша. Абай:
Ақынның азаматтық парызы шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен
ақылды билігіне жүгіндіруде деп білді. Абай іліміндегі қара сөздерінің
алатын орны қандай? деген сауал төңірегінде ізденіс жүргізер болсақ,
ақынның жалпы шығармашылығының өзі – адамгершілік пен ізгілік қасиеттер
бастауынан тұратындығын байқаймыз.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алуына байланысты
ұлтымыздың оңы мен солын тануы, тарихын жаңаша таразылауы, халқымыздың
өткеніне терең бойлап, бүгінгісіне байыппен қарауы, болашағын ғылыми-
танымдық тұрғыда бағамдауы қазіргі кезде басты мәселелердің бірі болып
табылады. Абай – әлемге көзқарасы қалыптасқан, өзіндік философиялық
түйіндері бар ғұлама. Ол күллі Шығыста философияның негізгі мәні болып
табылатын толық адамды өзінің қара сөздерінде өзекті және басты проблема
етіп қарастырып, соған айрықша көңіл бөлді. Абайды танып, белсенді игере
отырып, сол кездегі қазақ қоғамының экономикалық, саяси, құқықтық,
отбасылық, мәдени-тарихи, моральдық хал-жайынан айқын да толық мағлұматтар
алуға болады. Абай тек өз заманының ғана емес, сонымен қатар жалпы қазақ
ұлтының рухан өмірінің, ақыл-ойның бағыт сілтеушісі болды. Абайдың
шығармаларында ... адам мен адамгершілік, толық адам, ұждан, мораль
философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек-бөлек бір келемді,
әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені даусыз [1, 76-б.] – деп М.Әуезов
айтып кеткендей, ұлы ақынның ойшылдық көзқарасы мен өзекті ойлары бүгінгі
және болашақ қазақ еліне тұғырлы идея боп тарайтыны сөзсіз.
Абай ақынның шығармашылық мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы маңызын
жоймайтын рухани қазынасы. Абайды тану, бағалау, насихаттау, оқыту қоғамдық
ой-санада тың серпілістер туғызары анық. Сондықтан заман, уақыт талабына
орай Абайды жаңа қырынан тану, ғылыми тұрғыдан тың байламдар жасау, ақынның
мұрат-мақсаттарын бүгінгі жастарымыздың санасына сіңіру абыройлы борышымыз
болғандықтан да Абай қара сөздері оқушы көзімен тақырыбындағы ғылыми
жобамызды – өзекті тақырып деп білеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абайдың қара сөздеріне қатысты қандай
зерттеулер бар дейтін болсақ, төмендегі еңбектерді атап өтуге болады:
М.Мырзахметов Абайдың адамгершілік мұраттары, А. Машанов Әл Фараби және
Абай, Ғ.Есімов Хакім Абай , М.Орынбеков Абайдың философиялық
көзқарасы, т.б.
Ғылыми жобаның мақсат-міндеттері. Зерттеуіміздің басты мақсаты –
қазақтың біртуар дара тұлғасы, классик ақыны, ұлы ойшыл Абайдың қара сөз
түрінде жазылған шығармаларына аналитикалық талдау жасау. Осы орайда
төмендегідей міндеттерді шешу көзделген:
– Абайдың адам философиясы туралы ұстанымын анықтау;
– Ақын дүниетанымындағы адам мәселесін қарастыру;
– Абай ақын танымындағы жүрек культі мен толық адам ұғымының түп
негізін тану және шығармаларына талдау жасау;
– Ақынның өзін-өзі тану туралы толғаныстарының сырын ашуға ұмтылу;
Ғылыми жобаның негізгі дереккөздері. Жобамызды жазу барысында Абай
Құнанбайұлының шығармаларын негізгі дереккөз ретінде пайдаланылдық.
Зерттеудің нысаны. Ғылыми жобаның нысаны ретінде Абай ақынның
шығармаларын ғана емес, әдебиеттанушы ғалымдар М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Б.Кенжебаев, М.Мырзахметов, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есім, А.Жақсылықов, т.б. ой-
пікірлері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
– Қазақтың классик ақыны, ойшыл-философ Абай Құнанбайұлының қара
сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстанымы талданды;
– Ақын дүниетанымындағы адам мәселесі зерттелді;
– Абай ақын қара сөздеріндегі жүрек культі мен толық адам ұғымының
түп негізі зерттеу нысанасына алынды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Абай қара сөздеріндегі көптеген ұғымдар шығыс философиясында, соның
ішінде Әл-Фараби шығармалаларында да қолданылған.
– Абай іліміндегі толық адам идеясы – оның адамгершілік құндылық туралы
мәселесімен тікелей байланыста қарастырылған;
– Абайдағы толық адам идеясы – оның 12, 13, 27, 28, 35, 36, 38, 43, 45-
қара сөздеріндегі көрініс тапқан.
– Абай шығармаларындағы адам болу шарттары, ақынның толық адам жайлы
ойдың о бастағы төркіні Ғылым таппай мақтанба өлеңінен басталып,
ақынның осы өлеңіндегі Адам болам десеңіз деген тезисі негізінде
ары қарай желіленіп таратылады;
– Ақынның осы Адам болам десеңіз өлеңінде қазақ қауымының болашағы,
жастардың бойындағы адамшылық қасиеттері, яғни толық адам туралы
даналық ой желістері тұтас көрініс тапқан;
– Абай адамгершілікті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары
қояды.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жобаны жазу барысында кешенділік, жүйелілік,
салыстырмалы, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау,
жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынады.
