Өзендердің қоректенуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

География және табиғатты орналастыру
География, жерге орналастыру және кадастр
Өзен ағысының бедер қалыптастырушы ролін, оның адамның шаруашылығына ықпалына сипаттама беру
Сіләмхан Ә. М.
Дуйсенбаев С. М.

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ӨЗЕН ЖӘНЕ СУ АЛАБЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... .4
Су режимі.Өзендердің қоректенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5
ӨЗЕНДЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ЖӘНЕ МОРФОМЕТЕРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2.1 Өзендердің классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.2 Өзендердің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы ... ... ... ..10
2.3 Өзен алабы. Алаптардың морфологиялық сипаттамалары ... ... ..13
2.4 Өзен аңғары және арнасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3.СУ ЭРОЗИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
3.1. Су эрозиясына әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...19
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22

КІРІСПЕ
Судың табиғатта, жалпы тіршілік әлімнде атқаратын рөлі аса зор әрі сан алуан . академик В. Вернадскийдің сөзімен айтсақ Бәздің планетамыздың тарихында судың орны бөлек. Негізгі, ірі геологиялық үдерістерге ықпалы жөнінен суға тең келеьін зат табиғатта жоқ. Сондықтан да соңғы кезде өзі салалас ғалымдар ішінен гидрологияға деген көзқарастың күнен-күнге ұлғаюы әббден түсінікті болып отыр. Судың маңызы әсіресе жер бетіндегі органикалық өмірдің дамуы мен сақталуы үшін өте зор. Ск халық шаруашылығында кең көлемде пайдаланатын әркім жақсы біледі. Жергілікті тұрғындарды, кәсіпорынддарды сумен қамтамасыз ету, судың ағын күшін пайдалану, су көлігін дамыту, жер суару және басқа маңызды мәселелрді шешу әрқандай өлкедегі аумақтардың қорларын шешу әрқандай өлкелдегі аумақтардың қорларын пайдаланумен тығыз байланысты.
Үсіміздегі ғасырдың басына дейін өзендеріміз бен көлдерімізді негізінен тек су жолы ретінде және суару үшән қолданып келгеніміз белгілі. Ескертетін жайт: өзендер мен көлдердің энергетикаалық қуат қоры да өте мол.

1.ӨЗЕН ЖӘНЕ СУ АЛАБЫ
1.1.Өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы
Өзен деп едәір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақты арнасы бар, өзеннің су жинауалабына түсетін атмосфералық жауын-шашындармен әрі жер асты суларымен қоектенетін ағын суды айтамыз.
Ағып өтетін жердің бедеріне байланысты өзендер мынандай түрлерге бөлінеді:1) жазық жер өзендері- биіктігі300-500 метрлік ойпаттар мен жазықтарда ағады; 2) тау өзендері- бедері 300-500 метрден биік тау жоталары мен қыраттарды басып өтеді.
Климаттық жағдайы мен су жинайтын алабының мөлшеріне байланысты, зендер тұрақты немесе уақытша әрекет етуі мүмкін. Аумақтағы жүйесі қсы аумақтың гидрографиялық (өзен) желісінің құрылымын мынандай буындарға бөлуге болады.
Қолат- гирогафиялық желінің ең жоғарғы буыны. Беткейлері шымдақ әрі көлбеу жатқан, табаны тегіс келген еңістеу жердің ойдымы.
Өзек- қолаттан өзінің қазған орының тереңдігі, беткей-биіктігі және құласымен ерекшеленеді.
Құраңғар- гидрографиялық желінің беткейлерінің ассиметриялығымен және ирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын аңғар алды буыны.
Аңғар- тұақты өзен ағындысы басталатын гидрографиялық желінің соңғы буыны.
Гидрографиялық желінің негізгі элементтерінің (мөлшері, қазу тереңдігі, беткейінің құламалығы) қалыптасу үдерісі ұзақ уақыттар бойы істеліп келсе, ал осы буын табанында әрі беткейлерінде қазіргі уақыт эрозиясы жер бетін жыру, опыру, жарлауыттар қазу бұл жұмыс жалғаса беруде.
Басқа ағын сулар(жылғалар, бұлақтар, өзендер) келіп құятын, әрі өзі көлге немесе теңізге құятын өзендерді негізгі өзен дейміз, ал оған құятын өзендерді оның салалары деп атаймыз. Басты өзенге тікелей келіп құятын өзенді бірінші дәрежелі сала, оның саласын- екінші дәрежелі және т.б. деп атайды. Саллардағы былайша жоғарыдан төмен сұрыптау нобайы, яғнии белгілеу дәрежесі басты өзеннің бастауынан оның сағасына қарай кішірейте жүргізілуі гидрографиялық сипаттармалар жасауда кееңінен қолданылады. Бұл нобайдың елеулі кемістігі- ірі өзендер мен жылғалардың бір қатарға қойылу мүмкіндіктерінде болып табылады.
Американдықгидролог Хортон салалады белгілеудің өзгеше жоғарылау(төменнен жоғары) нобайын ұсынды. Бұл нобай бойынша гидрографиялық желінің ең жоғарғы буыны бірінші дәрежелі салаға жатқызылады, ал бірінші дәрежелі екі саланың қосылуынан екінші дәрежелі сала басталады және т.б. Бұл нобай бойынша негізгі өзен ең үлкен дәрежеге ие болады.
Мөлшері шамалас екі өзеннің қайсысы бас өзен, қайсысы оның саласы екенін анықтау үшін олардың суының көлемі, ұзындығы, су алабының аудандары және даму тарихы қарастыруы тиіс. Басты өзен саласы туралы тарихи қалыптасқан түсініктің шындыққа қайшы келуі өмірде жиі кездеседі. Мысалы, Енисейдің саласы болып есептелетін Ангара өзенінің суы Енисейге қарағанда 2-5 есе көп; суы жөнінде Еділ өхенін Кама өзенінің оң саласы деп есептеу дұрыс болған болар еді, сонымен бірге Кама өзені Еділден (қосылған жерге дейін есептегенде) 194 км-ге ұзынырақ.
Өзен желілерін сұлбасына қарай бірнеше түрге бөлуге болады:
а) ортаға ұмтылушы- негізгі өзеннің слалары радиус бойынша орталыққа бағытталған;
б) ағаш бұтақтарына ұқсас- өзен желісінің сұлбасы ағаш бұтақтарын еске түсіреді; қауырсын көріністі- қауырсынның құрылымына ұқсайды. Өзен желілерінің бұдан өзге сұлбалары да кездеседі.

