Дауысты және дауыссыз фонемалар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

Пән бойынша глоссарий

1. Вокализм (лат. Vocalus - дауысты дыбыс) - тілдегі дауысты дыбыстар жүйесі.
2. Гаплология (грек. Hapleos - қарапайым және logos - сөз, ілім) - дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің бір түрі. Қатар келген бірдей немесе ұқсас буындардың біреуінің ассимиляция салдарынан түсіп қалуы. Мысалы: бұл күн - бүгін, алып кел- әкел.
3. Деривация (лат. Depivatio - жасалу) - бастапқы тіл бірліктерінен басқа туынды тіл бірліктерін жасау үрдісі. Дериваттарды суффикс қосу арқылы, сөз тіркесі арқылы, сөздерді біріктіру арқылы т.б. жасауға болады. Лексикалық деривация түпкі (түбірлі) бірліктің лексикалық мағынасын өзгертуге бағытталса (бас - бастық), синтакситік деривация тек синтакистік қызметтің өзгеруін білдіреді (сайла - сайлау).
4. Диахрония (грек. diachoponos - уақыттың өтуі) - тіл жүйесінің тарихи дамуын зерттейтін тіл білімінің аспектісі.
5. Диссимиляция (лат. Dissimilatio - өзгеру) - сөз шеңберіндегі екі немесе одан да көп ұқсас дыбыстың артикуляциясы. Диссимиляция біртектес дыбыстар арасында пайда болады.
6. Диэреза - сөйлеу кезінде дыбыстар бір-біріне әсер етеді. Диэрезаның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады, мысалы: честный - чесный, қалмады - қамады т.б.
7. Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері - сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсер етуінен пайда болатын фонетикалық өзгерістер. Оның негізгі түрлері мынадай: аккомодация, ассимиляция, диссимиляция.
8. Консонантизм (лат. consonantig - дауыссыз дыбыс) - тілдегі диалектідегі, говордағы тілдер тобының дауыссыздардың жүйесі.
9. Метатеза - (грек. Meafofhesis - орын ауыстыру) - сөз ішіндегі дыбыстардың, не буындардың өзара орын ауыстыруы.
10. Протеза (грек. Proflogis - алдына қою) - сөз басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Мысалы: ырас - рас, ылай - лай.
11. Редукция (лат. Reductio - кейін шегіну, азаю, қысқару) - дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі. Сандық редукция - екпін болмауынан дыбыс ұзақтығының азаюы, сапалық редукция - сол себептерден артикуляцияның өзгеруі. Мысалы: қат(ы)нас, дәр (і) гер, т.б.
12. Сингармонизм (грек. Syn - бірге және harmonia - қос үнділік, үндесу) - морфологиялық бірлік ретіндегі сөздің вокалдық түрленуінің нәтижесі. Бұл түркі тілдеріне тән аса күшті заң.
13. Синхрония (грек. Sync - hronos- бір мезгілде болатын) - белгілі бір даму кезеңіндегі тілдің жағдайы.
14. Транскрипция (лат. Trancriptio - көшіріп жазу) - сөз дыбыстарын хатқа түсіру (жазу) әдісі.
15. Фонема (грек.phonema - дыбыс, дауыс) - тілдегі дыбыстық қатарды құрайтын бірлік. Фонема мағыналық бірліктерді ажырату үшін қажет.
16. Фонология (грек. phone - дыбыс және logos - сөз, ілім) - тілдің дыбыстық құрылысы мен қызметінде болатын заңдылықтарды зерттейтін тіл білмінің бір саласы.
17. Элизия (лат. elisio - шығарап тастау) ілгері тұрған сөзде соңғы дыбыстың жоғалуы. Элизияға қарама-қарсы болатын үрдіс, яғни кейінгі сөздің басында тұратын дыбыстың жоғалуы - аферизис деп аталады.
18.Элизия редукциямен тығыз байланысты. Мысалы: орын- орны; ауызы - аузы.
19. Эпентеза (грек.epenthesis - қосынды) - сөздегі қосымша дыбыстың пайда болуы. Мысалы: кровать - кереует.
20. Диахрония (грек. diachoponos - уақыттың өтуі) - тіл жүйесінің тарихи дамуын зерттейтін тіл білімінің аспектісі.
21. Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері - сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсер етуінен пайда болатын фонетикалық өзгерістер. Оның негізгі түрлері мынадай: аккомодация, ассимиляция, диссимиляция.
22. Ларингал (грек. Larynx - көмей) - көмейлік дауыссыз дыбыс.
23.Фонетика- гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп қалыптасқан. Фонеманың мағынасы - дыбыс, үн, дауыс.
24.Аллофон - бір дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқуы.
25.Комбинаторлық реңк - фонеманың көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген әсеріне пайда болған реңкі.
26.Сөйлеу аппараты - дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл т.б.
27.Дауыс немесе тон -керілген кезде (ауаның әсерінен) дірілдеп, одан үн пайда болуы.
28.Сипаттамалы фонетика - тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады.
29.Тарихи фонетика - белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірлерінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп айқындауды мақсат етеді.
30. Екпін-Сөз ішінде бір буынның күшті айтылуы.
31.Лебізді екпін немесе динамикалық екпін - буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы.
32.Тоникалық немесе музыкальды екпін -басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы (высота тона) арқылы ерекшеленіп, дауыс шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделуі.
33. Квантативті екпін - басқа буындардың ішінен бір буын өзінің құрамындағы дауыстың созылыңқы айтылуы.
34. Жылжымалы екпін - екпін арнаулы бір буынға байланбай, ыңғайына қарай әр басқа буынға түсе беруі.
35. Лингвальдық сингармонизм - тілдің қатысы жағынан сөз ішінде дауыстылар не бір өңкей жуан дауыстылар, не бір өңкей жіңішке дауыстылар болып үндесеуі. Сөз құрамында соңғы буындардағы дауыстылар алдыңғы буындағы дауыстының әуеніне қарай ыңғайланып айтылауы.
36.Лабиальдық сингармонизм - бастапқы буындағы ерін дауыстының ыңғайына қарай, соңғы буындарда да ерін дауыстылардың келуі дауысты дыбыстардың ерін қатысы жағынан үндесуі.