Ғылыми жобаның құрылымы. Жоба кіріспе мен қорытындыдан басқа екі
бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер сілтеме ретімен
берілді.
1. Абай қара сөздеріндегі адам философиясы туралы ұстаным
1.1 Ақын қара сөздеріндегі адам мәселесі
Қазақтың ұлы ақыны, философ, ойшыл, қоғам қайраткері,
қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, либералдық ислам өкілі
болған Абай өз шығармашылығында дүниетанымдық және философиялық ой-
толғаныстарында өте көптеген мәселелерге көңіл бөлінген. Бүгінгі
күнге дейін Абай мұрасының толық зерттеліп болмағанына қарамастан,
кезінде М.Әуезов белгілеп берген Абай зерттеулерінің тәрбиелік,
ұстаздық ұждан, толық адам туралы ілімі мораль философиясы, әсіресе
адам мен адамгершілік мәселелері – оның рухани мұрасының кең
ауқымдылығын, тереңділігін көрсетеді. Абайдың осы ой-толғаулары мен
философиялық ізденістерінде адам мәселесі орталық орын алады.
Абай өзінің бүкіл болмысын, білімі мен өмірлік тәжірибесін,
поэзия мен прозасын, бүкіл ой-толғанысы мен философиясын адам
бойында кісілік пен адамгершілікті, білімділік пен парасаттылықты,
әділеттілік пен қайратты, елдің қамын, бүкіл адамзат қамын
ойлайтын, дүниеге әлем тұрғысынан қарайтын Азамат адамды
тәрбиелеуге жұмсады. Абайдың пікірі бойынша адамгершілік нормалары
мен принциптері күнделікті өмір сүру тәсіліне айналдырған
адамды ғана нағыз адам деп есептеуге болады, сондықтан: Адам
болам десеңіз, оған қайғы жесеңіз ... Бес нәрседен қашық бол. (Бес
дұшпан-Өсек, Өтірік, Мақтаншақ, Еріншек, Бекер мал шашпақ) Бес нәрсеге
асық бол (Бес асыл іс – Талап, Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рақым).
Адам үшін оның өміріне мән беріп тұрған негізгі нәрсе-өз бойындағы
адамилықты жоймау, бүкіл өмір бойында адамға лайықты өмір сүру. Осы
дүниеге адам болып келгендіктен, осы дүниеден де адам болып кету
керек. Адамның адамдық қасиетін өмір сүру барысында жоғалтып
алмау бұл да адамның ең алдымен өз алдында, басқа адамдар алдындағы
жауапкершілікті, ол адам тарапынан белгілі бір ерік-жігерді, қайратты
қажет етеді.
Абай 38-сөзінде Алла: ...Адам баласын құрт, құс, өзге хайуанаттар
сипатында жаратпай, бұл гүзәл сипатты беріп, екі аяққа бастырып,
басын жоғары тұрғызып, дүниені көздерлік қылып өзге хайуанаттар
секілді тамақы өз басымен алғызбай, ыңғайлы екі қолды басқа
қызмет еттіріп, ауызына қолы ас бергенде, не ішіп не жегенін
білмей өалмасын деп, иісін алып ләззаттанғандай қылып ауыз
үстіне мұрынды қойып, оның үстіне тазалығын байқарлық екі көз
беріп, ол көздерге нәзіктен, зарадан қорғап тұрарлық қабақ беріп,
ол қабақтарды ашып жауып тұрғанда қажалмасын деп кірпік жасап,
маңдай тері тура көзге ақпасын деп, қаға беруге қас беріп, оның
жүзіне көрік қылып, бірінің қолынан келметей істі көптесіп
бітірмекке , біреуі ойы, біреуі ұқтырарлық тіліне сөз беріп
жаратты [2, 87-б.],- дейді.
Абай өзінің көптеген өлеңдері мен қара сөздерінде пендеге тән
әдепсіздік, әділетсіздік, надандық, арсыздық, пара және пәлеқорлық,
мақтаншақтық, менмендік, арамдық және т.б. теріс қасиеттері туралы
жиіркенішпен, ренішпен айтса, жан-жақты жетілген толық адамға тән
адамгершілік, ізгілік, шыншылдық, білімділік, әдептілік пен әділеттік,
қайраттылық пен төзімділік, имандылық сияқты көптеген қасиеттеріне жан-
жақты талдау жасап, адамның өз бойында осы қасиеттерді бар мүмкіндігінще
жетілдіру қажеттігін айтады. Неғұрлым тұжырымдалған түрінде Абай осы ойын
38-сөзінде жалғастырады: ...Құдай тағаланың жолы деген жол алла тағаланың
өзіндей ниһаятсыз(өлшеусіз) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ
сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық
адам делінеді. Дүниеде түпкі мақсатың өз пайдаң болса - өзің ниһаятлысың,
ол жол құдайдың жолы емес. Ғаламнан жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма
ағып келе берсін деген ол не деген нысап? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я
ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек
мақсатың болса, ол жол - құдайдың жолы. Ол ниһаятсыз жол, сол ниһаятсыз
жолға аяғыңды берік бастың, ниһаятсыз құдаға тағырып хасил(жақындық табу)
болып хас(нағыз) езгу құлдарынан болмақ үміт бар, өзге жолда не үміт
бар?...
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі
– надандық, екіншісі – еріншектік, үшінші – зұлымдық деп білесің. Надандық
– білім-ғылымның жоқтығы, дүниеде ешбір нәрсені оларсыз біліп болмайды.
Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны.
Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады.
Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан қисабына қосылады.
Бұлардың емі, халлақына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты, тұрлаулы,
ғадаләт ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын [2, 98-100-бб.].
Абай толық адам туралы ілімі – әр пендені адам ету, оны пенделік
жолдан құтқару. Абайдың пікірі бойынша адамның кісі ретінде қалыптасуында
орта және тәрбие үлкен рөл атқарады.
Адамдар табиғаты жағынан тең, бәрі де туады, өледі, тарлығына да киім,
тамақ керек, бәрі де қуанады, қайғырады. Олар туғаннан жаман не жақсы болып
тумайды. 19-сөзінде: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп,
ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды дағы, сондайдан
білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөзіе
ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске
жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрселерін ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады дейді. Абай
адам да кісілік қасиетінің қалыптасуында ортаның, ең алдымен қоғам, уақыт
пн дәуәрдің ерекше рөл ойнайтындығына ерекше назар аударады. Егер де
адамадар әдепсіз болса, оған сол өздері өмір сүріп отырған дәуір кінәлі
деп есептеді, себебі адам баласын заман өсіреді. Кімде-кім жаман болса
замандасының бәрі кінәлі.
Абай тәрбие мәселесіне көп көңіл бөлді, себебі ол адам бойында
кісіліктің қалыптасуына әсер ететін өте маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Осы мәселеге байланысты 15-сөзінде Абай былай деп жазады: Егер
де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мірте, болмаса
жұмасына бір, ең болмаса айына бір, өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп
алғаннан кейін бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке,
не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіпсің? Жоқ
болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің білмей қалыпсың? [2, 78-б.]. Адамның
кісілік кейпінің қалыптасуында оның сырт пішіні емес, ішкі дүниесінің
жетілуі, тәрбиелеуі неғұрлым маңызды болып табылады. Осыған байланысты Абай
былай деп жазады: Кейбіреулердің бар өнері, мақсаты киімін түземек, жүріс-
тұрысын түзетпек болады да, мұнысын өзінше бір дәулет деп біледі. Ал
толдық адам өзінше ең алдымен өзінің рухани жетілуін ойлау керек. Оның
жолдары басқаша: әуелгісі – әрбір жаманшылықтың жағасында тұрып адамның
адамдығын бұзатын жаманшылықтан бойын жимақтық, бұл адамға нұр болады.
Екінші – өзін – өзі өзгешелік пен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін
бұзады. Үшіншісі – қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық
шақырады Һәм өзі өзгеше боламын демектің түбі – мақтан. Әрбір мақтан
біреуден асамын деген күншілікті бітіреді де, күншілік күншілдікті
қозғайды. Бұл үш түрлі істің жоқтығы адамның көңіліне тыныштық береді.
Әрбір көңіл тыныштығы көңілге талап салады [2, 99-100-бб.]. Осы ойды
Абайдың он сегізінші сөзінде де кездестіреміз: Адам баласына жыртықсыз,
кірсіз, сыпайы киініп, һәм сол киімін былғап, былжыратып кимей, таза кимек
– дұрыс іс. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек, не киімі артық болмаса да
көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ – кербездің ісі... Тегінде адам баласы
адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа
нәрселерменен оздым ғой демектің бәрі де ақымақтық [2, 41-б.] – деп ойын
түйіндеді. Абай адамның жақсы не жаман болуы құдайдан емес, тәрбиеден деп
есептейді.
Хәкім Абай өзінің азаматтық көзқарасын, халқының өмірін, болмыс
тіршілігін, қара сөздері арқылы паш етті. Абай философиясының бүгінгі күнгі
өзектілігі ерекше дер едім. Өйткені, Абайды оқи отырып, адам – таза,
әділетті, қайырымды болып қалыптасады. Олай болса, Абайдың рухани әлемі
дүниетанымы ерекше бір тылсым, таптырмайтын құндылық. Оның ойшыл - дана
ретіндегі философиялық орталық мәселесі адам.
М.Әуезов Абайдың: ұстаздық, әлеуметтік талабының түп мақсаты жеке
адамдарды жаманшылдықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым-қоғамын және
бар халқын түзетіп өзгертпек болады дейді. Бұл тұжырым Абайдың
адамгершілік тәрбиеге, оның негізі болатын мораль философиясына орала
беретін себебін ашып көрсетеді [1, 67-б.] – деп атап көрсетеді. Абай
қазақтардың өткені мен бүгінін, болашағын, салт-дәстүрі мен рухани
мәдениетін жетілдіру, жастарға адамгершілік тәрбие беру жолдарын тынымсыз
ойлаумен өтті. Бүгінгі уақыттың талабына сай ой түйіндейтін болсақ,
хакімнің ойлау мәдениеті қазақтың менталитеті, болмыс бітімі қандай, оған
тән кемшіліктерді қалай жоюға болады, деген сауалдар төңірегінде өрбіді. Ол
өзінің бүкіл болмысын, білімі мен өмірлік тәжірибесін, поэзия мен прозасын,
ой-толғанысы мен философиясын адам бойынан таба білді. Абай ақын кісілік
қасиеті, білімі мен парасатын елдің қамын ғана емес, адамзаттың мақсат-
мүддесін ойлайтын, дүниеге әлем тұрғысынан қарайтын адамды тәрбиелеуге
жұмсады. Ұлы данышпанды адам өмірінің мәні, тұрмыс тіршілігі мен болмысы,
ар – намысы сияқты мәселелер ерекше толғандырды. Ол былай дейді: Өлсе өлер
табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап күлмес, мені мен
менікінің айрылғанын, өлді деп ат қойыпты өнкей білмес [6, 95-б.].