1.2.Су режимі
Су режимі деп су нысандарындағы уақытқа байланысты су деңгейінің, су өтімінің өзгерту ерешеліктерінің бірлескен жағдайын айтамыз. Бұл анықтаманың кеңірек түсінігі- су нысандарының гидрологиялық режимі. Өзеннің гидрологиялық режимі көпжылдық, маусымдық және тәуліктік құбылмалығымен ерекшеленеді: 1) су деңгейі (су деңгейінің режимі), 2) сулылығының(ағынды режимі), 3) мұздық көрсеткіші (мұздық режим), 4) судың температурасы (термикалық режим), 5) ағыспен тасылатын қатты заттардың мөлшері мен құрамы (тасындылар режимі), 6) еріген заттардың шоғырлануы мен құрамы (гидрохимиялық режимі), 7) өзен арнасының өзгеруі (арнадағы үдерістер режимі).
Өзен арналарында оның гидрологиялық режимі әсер ететін, гидротехникалық ғимараттардың бар-жоғына қарай реттеліп, табиғи немесе тұрмыстық режимдерге жіктеледі.
Гидрологиялық режимнің сипаттамаларының ішінде ерекше орын алатыны- өзендердің ағындысы. Ол су мөлшерінің дәрежесін, энергетикалық су қорларын және осы аймақ көлеміндегі су жолының шамасын сипаттайды.