37.Омофон - грек тілінің біркелкі, бірдей және дыбыс деген сөздерінен жасалған термин.
38.Омограф - грек тілінің біркелкі, бірдей және жазу деген сөздерінен жасалған термин.
39.Пунктуация - тілдегі тыныс белгілерін зерттейтін сала.
40.Проклитика - өзінен кейінгі атауыш сөздердің фразалық екпіні ішіне кіре айту құбылысы
41.Энклитика - өзінің алдындағы атауыш сөз екпіні ішіне кіре айту құбылысы

Тақырыбы:Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері, салалары, зерттелу жайы.
№ 1-2 дәріс.
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.
2.Қазіргі қазақ тілі фонетикасының салалары.
3. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
Мақсаты: Қазіргі қазақ тілінің фонетика курсының объектісі мен міндеті, көлемі мен жіктелетін салалары жайында мағлұмат беру.
Жоспары:
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.
2.Қазіргі қазақ тілі фонетикасы фонетикасының салалары.
3. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
Фонетика - гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп қалыптасқан. Фонеманың мағынасы - дыбыс, үн, дауыс. Фонетика - тіл ғылымының, тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, олардың құрамын, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді.
Фонетиканың зерттейтіндері - тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін дыбыстық құрамдары мен тәсілдері және тілдің дыбысталу түрі мен жазба түрінің арасындағы байланыстар.
Фонетика ғылым ретінде жалпы фонетика және жеке фонетика (нақтылы тілдің фонетикасы) болып бөлінеді.
Жалпы фонетика тіл дыбыстарының тіл жүйесінде өмір сүру жағдайларын зерттеуден басқа, оларды сөйлеудің түйдегінде зерттейді, басқаша айтқанда, ол бірінші жағынан, фонетикалық құбылыстардың бір-бірімен байланыстарын және екінші жағынан фонетикалық құбылыстар мен фонетикадан тыс құбылыстардың себепті байланыстарын қарастыра отырып, тіл дыбыстарының динамикасын зерттейді.
Жеке фонетика белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама (синхрониялық, статикалық) фонетика және тарихи (диахрониялық) фонетика болып бөлінеді.
Сипаттамалы фонетикатілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады да, ондағы фонемалар жүйесін және фонемалардың ішкі өзара байланыстарын белгілеп айқындайды. Тарихи фонетикабелгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірлерінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп айқындауды мақсат етеді. :
Туыстығы жоқ, құрылымы бөлек тілдердің дыбыстық жүйесін салыстыра зерттеу салғастырмалы фонетиканың үлесіне тиеді.
Бүгінгі тіл білімінде фонетика сөзінің кең және тар мағынасы қалыптасқан. Кең мағынада фонетика тіл дыбыстарын зерттейтін ғылымның бір саласы, ал тар мағынада тіл дыбыстарының сөз ағымындағы, дыбысталған сөздегі көріністері мен әр түрлі құбылыстарын зерттейтін бөлімі дегенді білдіреді. Кең мағынадағы тіл ғылымының бір саласы ретінде фонетика жалпы және жеке немесе жекелеген тілдердің фонетикасы болып бөлінеді.
Фонетиканы зерттеу тәсілдері.
1.Адамның дыбыстау аппаратының мүмкіндіктерін, дыбыстық бірліктердің акустикалық, артикуляциялық, перцепциялық ерекшеліктерін зерттеп, оларды айырым белгілеріне қарай таптастырады;
2. Дыбыстардың әуендік, әуездік сипаттарын анықтайды;
3.Дыбыстардың тіркесімділігін, буын ерекшеліктерін, олардың сөздегі үйлесімі мен үндесімін;
4.Буын табиғатын, дыбыстардың буынға бірігу заңдылықтары мен сөз ағымының буынға жіктелуінің факторын;
5.Сөздің фонетикалық ұйымдасуын, екпін мен үндестік заңын;
6.Сонымен қатар тілдің интонациялық құралдары болып табылатын дауыс әуенін (негізгі тон жиілігін), қаттылығын (интенсивтілігін), жылдамдығын, әуезін, кідірістерді қарастырады.
Фонетикалық дыбыстаңба. Фонетикалық дыбыстаңба, фонетикалық транскрипция (лат. латtranscriptio -қайта көшіріп жазу) - ауызша айтылған сөздің дыбысталуын неғұрлым дәл беру үшін қолданылатын жазу тәсілі.
Фонетикалық жазу.Фонетикалық жазу - дыбыстық жазу. Емле ережелерінің фонетикалық принципіне негізден жазу, яғни сөздерді айтылуы бойынша жазу. Қазақ жазуында түбір сөздердіңкөпшілігі айтылуы бойынша жазылады. Мысалы: ара, ата, екі, көз, бас, құс, түн.
Қазақ тілінде дыбыс деген сөздің мағынасы әр түрлі. Дыбыс деген ұғым тек тіл дыбыстарына ғана айтылмайды, бізді қоршаған ортаға тән құбылыс. Жалпы дыбыс болу үшін мынадай үш түрлі шарт керек:
1) дыбыс шығаратын дене;
2) дыбыс шығаратын денені қозғалысқа келтіретін күш;
3) ауа толқырлық кеңістік.
Сөйлеу тілінің дыбыстарының пайда болуына да осындай үш түрлі шарт керек: 1) дыбыс шығаратын дене- сөйлеу мүшелері,
2) қозғалысқа келтіретін күш - өкпеден шығатын ауа,
3) кеңістік - тыныс мүшелері, тамақ, қуыс мүшелері.Тіл дыбыстарының тілдік емес дыбыстардан негізгі айырмашылығы - олардың адамның сөйлеу мүшелері арқылы жасалатындығында.