Өйткені, қоғамдағы құбылыстар мен процесстердің өзегі адам болмысы болып
табылады. Бұл жерде “мен” деген не, “менікі” деген не, сауалдарға жауапты
Абайдың өзінен табамыз. ”Мен” дегеніміз ақыл мен жан. Екеуі де рухани түп
негіз. “Менікі” деп сөзді тәнге қатысты айтып отыр. Абай адам баласының
жаман-жақсы қасиеттеріне терең мән беріп, философиялық ой - толғауларында
атап көрсетеді.
38-сөзінде Абай: Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар, сонан
қашпақ керек дейді. Әуелі надандық, екінші еріншектік, үшіншісі зұлымдық.
Үш-ақ нәрсе адамның жақсы қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек
[2, 96-б.].
Адам бойындағы осы үш қасиеттің басын қосып, оны үлкен әлеуметтік ізгі
күшке айналдыратын ғылым деген қорытындыға келеді. Ол ғылымды үйреткенде,
бақталастық, атақ – данқ үшін емес, айқын мақсатпен, білмек үшін үйрену
керектігін баса айтады. Өйткені қай қоғамда болмасын, бақталастық адамды
жаман жолға жетелейтіні рас. Абайдың пікірі бойынша адамгершілік нормалары
мен принциптерін күнделікті өмір сүру тәсіліне айналдырған адамды ғана
нағыз адам деп есептеуге болады. Сондықтан: адам болам десеңіз, оған қайғы
жесеңіз... деп басталатын мына өлеңінде Абай адам болу қағидасын үсынады.
Бекер даурығып, өтірік айтып, жалқау болудың орнына өнер – білімнің
арқасында өзіңнің орныңды тап дейді. Адам өміріне мән беретін, негізгі
нәрсе өзінің бойындағы адамшылдықты жоймау. Бүкіл өмір бойында адамға
лайықты өмір сүру. Бұл дүниеге адам болып келген соң, адам болып кету
керек.
Қандай жағдай болмасын адамдық қасиетті жоғалтып алмау, адамның басқа
адамдар алдындағы жауапкершілігі. Ол адам тарапынан ерік-жігерді, қайратты
қажет етеді. Отыз алтыншы қара сөзінде: Ұяты күшті адамдар ұйқыдан
тамақтан қалатұғыны да бар, хатта өзін - өзі өлтіретұғын кісілер де болады.
Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа
салып, сөгіс қылған қысымның аты,- дейді [2, 60-б.].
Ұлы ойшыл, адам бойындағы ұят пен иман мәселесін қозғайды. Бұл екі
ұғым адам мен хайуанның ара жігін ажыратады. Адам хайуаннан, ақ
жүректігімен адамгершілік қасиеттерімен ерекшеленеді. Ұяты бар адам –
иманды. Ойшыл Абай адамдық танымдағы ұяттың басымдығын сөз етіп тұр. Жиырма
бесінші қара сөзінде: Қарыны аш кісінің көңілінде ақыл, бойында ар,
ғылымға құмарлық қайдан тұрсын? Ашап – ішуге малдың тапшылығы да ағайынның
араздығына уа әртүрлі бәлеге ұрлық зорлық, қулық сұмдық секілді нәрселерге
үйірлендіруге себеп болатын нәрсе деп ой түйіндейді [4].
Қоғам көре алмаушылық, зұлымдық, қулық, сұмдықтан толық тазарғанда
ғана бұл жаман қасиеттер, басқа да дөрекі мінез-құлықтар, тіпті адамға
көрсетілетін зорлық-зомбылықта жоғалады деп сенеді. Абайдың мына бір
даналығына тоқталайықшы: Адам баласын замана өсіреді, кімде кім жаман
болса замандасының бәрі жазықты [2, 95-б.]. Әр қара сөзерінің ой
толғауларын қарасақ, адам өзіне тән құндылықтарды қоғамда өмір сүру
барысында жинақтайды екен. Уақыт, дәуір, қоғамдық орта адамды
қалыптастыратын маңызды факторлар екенін Абайдың философиялық
көзғарастарынан толық анғарамыз.
Тәрбие тал бесіктен басталады демей ме дана халқымыз. Әрқашан да
білім мен тәрбие ажырамас бірге жүретін үрдіс. Абай адамды қалыптастыратын
тәрбие деп бағалап, оған үлкен мән берген. Адам ата – анадан туғанда есті
болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы жаманды
танидыдағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады
дейді. Абайдың ойынша, адамның ақылдылығы, тәрбиелігі, саналығы дүниені
зерттеумен оның ішкі сырын білумен тығыз байланысты. Қоршаған ортаны тану,
ақиқатты білу, ғылымды меңгеру оның пікірінше адамға тән қасиет.
Ұлы жазушы М.О.Әуезов былай дейді: Абайға келгенде ...адам мен
адамгершілік, ұждан, мораль философиясына тікелей қатысы бар, толып жатқан
бөлек-бөлек бір көлемді,әрі сапалы,терең ойлы пікірлері бар екені даусыз.