Өзендердің қоректенуі
Өзендер қоректенуінің негізінен төрт көзі бар: жауын, қар, мұздық, жер асты. Қандай да болсын қоректенуі көзінің ролі олардың уақыт ішіндегі ұштасуы мен бөлінуі, негізінен алғанда климат жағдайларына тәуелді.
Мысалы, ыстық климатты елдерде қармен қоектену болмайды, тереңде жатқан грунт сулары жа өзенді қоректендірмейді, қоректеудің бірден-бір көзі жаңбыр суы. Суық климатты елдерде өзенді қоректендіруде жазда қар суларының, ал қыста жер асты суларының маңызы зор.
Қоректеуге қарай өзендегі судың мөлшері өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер өзен деңгейінің ауытқуларынан байқалады. Өзен деңгейін үнемі қадағалап отыру уақыт ішіндегі өзендердегі су мөлшерінің өзгерістерінднгі өаңдылықтарды- олардың режимін анықтауға мүмкіндік береді.
Қоректенуде еріген қар суы маңызды роль атқаратын қоңыржай-сық климат өзендерінің режимінде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: көктемгі су тасу, жазғы межень, күзгі тасқын мен қысқы межень айқын бөлінеді. Басқа клиаттық жағдайлардығы меженьдер режиміне су молдығы, су қайтымы мен межень тән болып келеді.
Су тасу- жыл сайын белгілі бір маусымда қайталанып отыратын деңгейінің көтерілуіне алып баратын өзендегі су мөлшерінің біршама ұзақ және едәуір көбеюі. Бұл жазықтарда қардың көктемгі еруінен, тау басындағы қар мен мұздың жазғы еруінен; жаңбырдың молдығыан болады. Жазықтардағы қар еруінен болатын су тасу қоңыржай климат жағдайларында көктемде, суық климатта жазда болады, тауларда көктем мен жазға созылады. Жаңбырлардан болатын су тасуы муссонды климатта көктем мен жазды қамтиды, экваторлы жерде күзге тура келеді, ал жерорта теңіздікте қыста болады.
Межень- жер асты қоректенуі басым болғандағы өзендегі судың ең төменгі күйі. Жазғы межень топырақтың жоғары инфильтрациялық қабілеттілігі мен күшті булану нәтижесінде, қысқы межень беткі қоректенудің болмауы нәтижесінде болады.
1-сурет. Межень

Тасқын- жаңбыр және еріген судың өзенге қосылуынан, сондай-ақ бөгеннен судың жіберіуінен туған өзендегі су деңгейінің біршама қысқа уақытқа және периодсыз көтерілуі. Тасқынның биіктігі жаңбырдың немес қар еруінің интенсивтігіне байланысты.

2.1. Өзендердің классификациясы
Өзендерді, олардың бассейндерінің климатының жемісі ретінде алып қараған А.И.Воейков 1884 жылы қоректену жағдайларына қарай өзендердің классификациялауының негізінен алынған идеялар талай классификацияларда ескерілген. Ең толық және нақтылы классификацияны М.И.Львович жасады. Өзендер қоректену көзі мен жыл бойындағы ағынның бөліну сипатына қарай классифкацияланады. Қоректенудің төрт көзінің әрқайсысы белгілі бір жағдайларда барлық қоректің 80 пайызынан астамын құрап, бірден-бір дерлік бола алады, өзендерді қоректендіруде маңызы ерекше (50-80 пайыз аралығы) және сндай-ақ мұнда елеулі роль атқаратын басқа да көздердің арасында басым (50 пайыздан астам) болуы мүмкін. Соңғы жағдайда аралас қоректену деп аталдаы.
Ағын көктемгі, жазғы, күзі және қысқы болады. Мұнда ол жылдың төрт мезгілінің бірінде түгелдей дерлік немесе негізінен (50-80 пайызға дейін) шоғырлана алады. Немесе бұлардың біреуі басым бола отырып(50 пайыз) жылдың барлық мезгілінде өтіп жатады.
Қоректнеу көздерінің түрлі комбинацияларының жыл бойында ағын бөлінуінің түрлі варианттарынымен табиғи ұштасуы өзендердің су режимінің типтерін бөліп алуға мүмкіндік берді. су режимінің басты заңдылықтарына сүйене отырып, оның негізгі зональдық типтері: полярлық, субарктикалық, қоңыржай, субтропиутік, тропиктік және экваторлық болып бөлінеді.
Полярлық типті өзендерді поляр мұздары мен қарларының еріген сулары қысқа кезеңді қоректендіреді, жылдың көп бөлінде олар қатып жатады.
Субарктикалық типті өзендер еріген қар суларымен қоректенеді, олардың жер асты қорегі өте аз болады. Өзендердің көпшіліг, тіпті үлкен өзендер де қатып қалады. Көктемнің кеш түсуі мен жазғы жаңбырдың салдарынан өзендердің ең жоғары деңгейі жазда болады(жазғы су тасуы).
Қоңыржай типті өзенде 4 типшеге бөлінеді: 1)қар жамылғысының көктемгі еруі есебіінен қоректің басым болуы; 2) жаңбыр молдығының да жауындық қоректің басым болуы; 3) жыл бойында жауын шашынының азды-көпті біркелкі таралып бөлінуінде қыста жауындық қоректің басым болуы; 4) мусондық текті ақ жауын есебінен жазда жауындық қоректің басым болуы.
Субтропиктік типті өзендер негізінен алғанда қыста жаңбыр суларымен қоректенеді.
Тропиктік типті өзенде шағын ағынымен көзге түседі. Жазда жаңбыр қоргеі басым болады, қыста жауын-шашын аз келеді.
Экваторлық типті өзенер бүкіл жыл бойына мол жаңбыр қорегін алады; ең көп ағын тиісті жарты шардың күзінде болады. Таулы обылыстардың өзендері үшін вертикаль белдеуліктің заңдылықтары тән болып келеді.
Ағын өзгермелі, өйткені өзен бассейндеріндегі жағдайлар өзгермелі. Мұның өзгерістері периоды және периодсыз болуы мүмкін. Біріншісіне ағынның маусымдық ауытқуларының уақыты мен масштабын күні ьұрын білудің гидроэлектр станцияларын салу, сумен жабдықтау, кеме шаруашылығы т.б. үшін маңызы өте зор. Ағынды алдын ала болжап айту жауын-шашын мөлшерінің мүмкін боларлық өзгерістерінің, булану, қар еруі интенсивтілігінің, грунт суы қорлары ауытқуларының, олардың жату тереңдігі өзгерістерінің есебіне негізделеді.
Ағынды реттеп отыруға, яғни оны тұтынуға сәйкес уақыт ішінде бөліп тартуға болады. Бұл үшін ағаш отырғызу, қар тоқтау, сай-жыраларды плотиналар салу т.б. жолымен бассейндегі беткей ағынға ықпал етеді. Бірақ ағынды реттеудегі ағынға ең басты нәрсе- ағын тым мол болған кезде және ол жетімсіз болған кезде пайдаланғанда бөгендерде суды қорландыру. Тәуліктік, апталық, маусымдық, көп жылдық реттеулерді қолданады. Тәуліктік және апталық реттеу, әдеттеағымның аууытқуларынан емес, оны әркелі тұтынудан туады. Маусымдық реттеуде, ағынды қайта бөліп тарату маусым аралдарында, көп жылдық реттеуде шағын сулы және көп сулы жылдар арсында болып жатады.
2.2. Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. Атырау