Қазақ тілінің фонетикасы туралы тұңғыш пікір миссионер Н.И.Ильминский (1822-1891) еңбегінде айтылды. 1860 жылы Қазанда жарық көрген Материалы к изучению киргзского наречия деген еңбегі орыс графикасымен жазылған еді. 162 беттік еңбектің 140 беті қазақша-орысша сөздіктен тұрады, ал сөздіктің бас жағында автор қазақ тілі, оның дыбыстық және грамматикалық жүйесі жөніндегі пайымдауларын келтірген. Сонымен қатар аталған еңбекте араб жазуын орыс жазуымен алмастыру туралы алғашқы пікір айтылған. Н.И.Ильминский қазақ тілінің дыбыстық құрамы 8 дауыстылардан және 19 дауыссыздар: а (ә), е, ы, і, ө, ұ, ү, д , п, б, м, у, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, ғ, к, г, ң дыбыстарынан тұратынын жазады. Н.И.Ильминский а және ә дыбыстарын бір фонема деп қарастырған. Сонымен қатар қазақ тіліндегі дыбыстардың айтылу ерекшеліктері, өзара үндесуі, дыбыстық алмасулар да зерттеуші назарынан тыс қалмаған. Мәселен, Н.Ильминский сөздігінде ауұтқу, бүгілөк, бұлдіргө, бүлдүргөн, бөлтүрүк, күлдүрөуүш, мұрұндұқ, өмүлдүрүк, өтүрүк, сүңгүрүуұр, тұгөндө, үйүрүм, үрүптөс (сроду родившисеся двое) деген сияқты сөздердің үндестік заңдылығына сай жазылуы ХІХ ғасырда қазақ тілінде ерін үндестігінің ықпалы зор болғандығынан хабар береді. Н.И.Ильминскийдің сөздігі - тұңғыш қазақша-орысша сөздік болуымен құнды және автор өзінің еңбегі арқылы осы күнгі орыс графикасына негізделген қазақ жазуының негізін салды. Оның еңбегінде қолданған кейбір қосымша таңбалар (ä, ö, у, і, w, j, k, г', нь) ғана өзгеріске ұшырады.
Қазақ лексикографиясының тарихы үшін маңызы бар еңбек -Л.З.Бутаковтың (1812-1878) Сравнительный словарь турецко-татарских наречий деп аталатын екі томдық сөздігі. Еңбекте сөздер араб әріптерімен жазылған. Тек екінші томында ғана сөздердің орыс тіліндегі транскрипциясы берілген.
А. В. Старчевскийдің Спутник русского человека в Средней Азии деген 1878 жылы жарық көрген еңбегі өзбек, қазақ, татар, тәжік тілдерінің грамматикасына арналған. Еңбекте қазақ тілінде 9 дауысты, 17 дауыссыз бар екендігі көрсетілген. Алайда ә, е дауыстылары э, и түрінде таңбаланып, й, у дыбыстары дауыссыз ретінде таңбасы мүлде жоқ, ал в, һ әріптері ол кездегі дыбыстық бейнесі болмағанмен еңбекке ендірілген. Бұлдұрұқ, бүлүндүр, құйқұлжұған, күлтөлөнгөн, күлүмдө, күңкүлдө, дауұл сияқты кітаптың сөздігінде енген сөздерде ерін үндестігі жақсы сақталған.
Қазақтың ағарту саласында маңызды орын алатын Ы. Алтынсариннің Киргизская Хрестоматия деп аталатын еңбегі. Аталған оқу құралы 1879 жылы жарыққа шықты. Хрестоматия орыс графикасы негізінде автордың өзі жасаған қазақ алфавитімен басылып шыққандығымен ерекшеленеді. Өз заманы тұрғысынан қазақ баласының орысша сауат ашуына үлкен септігі тиген бұл еңбекте қазақтың сөйлеу тілінің табиғатын дәл бере алмаған.
Түркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі В.В.Радлов (1837-1918) еңбектерінен басталады. Түркі тілінің бір тармағы болып келетін қазақ тілін және оның салаларын зерттеуде В.В.Радловтың 1882 жылы Лейпциг қаласында неміс тілінде жарық көрген Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы деп аталатын еңбегінің маңызы ерекше. Мұңда қазақ тілінің дыбыстық жүйесі біршама дұрыс жүйеленген. Түркітанушы еңбегінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесін 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү) және 20 дауыссыздан тұратынын анықтаған. Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө), қысаң (ы, і, ұ, ү), жуан (а, о, ұ,ы), жіңішке (ә, е, ө, ү, і), еріндік (о, ө, ұ, ү), езулік (а, ә, е, ы) деп жіктейді. Ал дауыссыздарды да іштей қатаң (қ, к, т, п, с, ш), ұяң (ғ, г, д, б, з, ж), үнді (н, ң, м,р) және аралық немесе жарты дауысты (у, й) дыбыстар деп бөлген.
В.В.Радлов л дыбысын әрі жуан, әрі жіңішке айтылатын екі дыбыс деп қараған. Бұдан өзге ол қазақ тілінен екі, үш дыбыстың қосындысынан тұратын дифтонг, трифтонгтарды көрсеткен. Бірақ бұл пікірі шындықа сай келмейді.Түркітанушы В.В.Радлов көп буынды сөздерде негізгі екпін сөздің соңына түсетінін көрсетеді. Сонымен қатар ол дауыссыз дыбыстардың тіркесу заңдылықтарын анықтаған. В.В.Радлов, әсіресе, дауыстылардың сингармонизіміне айрықша назар аударады. Тіл үндестігіне зор мән береді де, ерін үндестігіне айырықша мән бермейді. Оның Опыт словария тюркиских наречий дейтін атақты сөздігінде қазақ сөздері мол қамтылған. Автор келтірген сөздерін барынша айтылуына жуықтатып жазғанын айтады. Сөздікте ХІХ ғасырда ерін үндестігінің жақсы сақталғандығын көреміз. Мысалы: бүлдүргө, бүрмөлө, бүркөндүр, бүркөншүк, бүгөжөк, бүгөжөкте, бөлтүрүк, бөдөнө, бөпө, бөбөшүк, жұдұрұқ, жұлдұздұ, жөндөндүр, көгүлдүр, жүрөксүздүк, көңүлшөк, көрүмдүк, көргөндү, көзүлдүрүк, көлөңкөлү, күңүрөндүр, күлдүрөуүш, төңөрөктө, тоқтаусұз, төбөлөстүр, тұмұлдұрұқ, түймөлө, түймөлү, түгөндө, түңүлдүр, т. б.