Біздің білуімізше, Абайдағы философиялық көзқарастың көзі адамгершілік
мәселесіне тіреледі [1, 97-б.]. Бұл пікірді мақұлдауымыз қажет. Өйткені,
қай қырынан алсақ та философия адам мәні, оның болмыстық мақсаты сынды
мәселелерді айналып өте алмайтыны ежелден мәлім. Абайдың да
дүниетанымындағы негізгі тұжырым, басты құндылық – адам болмысы. Абайдың
қара сөздерінен, таусылмас рухани қазынасынан, оның адамның өмір сүру
философиясын бес бағытта қарастыранын аңғаратынымыз. Біріншісі, жеке
адамдардың тұрмыс-тіршілігі. Екіншісі, әлеуметтік топтардың қоғамдағы
алатын орны, мінез-құлқы, менталитеті, психологиясы; Үшіншісі, ұлттың ата-
бабалардан мұраланған өзіндік өмір салтын, дәстүрлі мәдениетіне бейімделген
мұрат-мақсаттарын болмыстың жаңа сұраныстарына байланысты жаңартып,
жаңғырту жолдары. Төртіншісі, адамзат тарихында қалыптасқан моральдық
құндылыққа сай келетін үрдістердің өркениетпен сабақтасу жолдары.
Бесіншісі, имандылық жолымен Алла болмысын тану. Адамның өз іс- әрекетін,
сөзін, Иллаһи қағидаларына, пайғамбар хадистеріне, өнегелеріне сай
келтіруге ұмтылу. Жаратушы махаббатына сүйіспеншілікпен жауап қайтару жолы.
Бұл бес тармақты бағыт, адамның жаны мен тәнінің дамуы мен өркендеуі, өсу
негізінде қалыптасатын, бүгінгі өмірде маңызды орын алатын талпыныстар.
Абайдың ойлау жүйесі, адам өмір сүруінің философиясы мен табиғатына,
адамзат болашағына зор сенім негізінде қалыптасқан. Сонымен біз өскелең
ұрпақ адамды Абайша түсінудің тұжырымдарын, құндылықтарын түсінуге бет
бұруымыз қажет. Бұл әр адамнан парасат пен ерікті, ақыл мен сезімді
жұмылдыруды талап етеді. Абай жолы, Абай мұрасы – ізденіс пен ойланудың,
кемелділік пен ізгілікті танудың үлгісі. Өйткені, хакім ғұламаның басты
мақсаты – адам болу үшін ненің жаман, не жақсы екенін көрсетіп қана қоймай,
жаманнан жирендіріп, жақсылыққа бастау. Сондықтан Абайдың Адам бол! деген
үндеуін бір сәт ұмытпағанымыз абзал.
1.2 Абай қара сөздеріндегі негізгі таным, басты ой
Абай ұлы ғұлама ақын, моралист – ойшыл, қазақ елінің, бүкіл түркі
тектес халықтарының ортасынан шыққан әлемдік тұлға. Абайдың өмірі, істеген
ісі, жазған өлеңдері мен сөздері өз халқының тағдырымен тығыз байланысып,
оның болмыс-бітімінің айнасындай болып жатыр. Абай қазақ халқының мінез-
құлқындағы келеңсіз, нашар қылықтардың қайдан және қалай туындайтынын
саралап, ақиқат пен жалған философиялық категориялар арқылы талдап беріп
отырады.
Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағанын, бірінің тілеуін бірі
тілеспейтұғынын, рас сөзі аз болатұғының, қызметке таласқыш болатұғының,
өзде-рінің жалқау болатұғының себебі не? – деген сұрақ қойып алып, ары
қарай талдау жасап, ол талдауларды бір топ философиялық категориялар арқылы
таразылайды. Мәселен, Абай бұл тұрғыда тек қана өз халқының туындыларына
ғана зер салмай һәмма ғылымға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған –
деп өзінің ой-өрісінің кеңдігін, дүние жүзіне белгілі данышпан адамдар,
ғалымдар, ойшыл-философтардың еңбектерімен таныс екенін білдіре келе:
Әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз-қорқақ,
мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ – қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір
ақылсыз – надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамасақ, өзі
тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады [6, 78-б.]– дейді.
Абайдың осы сөзінде пайдаланылған философиялық категорияларға зер салсақ:
қорқақ-ақылсыз, қорқақ-мақтаншақ, қорқақ -қайратсыз, ал қорқақ категориясы
жалқаулықтан туындайтынын ашық айтып отыр.
Солардың бірі Абайдың қара сөздері қырық бестен көп те
болуы мүмкін еді дейді. Абайдың ойлау дәрежесі осы сөздерде
қамтылғандардан да басқа көптеген мәселелер жөнінде ой толғап, өз
қорытындыларын қорытып шығаруға жететін еді. Бірақ не өзі қаламады, не
ғұмыр қысқалығы мүмкіндік бермеді дейді.
Екінші бір ой – Абайдан айтылмаған сөз қалмады дейтін кейбір
зерттеушілер ойын қуаттамақ болады. Олар адам (қазақ) баласының өміріне
керекті ақыл мен ойды Абай сөздері мен өлеңдері түгендеп кеткен дейді. Бұл
ойға да көңіл тоқтатуға болатын секілді. Өмірде кездесіп жататын кез келген
құбылысқа, оқиғаға Абай сөзімен мысал келтіріп, Абай өлеңімен қостауға
болатынына бүгінгі, 21-ғасырда, айқын да нақты көзіміз жетіп, көңіліміз
сенеді дегім келеді.
Осындай бір-біріне қарама-қарсы ой тұлпарларына мініп алып, біз
де біраз саяхат жасап, ұлы хакімнің ой әлеміне қара сөздеріне бір бойлап,
ой мен сезімнің ең бір нәрлісіне қанығып қайтсақ па дейміз...