Кез-келген өзеннің басталатын жері, яғни бастауы болады. Өзеннің бастауы жер астынан қайнап шығатын бұлақ, батпақ, көл, мұзарт немес екі саланың қосылатын орны болуы мүмкін.
Көлден басталатын өзендердің басталуының айқын көрінісі бар. Бұған Байкал көлінен алатын Ангара өзені немесе Ландогадан басталатын Нева өзені мысал бола алдаы.
Жазық аудандарда өзендер әдетте батпақтардан бастау алады. Оған Пин батпақтарынан ағып шығатын Днепр мен Висла өзендерінің салалары жатады. Екі өзеннің қосылу жағдайында бастау болып үлкен өзен, ал екі өзеннің ұзындығы те болса, онда бастау бетінде сол жақ саласы қабылдауға тиіс. Әдетте ірі өзендерді жоғары, орта және төменгі ағыс үлескілеріне бөледі. Өзендердің жоғарғы ағысы ағынның үлкен еңістігімен және жылдамдығымен, тайыздығымен, айтарлықтай жуып-шаю және тасымалдау әректерімен сипатталады.
Ал, төменгі ағыста өзеннің жуып-шаю әрекеті нашарлап, еңістігі кемиді, арнасы кеңейеді. Еңістігінің кемуіне байланысты иөмендегі ағыста жуып-шаю шикізатының шөгіндіге түсуі күшейеді, осылардың бәрі өзен арнасының кең атырауға бөлінуіне әке соғады.

2-сурет. Өзен құрлысының негізгі элементтері

Өзеннің басқа өзенге, көлге немс теңзге құятын жерін өзеннің
сағасы деп атайды. Өзендердің сағаларында көл, теңіздердің
өзендермен өзара әсерінің нәтижесінде жер бедерінің күрделі
формалары мен тарамдары, яки атырау пайда болады.
Дельта деп тарамдалып кеткен, теңіздің тайыз бөлігіне келіп
құятын өзеннің тасып әкелген шөгінділерінен болған атырауды атайды

3-сурет. Дельта

4 -сурет. Байкал көліне құяр жеріндегі Селенга өзенінің дельтасы

Эстуарий деп өзеннің теңіз жағына қарай кеңейе беретін
шұңқыр тәріздес терең сағасын айтамыз, ол теңіздің толысуы мен
қайтуы болатын жағалауларға тән. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.