ХІХ ғасырдың соңында бірнеше сөздіктер жарық көрді. Киргизская хрестоматия (авторы А.Е.Алекторов; 1898), Краткий русско-киргиский словарь (Оренбург, 1894), Русско-киргизский словарь (1899) еңбектерінде де ерін үндестігінің жақсы сақталғанын аңғарамыз.
Зерттеуші М.Мелиоранскийдің (1868-1906) Киргизские пословицы и загадки, Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын еңбектерін жариялайды. Краткая граматика казах-киргизского языка 1894 - 1895 жылдары жарық көрген екі кітаптан тұратын еңбегінде қазақ тілінің дыбыстық, граматикалық құрылымы біршама толық баяндалған. Аталған еңбекте қазақ тілінің түркі халықтарының ішіндегі ең таза, ең бай тіл екенін айта келе, араб жазуы оның дыбыстық жүйесін дұрыс өрнектей алмайтынын, сондықтан орыс графикасын қолдану керектігі туралы пікір айтады. Еңбекте қазақ тілінің дыбыстық жүйесі 9 дауыстыдан(а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і)және 20 дауыссыздан тұратындығын анықтайды (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, қ, ғ, к, г,ң, й, в). Автор көрсеткен дыбыстардың араб, орыс жазуындағы таңбалық сипаттарын және дыбыстық бейнелерін салыстырып келтіреді. Дауыстыларды жуан, жіңішке, ашық, қысаң деп жіктейді. Сонымен қатар қазақ тілінде сингармонизм заңы жақсы сақталғанын, соған байланысты сөздер бірыңғай жуан не жіңішке болып келетінін, еріндік дауыстылардың үшінші буыннан кейін әлсірейтіндігі туралы пікір айтады. П. Мелиоранский араб, парсы, орыс тілдерінен енген сөздерінің қазақ тілінде игерілуінің заңдылықтарын зерттейді.
ХІХ ғасырдың соңында орыс графикасы негізінде жазылған Ақыл бере тугун кнеге (Қазан, 1884), Езгілікке үйрететін кнеге (Қазан, 1892), Балықшы мен балық хақында (Қазан, 1899), 1897 жылғы қазақ үшін шығарылған календарь деген әртүрлі мазмұндағы кітаптар жарық көрді. Аталған кітаптар қазақ жазуының даму тарихы, орфографиясын, орфоэпиясы зерттеуде тілдік материалдар ретінде қолдануға болады.
ХХ ғасырдың басында жазылған И. Лаптевтің Материалы по казах-киргизскому языку (Москва, 1900), Н. Катановтың Опыт исследования урянхайского языка (Қазан, 1903), Букварь для киргизов (1908), Н.Созонтовтың Записки по граматике киргизского языка (Ташкент, 1912) деген кітаптарында қазақ тілінің дыбыстық құрылымына қатысты пікірлер айтылғанымен, қазақ тілінің фонетикасы үшін маңызды емес.
В.Катаринскийдiң Грамматика кирзиского языка (Орынбор 1897), Лаптевтiң Материалы казах-киргизскому языку (Москва, 1900), Н.Катановтың Опыт исследованя урянхайского языка (Казан, 1903), Н. Созонтовтың Записки по грамматике киргизского языка (Ташкент, 1912) деген кiтаптарында қазақ тiлiнiң дыбыстық құрылымына қатысты пiкiрлер кездеседi. 1908ж. Букварь для киргизов деген кiтап жарық көрдi. Онда дыбыстарды дауыстар деп алып, оны оңай және қиын деп екiге бөлдi. Оңай деп отырғаны - дауыстылар, қиыны - дауыссыздар.
Қазақ даласында 1870 жылдан бастап шыққан тұңғыш газет Түркістан уәлаятының газеті мен Дала уәлаятының газеті араб графикасын пайдаланды. Газет беттерінде халықтың сол кездегі тұрмыс-тіршілігі, болашағы сияқты мәселелермен қатар қазақ жазуына қатысты пікірлер де басылды.
ХХ ғасырдың басы қазақ тіл білімі дамуының ерекше кезеңі болды. Қазақ даласында болған саяси өзгерістер мен мәдени жаңалықтар ұлттық ғылымның дамуына игі әсер етті. Жазудың қоғамдағы кең қызыметі қазақ тілінің көптеген мәселелерін аз уақыт ішінде шешуді талап етті. Сонымен қатар қазақ балаларының жаппай мектепке тартылуы және білімді ұлттық тілде алуы оларды оқулықтармен қамтамасыз етуді керек етті. Осы сияқты оқиғаларға толы тарихи кезең сол заманның көзі ашық, көкірегі ояу әрбір қазақ азаматының мойнына үлкен жауапкершілікті жүктеді. Қазақ мектептерінің ұлттық тілде оқып-білім алу қажетті оқу құралдарымен қамтамасыз етуді қажет етті. Соған байланысты қазақ тілі грамматикасының зерттелуі мәселелері күн тәрбіне қойылды. Қазақ даласындағы мәдени дамуға өз үлестерін қосуға атсалысқан кез келген Қазақстан азаматы қазақ тіліндегі оқулықтар мен қазақ тілінің жазуына, оның грамматикалық құрылысына байланысты өз пікірлерін жиындарда, газет беттерінде жариялап отырды. Осындай тарихи кезеңде туып, қазақ мектебіне арналған алғашқы әліппенің, алғашқы грамматиканың жазылуына тікелей үлес қосқан қоғам қайраткері, зерттеуші А.Байтұрсынұлы.