Саяхат болғанда да Абай әлеміне, Абай ойларына, Абай шыңына,
Абай биігіне, Абай тұңғиығына қара сөздері арқылы саяхат...
Біз өзімізше, алдымен, Абай сөздеріне берілген сандық белгілер
орнына мағыналық теңеу таңып байқамақ болдық. Содан барып төмендегідей
қызықты да мағыналы, әрі ойлы тізім жасақтадық:
Хакімнің бірінші қара сөзі – адам міндетін анықтау;
Ал ұлы ойшылдың екінші қара сөзі – еңбекке баулу;
Үшінші сөзіне көз жүгіртіп, мағынасына бойласақ – билік сыры;
Төртінші сөздің түпкі мәні мен негізі – мастық пен күлкі;
Бесінші сөздің басты түйіні әрі мақсаты да – қалыптасу;
Алтыншы сөздің айтары, адамға ой салатыны – түсінік;
Жетінші сөздің жетеге жеткізетіні әрі түйіні – талпыныс;
Сегізінші сөзден сезетініміз, алатынымыз – насихат;
Тоғызыншы сөзден ұққанымыз, байқағанымыз – ұлтжандылық;
Оныншы сөзде де айтар ой, жетелер бағыт – ұрпақ мәселесі;
Он бірінші сөзде әбден талқыланған тақырып – кәсіп;
Он екінші сөздің ойландыратын тұсы, әрине, ол – ғибадат;
Он үшінші сөздегі басты мәселе, негізгі түйін – иман;
Он төртінші сөздегі басты идея, негізгі тақырып – жүрек;
Он бесінші сөздегі адам баласына қарата айтылған астарлы ой – ақыл;
Он алтыншы сөздегі ойдың түбін қозғайтын келелі мәселе – еліктеу;
Он жетінші сөздегі басты айтылған нәрсе – бірлік;
Он сегізінші сөздегі салмақты пкірі, басты түйін – кербездік;
Он тоғызыншы сөздегі адамға ой салатыны – естілік;
Жиырмасыншы сөздегі жүрекке жеткен тақырып – жалығу;
Жиырма бірінші сөздегі мәнді ой, мағыналы түйін – мақтан;
Жиырма екінші сөз есті ой, ескірмейтін қағида – қадір тұту;
Жиырма үшінші сөздегі басты түйін – қуаныш пен жұбаныш;
Жиырма төртінші сөздегі сөз мәйегі, еі жағымсыз нәрсе – күншілдік;
Жиырма бесінші сөздегі имани мәселе, дін хақында – құлшылық;
Жиырма алтыншы сөздегі қоғамның індеті, кері сүйреуші – надандық;
Жиырма жетінші сөздегі аса қасиетті түйін, тұс – өсиет;
Жиырма сегізінші сөздегі пайымға жете суреттелгені – парыз;
Жиырма тоғызыншы сөздегі адамдарға айтылған ең негізгі ой – сақтық;
Отызыншы сөздегі көтерілген мәселе, ең қасиетті ұғым – ұят;
Отыз бірінші сөзден ұққанымыз, көңілге түйгеніміз – ойлылық;
Отыз екінші сөздегі басты тақырып, негізгі ой – талап;
Отыз үшінші сөздегі санамызды өрге сүйрейтін нәрсе – өнер;
Отыз төртінші сөздегі суреттелген тақырцып – бұ дүние;
Отыз бесінші сөздегі суреттелген тақырып – о дүние;
Отыз алтыншы сөздегі айтылар ақиқат – ұят пен иман;
Отыз жетінші сөзден жетеге жеткені, санаға сіңгені – уағыз;
Отыз сегізінші сөздегі ой-тұжырым, басты мәселе – жаратылыс;
Отыз тоғызыншы сөздегі сөз болған құбылыс, ол, әрине – намыс;
Қырықыншы сөздегі өте қызық талқыланған тақырып – мінез;
Қырық бірінші сөздегі басты айтылған ой – тәрбие;
Қырық екінші сөздегі философиялық тұрғыдан қамтылғаны – тіршілік қамы;
Қырық үшінші сөздегі негізгі ой мен тақырып – тән мен жан;
Қырық төртінші сөздегі адамға ең қажетті нәрсе – тазалық;
Қырық бесінші сөздің басты түйіні – адам болмысы.
Біз осыдан кейін әр қара сөз мағынасына сәйкес деп таңдаған
атаулар тізімін талдап қарадық. Бұдан байқағанымыз тек қана ұят (отызыншы,
отыз алтыншы) және иман (он үшінші, отыз алтыншы) атаулары, солар туралы
айтылар ой екі рет қайталанатынын байқадық. Басқа ешқандай ой да, сөз де
қайталанбайды. Осыған қарап, біз Абайдың осы еңбегін жазуға
кірісер алдында адам баласының тәрбиесіне, тіршілігіне қажетті деген
насихат сөздерінің тақырыбын іріктеп, тізіп алып барып, сосын іске кіріскен
бе деп ойлаймыз.
Абай ойларына, Абай әлеміне саяхат жасамақ болғандардың бір
мойындауға тиісті ақиқаты болуға тиісті. Ол – Абайды түсінудің сан сатылы
болатыны. Өйткені осындай саяхатқа шыққандар білімі мен зердесінің, табиғи
болмысы мен тәрбиесінің жобасына байланысты тек қана өз дәрежесіне дейін
көтеріле алмақ. Мысалға менің ойшылдығым мен білімпаздығым орташа ғана
дәрежеде болса, онда менің тұжырымдарым атақты білгірлер сатысынан
әлдеқайда төмен тұруы кәдік. Олардың мені жазғыруы да мүмкін. Бірақ мен
оған мойымақ емеспін. Өйткені Абаймен сырласуға, Абай әлеміне саяхат
жасауға әркімнің де қақысы бар. Абайдың өзі болмасаң да ұқсап бақ деген.