А. Байтұрсынұлы 1912 жылы Айқапқа Жазу тәртібі атты мақала жазып, сол тұстағы оқудың жайына тоқтала келе: Оқу құралының ең ұлығы - бала оқытатұғын кітап дейді. Бұл мақалада бала жанын қинамайтындай оқулық жасау үшін, ең алдымен, дыбыстарды анықтап, жазуға мән беру керектігін, сөз ішінде қай дыбыс естілсе, сол дыбыстың әріпін жазу керектігін айтады. Көп уақыт бойында қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, грамматикалық құрылымын зерттеудің нәтижесінде 1912 жылы Оқу құралы. Қазақша әліппе деген атпен А.Байтұрсынұлының алғашқы зерттеу еңбегі жарық көрді. Еңбек сол кезде қазақ даласына кең тараған араб графикасын икемделген қазақ тілінде жазылды. Халықты тез сауаттандыру мақсатында араб алфавитіне реформа жасап, ондағы артық әріптерді алфавиттен шығарып, алфавитті жеңілдетті. Әріптердің қолдану ерекшелігін түсіндіре отырып, мысалдар, мәтіндер ұсынды. Араб графикасы дауысты дыбыстар маңызды қызмет атқаратын қазақ тілінің табиғатын дәл бере алмады. Сөз ішінде кездесетін қысаң дауыстыларды жазылмағандықтан сөздердің дыбыс, буын құрамын дұрыс ажыратылмай, оқуда көп қиындықтар келтірді. Мысалы: қйсқ (қыйсық), алтн (алтын), салқн (салқын), сзқ (сызық)., т.б. Кітапта қазақ тіліндегі 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жарты дауыстыдан тұратын 24 дыбыстың таңбасы келтірілген. Дауыстыларды іштей жіктемей, дауыссыздарды қатаң, ұяң деп бөлген, бірақ бұл жіктелісі араласып кеткен. Қазақ тілінде оқып, білім алушыларға лайықталған бұл әліппе қайта-қайта басылып отырылды.
А. Байтұрсынұлының Тіл - құрал атты оқулығы қазақ тіл білімінің дамуына үлкен үлес қосты. Автор Оқу құралы. Қазақша әліппеде дыбыс, дыбыстың түрлері, сөйлем сияқты терминдер қолданылғанымен, онда оларға анықтама бермеген. Бастауыш мектепке арналып жазылған Тіл - құрал үш кітаптан тұрады. 1-жылдыққа арналған 1-кітап дыбыс жүйесі мен түрлері, 2-жылдыққа арналған 2-кітап сөз жүйесі мен түрлері, 3-жылдық арналған 3-кітап сөйлем жүйесі мен түрлері мәселелеріне арналған.
Тіл - құрал бастауыш мектепке арналған оқулық болғанымен, білім алушының жас ерекшеліктерін, психологиясын ескере отырып жазылғаны, қазақ тіл білімі салалары жіктеліп берілуі және сонымен қатар терминдер мен ережелердің нақты және тиянақты берілуі еңбекті қазақ тіл білімінің бастауы болатындай дәрежеге жеткізді. Тіл - құралда алғаш рет берілген ережелер тілдің үш саласыны (фонетика, морфология, синтаксис) дамуына жол ашып, қолданылған терминдер көбі күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.
А.Байтұрсыновтың қазақ жазуына байланысты бірнеше мақалалар жазды. Соның ішінде қорытынды мақаласы 1928 жылы жарық көрді. Мақала Дыбыстарды жіктеу туралы деп аталады. Қазақ тіліндегі дыбыстарды жаңадан жіктейтін болсақ, әрі айтуына қарай, әрі сөз жүзінде білінетін қасиеттеріне қарай жіктеу керек - деп, акустикалық, артикуляциялық белгі қасиеттерді басшылыққа алған.
Дауыстыларды толық (а, е, о, ұ, ы,) және шала (р, ң, л, м, н, у, й)деп екіге бөледі. Толық дауыстылары кең шығысты болып, оларда екіге айырылады, - дейді. Бірақ қайсысына қандай дыбыс жататыны айтылмайды. Шала дауыстылар (қазіргі үнділер) ауыз шығысты (р, л, у, й),мұрын шығысты (ң, м,н)боп бөлінеді. Бұлар қазір ауыз жолды, мұрын жолды делінеді. Шала дауыстыларды одан әрі босаң жолды (р, у, й),қысаң жолды (л),босаң бөгеулі (ң),қысаң бөгеулі (н), тұйық бөгеулі (м) деп айырады. Мұнда ауаның шығу жолын ескерген. Босаң, қысаң түрі қазіргі тіліміздегі ызың, шұғыл дауыссыздар. Дауыстыларды аңғалы (а, е, ы)және қымқырулысы (о, ұ) деп бөледі. Оған себеп Аңғалдары орын таңдамайтынын, ал қымқырындысы бас буыннан басқасында келмейтінін атап көрсетеді. Осылайша дыбыстардың ерекшелігін жан-жақты түсіндіреді.
Қазақ тіл білімінің, соның ішінде фонетиканың зерттелуіне үлес қосқан қоғам қайраткерлерінің бірі Х.Досмұхаметұлының (1883 - 1939) есімін ерекше атауға болады. Алғаш Шолпан журналында жарияланып, 1924 жылы жеке кітап болып шыққан "Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм деп аталатын еңбегі қазақ тіл біліміндегі тұңғыш кең ауқымды ғылыми зерттеу болып табылады. Мұнда қазақ тілінің дыбыс жүйесі, сингармонизм, оның ішінде тіл үндестігі жан-жақты айтылған. Х.Досмұхаметұлы сингармонизмді таңдайлық әуенді заң деп атайды. Өйткені Дыбыстарды жуандатып, жіңішкертуде таңдай еңбек сіңіреді", - дейді де, кірме сөздердің жазылуына кеңірек тоқталады.
Қазақ тілінің фонетикасы туралы құнды зерттеулер профессор Қ.Жұбановтың атымен байланысты. Профессор Қ.Жұбанов еңбектерін қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен бастап, синтаксиске дейінге барлық салаларына арнап, тілдік жүйемізді зерттеу барысында тың тұжырымдар жасаған. Тұжырымдары қисынды, табиғатын дөп басып танытатындай дәлелді болуының сыры - оның зерттеулеріне басты тірек етіп тіл фактілерін алуында. Қ.Жұбанов еңбегінде: Қазақ тілін зерттеу деген сөз - дайын схемаға, белгілі ережелерге сай келетін жаңа мысалдар теріп жазу емес, материалдарды ұқыпты түрде жинап, соларды салыстырып, салғастырып отырып, сол талдаулардан қорытынды шығара білу. Тіл фактілерін сөйлете білу - бұл, тек зерттеушінің қабілеті мен шеберлігіне байланысты - деп жазады.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі Қ.Жұбанов зерттеулерімен жаңа ғылыми дәрежеге көтерілді. Тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі; дыбыстардың өзгеру құбылыстары мен үндестк заңы, сөздің буын құрылысы мен құрамы жөнінде зерттеулер жүргізе отырып, белгілі бір ғалымдар легінің келуіне жағдай жасап, сол арқылы қазақ тіл білімі үшін ғылыми-теориялық зерттеулер кезеңін бастаушысы болды. Мысалы, фонетика - дыбыс тілі дыбыстарының тілдік ұқас қасиеттерін тексеретін ғылым деп, ең алдымен нысанды жан-жақты талдап-түсіндіреді. Негізгі нысанының мәнін терең түсініп болған соң, екінші кезекті сол дыбыстардың жасауға ат салысатын дыбыстау мүшелерді анықтаған. Тіл дыбыстарының қасиетін әрі қарай тереңірек білу үшін олардың жасалу жолдарын түсініп, ең алдымен тілдің дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік білу керек. Қ.Жұбанов Қазақ тілінің грамматикасы оқулығында бұл туралы толыққанды пікірлер айтқан.
Профессор Қ.Жұбановтың фонема теориясын Л.В.Щерба терең түсініп, тіл дыбыстарын фонологиялық тұрғысынан түсіндіруінен біз ғалымның бірнеше тілдерді білгендіктен, керекті зерттеулерді түпнұсқасынан оқиды. Мысалы; тілде жұмсалатын дыбыстардың жалпы санының ұшы-қиыры жоқ, бірақ оның бәрінің бірдей сапасы әртүрлі бола бермейді. Сапасы әртүрлі болатын дыбыстар белгілі мөлшерде ғана болады да, көп болмайды.
Ғалымдардың осы кезге дейін шешімін тапбай келе жатқан и, у жуан-жіңішкелі түрде қолданылатын үуұу, ыйій қосынды мәселесі Қ.Жұбанов зерттеулерінеде 1935 жылғы Қосар ма, дара ма? атты зерттеуіне арқау болып, мақалада и мен у дара дыбыс десе, ал 1936 жылы оқулығында қосынды дауыстылар бір дауысты, бір дауыссыз екі дыбыстан құралған деген шешімге келеді. Араб алфавитінен латын графикасына көшетін тарихи кезеңмен Қ.Жұбановтың ғылыми-теориялық аппараты қалыптасқан кезі сәйкес келді. Қазақ тілінің табиғи ерекшелігін түйсіне отырып, оның жазуда өмір сүру формасын латын графикасының өңделген түрімен таңбалауға болатындығын дәлелдейді. Латын алфавитін тіліміздің қасиетін дәл танытуы үшін тілімізге бейімдеу керектігін айтады да, араб алфавитінің ережелері мен принциптері изафетті, асты-үстілі диакриттік таңбаларға негізделгендігін, араб графикасының жазуда пайдалану таңбалар жүйесінің қиындығымен қатар, бүкіл түрік тілінің фонетикалық жүйесіне қолайлы еместігін дәлелдейді. Шынында да, түрік тілдері, негізінен алғанда, вокализм ыңғайымен жазуды тілейді. Ал араб тілінде дауысты дыбыстың таңбасы жоқтың қасы. Мұның ішінде, әсіресе, қазақ тілінің үндестік заңы дауысты дыбыстардың таңбасы болуын талап етеді.Қ.Жұбанов өзіне дейінгі буын өкілдерінің қазақ тіл білімі жайындағы барлық зерттеулерді пайдалана отырып, қазақ тіл білімінің барлық саласында құнды зерттеулер қалдырды.
Қазақ тілінің фонетикасына байланысты зерттеулер ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жаңа қарқынмен дамып келеді. Солардың ішінде Қазіргі қазақ тілі деген атпен 1954 жылы жарық көрген ғылыми еңбектің орны ерекше. Бұл еңбектің фонетика бөлімінің авторы І.Кеңесбаев. Бұл еңбекте ғалым фонетиканың негізгі мәселелерін түгел қамти отырып, І-бөлім Фонетика және дыбыстар туралы түсінік, ІІ-бөлім Дауысты дыбыстар, ІІІ-бөлім Дауыссыз дыбыстар, ІV-бөлім Буын, V-бөлім Екпін, VІ-бөлім Дыбыстардың үндесуі деп жіктеп, әр мәселе бойынша қазақ тіл білімінде соған дейін айтылған көзқарастар мен нәтижелерді қамтыған.
Бүгінгі кезеңде қазақ тілі фонетикасын эксперименталды түрде зерттеулер өз нәтижелер беруде. Тіл білімінің дамуына байланысты қазақ тілі фонетикасын Ж.Аралбаев, Ә.Жүнісбеков, С.Мырзабеков, З.Базарбаева, т.б. зерттеуші-ғалымдар өзіндік пікірлер айтып, ғылыми тұжырымдарымен байытып келеді.
Сонымен қатар, дыбыстың жүйелердi жан-жақты зерттеген белгiлi фонетист Ж.Аралбаев, Т. Қордабаев, Қ.Жұбанов, Қ.Басымұлы,К.Аханов дыбыстау мүшелерiне, олардың түрiне, қызметiне тоқталады.
Қорыта айтқанда, бұл кезге дейiнгi фонетиканы зерттеген ғалымдар бұл салаға үлкен жаңалық әкелiп қосқаны анық. Олар фонетиканың негiзгi тасын қалап, бүгiнгi зерттеушiлерiмiзге бағыт бағдар бердi. Бiз фонетиканы дұрыс меңгермейiнше, жазудың өзiмiзге белгiлi қатаңдану, ұяңдану, үндесу заңдарын ұқпаймыз. Және лексикалық, грамматикалық заңдылықтарды меңгеруiмiз қиынға соғады. Фонетика тiлiмiздегi бiрсыпыра сөздердiң пайда болуын анықтауға тiлдердiң арасындағы туыстық байланысты табуға, тiлдiң айту, жазу нормаларын дұрыс үйренуге мүмкiндiк бередi. Бұл ғылымының қоғамда алар орны айрықша.
Бүгiнде ана тiлiмiздегi дыбыстардың артикуляциясын жетiк бiлу шет тiлiн үйренуге,қазiргi ақпарат, байланыс құралдарын жетiлдiруде үлкен көмек бередi.