Сонымен Абайдың қара сөздері маған не дейді?
Жаратылысты, тіршілік ережелері туралы өмір қағидаларын қабылдау арқылы
өзімнің білімім мен ақылымның жобасы Абай сөздерінен не ұға алды?
Біз, ең алдымен, Абай өз сөздерін қалай бастап, қалай аяқтады
екен деген сұраққа жауап беруге тырыстық та, бірінші сөз бен соңғы сөз
мағыналарына ой жүгіртпек болдық.
Абай бірінші сөзімен өзінің саналы тіршілік алға тартар көп
нәрселер туралы ойланатын жан екенін танытады. Болашақ оқушыларымен әңгіме-
дүкен құра отырып, өз ойларын, болашақ айтылмақ сөздерін, көздеген мақсатын
соншалықты түсінікті, талас тудырмайтындай етіп, айқын да нақты түсіндіріп
береді.
Бірінші сөз, сөз жоқ, алғашқы сөз болуға лайық сөз деген
қорытындыға және негізгі түйінге дәл осылайша келдік.
Ал соңғы сөз – ол дәл соңғы сөз. Егер Абай тағы бір сөз қосқысы
келсе, онда ол сөз соңғы болып тұра алмас еді, ортаға түсер еді.
Абай сөздерінің қорытындысы секілді қырық бесінші сөзінде шексіздікті,
шексіз әлемді жаратушының бар екендігі айтылады. Бар әлем бір заңға
бағынып, бір құдірет бұйрығын бұлжытпай орындап жатады. Абай тірілер
жаратқанның адам пенделеріне, жан-жануарына берген сезімдері арқылы
тіршілік заңдылықтарын мойындайды, өз тірліктерін жалғастыруға құштар
болады дейді. Абай өз еркімен ешкім еш нәрсе жасай алмайтынын, тек қана
Жаратқанның жаратқандарын жаратқан сыйлаған сезімдер арқылы сезе
алатындығын әңгіме еткен. Егер ондай сезім аз болса, онда
кісінің кісілігінің де жобасы төмендей бермек. Қырық бесінші сөз – соңғы
сөз!..
Абайдың адамгершілік туралы, Адам деген атқа лайық сілтеген бағыттары,
көрсеткен жолдары ақынды бізге жақындата түседі. Абай өткеннің ғана Абайы
емес, біздің қасымызда жүрген, қазақ халқының басына қиыншылық түс-кенде
дем беруші, рух беруші пайхам-барымыз, рухани көсеміміз. Абай 19 ғасырдың
ортасында дүниеге келіп, 20 ғасырдың басында бұл дүниеден кетіп қалған жоқ.
Абай заттың адамы емес, рухтың адамы. Абайдың адамгершілік туралы этикалық
ойлары, пікірлері өз халқының ұрпақтарына әрқашан қуат бере бермек.
2. Абайдың Қара сөздері — оның ақындық мұрасына қосылған бағалы қазына
2.1. 1-25 қара сөздерін оқушы танымы тұрғысынан талдау
Ғұлама Абай Қара сөзді шешендік өнер мəнінде айтқан. Шаршы топқа
шығып сөз айту əркімнің қолынан келе бермейтін іс. Абай осындай ниетпен
айтқан сөздерін қағазға жазып қалдырады. Көрген-білгенін, таным-
тəжірибесін, танып-түстегенін ақыл-көрігінде қорытып, таразыға салады.
Қысқа ғұмырдың алдамшы, өткіншілігіне де қапа болады. Баянсыз, тұрлаусыз
сиқына бас шайқап, іштен тынады. Оның мəн-мəнісін бірінші сөзінде былай
білдіреді: Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе,
əйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық,
тартыстық — əурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік:
қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік,
бəрі қоршылық екенін білдік. Ал енді қалған өмірімізді қайтып, не қылып
өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын... [2; 127].
Ақын алдағы өмірге барлау, талдау жасайды. Адам мұраты, өмірі мен
еңбегіне еркін енеді. Өмірдің бұралаң жолдарына, кəсіп-дағдыларға, тұрмыс-
тірліктің мың сан арналы, тараулы жолдарына көңіл тоқтатып, көз жібереді.
Əсіресе ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, софылық қылып, дін бағу, балаларды
бағу сынды сан салалы, алуан арналы бағыт-бағдарларға, өмір-тұрмыстың,
уақыт-сынаптың сырлы сипаттарына ден қояды. Оның арасында білім-ғылым,
кəсіп-қызмет, дəстүр-дін, тəлім-тəрбие иірімдеріне де көңіл бөліп, жіті
назар аударады. Бəріне де мəн-маңыз береді. Басым бағыттарына еркін енеді.
Сыр-сипаттарын ашады. Нəтижесінде: Ақыры ойладым: осы ойыма келген
нəрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын,
кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе,
өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір
жұмысым жоқ [2; 128], — деген қағидалы көзқарастарын алға шығарады.