Тiлiмiздегi дыбыстарды бiз, әрине айтамыз және жазамыз. Бұны бiр сөзбен айтқанда қолдану немесе дыбыстардың қолдануы дейдi. Дыбыстарды қолданудың түрлi ерекшелiктерi бар. Ең алдымен дауыстыларды қолданудағы өзiне тән ерекшелiктердi сөз етелiк.
Дауысты фонемаларға тән басты ерекшелiк, белгi-қасиеттердiң, олардың фонемалық мәнiнiң айқын да тұрақты көрiнетiн орны - бiр буынды түбiр, сондай-ақ көп буынды сөздiқ бас буыны. Сөздiқ екiншi буынынан бастап олардың фонемалық күшi әлсiрей бастайды. Мұның өзi екiншi буыннан бастап кейбiр фонемалардың таңбаларын алмастырып жазуға жол бередi. Мәселен, өлең ( дұрысы өлөң), өнер (өнөр), өте (өтө), үлкен ( үлкөн), оқы (оқұ). Мұндай сөздердi жазылуыша айту ерсi болғанмен, мағынасын түсiнуге көп кедергi бола алмайды. Дұрысы, әрине, фонемалардың өздерiн жазу болмақ. Дауыстылардың әрқайсысының айтылу, жазылуын зерделеп алудың маңызы зор.
Студенттің тақырыпты меңгергенін өзі тексеру үшін қайталау сұрақтары:
1.Фонетиканың негізін салған ғалым.
2. Фонетиканы зерттеген түрколог ғалымдар және олардың еңбектері.
3.Алғаш рет қазақ дыбыстары туралы пайымдау айтқан орыс ғалымы.
4. Қазақ тіліндегі дыбыстарды зерттеген тұңғыш қазақ ғалымы,оның еңбегін ата
5.Дыбыстық жүйелерді жан-жақты зерттеген фонетист ғалымдар. Олардың еңбектерін ата, пайымдауларын салыстыр.
Пайдаланған әдебиеттер:
Негізгі:
1. Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. - Алматы:Эверо, 2014. - 168 б.
2.Манкеева Ж. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы:Абзал-Ай, 2014. - 540 б
3.Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы:Абзал-Ай, 2014. - 640 б.
4. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы:Абзал-Ай, 2014. - 545 б.
5. Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы:Абзал-Ай, 2014. - 543 б
6. Фромкин В., Родман Р., Хайамс Н.Тіл біліміне кіріспе, 10- басылым, Халықаралық басылым. Алматы:Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қоры, 2018.-608 б.
7.Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. - Алматы: Дәуір-Кітап, 2013. - 220 б.
8. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы:Мем. тіл.дамыт. инст., 2014. - 608б.
9.Садуақас Н.А. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. - Ақтөбе: 2016. - 194 б
10. БайтұрсыновА.Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Абзал-ай, 2013. - 640 б
11.Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. - Алматы: Дәуір-Кітап, 2013. - 220 б.
Қосымша:
1. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. - Алматы: Анатілі, 1998. - 384 б.
2.Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. - Алматы: Білім қоғамы. 1990. - 52 б.
3.Жексенғалиев Б.Ө. Қазақ тілінің сингармо-орфоэпиялық нормалары. Орал, 2005.-46б.
4.Хасенов Ә. Тіл білімі. - Алматы: Ғылым, 1988. - 144 б.
5.Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс баспасы, 2008. - 608 б.
6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Арыс баспасы, 2002. - 664 б.
7.Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. - Алматы: Арыс, 2009.-312 б.
8.Ырсымбетова Н. Қазақ тілінің фонетикасы пәні бойынша практикалық сабақтарға әдістемелік нұсқау. Ш., 2011ж.
9.Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгi: 50000 сөз. - 4-шi бас. өңд. толықт. -Алматы: Дайк-Пресс, 2001ж.
10.Ырсымбетова Н., Әуелбекова А., Әділбекова Ж. Қазақ тілі. оқу құралы. - Шымкент, 2014ж. -184 б.
11.Ырсымбетова Н. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. әдістемелік нұсқаулық. - Шымкент, 2010 ж.

Тақырыбы:Дыбыс, әріп, фонема.Фонема туралы түсінік,көзқарастар.
№ 3-4 дәріс.
1. Дыбыс, әріп, фонемалар туралы түсінік.Олардың арақатынасы. Фонеманың мәні, қызметі және аллофондар. Вариант пен вариация туралы. Әріп және әліпби.
2. Фонема туралы түсінік, көзқарастар.
3. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар.
Мақсаты: Қазақ тіл біліміндегі дыбыс, әріп, фонема туралы түсінік, көзқарастарға тоқталу.Фонемалардың негізгі функциясы, қызметі жайлы мағлұмат беру. Фонема,аллофон деген ұғымдар туралы әңгімелеу.
Жоспары:
1. Дыбыс, әріп, фонемалар туралы түсінік.
2. Фонема туралы түсінік, көзқарастар.
3. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар.
Сөздің айтылуы бар да, жазылуы бар. Әдетте мынадай көзқарас кездеседі: шын тіл - жазылған тіл, яғни сөзді қатесіз жазу, жазылуындай етіп оқу.
Дұрысы, жазудан гөрі айту әлдеқайда маңызды. Басқаны айтпағанда, әрбір адам алдымен сөйлеуді үйренеді де, содан соң жазуға көшеді. Олай болатыны, сөздің өмір сүру формасы- дыбыс. Әріп - сол дыбысқа берілген шартты таңба. Бір ғана дыбысты әр түрлі (мәселен, д, d, т.б.) өрнектей беруге болады.
Әріп пен дыбысты шатастыруға әсте болмайды. Әріп кейде жеке дыбысқа сәйкес келсе (мәселен, о, ө, ү, ұ), кейде бір әріп (мәселен, ю,я) бірнеше дыбыстың қосындысын (йұу, йүу, йа) өрнектейді. Керісінше, кейбір әріптердің (ь, ъ) дыбыстық мәні жоқ.
Фонема (гр.phonema-дыбыс)- сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір-бірінен мағына және форма жағынан айыруға септігі бар тілдің ең кішкене функциялық бөлшегі.
Тілде, әдетте, біз ойлағаннан әлдеқайда көп әртүрлі дыбыстар бар, олар әрбір жеке тілде сөздердің мағыналары мен формаларын ажырата алатындай санаулы ғана дыбыстар типіне топтастырылады. Мәселен, ат, ет, от, өт деген сөздерде біздің түсінігімізше бір-ақ т дыбысы бар.
Шынтуайтқа келгенде, дауысты дыбыстардың әсерімен ол бірде жуан(ат, от), бірде жіңішке(ет, өт), бірде еріндік(от,өт), бірде езулік(ат, ет) болып, біршама ауытқу, ерекшеліктермен немесе әртүрлі реңмен айтылады да, қызметіне қарай бір-ақ фонема деп танылады. Бір дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқу, рең тіл білімінде аллофон(гр.allos-басқа)деп аталады. Сондықтан сөз дыбыстан емес, фонемедан құралады десе де болады.
Фонология - (гректің phone - дыбыс, дауыс + logia - ілім) тілдің дыбыстық құрылымын,функционалдық заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің саласы. Демек, тіл дыбыстарының жасалуын, айтылуын, естілуін фонетика зерттейтін болса, ал тіл дыбыстарының адам сөйлеуі кезіндегі мағына ажыратуға, сөзді тануға, сөз бен сөзді айыра білуге себепкер болып, пікіралысуға, сөйлеуге қызмет етуін, яғни тіл дыбыстарының әлеуметтік қызметін Тіл білімінің бірсаласы - фонология қарастырады. Фонологияның мәнін терең білу үшін алдымен фонема жөнінде жан-жақты түсінігіміз болуы керек.
Фонема (гректің рhоne - дыбыс, дауыс деген сөзінен алынған) - негізгі тіл единицаларының бірі: тілдің ең аз мөлшердегі мағыналық жігін ажырату единицасы; яғни фонема - тілдің дыбыстық құрылысының ары қарай бөлуге келмейтін ең кішкене мағыналы бөлшегі, сөз мағынасын, сөз тұлғасынажыратуға себі бар тілдегі ең кіші дыбыстық бірлік (единица).
Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салған орыс және поляк тілін зерттеуші И.А. Бодуэн де Куртенэ болып табылады. Некоторые отделы сравнительной грамматики славянских языков (1881 ж.) деген еңбегінде фонема сөздің ешбір бөлшектерге бөлінбейтін бөлшектері екенін айтады.
Фонема жөніндегі теорияны негіздеп, оны жан-жақты қарастырған И.А.Бодуэн де Куртенэнің шәкірті ғалым Л.В.Щерба болатын. Ол Русские гласные в качественном и количественном отношении (1912 ж.), Фонетика французского языка деген еңбектерінде фонема туралы жан жақты талдау жасайды. Фонемаларды бір-біріне қарсы қойып, сөз мағынасын ажырататындығын анықтаймыз. Осы мәселені фонология заңдылықтарының бірі ретінде тіл біліміне енгізген, фонема оппозициясы жөніндегі теория Н.С.Трубецкой есімі мен тығыз байланысты. Осы орайда, қазақ әліпбиіндегі х дыбысының тіліміздегі фонологиялық қызметі жөнінде айта кеткен жөн. Мысалы, қош - хош, қабар - хабар т.б. сөздерде х фонема қызметін атқара алмай тұр. Себебі сөз мағынасына әсері жоқ. Сондықтан бұл дыбыс орыс тілінен енген сөздерде ғана фонемалық мәнге ие болады. Мысалы, химия, цех. Орыс тілінде кейбір дауыссыз дыбыстардың жуан-жіңішкелігі екі фонема болып, фонологиялық қызмет атқарады. Мысалы, мел - мель, угол - уголь; осы сөздер құрамындағы л жуан және жіңішкеайтылатын екі фонема деп танимыз. Себебі сөз мағынасына әсер ете алады. Сонымен,фонеманың негізгі қызметі сөз мағынасына қатысты деп білеміз. Дәлірек айтқанда, фонема сөзмағынасын ажырату, сөз мағынасын өзгерту қызметтерін атқарады екен.
Қазақ тілінде барлық дауысты фонемаларды қарама-қарсы қойып, олардың мағына айқындау қызметін атқаратындығына көз жеткізуге болады. (Мысалы: жол - жұл, жақ - жық, жөн - жүн). Ал дауыссыз фонемалар өздерінің әр түрлі айырым белгілері арқылы мағына айқындауға қатысады. (Мысалы: тал - дал, шақ - жақ, мал - бал). Дауыссыз дыбыстардың жуан-жіңішке, еріндік-езулік болып бөлінуінің фонематикалық маңызы жоқ, олардың бұлай айтылуы негізгі фонеманың реңктері деп танылады. Демек, фонема туралы айтқанда негізгі фонема, яғни инвариант фонема мен оның реңктері арасындағы айырмашылықтарды білген жөн.
Тіл білімінде фонеманың реңктері әр түрлі терминдермен аталып жүргенін білеміз. Оның себебін бірнеше фонологиялық мектептер болғандығымен, олардың зерттеу бағыттарының ерекшелігіне байланысы екендігімен түсіндіреміз. Мысалы, Америка фонология мектебінде фонема реңктері аллофон деп аталса, Ленинград фонология мектебінің (ЛФМ) теориясында фонема реңктерін оттенок деп, оның әлді позициядағы түрін ғана қарастырып, оны вариант деп атаса, Москва фонологиялық мектебінің (МФМ) теориясында әлді позициядағы фонема реңкін - вариация, ал әлсіз позициядағы фонеманың реңктерін вариант деп атайды. Сонда вариант деген ұғым екі фонемаға қатысты болса, вариация бір фонемаға байланысты болады екен. Мысалы, н фонемасының әлді позициядағы төрт түрлі реңкін (нар, нәр, нұр, нүкте) вариация деп, ал әлсіз позициядағы реңктерін (жанбады - жамбады, жанған - жаңған), яғни м, ң дыбыстарын вариант деп тану қажет екен. Яғни, н фонемасының екі варианты (м, ң) бар екен. Демек, негізгі (инвариант) фонема өзінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.