Өмір мұратына ден қойып, тəлім-тəжірибесіне тоқтайды. Ойшыл ақын
екінші сөзінде бала күнінен қазақтардың сартты көрсе, енеңді ұрайын, кең
қолтық, шүлдіреген тəжік, Арқадан үй төбесіне саламын деп қамыс артқан,
бұтадан қорыққан, көз көргенде əке-үке десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан,
сарт-сұрт деген осы десіп; ноғайды көрсе, оны да боқтап, түйеден қорыққан
ноғай, атқа мінсе шаршап, жаяу жүрсе — демін алады, ноғай дегенше ноқай,
қашқын ноғай, башалшік (ұсақ саудагер) ноғай десіп; орысқа ауылды көрсе,
шапқан, жаман сасыр бас орыс, орыс ойына келгенін қылады деген... Не
айтса, соған нанады, ұзын құлақты тауып бер депті десіп, күліп
отыратынын есіне алып; сонда өзінің бізден басқа халықтың бəрі антұрған,
жаман келеді екен, ең тəуір халық біз екенбіз [2; 128–129] ғой, деп
ойлайтынын айтады. Сөйтсе, сарттың егін егіп, өсірмейтін жемісі, жасамайтын
шеберлігі жоқ, əрқайсысы өз жұмысын ғана біліп, бір-бірімен жауласпайды
екен, орысқа қарамай тұрған кезімізде қазақ еліне киім-кешек жеткізіп
тұрған да солар. Орысқа қараған соң орыстың өнерін бірінші үйреніп алған да
солар. Араларында бай да, молда да, сыпайы, епті жандар да көп. Ноғай да
солдатқа, кедейлікке шыдамды, молда, медресе ұстап, оны күте де білетін
халық екен. Еңбек етіп, мал табудың да жолын біледі, өздері салтанатты,
əсем. Оларға енді біріміз жалданып жұмыс істеп, біріміз еткен еңбегіне
ризашылығымызды білдіріп жүр екенбіз. Біздің ең бай деген адамымыздың өзін
сəнің шақшы (лас, былғаныш), аяғың білəн пышыратырға қойған идəн түгіл,
шық, сасық қазақ [2; 129–130], — деп үйінен қуып шығатын жағдайға жетіпті
дейді. Абай бұл сөзді қазақ халқын кемсіту үшін емес, жанына тигізе,
намысқа тигізе əдейі айтып отыр.
Халықтың бойында бар қасиет бар, оны ешкім мансұқ етпек емес, ал
жағымсыз жағымыз қайсы? Неге тəжік сияқты егін екпеске, неге ноғай сияқты
дін бақпасқа, сауда жасамасқа, неге орыс білімін алып, олармен терезе
теңестірмеске? Абайды қажап отырған осы ойлар. Қазақ бұл халден құтылу үшін
не істеуі керек, алдымен өзіңе өзгелердің көзімен қара. Ондай дəрежеге
көтерілу үшін шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып зор болсаң, қорлықтан
құтыласың. Тек сол жағдайда ғана өзге халықтар туралы да қазақтардың ұғымы
өзгермек. Абай осы шағын сөзде ұлттық дамудың басты-басты бағыттарын
таратқан. Үшінші, төртінші, бесінші сөздер. Үшінші сөзінде ақын билік
туралы əңгіме қозғаған. Болыс болсам деп ағайындар жанжалдасып, партияласып
əбден халықтың мазасын кетіретін пысықтарды көргенде Абай бұрынғы Қасым
ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын, ƏзТəукенің Жеті жарғысын
білмек керек дейді. Əрине, Абай бұлардың бүгінгі өмірге келетінін алып,
жарамсызын теріске шығарса деп армандай келіп, осыларды іске асыратын
кісілердің жоқтығына қиналады. Ғұлама өзінің үшінші қара сөзінде: Бұрынғы
қазақ жайын жақсы білген адамдар айтыпты: Би екеу болса, дау төртеу
болады, — деп. Оның мəнісі — тақ болмаса, жұп билер таласып, дау көбейте
береді дегенмен, дұрыс айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, əрбір болыс
елден толымды-білімді үшақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе,
жаманшылығы əшкере білінгендікпенен түссе, əйтпесе түспесе. Ол билерге
даугер адамдар қарамай, екеуі екі кісіні билікке таңдап алып, үстіне
біреуді делдалға сайлап алып біте берсе, егер оған да ынтымақтаса алмаса,
бағанағы үш бидің біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жүгінсе, сонда
дау ұзамай, бітім болар еді [2; 133–134], — дейді.
Ақын ережедегі дауды шешетін билер саны əр тараптан үштен артық
болмасын деп көрсетеді. Билер көбейсе, дау ұлғайып қана қоймай, пара
алушылық қоса қаулайтынын көрсетеді. Ол заманда орыс əкімдері үшін
қазақтардың болыстыққа таласуы, мінездерін ұсақтатып, азыптозып, шапқылап
келіп бір-біріне жала жауып, пара беруі өте пайдалы іс болатын. Осы халді
Абай нақтылап қағазға түсірген. Адам баласының бесіктен бейітке дейінгі
ғұмыры өкініш болмас үшін қалай дұрыс өтуі абзал деген сауалға Абай анық
ақыл береді. Төртінші сөзінде ол былай дейді: Адам баласы жылап туады,
кейіп өледі. Екі ортада бұл дүниенің рақатының қайда екенін білмей, бірін-
бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз
қылықпен, қор етіп өткізеді де, таусылған күнінде бір күндік өмірді бар
малына сатып алуға таба алмайды, [2; 135], — дей келіп, Хакім Абай сөзін
былай түйіндейді: Əуелі Құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп,
еңбегіңді сау еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды [2; 135].
Адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz