Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу әдістері
Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті
С.А. Құсайынов, Д.М. Боранқұлова, Р.Т. Бексейітова
НЕОТЕКТОНИКА
Оқулық
Алматы
Қазақ университеті
2010
Ғылыми редакторы:
Пікір жазған:
С.А. Құсайынов
Д.М. Боранқұлова
Неотектоника. Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. - *** бет.
ISBN
Бұл кітапта неотектоника туралы жалпы түсінік, неотектоникалық
қозғалыстардың түрлері, олардың жіктемесі неотектоникалық қозғалыстардың
зерттеу әдістері, олардың табиғаты және ерекшеліктері қарастырылған.
Неотектоникалық карталарды құрастыру әдістері және Қазақстан аумағындағы
неотектоникалық қозғалыстардың қысқаша сипаттамасы берілген. Қазіргі
тектоникалық қозғалыстарға байланысты бүгінгі таңда жиі болып жатқан
жерсілкіну құбылыстары, олардың географиялық таралу заңдылықтары
сипатталған. Неотектоникалық мәліметтердің практикалық мәселелерде
қолданылуы және литосфералық тақталар тектоникасы (Жаңа жаһандық
тектоникасы) туралы қысқаша мәліметтер кітаптың соңында келтірілген.
Неотектоника және геоморфологияға қатысты жаңа қолданыста пайдаланылған
аталымдардың орысша-қазақша сөзтізбегі енгізілді.
Бұл еңбек жоғары оқу орындарында оқып жүрген студенттерге, оқытушыларға
және ғылыми қызметкерлерге арналған.
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда жер қыртысы дамылсыз қозғалыста болатындығы ешбір дау
туғызбайтын ақиқат. Тау жыныс қабаттарының,соның ішінде жас шөгінділердің
әр түрлі масштабта және әр түрлі иілімделіп қатпарлануы немесе геологиялық
массивтердің тектоникалық жыртылу жігі бойымен тік бағытта немесе
горизонталь бағытта ығысып орын ауысуы біздің планетамыздың жаңа
тектоникалық даму кезеңінде де жалғасып жатқандығын дәлелдейді.
Әльпілік тау түзілу процесі және оның жалғасы болып табылатын
неотектоникалық даму кезеңі әлі де аяқталған жоқ. Бұған дәлел – қазіргі
кездегі жойқын жерсілкіну құбылыстары. Бедер пішіндерінің қалыптасуын
қамтамасыз еткен тектоникалық процестерді саралайтын геотектоника ғылымының
тарауын – неотектоника дейміз. Ғалымдардың көпшілігі неотеконикалық
қозғалыстардың басталу уақыты көбінесе олигоцен-төрттік кезеңдермен ғана
шектеледі деп тұжырымдайды. Тау жыныстарының қатпарлануы, айырылып-ажырауы,
жылжып өзгеруі, вулканизм және жерсілкіну құбылыстары литосфералық тақталар
тектоникасы немесе Жаңа жаһандық тектоникасы тұрғысынан түсіндіреді.
Кітап кіріспеден, он екі тараудан және қорытыныдыдан тұрады. Бірінші
тарауда геотектоника және оның тарауы неотеконика туралы түсініктер,
неотектониканың даму тарихы туралы және тектоносфера туралы мәліметтер,
тектоникалық және неотектоникалық қозғалыстардың негізгі типтері және
неотектониканың даму тарихы туралы мәліметтер пайымдалған. Екінші тарауда
неотектоникалық зерттеулердің геологиялық, геоморфологиялық, құрылымдық-
геоморфологиялық, геофизикалық, кешендік және т.б. әдістері сипатталған.
Еңбектің үшінші тарауында неотектоникалық қозғалыстардың табиғаты және
негізгі ерекшеліктері, сейсмикалық қозғалыстар және жер сілкіну процесінің
геологиялық табиғаты айтылса, литосфералық тақталар тектоникасы концепциясы
туралы ақпарат төртінші тарауда келтірілген. Кітаптың бесінші және алтыншы
тарауларында неотектоникалық қозғалыстардың көрініс беруіндегі қатпарлы
және айырылымды дислокациялардың, сонымен қатар олардың бедер түзудегі рөлі
көрсетілген. Жер қыртысының материктік типтік құрылымдары мен кайнозойлық
вулканизм әрекеті кітаптың жетінші және сегізінші тарауларында берілген.
Неотектоникалық қозғалыстарды графикалық тұрғысынан бейнелеу және Қазақстан
аумағындағы неотектоникалық қозғалыстарды картографиялық тұрғыдан рәсімдеу
мәселелері оқулықтың тоғызыншы және оныншы тарауларында көрсетілген.
Антропогендік неотектоника және неотектоникалық мәліметтерді практикалық
тұрғысынан қолдану жолдары кітаптың он бірінші және он екінші тарауларында
баяндалған.
Бұл кітаптың негізгі тарауларын профессор С.А. Құсайынов пен оқытушы
Д.М. Боранқұлованың жинақтаған материалдары негізінде жазған профессор С.А.
Құсайынов. Д.М. Боранқұлова кейбір неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу
әдістері мен геоақпараттық жүйелер туралы мәліметтерді қосып жазды. Сонымен
қатар Д.М. Боранқұлова осы еңбекті дайындауда компьютерлік теру және өңдеу
жұмыстарын жүргізді.
Кітапты жазу барысында геологияның неотектоника саласындағы әлемдік
ғылым мен білімнің жетістіктерін қазақшалау арқылы біз мемлекеттік тілдің
мәртебесін көтеру мәселесін негізгі мақсат етіп қойдық. Бұл оқулық қазақ
тілін мемлекеттік тіл тұғырына орнықтырып биіктету және тектоника және
неотектоника ғылым салаларында қазақ ғылыми тілін қалыптастыру мақсатында
жазылған еңбек. Мемлекеттік тілде жазылған бұл еңбек жас оқырмандардың
жаратылыстану ғылымына, соның ішінде геология және неотектоника салаларына
деген ынта-ықыласының арта түсуіне өз септігін тигізеді деп үміттенеміз.
Кітапқа енген ғылыми терминдер мен ұғымдар және әртүрлі сөзтіркестер
мүмкіндігінше жеңілдетіліп мейлінше қарапайым түрде берілген. Қазақ тілінің
ойды оралымды беруге икемділігін, оның геология ғылым саласында қолданылып
жүрген терминдермен ұғым-түсініктердің бояуы мен мән-мағынасын дәл беруге
мейлінше қабілетті тіл екендігінің, сөздік қорының бай екендігін осы
еңбекті жазу барысында тағы бір аңғардық.
Бұрыннан қалыптасып қалған және жиі қолданылатын көптеген халықаралық
терминдер мен ұғымдар сол қалпында,яки қазақшаға аударылмаған күйде
енгізілді. Сонымен қатар, қазіргі кезде геологиялық ғылым саласында
жасанды түрде аударылған мазмұнсыз терминдер де көбейіп бара жатыр. Мысалы,
геологияда плита деген термин бар. Соны сөзбе-сөз аударып тақта деп
айтып жүр. Ал, кәдімгі тақтаның орташа қалыңдығы шамамен 9-10 см деп алатын
болсақ, геологиялық плитаның қалыңдығы 5 км-ден ондаған километрге дейін
жетеді. Сондықтан кейбір қазақ геологтарының пікірі бойынша, бұл терминді
геологияда тақта деп айтсақ ғылыми тұрғыдан да, логикалық тұрғыдан да
мүлдем келмейтін сияқты. Мұндай терминнің қазақ тіліндегі сәтті баламасын
табу-болашақтың ісі.Мұнай мен газ барлау жұмыстарында тұзды қабат деген
ұғым бар. Көптеген еңбектерде орыстың соляной купол деген түсінігін қазақ
тіліндегі құжаттарда тұзды күмбез деп қолданылып жүр. Бірақ бұл термин
тұздың табиғи болмысына және ұғымның түсінігіне сай келмейді. Қазақтың
күмбез дегеніміз, ол адам қолынан жасалған сәулеттік құрылыстың атауы.
Ал, табиғаттағы тұзды қабатқа қарасақ, біреуі созылып жатыр, біреуі жалпақ,
үшіншісі қисайып қалған, мұның бәрі табиғаттың алуан түрлі бітім-болмысы.
Міне осындай санаға сиятын, пәнге және табиғи процесіне тұз қабатының сай
келетін сәтті ұғым тұзды шоқат термині қолайлы келетін сияқты. Келешекте,
бірер жылдардың төңірегінде сондай мағыналы теңеулерімізді жинақтап ғылыми
тілдің қорын арттыру мақсатында халықтық байлықтан қол үзбеу керек.
Геология ғылымы-бүкіл өндірістің тамыры. Ол мемлекеттің дамуына,
әсіресе Қазақстан елінің алға басуына үлкен әсер ететін ғылым. Ал,
неотектоника геология саласының бірі бола тұра, жердің қыртысын, оның
сілкінуі мен құрылысын және оларға байланысты пайдалы қазбаларын зерттейтін
ғылым. Осы мәселелердің бәрін мүмкіншілігіміз келгенше пән ретінде бір
жүйеге келтіруге тырысып, бар жиған-тергенізімді оқырмандарға ұсынып
отырмыз. Бұл еңбек неотектоника саласындағы көп жылдар бойы жүргізілген
зерттеулер нәтижесінде жазылды. Сонымен қатар, қазіргі талаптарға сай
көптеген қажетті ғылыми мәліметтерді Қазақстан аумағындағы неотектоникаға
қатысты жаңа құжаттарды жинақтаумен және қорытындылаумен ғана шектеліп
қалмай, шет елдерде-орыс, ағылшын, неміс және қытай тілдерінде жарық көрген
әдебиеттердегі мәліметтерді авторлардың өздері қазақшаға аударып, сараптау
сүзгісінен және ой елегінен өткізіп, қайта өңдеп қолданды.
Авторлар осы еңбектің редакторы Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық
техникалық университетінің профессоры Н.С. Сейітовке, әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің география факультетіндегі әріптестерімізге,
атап айтқанда: доценттер Л.К. Веселоваға, Н.Н. Керімбайға, Ә.Ғ. Көшімге,
аға оқутышылар М.Ж. Иманғалиеваға, Ғ.С. Алиасқаровқа, Ү.Қ. Қожахметоваға,
Р.О. Тұраповаға бағалы пікірлерін қосқаны үшін және магистранттар С.
Бексейітоваға, Р. Жұмабаеваға өздерінің магистранттық диссертациясын жазу
барысында біраз аударма материалдарды жинауға қатысқаны үшін алғыс айтып,
ризашылығын білдіреді.
І ТАРАУ
Неотектоника туралы жалпы түсінік
Геотектоника және оның неотектоника деген тарауы
Геотектоника және оның неотектоника деген тарауы
Геотектоника (грекше geо - жер + tektonike - құрылыс) геологияның
саласы ретінде, жер қыртысының құрылысын және оның құрылымының даму тарихын
зерттейді. Жер қыртысы өзінің дамуында жоғарғы мантиямен, астеносферамен
және жердің әртүрлі деңгейдегі басқа да қабаттарымен өзара байланысты.
Геотектоника негізінен алғанда планетамыздың сыртқы қабаттарының, яғни жер
қыртысы мен жоғарғы мантияның құрылымдық элементтерін, олардың уақыт пен
кеңістіктегі қозғалыстарын және геологиялық даму тарихын анықтайды.
Тектоникалық құрылымы дегеніміз жер қыртысының қандай-да бір
өңіріндегі, оның геологиялық құрылысын анықтайтын және нақтылы тектоникалық
режим белгілермен сипатталатын құрылымдық пішіндер жиынтығы. Ал,
тектоникалық қозғалыстар – жер қыртысы мен жоғарғы мантия өңірлеріне тән
геологиялық денелердің құрылыс ерекшеліктерін өзгертетін әр түрлі
қозғалыстар жиынтығы.
Геотектоника тектоникалық құрылымдарды ғана емес, сонымен қатар оларды
құрайтын тектоникалық қозғалыстарды зерттейтін ғылым. Басқаша айтқанда,
геотектоника Жердің дамуына байланысты жер қыртысы мен жоғарғы мантияның
(тектоносфераның) құрылымдық ерекшеліктерін, олардың қозғалысы мен
деформациясын зерттейді.
Қазіргі кезде геотектониканы жеке тарауларға немесе ғылымы пәндерге
жіктеу бірлігі жоқ. Шет елдерде геотектоника динамикалық геологияның
құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ресейде геотектоника өзара тығыз
байланысты төменгі тарауларға ажыратылады: аймақтық геотектоника,
морфологиялық геотектоника немесе құрылымдық геология, тарихи геотектоника
және геодинамика мен теориялық геотектониканы бір тарауға қосатын жалпы
геотектоника.
Қазіргі бедердің негізгі кейпін қалыптастырған тектоникалық процестерді
жаңа тектоника (новейшая тектоника) деген терминді алғашқы рет С.С. Шульц
ұсынған (С.С. Шульц, 1939). Кейін геологиялық ғылыми терминологиясына
неоген және төрттік кезеңде орын алған қозғалыстарды белгілеу үшін
неотектоника атты термині енгізілді (В.А. Обручев, 1948).
В.Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін зерттейтін
тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н.И. Николаев неотектониканы
геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен, неотектоника
(грекше neos - жаңа + tektonike - құрылыс) – соңғы кайнозойда (~35-
40*105﴿ жыл﴿ етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан
тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы
динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық
пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін
зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы
кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін
зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-
10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін
Жердің 4,5 млрд. ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
Шет елдік геологтардың қолданып жүрген recend tectonik, rezende
Tectonik , tektonique recente, quaternaire tectonik, diluviale
Tectonik, jungste Tectonik, lebendige Tectonik және т.б. терминдер
негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер
қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, тірі тектоника (lebendige
tectonik) деген терминмен алмасады [В.Г.Трифонов,1988 ].
Неотектоника ғылыми пән ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады.
Біріншіден, неотектоникалық кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы – кейінгі
плейстоцен мен голоцен дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі
көріністері, яғни бет-бедерінде және құрылымдық пішіндер кескіндерінде
айқын көрініп тұратындығы. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі
қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты
белгіленуі мүмкін, сондықтан олар кейінгі процестермен үстемеленіп
бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және геофизикалық өрістер жер бетінің
жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі құрылысы мен өзгерісін
салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық дамуының үш өлшемді
моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден, тектоникалық
қозғалыстардың олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі заманғы
көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің нәтижелерін
кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен салыстыруға және
осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялар мен тұжырымдамаларды құрастыру
мен тексерудің үшін эксперименттік негізі рөлін атқарады. Сонымен қатар,
неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі қозғалыстарды
зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді. Арнайы
геодинамикалық полигондарда әр түрлі аспаптық бақылаулар, тектоникалық
қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды қамтамасыз етеді
[Н.И. Николаев,1988].
Қарастырылған ерекшеліктеріне сүйене отырып неотектоника Жер туралы
ғылым салаларының өте маңызды және келешегі зор тарауы екендігін
мәлімдейміз. Неотектоника және жаңа тектоника терминдері
этимологиясының ұқсастығына байланысты, олар синоним ретінде қарастырылады.
Неотектоника ғылымының зерттеу нысандары
Неотектоника ғылымының ақпарат көздері мен зерттеу нысаны алуан түрлі
және олар тікелей және жанама зерттейтін нысандарға бөлінеді.
Неотектониканың тікелей зерттейтін нысандарына әр түрлі аспаптық әдістер
арқылы анықталатын тектоникалық қозғалыстардың өздері жатады, сондай-ақ
жаңа шөгінділердің заттық құрамы мен әр реттегі құрылымдық пішіндері
жатады. Шөгінді тау жыныстар өздерінің жинақталу барысында тектоникалық
жағдайларын көрсететін көптеген белгілерге ие. Тектоникалық қозғалыстардың
болмысын шөгінділердің қалыңдығы, олардың құрылымы мен бітім
ерекшеліктері, кеңістіктегі таралуы және т.б. белгілері бойынша білуге
болады. Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеуде шөгінділердің фациалдық
өзгерістері мен формацияларды белгілеу өте маңызды. Тау жыныстардың
кеңістікте астасуын және әр реттегі геологиялық құрылымдарды саралау
неотектоникалық қозғалыстар туралы аса қажетті мәліметтерді алуға
көмектеседі.
Тектоникалық процестер әрекетінен тау жыныс қабаттарында деформациялар
пайда болады. Қысым салдарынан қабаттар иіліп әр түрлі қатпарларды түзеді.
Қуатты кернеу күштері әсерінен тау жыныс қабаттары опырымалы деформация
жағдайларында өздерінің беріктік шегіне жеткен кезде өз тұтастығынан
айырылған қабаттарда пайда болатын көптеген жарықтар мен жарықшақтар жүйесі
неотектоникалық зерттеулерде өте маңызды. Олар кернеу өрістерін және
қозғалыстардың генезисін анықтауда ерекше рөл атқарады. Неотектоника жай
геологиялық құрылымдардан басқа неотектониканың тікелей зерттеу нысандарына
күрделі құрылымдық пішіндер жатады, мысалы, жер бетінде созыла сағаланатын
таулы жоталар және таулы жүйелер түрінде көрініс берген кең ауқымды
қатпарлық белдемдер мен қатпарлы жүйелер. Олар жыртылу жігі бойымен ығысқан
тектоникалық жарылымдармен қосарласа жүреді. Неотектониканы танып білу үшін
терең тектоникалық жарылымдардың жікті белдемдерінде және олардың қазіргі
бедер пішіндерінде көрініс беруінің маңызы зор. Айырылымды дислокациялар
шөгінді және магмалық тау жыныстарды қиып өтетін геологиялық жүйелерді
түзеді.
Ерекше зерттеу нысандар қатарына тік, горизонталь және ротациялық
ығыспаларға ұшыраған жер қыртысының ірі-ірі блоктары, континетттер мен
мұхиттар, сондай-ақ Жаңа жаһандық тектоника концепциясы негізінде
қалыптасқан литосфералық тақталар тектоникасы туралы қозғаластар жатады
[Н.И.Николаев,1988 ].
Неотектоника туралы мәліметтерді жанама ақпарат көздер арқылы да алуға
болады. Жер қойнауын зерттейтін кез-келген ғылым нәтижелері неотектоника
жөнінде тиісті мәліметтерді бере алады. Мәселен, неотектоникалық процестер
Жердің бет-бедерінде көрініс береді, ал жер бедерін зерттейтін ғылым -
геоморфология. Сондай-ақ гидрологиялық, гидрохимиялық және геофизикалық
процестердің өзгерілу режимі неотектоникалық қозғалыстарды зерттеуде
біршама маңызды рөл атқарады.
Неотектоника жөніндегі көптеген материалдарды археологиялық
мәліметтерді және антропогендік шөгінділерді зерттеу барысында да алуға
болады. Әр түрлі ғылым салаларынан алынған деректер негізінде тектоникалық
қозғалыстарға қатысты мәліметтер жүйесі құралады. Бұл деректер
тағайындалған белгілері бойынша жинақталып, сарапталынады және картаға
түсіріледі. Арнайы құрылған карталар өз алдына неотектоника мен
геодинамика туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жаңа зерттеу нысаны
болып табылады. Сондықтан, неотектониканың зерттеу нысандар жиынтығы
күрделі және түрлі ғылым салаларының әдістерін байланыстыратын жүйелі түрде
қолданымды талап етеді.
Неотектоникалық кезеңнің сипаттамасы
Неотектоникалық кезең (олигоцен-плейстоцен аралығында) ғаламдық
геодинамикалық жағдайларда сапалы түрде өзгерілуімен сипатталатын белсенді
тектоникалық процестердің жалпы планетарлық тұрғыдан көрініс берген,
кейінгі кайнозойға сәйкес келген Жердің геологиялық дамуындағы соңғы
кезеңі. Тектоникалық процестердің белсенділігі литосфераның құрылымдық
планының күрделенуіне, яғни қозғалмалы және платформалық өңірлерді қамтитын
геосинклиндердің азаюында, ірі-ірі орогендік белдемдерінің түзілуінде,
жақпарлы блоктардың қозғалыстарында көрініс берді. Тектоникалық
белсенділігі биік-биік тау құрылыстарының пайда болуына, жер қыртысы және
жоғарғы мантияның, геофизикалық және кернеу өрістерінің өзгеруіне,
континенттер мен мұхиттардың контурларының қазіргі кейпіне келуіне, әлемдік
орта мұхиттық жоталар жүйесінің дамуына, шеткі теңіздер және терең мұхиттық
науалар мен шұңғымалардың қалыптасуына, жер бедер амплитудасының артуына,
Жердің геоид морфологиясының қайта өзгеруіне әсер еткен.
Неотектоникалық кезең жер қыртысының қайталанбас дамуының жаңа бейнесін
көрсетеді. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі дәуірдегі тектоникалық
қозғалыстарға (тербелмелі, қатпарлы, жақпарлы, вулканизм, жер сілкіну және
т.б.) ұқсағанымен, олар жаңа жағдайда түгелімен қайталануы мүмкін емес,
өйткені жаңа тектоникалық кезең жер қыртысының ірі-ірі бөлкітері
құрылымдарының түбегейлі өзгерілуімен және эндогендік режимінің ауысуымен
сипатталады. Неотектоникалық қозғалыстар литосфера құрылысының және Жердің
бет-бедер пішіндерінің өзгеруіне әкеледі. Сонымен қатар, бір эндогендік
режимнен екіншісіне өткенде, жер қыртысы қозғалыстарының жалғасымдылық
(унаследованность) белгілерінің сақталып қалуы байқалады.
Жаңа тектоникалық кезеңде қарқынды қозғалыстар тек эоцен мен олигоцен
арасында ғана емес, сондай-ақ олигоценнің соңында, миоценнің басында,
миоценнің екінші жартысында – плиоценнің екінші жартысында, плейстоценде
және голоценде жүретіндігін көрсетеді. Бұл қозғалыстардың көрінісі
құрылымдық пішіндерінің қалыптасуымен шектелмей, сонымен қатар геофизикалық
құрылысының өзгерісінде және жер бетінің барлық табиғатының өзгерілуінде,
яғни бедердің, литосфераның, шөгінділену процестерінің, климаттың және одан
туындаған мұздық, органикалық әлем, жалпы географиялық белдемділігінің
өзгеруіне себеп болды. Табиғаттың осылайша жалпылама ауысуы эоценнің
соңында – олигоценнің басында пайда болды және климаттың айтарлықтай
салқындануына және антарктикалық мұз жамылғысының дамуына, мұхит
температурасының өзгеруіне әкеліп соқтырды. Жердің геоид морфологиясының
деформациялануы, оның жаңа тұрақты гравитациялық тепе-теңдікке бейімделуі
де осы уақыт аралығына тәуелді.
Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу барысында соңғы кайнозой шөгінді
қабаттарының стратиграфиялық жағдайы, шөгінділердің құрамы мен құрылыс
ерекшеліктері, бітімі (текстура), қалыңдығы және кеңістікте таралу
ерекшеліктері өте маңызды. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша жас
шөгінділердің стратиграфиялық бөлімдері мен бөлімшелері және олардың
төменгі шекаралары туралы келесі түрде қабылданды (В.Г. Трифонов, 1999):
олигоцен 36 млн. жыл, миоцен – 26 млн. жыл, жоғарғы миоцен – 10 млн. жыл,
оған сармат және мэот жікқабаттары жатады; плиоцен – 5,5 млн. жыл, жоғарғы
плиоцен – 3,3 млн. жыл (Гильберт пен Гаусстың палеомагниттік заманының
шекарасы), төрттік жүйе – 1,8 млн. жыл (Гилс оқиғасының (эпизодының)
палеомагниттік негізі (Бергран 1974, Сох,1969). Төрттік жүйе эоплейстоцен,
төменгі, орта, жоғарғы плейстоцен және голоценге бөлінген. Соған сәйкес
олардың арасындағы шекаралар шамамен 0,7 (Матуяма және Брюнес
палеомагниттік замандарының шекарасы), 0,4, 0,1 және 0,01 млн. жыл
аралықтарында жүргізілген (Никифорова және т.б. 1976). Жоғарғы плиоценге
Каспий маңының ақшағыл жікқабаты (Меннер және т.б., 1972), Жерорта
теңізінің калабр шөгінділері (Nakagawa et al., 1974). Төменгі плейстоценге
днестр (гюнц-миндель), термалық максимум мен окск (миндель) мұзбасу
уақыттары кіреді. Бұған бакин шөгінділері (Меннер және т.б., 1972), сондай-
ақ Тәжікстанның вахш свитасы жатады (Геохронология СССР, 1974). Орта
плейстоценнің құрамында лихвин (миндель-рисс) термалық максимумы мен орта
орыс (рисс) мұзбасу кешені ажыратылады. Сондай-ақ орта плейстоценге Каспий
маңының төменгі хазар шөгінділері және Орта Азияның иляк свитасын жатқызуға
болады. Жоғарғы плейстоценге 69 және 65 мың жыл радиологиялық көнелігі
анықталған микулин (рисс-вюрм) мұздық аралығы шөгінділері мен валдай (вюрм)
мұзбасу кешені жатады. Вюрм интерстадиясының радиокөміртекті көнелігі 29-26
мың жыл, ал басты вюрмдікі– 26-11,8 мың жыл (Ричмонд, 1974). Каспий
маңында кейінгі плейстоценге соңғы хазар, ерте және соңғы хвалын
трансгрессия шөгінділерін жатқызуға болады. Ерте хвалын шөгінділерінің
анықталған радиокөміртекті көнелігі – 70-60 мың жыл (?), ал соңғы хвалын
трансгрессияның көнелігі – 31-9,7 мың жыл (Геохронология СССР, 1974). Орта
Азияда кейінгі плейстоценге соңғы мұзбасу түзілімдері, душанбелік және
алматылық террасалар шөгінділерінің кешендері сәйкес келеді. Каспий маңында
голоценнің мұзбасудан кейінгі шөгінділерінің соңғы хвалын регрессиясы, жаңа
Каспий трансгрессия сатысы 6,4-1,4 мың жыл), дербент регрессиясы (1,3-1,2
мың жыл) және біршама жас трансгрессиялық оқиғалар (эпизодтар) байланысты
(Геохронология СССР, 1974). Орта Азияда голоценге жайылма және I-ші жайылма
үсті террасаларының шөгінділері жатады [В.Г.Трифонов,1988].
Неотектониканың даму тарихы туралы мәліметтер
Неотектоника тарихының дамуына келетін болсақ, соңғы құжаттарға
қарағанда, кейінгі геологиялық кезеңдерде жер қыртысында тектоникалық
қозғалыстары мүлдем болмаған деген тұжырымдар болған. Сонымен қатар,
қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстар ежелден бері белгілі болған. Батыс
Еуропада Скандинавия түбегі неотектоника қозғалыстар туралы бұрыннан да
пікір алмасу полигоны болған XIII ғасырдың 30-шы жылдарында табиғи
зерттеушісі Цельсий және атақты ботаник Карл Линней теңіз жағасындағы
құздардағы таңбаларға қарап, Балтық теңізінің деңгейі жүз жыл арасында 120-
150 см-ге төмендегенін анықтады. Осыдан Швецияның солтүстік жағалаулары
көтеріледі деген қорытынды жасалды. Алайда, бұл түсінік ол кездегі ғалымдар
арасында түгелімен қабылданған жоқ, көпшілігі бұл құбылысты Балтық теңіз
деңгейінің төмендей түсуімен түсіндірді.
ХІХ және ХХ ғасырлардың аралығында көптеген елдердің жеке зерттеушілері
Жердің белсендігі күшейе түскенін байқаған. Мұндай зерттеу жұмыстарымен
Германияның ғалымдары Г.Штилле, В.Пенк, Ресей ғалымдары Д.Н. Анучин, И.В.
Мушкетов, В.А. Обручев, Польша ғалымдары В.Тесейра, Л.Савицкий және т.б.
айналысқан. Олар таулар мен тауаралық ойпаңдардың, сондай-ақ материктер мен
мұхит шараларының қалыптасуында тектоникалық процестердің рөлі маңызды
екенін атап айтқан. Өткен ғасырдың соңында И.В. Мушкетов Орталық Азияда
қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстар және сейсмикалық құбылыстар
арасында байланыс бар екендігін анықтаған. Ол жер бедерінде жоталар мен
ойпандар түрінде көрініс берген ірі-ірі қатпарлар пликативтік, яғни
қатпарлы қозғалыстар нәтижесінде қалыптасқандығы жөнінде пікірлер ұсынған.
Бүгінгі таңда И.В. Мушкетов айтқан сол кездегі болжамдардың көбі дәлелденіп
отыр.
Неоген-төрттік шөгінділердің стратиграфиялық негіздері анықталып,
геоморфология ғылымы қалыптасқанннан кейін, жаңа қозғалыстарды зерттеу
әдістерін жетілдіруіне мүмкіндік туды. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарының
соңында көптеген зерттеушілер неотектоникалық қозғалыстардың жер бетінде
кең таралғандығын анықтады.
1938 жылы М.М. Тетяевтың Геология СССР еңбегінде мұхиттар мен
құрлықтардың таралу заңдылықтары, жағалаулық белдемдердің қалыптасуы,
континенттердің биік таулары мен теңіздің түпсіз тұңғиықтары көбінесе
төрттік кезеңде қалыптасқандығы, бұл процестер қазіргі уақытта да жалғасуда
деген тұжырым жасалған.
1948 жылы Мәскеудегі табиғат зерттеушілер қоғамының конференциясында
белгілі орыс ғалымы - геолог В.А. Обручев геологияның жаңа тарауы
неотектоника деген ұғымды ұсынды. Автордың айтуынша, қазіргі бедердің
қалыптасуы жер қыртысы тарихының ең соңғы кезеңінде, яғни неоген-төрттік
кезеңінде жүзеге асты. Осылайша геотектониканың жаңа саласы неотектоника
деген ұғым қалыптасты. Ғалымдардың көпшілігі В.А. Обручевтың пікірін әрі
қарай жалғастырып бұл қозғалысты жер қыртысы дамуының жаңа, ең жас
неотектоникалық кезеңі деп ұйғарды.
1948 ж. С.С. Шульц Анализ новейшей тектоники и рельеф Тянь-Шаня деген
монографиясында Тянь-Шань тауының генезисі – жекелеген жақпарлы
көтерілімдер нәтижесінде қалыптасқан деп тұжырымдады.
КСРО елінде ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап неотектоника ғылымының
дамуына көп еңбек сіңірген және осы ғылымының негізгі ірге тасының
қалаушының бірі Н.И. Николаевты ерекше атап айтуға болады. Профессор
Н.И.Николаев басшылығымен М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің
неотектоника және сейсмотектоника лабораториясында бір топ ғалымдар көп
жылдар бойы неотектоникалық зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде бүкіл
Кеңес Одағының және шет елдердің әр мастшабты неотектоникалық қозғалыс
картасын жасап шығарды. Солардың ішінде Н.И. Николаев және С.С. Шульц
жетекшілігімен жасалған 1962 ж. 1:5 000 000 масштабты Карта новейшей
тектоники СССР және бұған қосымша Неотектоника и ее выражение в структуре
и рельефе территории СССР деген монография басылып шықты. Кейін, 1988 жылы
Н.И.Николаевтың өңделіп толықтырылған Новейшая тектоника и геодинамика
литосферы деген монографиясы жарық көрді.
ХХ-ғасырдың 50-ші жылдарында неотектоника ғылымы алыс шет елдерде де
қарқынды дами бастады. Швеция, Жапония, Голландия, Ұлыбритания, Франция,
Полша, Югославия, Қытай, Италия елдерінде неотектоникалық мәселелерге
көбірек көңіл бөліп, неотектоника туралы көптеген еңбектер басылып шықты.
Неотектоникаға арналған ғылыми сессиялары өткізілді. Италияда өткен төрттік
кезеңге арналған бірінші Халықаралық Конгресте (ИНКВА) неотектоника жөнінде
арнайы комиссия құрылды (Рим, 1953). Оның бірінші президенті болып Ж.Буркар
(Франция) сайланды. 1961-1973 жылдар аралығында ИНКВА-ның президенті Н.И.
Николаев болды. 1978 ж. бастап ИНКВА-ның неотектоникалық комиссияның
мәлімдемесі (бюллетені) шыға бастады.
Өткізілген жұмыстардың барлығы неотектониканың көптеген табиғи
компоненттерінің жер бедерінің қалыптасуында, климаттың өзгеруінде,
фациялардың таралуында, топырақ, жануарлар дүниесінің және өсімдіктердің
дамуында, сонымен қатар антропогендік әрекеттерде және экологиялық
жағдайларда шешуші рөл атқаратыны күмәнсіз дәлелденді.
Сонымен, сырттан қарағанда тұрақты да енжар көрінетін жер қыртысы, оның
терең қойнаулары мен беткі бөліктері ұдайы қозғалысқа ұшырап отыратындығын
геология және география ғылымдарына қатысты бүкіл әлем ғалымдары қапысыз
дәлелдеді.
Жоғары айтылған ғалымдардан басқа неотектоникалық қозғалыстар және
оларды зерттеу әдістер туралы мәліметтер И.П. Герасимов, А.В. Пейве, В.Е.
Хаин, Н.С. Шатский, В.В. Белоусов, Ю.А. Мещеряков, Г.П. Горшков, А.А.
Наймарк, Н.А. Флоренсов, Е.Е. Милановский, М.В. Гзовский, Н.И. Рейснер,
Н.П. Костенко, В.А. Магницкий сияқты т.б. ғалымдардың еңбектерінен көруге
болады.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдардан бастап Қазақстан Ғылым Академиясының
геологиялық ғылымдар институтында Төрттік геология және геоморфология
секторында және Неотектоника лабораториясында бір топ Қазақстан ғалымдары
еңбек етті. Солардың ішінде Орталық Қазақстанда Г.Ц. Медоев, Г.М.
Козловский, А.С. Сарсеков, Н.М. Владимиров, Д.П. Позднышева, Е.Д. Тапалов,
Батыс және Солтүстік Қазақстанда Э.И. Нұрмамбетов, Ж.Д. Дүйсебаев, Г.М.
Потапова, Шу-Сарысу ойпатында С.А. Құсайынов, Шу-Іле суайырығында Т.Ж.
Қасқарауов, Ертіс алабында Б.Ж. Аубекеров, Балқаш ойпатында Т.Ж. Журкашев,
Қаратау жотасында В.В. Галицкий, А.В. Вислогузова және т.б. неотектоникалық
зертеулерге үлкен үлес қосты. Бұл орайда Қазақстанның басқа да мекемелерде
неотектоникалық мәселелермен шұғылданған ғалымдар ретінде Н.М. Чабдаровты,
Л.Н. Диденко-Кислицинаны, А.В. Тимушты, Л.К. Веселованы, Ф.Ж. Акиянова,
Д.Ә. Әбиеваны, Р.Т. Бексеитованы атап айту орынды. Сонымен қатар,
планетамызды литосфералық тақталар тектоникасы немесе Жаңа жаһандық
тектоникақағидалары тұрғысынан зерттеуде Қазақстанның геолог - ғалымдарын
А. Авдеев пен Н. Сейітов еңбектерін айрықша атауға болады.
2006 жылы Жер туралы ғылым, металлургия және кен байыту орталығы,
география институтының ғалымдары И.А. Искаков және А.Р. Медеу
редакцияланған Қазақстанның ұлттық атласы және бұған қосымша Қазақстан
Республикасы, табиғи жағдайлары және ресурстары деген монографиясы жарық
көрді. Атластың құрамында 1:5000 000 масштабты Қазақстанның
неотектоникалық картасы бар. Бұл бүкіл Қазақстан аумағы бойынша
неотектоникаға қатысты алғаш рет жарық көрген біршама толық жинақталып
қорытылған еңбек.
Бүгінгі таңда зерттеушілердің көпшілігі неотектоникалық қозғалыстар
олигоцен мен төрттік кезеңді қамтиды деп есептейді; ғалымдардың екінші тобы
бұл қозғалыстардың басталу мерзімі юра кезеңінен немесе кайнозой эрасының
басталу уақытынан есептеген болатын. Неотектоникалық қозғалыстар табиғатын
миоценмен, жоғарғы плиоценмен, тіпті төрттік кезеңмен ғана шектейтін
ғалымдар да жоқ емес.
Әрине қазіргі бедердің құрылуы және тектоникалық процестердің жаңғыруы
барлық аймақтарда бірдей емес, яғни олардың бүкіл жер шары бойынша бір
мезгілде өтуі мүмкін емес. Дегенмен де бүкіл жинақталған мәліметтер
неотектоникалық қозғалыстар негізінен олигоцен-төрттік кезеңдер аралығында
сәйкес келетіндігін көрсетеді.
Неотектоникалық кезеңнің төменгі жастық шекарасы туралы мәселе әлі
күнге дейін ашық қалуда. Әр аймақтың қазіргі жер бедері әр түрлі уақытта
қалыптасуына байланысты, бірқатар зерттеушілер неотектоникалық
қозғалыстардың төменгі шекарасын соңғы тектоникалық қозғалыстар
белсенділігінің бастауынан есептеу тұрғысынан алғанда жылжымалы екендігін
пайымдайды (Н.А. Флоренсов, И.П. Варламов, 1981). Мәселен,Тянь-Шань
тауларында неотектоникалық қозғаластар, яғни соңғы орегендік даму кезеңі
олигоценнен басталаған, Кавказда неотектонокалық көтерілістер және қазіргі
таулы бедердің қалыптасуы соңғы миоценнен, ал Қиыр Шығыстың солтүстік
бөлігінде бедердің жасы соңғы плиоценнен басталады деп есептеледі. Жалпы
алғанда әр аймақтардың тарихи-геологиялық процестер ерекшелігіне,
геологиялық шежіренің жеткіліксіздігіне, стратиграфиялық зерттеулерінің әр
түрлі дәрежеде жүргізілуіне байланысты, неотектониканың төменгі шекарасы әр
түрлі стратиграфиялық деңгейлерден көрініс бере тұрса да, олардың қашанда
бір-біріне орайлас уақыт диапазонына енетіндігі белгілі болып отыр.
Кей жерлерде неотектоникалық кезеңді бұрынғы өткен геологиялық
кезеңдерден айыру қиынға түседі. Дегенмен, егер бұл мәселені В.А.
Обручевтың неотектоника туралы пайымдаған анықтамасы тұрғысынан сараласақ,
неотектоникалық қозғалыстар геоморфологиялық мағынаға ғана емес, құрылымдық-
тектоникалық мағынаға да ие.
Сонымен, жер қыртысы құрылымының қайта өзгеруімен қатар, жер бетінде де
геоморфологиялық көрініс беруі – бұл неотектоника кезеңінің өзіне тән
ерекшеліктерінің негізгі белгісі.
Неотектоникалық зерттеуінің практикалық маңызы айтарлықтай.
Неотектоника ең алдымен жер қыртысы белсеңділігінің жалғасуымен
сипатталады. Неотектоникалық қозғалыстар әсерінен жер бетінде әр түрлі
экзогендік геологиялық процестер (гравитациялық, эрозиялық, эолдық және
т.б.) қарқынды түрде жүріп жатады. Сол себептен қазіргі тектоникалық
қозғалыстардың табиғи ресурстарды игеруде, инженерлік құрылыс жұмыстарында
және ауыл шаруашылығында атқаратын рөлі айтарлықтай. Атап айтар болсақ
неотектоникалық процестер мыналарға әсерін тигізеді:
- неогендік және төрттік шөгінділерімен байланысты пайдалы қазбалардың
түзілуінде;
- жерасты суларының құрылуына және термалды қайнар көздерінің
түзілуіне;
- көптеген артезиандық алаптарының құрылуына және олардың сақталуына;
- шашылымды кенорындардың түзілуіне және олардың кеңістікте таралуына;
- мұнай мен газ құрылымдарының қалыптасуына және олардың жер қыртысы
қабаттарының таралуына:
- неотектоникалық зерттеулер инженерлік құрылыстарды жүргізуде,
солардың ішінде гидротехникалық құрылыстарды, каналдарды, су қоймаларын
жүргізуде, бөгендердің тұрақтылығын анықтауда, тас жол мен темір жол
салуда, көпірлер мен теңіз жағасындағы порттар салуда, ғимараттар
тұрғызуда, әсіресе таулы жерлердегі құрылыс жұмыстарын жүргізуде мейілінше
маңызды.
Неотектоникалық зерттеуінің ғылыми маңызы өте зор, демек дәл қазіргі
заманғы тектоникалық құбылыстарға, олардың көрініс беру сипаты мен
заңдылықтарына актуализм (латын. actualis -көкейкесті) әдісін қолдануға
мүмкіншілік туғызады. Мұнда бүгінгі тектоникалық құбылыстарды зерттеу
арқылы планетамыздың, өткен дәуірлерінде болған тектоникалық процестердің
механизмі мен түрлерін және ежелгі тектоникалық құрылымдардың генезисін,
жер бетіндегі деформациялардың тереңдік құбылыстармен байланысын анықтаймыз
(Шатский, 1951). Алайда актуализм терминнің бұл мағынасы геологиялық уақыт
өткен сайын Жер планетасының әр түрлі өзгерістерге ұшырап отырғандығын
ескеру қажеттігін, сөйтіп өткен процестер болмысын пайымдауда бүгінгі
зерттеу нәтижесіне белгілі дәрежеде түзетулер енгізу керектігін мойындау
қажет.
Неотектоникалық қозғалыстар, әсіресе қазіргі тектоникалық қозғалыстар
бүгінгі таңда жер бетінде жиі болып жатқан жерсілкіну құбылыстарын, олардың
географиялық таралу заңдылықтарын түсіндіруге мүмкіндік туғызады. Сондай-ақ
неотектоника көмегімен геофизикалық мәселелерді (магниттік және
гравитациялық өрістерінің таралуын) шешуде жер қыртысының қалыңдығын
зерттеу барысында едәуір маңызды мәліметтер алуға болады. Сонымен бірге
неотектоникалық қозғалыстар жер қыртысының тік (вертикаль) және көлбеу
(горизонталь) бағыттағы қозғалыстар табиғаттың олардың Жердің планеталық
ерекшеліктеріне қатысты заңдылықтарын анықтауда маңызды рөл атқарады.
Тектоносфераның құрылысы
Тектоносфера деп әр түрлі тектоникалық және магмалық процестердің
кеңінен етек алуы салдарынан өзін құрайтын заттардың құрамы мен физикалық
қасиеттерінің әркелкілігімен сипатталатын, жер қыртысы мен жоғарғы
мантияның беткі бөлігінен тұратын Жердің сыртқы қабаты. Жер планетасының
біршама берік тау жыныстары кешендерінен тұратын, төменгі жапсары ішінәра
балқымалы, яқи онша берік емес астеносфера қабатымен шектелетін ең сыртқы
қатты қабатын литосфера қабаты деп атайды. Ал, жер қыртысы литосфераның
беткі бөлігін құрайтын, төменгі жапсары Мохоровичич деңгейімен шектелетін
Жер шарының ең үстіңгі қабаты.
Қалыңдығы орта есеппен 30-40 км деп есептелетін жер қыртысы планета
радиусының (6371 км) шамамен 1200 бөлігін құрайды. Мұның өзі адамзат үшін
ең пайдалы осы бір қабаттың мантия және ядро қабаттармен салыстырғанда жер
қойнауындағы болмашы бөлігін ғана құрайтындығын көрсетеді [34].
Жер қойнауларын зерттеудің ең тиімді тәсілі әр түрлі бұрғылау
құбырларын пайдалану, яғни олардың көмегімен тереңдіктерден алынған тау
жыныстарының тасбаған (керн) деп аталатын үлгілерін тікелей зерттеу.
Дегенмен, бұл тәсіл ғалымдарды толық қанағаттандыра алмайды, себебі
техниканың қазіргі даму деңгейінде бұрғылау тереңдігі 15 км-ге де жеткен
жоқ. Дүние жүзіндегі бірден-бір терең бұрғылауды Қола түбегінде бұрынғы
Кеңес өкіметінің мамандары жүзеге асырды, оның тереңдігі 12 км-ден асқан.
Одан терең қабаттарына ене алмай отырғанымыздың өзі-ақ мәселені жүзеге
асырудың техникалық тұрғыдан үлкен қиындықтармен ұштасып жатқандығын
дәлелдейді.
Жер қойнауларын зерттеудің тиімділігін арттыру жолындағы тағы бір
кедергі – ондағы болып жатқан сан алуан процестерді лабораториялық тәжірибе
жүзінде зерттеп білудің іс жүзінде қиынға түсті. Сондықтан да планетаның
құрылысын зерттеп білу үшін геофизикалық әдістері, соның ішінде ең алдымен
сейсмикалық әдістер қолайлы болып шықты. Жер қойнауын сейсмикалық
әдістермен зерттегенде үш қабат ажыратылады, олар: жер қыртысы, мантия және
жер ядросы (1.1-сурет).
1.1сурет- Жердің құрылысы ( K. Strobach,1985).
Жер қыртысы жоғарыдан төмен қарай шөгінді қабатқа (тығыздығы 1,8-2,5
гсм3), гранитті қабатқа (тығыздығы 2,5-2,75 гсм3) және базальтты қабатқа
(тығыздығы 2,75-3,00 гсм3) бөлінеді. Граниттер мен базальттар дегеніміз
жер қыртысында және жер бетінде жиі кездесетін магмалық тау жыныстарының
атаулары. Базальт лавалары есебінен қалыптасқан, жанартаулар атқылау
кезінде су түбінде немесе жер бетіне жетіп төгілген біршама салмақты қара-
қошқыл түсті тау жыныстары. Ал граниттер әдетте қызғылт, бозғылт болып
келеді. Олар магма балқымалардың жер бетіне жетіп үлгермей-ақ қатаюы
нәтижесінде қалыптасады.
Жер бетінен біршама терең өңірлерде жатқандықтан жер қыртысының екінші
және үшінші қабаттарын құрайтын тау жыныстарының үлгілерін қолға түсіріп
тікелей зерттеу мүмкін емес. Бірақ лабораториялық жағдайда алынған ұқсас
көрсеткіштерімен салыстыра зерттеуге болады. Мысалы, лабораториялық зерттеу
нәтижелері граниттерден қума толқындардың өту жылдамдығы 6 кмсек, ал
базальттардан өту жылдамдығы 6,5-7 кмсек екендігін көрсеткен. Жер
қыртысының екінші және үшінші қабаттарынан қума толқындардың өту жылдамдығы
да нақ осындай дәрежеде болғандығы, оларды гранитті және базальтты қабаттар
деп атауға негізделген. Гранит қабатымен базальт қабатының шектесу деңгейі
– Конрад деңгейі дейді, ал жер қыртысының мантиямен шектесу деңгейі, яғни
жер қыртысының төменгі жапсары югослав сейсмологының құрметіне Мохорович,
немесе Мохо деңгейі деп атайды.
Жер қыртысының кеңістіктегі орналасуы континенттік (материктік) және
мұхиттық қыртыстардың айтарлықтай айырмашылықтарынан туындайды.
Континенттік жер қыртысының қалыңдығы орта есеппен 30-40 км шамасында
(мұның кемінде 10-20 км – гранитті қабат), ал таулы аймақтарда жер
қыртысының қалыңдығы 70-75 км-ге жетуі ықтимал. Керісінше, мұхиттық қыртыс
тек шөгінді және базальтты қабаттардан ғана тұрады, мұнда гранитті қабат
мүлдем болмайды. Оның шөгінді қабаттың қалыңдығы да бірнеше шақырымнан
аспайды, ал мұхиттық қыртысының базальтты қабатының қалыңдығы 4-10 км
[34].
Жер мантиясы. Жер мантиясын сейсмикалық толқындар жылдамдығы
өзгерістері тұрғысынан үш қабатқа бөлуге болады. Бұл қабаттарды жоғарғы
мантия, ауысу белдемі және төменгі мантия деп атайды.
Жоғарғы мантияны шартты түрде екі қабатқа бөлуге болады. Олар жер
қыртысының төменгі Мохорович деңгейінен басталып шамамен 50 км тереңдіктер
арасын қамтитын сейсмикалық толқындардың жоғары дәрежелі жылдамдықпен
өтетін қабаты. Жоғарғы мантияның екінші қабаты шамамен 350 км-ге дейінгі
тереңдіктерге дейінгі аралықты қамтитын төмен дәрежелі жылдамдықтар қабаты
немесе астеносфера.
Сейсмикалық толқындардың жоғары дәрежелі жылдамдықпен өтетін қабат
қатты да омырылғыш, ол перидодит деп аталатын тау жыныстардан тұратын болса
керек. Сондықтан бұл қабатты кейде перидодит қабаты деп те айтады. Бұл
қабат жер қыртысымен біріге отырып Жер планетасын қатты заттардан тұратын
сыртқы бөлігін, яқи литосфералық қабатты құрайды.
Жоғарғы мантияның төменгі бөлігінде шартты түрде дараланатын екінші
қабат – астеносфера қабаты. Ол литосфераның төсеніші. Бұл қабатты кейде
созылмалы қабат деп атайды. Мұнда сейсмикалық толқындар төмен дәрежелі
жылдамдықпен өтеді. Оның өзіндік себебі де бар. Осы қабатты құрайтын
заттар сәл балқыған түрде болуымен ғана түсіндіруге болады. Астеносфера
заттарының қаттылығы, беріктігі және тұтқырлығы біршама төмен дәрежеде,
сондықтан олар азын-аулақ күштер әсерінен-ақ аққыштық қасиетті иемденуге,
сөйтіп тұтқыр сұйықтар сияқты гидростатикалық тепе-теңдік жағдайын
қамтамасыз етуге бейім деп есептелінеді.
Жер мантиясының ауысу белдемі 800 км-ге дейінгі тереңдіктерді қамтиды.
Сейсмикалық толқындар жылдамдығы бұл аралықта бірнеше рет жоғарылайды. Ал,
төменгі мантияда заттардың жоғары қысымдар мен температура жағдайы бірте-
бірте өсуімен сипатталады [34].
Жер ядросы. Сейсмикалық толқындар жер қойнауларына тереңдеген сайын
бірте-бірте өсе отырып, шамамен 2900 км тереңдікте ғана елеулі өзгереді.
Нақ осы тереңдікте қума толқындар (Р-толқындар) өз жылдамдығын 14 кмсек-
тен шамамен 8 кмсек-ке дейін күрт азайтатын болса, көлденең толқындар (S-
толқындар) өз жылдамдығын жер қимасындағы ең жоғары нәтижесі 7 кмсек-ке
жеткеннен кейін мүлдем жоқ болады (1.2-сурет). Жер қимасының осы бір елеулі
өзгеріс деңгейін Гутенберг деңгейі деп атайды. Ғалымдардың шамалауынша нақ
осы деңгейден жердің сыртқы ядросы басталады. Р-толқындар жылдамдығының
күрт азаюы, сондай-ақ тек қана қатты күйдегі денелер арқылы қозғала алатын
S-толқындардың жоғалу құбылысы жердің сыртқы ядросының сұйық заттардан
тұратындығын дәлелдейді.
1.2 сурет-Cейсмикалық толқындардың жер қойнауында өту жылдамдығы
(Н.Сейітов, 1991).
Қума толқындар 5120 км тереңдіктен 10 кмсек-тан 11 кмсек-қа дейін
күрт жылдамдайды. Бұл дерек сол 5120 км тереңдікте сұйық заттардан тұратын
жердің сыртқы ядросы тамамдалып, оның ішкі ядросы басталатындығын
дәлелдейді. Қума толқындар жылдамдығының ішкі ядроның өн бойында көп
өзгерістерге ұшырамауы, яғни бір қалыпты сақталуы (1,1-1,3 кмсек
аралығында) оның азын-аулақ мөлшерде күкірті бар бірыңғай қатты заттардан
тұратындығын дәлелдейді. Ғалымдар жердің ішкі ядросы темір мен никель
қоспаларынан тұратын болуы керек деп шамалайды [34].
Жер планетасының бірінші беткі бөлігінен бастап санап көрсек,ол жеті
қабатқа жіктелгенін көреміз, олар:жер қыртысы, жоғарғы мантия, астеносфера,
ауыспалы қабат, төменгі мантия, балқымалы заттардан құралған жердің сыртқы
ядросы және қатты заттардан тұратын жердің ішкі ядросы. Олай болса, қазақ
ежелден-ақ“жеті қабат жер” деп тегін айтпаған сыңайлы.
Тектоникалық құрылымдардың негізгі типтері. Тектоникалық құрылымдар –
жер қыртысының нақтылы өңіріне шоғырлана отырып, сол өңірдің тектоникалық
режимі белгілермен ғана сипатталатын геологиялық құрылыс ерекшеліктерін
анықтайтын құрылымдық пішіндер жиынтығы. Тектоникалық құрылымдарды
жүйелеудің ең тиімді белгілері – олардың масштабы, морфологиясы және
генезисі. Әдетте тектоникалық құрылымдарды масштаб тұрғысынан жүйелеу жер
қыртысының нақтылы ауқымын ғана қамти отырып, көршілес қабаттардың астасу
жағдайлармен және геофизикалық ерекшеліктерімен анық дараланатын жер
қыртысының бір бөлігі. Осы ұстанымға сәйкес тектоникалық құрылымдардың төрт
түрлі дәрежедегі элементтерін ажыратуға болады:
1. Бірінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдар – материктер, мұхиттар
және мұхиттардың материктерге ауысу белдемдері. Материктер мен мұхиттар
дегеніміз жердің қойнау құрылысының өздеріне тән ерекшеліктерімен
сипатталатын Жер планетасының өте ірі, яғни ғаламдық құрылымдық
элементтерін құрайтын, күрделі құрамды гетерогенді (әр текті) құрылымдар
жиынтығы. Жердің геологиялық даму барысында, олардың сыртқы қабаттарының
физикалық-химиялық және гравитациялық жіктелу нәтижесінде қалыптасқан [36].
2. Екінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдарға құрлықтағы тұрақты
платформалар (мәселен ежелгі Сібір және Шығыс Еуропа, жас Батыс Сібір
платформалары), мұхит өңіріндегі мұхиттық платформалар (талассократондар)
және қозғалмалы белдеулер – Курил-Шығыс Камчатка) қозғалмалы
(эпигеосинклин) белдеу, Жерорта теңіздік қозғалмалы (эпигеосинклиндік)
белдеу, құрлық ішкі орогендік белдеу (эпиплатформалық орогендік белдеу)
және орталық-мұхиттық белдеу жатады. Жер бетіндегі сейсмикалық қозғалыстар
(терең фокусты жерсілкіністер) және негізгі әрекетті жанартаулар осы
қозғалмалы белдеулерде шоғырланған, сонымен қатар платформалар өңірінде де
сейсмикалық құбылыстар жоқ емес.
Жоғарыда айтылған бірінші және екінші дәрежелі құрылымдар жердің
тереңдік тектоникалық құрылымдарына жатады. Олар тек жер қыртысының
тереңдігін ғана емес, сонымен қатар жоғарғы мантияны да қамтиды. Сондықтан
бұлар бүкіл литосфералық құрылымының элементі болып саналады.Осы құрылымдар
бедерде айқын көрініс береді, сондықтан М.П.Герасимовтың (8) тұжырымдауы
бойынша бұлар жер беті морфоқұрылымдардың негізгі элементтерінің бірі деп
пайымдауға болады. Мұндай тереңдік құрылымдардың ауқымы айтарлықтай және
біршама ұзақ уақыт дамуымен ерекшеленеді.
3.Үшінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдарға – платформалар
аумағындағы оң тектоникалық құрылымдар – қалқандар және теріс тектоникалық
құрылымдар – тақталар жатады. Ал, қозғалмалы белдеулерде қатпарлы жүйелер
(Үлкен және Кіші Кавказ, Оңтүстік Тянь-Шань), тұрғылықты сақталған орталық
массивтер (Тарим, Тибет, Жоңғар алқаптары), тауаралық ойпаңдар мен тау
етегіндегі ойыстар сәйкес келеді. Жоғарыда айтылған бірінші және екінші
дәрежелі құрылымдар жердің тереңдік тектоникалық құрылымдарына жатады. Олар
тек жер қыртысының тереңдігін ғана емес, сонымен қатар жоғарғы мантияны да
қамтиды. Сондықтан бұлар бүкіл литосфералық құрылымының элементі болып
саналады. Осы құрылымдар бедерде айқын көрініс береді, сондықтан М.П.
Герасимовтың (8) тұжырымдауы бойынша бұлар жер беті морфоқұрылымдардың
негізгі элементтерінің бірі деп пайымдауға болады. Мұндай тереңдік
құрылымдардың ауқымы айтарлықтай және біршама ұзақ уақыт дамуымен
ерекшеленеді. Үшінші дәрежелі құрылымдар жартылай тереңдік тектоникалық
құрылымдарға жатады.
4. Төртінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдар платформа аумағындағы
антеклиза (Орыс тақтасының Воронеж антеклизасы) және синеклиза (Каспий маңы
синеклизасы, Тұран тақтасының Шу синеклизасы) (1.3-сурет). Ал, қозғалмалы
қатпарлы жүйелерінің құрамында – антиклинорийлер мен синклинорийлер.
1.3 сурет – Платформа өңіріндегі негізгі құрылымдар
(В.С. Мильничук, М.С. Абараджи, 1979).
Жоғарыда келтірілген құрылымдардан басқа біршама шағын масштабты
жергілікті құрылымдарды даралуға болады. Мұндай құрылымдардың платформа
аумағындағы түрлері – ойпаңдар, ойыстар, бел-белестер, дөңестер, науалар,
күмбездер, тұзды күмбездер (тұзды шоқаттар) жатады.
Тектоникалық қозғалыстар және олардың типтері
Тектоникалық қозғалыстар дегеніміз жер қыртысы мен жоғарғы мантия
өңірлеріне тән, геологиялық құрылымдардың құрылыс ерекшеліктерін өзгертетін
әр түрлі қозғалыстар жиынтығы. Бұл қозғалыстар планетаның негізгі бедер
пішіндерінің қалыптасуындағы басты себепкердің бірі. Тектоналық
қозғалыстардың табиғаты планета қойнауының әр түрлі деңгейде етек алған
түрлі-түрлі физикалық-химиялық процестерге тығыз байланысты болса керек.
Тектоникалық процестерді тудыратын басты-басты энергия көздері Жер
қойнауларынан бөлінетін жылу ағындары және планета болмысына тән
гравитациялық энергия. Күн мен Айдың Жерге тигізер әсерін,жердің өз өсінен
айналу жылдамдығының өзгерістерін, өзге де галактикалық энергия көздерін
ескермеуге болмайды. Тектоникалық қозғалыстарының уақыты мен орнын, бағыты
мен қарқындылығын анықтап, түр-сипатын айқындау өте күрделі. Сондықтан да
тектоникалық қозғалыстардың жіктемесін жасап, жеке типтерге бөлу жұмыстары
қиынға түседі.
Соңғы жылдары ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
тектоникалық қозғалыстардың бірнеше жіктемесі жасалынып, оның әртүрлі
ұстанымдары қарастырылды [26]:
1) қозғалу бағытына қарай – тік бағытталған жоғары көтерілу, төмен
ойысу, горизонтал(көлбеу) бағытталған (қаусырма, ығыспа, материктік
ығысуы) немесе литосфералық тақталардың орын ауысып ығысуымен
сипатталатын қозғалыстар;
2) уақыт тұрғысынан ажыратылған қозғалыстар – қазіргі заманғы тарихи,
жас немесе голоцендік қозғалыстар, төрттік кезеңдегі немесе
плейстоцендік қозғалыстар, неотектоникалық қозғалыстар, ежелгі
қозғалыстар, техногендік қозғалыстар;
3) қозғалу жылдамдылығына қарай – баяу (ғасырлық), жылдам (жер
сілкіністер, импульстік) қозғалыстар;
4) қозғалу қарқындылығына қарай – орогендік (қозғалыстардың зор
градиентімен сипатталатын), пленогендік (қозғалыстардың аз
градиентімен сипатталатын) қозғалыстар;
5) қозғалыстардың режиміне байланысты: а) оң бағытталған, теріс
бағытталған, инверсиялық (ырғақтылық, тербелмелі), б) қайтымды,
қайтымсыз, в) тербелмелі, регматикалық, дислокациялық қозғалыстар;
6) жер бедерінде көрініс беруіне байланысты: жер бедерінде көрініс
тапқан (морфогендік), жер бедерінде көрініс таппаған (аморфогендік)
қозғалыстар;
7) құрылымдық түрлеріне (пішіндеріне) байланысты: құрылымдық түрлеріне
байланысты, құрылымдық тұрғыдан жалғасымды, құрылымдық тұрғыдан
үстемеленген; құрылымдық түрлеріне байланысты емес (автономдық)
қозғалыстар;
8) табиғи болмысына байланысты: атектоникалық, экзотектоникалық,
эндолитогендік (тау жыныстарының нығыздалуына байланысты және т.б.),
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.А. Құсайынов, Д.М. Боранқұлова, Р.Т. Бексейітова
НЕОТЕКТОНИКА
Оқулық
Алматы
Қазақ университеті
2010
Ғылыми редакторы:
Пікір жазған:
С.А. Құсайынов
Д.М. Боранқұлова
Неотектоника. Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. - *** бет.
ISBN
Бұл кітапта неотектоника туралы жалпы түсінік, неотектоникалық
қозғалыстардың түрлері, олардың жіктемесі неотектоникалық қозғалыстардың
зерттеу әдістері, олардың табиғаты және ерекшеліктері қарастырылған.
Неотектоникалық карталарды құрастыру әдістері және Қазақстан аумағындағы
неотектоникалық қозғалыстардың қысқаша сипаттамасы берілген. Қазіргі
тектоникалық қозғалыстарға байланысты бүгінгі таңда жиі болып жатқан
жерсілкіну құбылыстары, олардың географиялық таралу заңдылықтары
сипатталған. Неотектоникалық мәліметтердің практикалық мәселелерде
қолданылуы және литосфералық тақталар тектоникасы (Жаңа жаһандық
тектоникасы) туралы қысқаша мәліметтер кітаптың соңында келтірілген.
Неотектоника және геоморфологияға қатысты жаңа қолданыста пайдаланылған
аталымдардың орысша-қазақша сөзтізбегі енгізілді.
Бұл еңбек жоғары оқу орындарында оқып жүрген студенттерге, оқытушыларға
және ғылыми қызметкерлерге арналған.
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда жер қыртысы дамылсыз қозғалыста болатындығы ешбір дау
туғызбайтын ақиқат. Тау жыныс қабаттарының,соның ішінде жас шөгінділердің
әр түрлі масштабта және әр түрлі иілімделіп қатпарлануы немесе геологиялық
массивтердің тектоникалық жыртылу жігі бойымен тік бағытта немесе
горизонталь бағытта ығысып орын ауысуы біздің планетамыздың жаңа
тектоникалық даму кезеңінде де жалғасып жатқандығын дәлелдейді.
Әльпілік тау түзілу процесі және оның жалғасы болып табылатын
неотектоникалық даму кезеңі әлі де аяқталған жоқ. Бұған дәлел – қазіргі
кездегі жойқын жерсілкіну құбылыстары. Бедер пішіндерінің қалыптасуын
қамтамасыз еткен тектоникалық процестерді саралайтын геотектоника ғылымының
тарауын – неотектоника дейміз. Ғалымдардың көпшілігі неотеконикалық
қозғалыстардың басталу уақыты көбінесе олигоцен-төрттік кезеңдермен ғана
шектеледі деп тұжырымдайды. Тау жыныстарының қатпарлануы, айырылып-ажырауы,
жылжып өзгеруі, вулканизм және жерсілкіну құбылыстары литосфералық тақталар
тектоникасы немесе Жаңа жаһандық тектоникасы тұрғысынан түсіндіреді.
Кітап кіріспеден, он екі тараудан және қорытыныдыдан тұрады. Бірінші
тарауда геотектоника және оның тарауы неотеконика туралы түсініктер,
неотектониканың даму тарихы туралы және тектоносфера туралы мәліметтер,
тектоникалық және неотектоникалық қозғалыстардың негізгі типтері және
неотектониканың даму тарихы туралы мәліметтер пайымдалған. Екінші тарауда
неотектоникалық зерттеулердің геологиялық, геоморфологиялық, құрылымдық-
геоморфологиялық, геофизикалық, кешендік және т.б. әдістері сипатталған.
Еңбектің үшінші тарауында неотектоникалық қозғалыстардың табиғаты және
негізгі ерекшеліктері, сейсмикалық қозғалыстар және жер сілкіну процесінің
геологиялық табиғаты айтылса, литосфералық тақталар тектоникасы концепциясы
туралы ақпарат төртінші тарауда келтірілген. Кітаптың бесінші және алтыншы
тарауларында неотектоникалық қозғалыстардың көрініс беруіндегі қатпарлы
және айырылымды дислокациялардың, сонымен қатар олардың бедер түзудегі рөлі
көрсетілген. Жер қыртысының материктік типтік құрылымдары мен кайнозойлық
вулканизм әрекеті кітаптың жетінші және сегізінші тарауларында берілген.
Неотектоникалық қозғалыстарды графикалық тұрғысынан бейнелеу және Қазақстан
аумағындағы неотектоникалық қозғалыстарды картографиялық тұрғыдан рәсімдеу
мәселелері оқулықтың тоғызыншы және оныншы тарауларында көрсетілген.
Антропогендік неотектоника және неотектоникалық мәліметтерді практикалық
тұрғысынан қолдану жолдары кітаптың он бірінші және он екінші тарауларында
баяндалған.
Бұл кітаптың негізгі тарауларын профессор С.А. Құсайынов пен оқытушы
Д.М. Боранқұлованың жинақтаған материалдары негізінде жазған профессор С.А.
Құсайынов. Д.М. Боранқұлова кейбір неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу
әдістері мен геоақпараттық жүйелер туралы мәліметтерді қосып жазды. Сонымен
қатар Д.М. Боранқұлова осы еңбекті дайындауда компьютерлік теру және өңдеу
жұмыстарын жүргізді.
Кітапты жазу барысында геологияның неотектоника саласындағы әлемдік
ғылым мен білімнің жетістіктерін қазақшалау арқылы біз мемлекеттік тілдің
мәртебесін көтеру мәселесін негізгі мақсат етіп қойдық. Бұл оқулық қазақ
тілін мемлекеттік тіл тұғырына орнықтырып биіктету және тектоника және
неотектоника ғылым салаларында қазақ ғылыми тілін қалыптастыру мақсатында
жазылған еңбек. Мемлекеттік тілде жазылған бұл еңбек жас оқырмандардың
жаратылыстану ғылымына, соның ішінде геология және неотектоника салаларына
деген ынта-ықыласының арта түсуіне өз септігін тигізеді деп үміттенеміз.
Кітапқа енген ғылыми терминдер мен ұғымдар және әртүрлі сөзтіркестер
мүмкіндігінше жеңілдетіліп мейлінше қарапайым түрде берілген. Қазақ тілінің
ойды оралымды беруге икемділігін, оның геология ғылым саласында қолданылып
жүрген терминдермен ұғым-түсініктердің бояуы мен мән-мағынасын дәл беруге
мейлінше қабілетті тіл екендігінің, сөздік қорының бай екендігін осы
еңбекті жазу барысында тағы бір аңғардық.
Бұрыннан қалыптасып қалған және жиі қолданылатын көптеген халықаралық
терминдер мен ұғымдар сол қалпында,яки қазақшаға аударылмаған күйде
енгізілді. Сонымен қатар, қазіргі кезде геологиялық ғылым саласында
жасанды түрде аударылған мазмұнсыз терминдер де көбейіп бара жатыр. Мысалы,
геологияда плита деген термин бар. Соны сөзбе-сөз аударып тақта деп
айтып жүр. Ал, кәдімгі тақтаның орташа қалыңдығы шамамен 9-10 см деп алатын
болсақ, геологиялық плитаның қалыңдығы 5 км-ден ондаған километрге дейін
жетеді. Сондықтан кейбір қазақ геологтарының пікірі бойынша, бұл терминді
геологияда тақта деп айтсақ ғылыми тұрғыдан да, логикалық тұрғыдан да
мүлдем келмейтін сияқты. Мұндай терминнің қазақ тіліндегі сәтті баламасын
табу-болашақтың ісі.Мұнай мен газ барлау жұмыстарында тұзды қабат деген
ұғым бар. Көптеген еңбектерде орыстың соляной купол деген түсінігін қазақ
тіліндегі құжаттарда тұзды күмбез деп қолданылып жүр. Бірақ бұл термин
тұздың табиғи болмысына және ұғымның түсінігіне сай келмейді. Қазақтың
күмбез дегеніміз, ол адам қолынан жасалған сәулеттік құрылыстың атауы.
Ал, табиғаттағы тұзды қабатқа қарасақ, біреуі созылып жатыр, біреуі жалпақ,
үшіншісі қисайып қалған, мұның бәрі табиғаттың алуан түрлі бітім-болмысы.
Міне осындай санаға сиятын, пәнге және табиғи процесіне тұз қабатының сай
келетін сәтті ұғым тұзды шоқат термині қолайлы келетін сияқты. Келешекте,
бірер жылдардың төңірегінде сондай мағыналы теңеулерімізді жинақтап ғылыми
тілдің қорын арттыру мақсатында халықтық байлықтан қол үзбеу керек.
Геология ғылымы-бүкіл өндірістің тамыры. Ол мемлекеттің дамуына,
әсіресе Қазақстан елінің алға басуына үлкен әсер ететін ғылым. Ал,
неотектоника геология саласының бірі бола тұра, жердің қыртысын, оның
сілкінуі мен құрылысын және оларға байланысты пайдалы қазбаларын зерттейтін
ғылым. Осы мәселелердің бәрін мүмкіншілігіміз келгенше пән ретінде бір
жүйеге келтіруге тырысып, бар жиған-тергенізімді оқырмандарға ұсынып
отырмыз. Бұл еңбек неотектоника саласындағы көп жылдар бойы жүргізілген
зерттеулер нәтижесінде жазылды. Сонымен қатар, қазіргі талаптарға сай
көптеген қажетті ғылыми мәліметтерді Қазақстан аумағындағы неотектоникаға
қатысты жаңа құжаттарды жинақтаумен және қорытындылаумен ғана шектеліп
қалмай, шет елдерде-орыс, ағылшын, неміс және қытай тілдерінде жарық көрген
әдебиеттердегі мәліметтерді авторлардың өздері қазақшаға аударып, сараптау
сүзгісінен және ой елегінен өткізіп, қайта өңдеп қолданды.
Авторлар осы еңбектің редакторы Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық
техникалық университетінің профессоры Н.С. Сейітовке, әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің география факультетіндегі әріптестерімізге,
атап айтқанда: доценттер Л.К. Веселоваға, Н.Н. Керімбайға, Ә.Ғ. Көшімге,
аға оқутышылар М.Ж. Иманғалиеваға, Ғ.С. Алиасқаровқа, Ү.Қ. Қожахметоваға,
Р.О. Тұраповаға бағалы пікірлерін қосқаны үшін және магистранттар С.
Бексейітоваға, Р. Жұмабаеваға өздерінің магистранттық диссертациясын жазу
барысында біраз аударма материалдарды жинауға қатысқаны үшін алғыс айтып,
ризашылығын білдіреді.
І ТАРАУ
Неотектоника туралы жалпы түсінік
Геотектоника және оның неотектоника деген тарауы
Геотектоника және оның неотектоника деген тарауы
Геотектоника (грекше geо - жер + tektonike - құрылыс) геологияның
саласы ретінде, жер қыртысының құрылысын және оның құрылымының даму тарихын
зерттейді. Жер қыртысы өзінің дамуында жоғарғы мантиямен, астеносферамен
және жердің әртүрлі деңгейдегі басқа да қабаттарымен өзара байланысты.
Геотектоника негізінен алғанда планетамыздың сыртқы қабаттарының, яғни жер
қыртысы мен жоғарғы мантияның құрылымдық элементтерін, олардың уақыт пен
кеңістіктегі қозғалыстарын және геологиялық даму тарихын анықтайды.
Тектоникалық құрылымы дегеніміз жер қыртысының қандай-да бір
өңіріндегі, оның геологиялық құрылысын анықтайтын және нақтылы тектоникалық
режим белгілермен сипатталатын құрылымдық пішіндер жиынтығы. Ал,
тектоникалық қозғалыстар – жер қыртысы мен жоғарғы мантия өңірлеріне тән
геологиялық денелердің құрылыс ерекшеліктерін өзгертетін әр түрлі
қозғалыстар жиынтығы.
Геотектоника тектоникалық құрылымдарды ғана емес, сонымен қатар оларды
құрайтын тектоникалық қозғалыстарды зерттейтін ғылым. Басқаша айтқанда,
геотектоника Жердің дамуына байланысты жер қыртысы мен жоғарғы мантияның
(тектоносфераның) құрылымдық ерекшеліктерін, олардың қозғалысы мен
деформациясын зерттейді.
Қазіргі кезде геотектониканы жеке тарауларға немесе ғылымы пәндерге
жіктеу бірлігі жоқ. Шет елдерде геотектоника динамикалық геологияның
құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ресейде геотектоника өзара тығыз
байланысты төменгі тарауларға ажыратылады: аймақтық геотектоника,
морфологиялық геотектоника немесе құрылымдық геология, тарихи геотектоника
және геодинамика мен теориялық геотектониканы бір тарауға қосатын жалпы
геотектоника.
Қазіргі бедердің негізгі кейпін қалыптастырған тектоникалық процестерді
жаңа тектоника (новейшая тектоника) деген терминді алғашқы рет С.С. Шульц
ұсынған (С.С. Шульц, 1939). Кейін геологиялық ғылыми терминологиясына
неоген және төрттік кезеңде орын алған қозғалыстарды белгілеу үшін
неотектоника атты термині енгізілді (В.А. Обручев, 1948).
В.Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін зерттейтін
тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н.И. Николаев неотектониканы
геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен, неотектоника
(грекше neos - жаңа + tektonike - құрылыс) – соңғы кайнозойда (~35-
40*105﴿ жыл﴿ етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан
тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы
динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық
пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін
зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы
кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін
зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-
10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін
Жердің 4,5 млрд. ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
Шет елдік геологтардың қолданып жүрген recend tectonik, rezende
Tectonik , tektonique recente, quaternaire tectonik, diluviale
Tectonik, jungste Tectonik, lebendige Tectonik және т.б. терминдер
негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер
қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, тірі тектоника (lebendige
tectonik) деген терминмен алмасады [В.Г.Трифонов,1988 ].
Неотектоника ғылыми пән ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады.
Біріншіден, неотектоникалық кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы – кейінгі
плейстоцен мен голоцен дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі
көріністері, яғни бет-бедерінде және құрылымдық пішіндер кескіндерінде
айқын көрініп тұратындығы. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі
қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты
белгіленуі мүмкін, сондықтан олар кейінгі процестермен үстемеленіп
бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және геофизикалық өрістер жер бетінің
жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі құрылысы мен өзгерісін
салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық дамуының үш өлшемді
моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден, тектоникалық
қозғалыстардың олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі заманғы
көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің нәтижелерін
кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен салыстыруға және
осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялар мен тұжырымдамаларды құрастыру
мен тексерудің үшін эксперименттік негізі рөлін атқарады. Сонымен қатар,
неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі қозғалыстарды
зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді. Арнайы
геодинамикалық полигондарда әр түрлі аспаптық бақылаулар, тектоникалық
қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды қамтамасыз етеді
[Н.И. Николаев,1988].
Қарастырылған ерекшеліктеріне сүйене отырып неотектоника Жер туралы
ғылым салаларының өте маңызды және келешегі зор тарауы екендігін
мәлімдейміз. Неотектоника және жаңа тектоника терминдері
этимологиясының ұқсастығына байланысты, олар синоним ретінде қарастырылады.
Неотектоника ғылымының зерттеу нысандары
Неотектоника ғылымының ақпарат көздері мен зерттеу нысаны алуан түрлі
және олар тікелей және жанама зерттейтін нысандарға бөлінеді.
Неотектониканың тікелей зерттейтін нысандарына әр түрлі аспаптық әдістер
арқылы анықталатын тектоникалық қозғалыстардың өздері жатады, сондай-ақ
жаңа шөгінділердің заттық құрамы мен әр реттегі құрылымдық пішіндері
жатады. Шөгінді тау жыныстар өздерінің жинақталу барысында тектоникалық
жағдайларын көрсететін көптеген белгілерге ие. Тектоникалық қозғалыстардың
болмысын шөгінділердің қалыңдығы, олардың құрылымы мен бітім
ерекшеліктері, кеңістіктегі таралуы және т.б. белгілері бойынша білуге
болады. Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеуде шөгінділердің фациалдық
өзгерістері мен формацияларды белгілеу өте маңызды. Тау жыныстардың
кеңістікте астасуын және әр реттегі геологиялық құрылымдарды саралау
неотектоникалық қозғалыстар туралы аса қажетті мәліметтерді алуға
көмектеседі.
Тектоникалық процестер әрекетінен тау жыныс қабаттарында деформациялар
пайда болады. Қысым салдарынан қабаттар иіліп әр түрлі қатпарларды түзеді.
Қуатты кернеу күштері әсерінен тау жыныс қабаттары опырымалы деформация
жағдайларында өздерінің беріктік шегіне жеткен кезде өз тұтастығынан
айырылған қабаттарда пайда болатын көптеген жарықтар мен жарықшақтар жүйесі
неотектоникалық зерттеулерде өте маңызды. Олар кернеу өрістерін және
қозғалыстардың генезисін анықтауда ерекше рөл атқарады. Неотектоника жай
геологиялық құрылымдардан басқа неотектониканың тікелей зерттеу нысандарына
күрделі құрылымдық пішіндер жатады, мысалы, жер бетінде созыла сағаланатын
таулы жоталар және таулы жүйелер түрінде көрініс берген кең ауқымды
қатпарлық белдемдер мен қатпарлы жүйелер. Олар жыртылу жігі бойымен ығысқан
тектоникалық жарылымдармен қосарласа жүреді. Неотектониканы танып білу үшін
терең тектоникалық жарылымдардың жікті белдемдерінде және олардың қазіргі
бедер пішіндерінде көрініс беруінің маңызы зор. Айырылымды дислокациялар
шөгінді және магмалық тау жыныстарды қиып өтетін геологиялық жүйелерді
түзеді.
Ерекше зерттеу нысандар қатарына тік, горизонталь және ротациялық
ығыспаларға ұшыраған жер қыртысының ірі-ірі блоктары, континетттер мен
мұхиттар, сондай-ақ Жаңа жаһандық тектоника концепциясы негізінде
қалыптасқан литосфералық тақталар тектоникасы туралы қозғаластар жатады
[Н.И.Николаев,1988 ].
Неотектоника туралы мәліметтерді жанама ақпарат көздер арқылы да алуға
болады. Жер қойнауын зерттейтін кез-келген ғылым нәтижелері неотектоника
жөнінде тиісті мәліметтерді бере алады. Мәселен, неотектоникалық процестер
Жердің бет-бедерінде көрініс береді, ал жер бедерін зерттейтін ғылым -
геоморфология. Сондай-ақ гидрологиялық, гидрохимиялық және геофизикалық
процестердің өзгерілу режимі неотектоникалық қозғалыстарды зерттеуде
біршама маңызды рөл атқарады.
Неотектоника жөніндегі көптеген материалдарды археологиялық
мәліметтерді және антропогендік шөгінділерді зерттеу барысында да алуға
болады. Әр түрлі ғылым салаларынан алынған деректер негізінде тектоникалық
қозғалыстарға қатысты мәліметтер жүйесі құралады. Бұл деректер
тағайындалған белгілері бойынша жинақталып, сарапталынады және картаға
түсіріледі. Арнайы құрылған карталар өз алдына неотектоника мен
геодинамика туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жаңа зерттеу нысаны
болып табылады. Сондықтан, неотектониканың зерттеу нысандар жиынтығы
күрделі және түрлі ғылым салаларының әдістерін байланыстыратын жүйелі түрде
қолданымды талап етеді.
Неотектоникалық кезеңнің сипаттамасы
Неотектоникалық кезең (олигоцен-плейстоцен аралығында) ғаламдық
геодинамикалық жағдайларда сапалы түрде өзгерілуімен сипатталатын белсенді
тектоникалық процестердің жалпы планетарлық тұрғыдан көрініс берген,
кейінгі кайнозойға сәйкес келген Жердің геологиялық дамуындағы соңғы
кезеңі. Тектоникалық процестердің белсенділігі литосфераның құрылымдық
планының күрделенуіне, яғни қозғалмалы және платформалық өңірлерді қамтитын
геосинклиндердің азаюында, ірі-ірі орогендік белдемдерінің түзілуінде,
жақпарлы блоктардың қозғалыстарында көрініс берді. Тектоникалық
белсенділігі биік-биік тау құрылыстарының пайда болуына, жер қыртысы және
жоғарғы мантияның, геофизикалық және кернеу өрістерінің өзгеруіне,
континенттер мен мұхиттардың контурларының қазіргі кейпіне келуіне, әлемдік
орта мұхиттық жоталар жүйесінің дамуына, шеткі теңіздер және терең мұхиттық
науалар мен шұңғымалардың қалыптасуына, жер бедер амплитудасының артуына,
Жердің геоид морфологиясының қайта өзгеруіне әсер еткен.
Неотектоникалық кезең жер қыртысының қайталанбас дамуының жаңа бейнесін
көрсетеді. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі дәуірдегі тектоникалық
қозғалыстарға (тербелмелі, қатпарлы, жақпарлы, вулканизм, жер сілкіну және
т.б.) ұқсағанымен, олар жаңа жағдайда түгелімен қайталануы мүмкін емес,
өйткені жаңа тектоникалық кезең жер қыртысының ірі-ірі бөлкітері
құрылымдарының түбегейлі өзгерілуімен және эндогендік режимінің ауысуымен
сипатталады. Неотектоникалық қозғалыстар литосфера құрылысының және Жердің
бет-бедер пішіндерінің өзгеруіне әкеледі. Сонымен қатар, бір эндогендік
режимнен екіншісіне өткенде, жер қыртысы қозғалыстарының жалғасымдылық
(унаследованность) белгілерінің сақталып қалуы байқалады.
Жаңа тектоникалық кезеңде қарқынды қозғалыстар тек эоцен мен олигоцен
арасында ғана емес, сондай-ақ олигоценнің соңында, миоценнің басында,
миоценнің екінші жартысында – плиоценнің екінші жартысында, плейстоценде
және голоценде жүретіндігін көрсетеді. Бұл қозғалыстардың көрінісі
құрылымдық пішіндерінің қалыптасуымен шектелмей, сонымен қатар геофизикалық
құрылысының өзгерісінде және жер бетінің барлық табиғатының өзгерілуінде,
яғни бедердің, литосфераның, шөгінділену процестерінің, климаттың және одан
туындаған мұздық, органикалық әлем, жалпы географиялық белдемділігінің
өзгеруіне себеп болды. Табиғаттың осылайша жалпылама ауысуы эоценнің
соңында – олигоценнің басында пайда болды және климаттың айтарлықтай
салқындануына және антарктикалық мұз жамылғысының дамуына, мұхит
температурасының өзгеруіне әкеліп соқтырды. Жердің геоид морфологиясының
деформациялануы, оның жаңа тұрақты гравитациялық тепе-теңдікке бейімделуі
де осы уақыт аралығына тәуелді.
Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу барысында соңғы кайнозой шөгінді
қабаттарының стратиграфиялық жағдайы, шөгінділердің құрамы мен құрылыс
ерекшеліктері, бітімі (текстура), қалыңдығы және кеңістікте таралу
ерекшеліктері өте маңызды. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша жас
шөгінділердің стратиграфиялық бөлімдері мен бөлімшелері және олардың
төменгі шекаралары туралы келесі түрде қабылданды (В.Г. Трифонов, 1999):
олигоцен 36 млн. жыл, миоцен – 26 млн. жыл, жоғарғы миоцен – 10 млн. жыл,
оған сармат және мэот жікқабаттары жатады; плиоцен – 5,5 млн. жыл, жоғарғы
плиоцен – 3,3 млн. жыл (Гильберт пен Гаусстың палеомагниттік заманының
шекарасы), төрттік жүйе – 1,8 млн. жыл (Гилс оқиғасының (эпизодының)
палеомагниттік негізі (Бергран 1974, Сох,1969). Төрттік жүйе эоплейстоцен,
төменгі, орта, жоғарғы плейстоцен және голоценге бөлінген. Соған сәйкес
олардың арасындағы шекаралар шамамен 0,7 (Матуяма және Брюнес
палеомагниттік замандарының шекарасы), 0,4, 0,1 және 0,01 млн. жыл
аралықтарында жүргізілген (Никифорова және т.б. 1976). Жоғарғы плиоценге
Каспий маңының ақшағыл жікқабаты (Меннер және т.б., 1972), Жерорта
теңізінің калабр шөгінділері (Nakagawa et al., 1974). Төменгі плейстоценге
днестр (гюнц-миндель), термалық максимум мен окск (миндель) мұзбасу
уақыттары кіреді. Бұған бакин шөгінділері (Меннер және т.б., 1972), сондай-
ақ Тәжікстанның вахш свитасы жатады (Геохронология СССР, 1974). Орта
плейстоценнің құрамында лихвин (миндель-рисс) термалық максимумы мен орта
орыс (рисс) мұзбасу кешені ажыратылады. Сондай-ақ орта плейстоценге Каспий
маңының төменгі хазар шөгінділері және Орта Азияның иляк свитасын жатқызуға
болады. Жоғарғы плейстоценге 69 және 65 мың жыл радиологиялық көнелігі
анықталған микулин (рисс-вюрм) мұздық аралығы шөгінділері мен валдай (вюрм)
мұзбасу кешені жатады. Вюрм интерстадиясының радиокөміртекті көнелігі 29-26
мың жыл, ал басты вюрмдікі– 26-11,8 мың жыл (Ричмонд, 1974). Каспий
маңында кейінгі плейстоценге соңғы хазар, ерте және соңғы хвалын
трансгрессия шөгінділерін жатқызуға болады. Ерте хвалын шөгінділерінің
анықталған радиокөміртекті көнелігі – 70-60 мың жыл (?), ал соңғы хвалын
трансгрессияның көнелігі – 31-9,7 мың жыл (Геохронология СССР, 1974). Орта
Азияда кейінгі плейстоценге соңғы мұзбасу түзілімдері, душанбелік және
алматылық террасалар шөгінділерінің кешендері сәйкес келеді. Каспий маңында
голоценнің мұзбасудан кейінгі шөгінділерінің соңғы хвалын регрессиясы, жаңа
Каспий трансгрессия сатысы 6,4-1,4 мың жыл), дербент регрессиясы (1,3-1,2
мың жыл) және біршама жас трансгрессиялық оқиғалар (эпизодтар) байланысты
(Геохронология СССР, 1974). Орта Азияда голоценге жайылма және I-ші жайылма
үсті террасаларының шөгінділері жатады [В.Г.Трифонов,1988].
Неотектониканың даму тарихы туралы мәліметтер
Неотектоника тарихының дамуына келетін болсақ, соңғы құжаттарға
қарағанда, кейінгі геологиялық кезеңдерде жер қыртысында тектоникалық
қозғалыстары мүлдем болмаған деген тұжырымдар болған. Сонымен қатар,
қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстар ежелден бері белгілі болған. Батыс
Еуропада Скандинавия түбегі неотектоника қозғалыстар туралы бұрыннан да
пікір алмасу полигоны болған XIII ғасырдың 30-шы жылдарында табиғи
зерттеушісі Цельсий және атақты ботаник Карл Линней теңіз жағасындағы
құздардағы таңбаларға қарап, Балтық теңізінің деңгейі жүз жыл арасында 120-
150 см-ге төмендегенін анықтады. Осыдан Швецияның солтүстік жағалаулары
көтеріледі деген қорытынды жасалды. Алайда, бұл түсінік ол кездегі ғалымдар
арасында түгелімен қабылданған жоқ, көпшілігі бұл құбылысты Балтық теңіз
деңгейінің төмендей түсуімен түсіндірді.
ХІХ және ХХ ғасырлардың аралығында көптеген елдердің жеке зерттеушілері
Жердің белсендігі күшейе түскенін байқаған. Мұндай зерттеу жұмыстарымен
Германияның ғалымдары Г.Штилле, В.Пенк, Ресей ғалымдары Д.Н. Анучин, И.В.
Мушкетов, В.А. Обручев, Польша ғалымдары В.Тесейра, Л.Савицкий және т.б.
айналысқан. Олар таулар мен тауаралық ойпаңдардың, сондай-ақ материктер мен
мұхит шараларының қалыптасуында тектоникалық процестердің рөлі маңызды
екенін атап айтқан. Өткен ғасырдың соңында И.В. Мушкетов Орталық Азияда
қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстар және сейсмикалық құбылыстар
арасында байланыс бар екендігін анықтаған. Ол жер бедерінде жоталар мен
ойпандар түрінде көрініс берген ірі-ірі қатпарлар пликативтік, яғни
қатпарлы қозғалыстар нәтижесінде қалыптасқандығы жөнінде пікірлер ұсынған.
Бүгінгі таңда И.В. Мушкетов айтқан сол кездегі болжамдардың көбі дәлелденіп
отыр.
Неоген-төрттік шөгінділердің стратиграфиялық негіздері анықталып,
геоморфология ғылымы қалыптасқанннан кейін, жаңа қозғалыстарды зерттеу
әдістерін жетілдіруіне мүмкіндік туды. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарының
соңында көптеген зерттеушілер неотектоникалық қозғалыстардың жер бетінде
кең таралғандығын анықтады.
1938 жылы М.М. Тетяевтың Геология СССР еңбегінде мұхиттар мен
құрлықтардың таралу заңдылықтары, жағалаулық белдемдердің қалыптасуы,
континенттердің биік таулары мен теңіздің түпсіз тұңғиықтары көбінесе
төрттік кезеңде қалыптасқандығы, бұл процестер қазіргі уақытта да жалғасуда
деген тұжырым жасалған.
1948 жылы Мәскеудегі табиғат зерттеушілер қоғамының конференциясында
белгілі орыс ғалымы - геолог В.А. Обручев геологияның жаңа тарауы
неотектоника деген ұғымды ұсынды. Автордың айтуынша, қазіргі бедердің
қалыптасуы жер қыртысы тарихының ең соңғы кезеңінде, яғни неоген-төрттік
кезеңінде жүзеге асты. Осылайша геотектониканың жаңа саласы неотектоника
деген ұғым қалыптасты. Ғалымдардың көпшілігі В.А. Обручевтың пікірін әрі
қарай жалғастырып бұл қозғалысты жер қыртысы дамуының жаңа, ең жас
неотектоникалық кезеңі деп ұйғарды.
1948 ж. С.С. Шульц Анализ новейшей тектоники и рельеф Тянь-Шаня деген
монографиясында Тянь-Шань тауының генезисі – жекелеген жақпарлы
көтерілімдер нәтижесінде қалыптасқан деп тұжырымдады.
КСРО елінде ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап неотектоника ғылымының
дамуына көп еңбек сіңірген және осы ғылымының негізгі ірге тасының
қалаушының бірі Н.И. Николаевты ерекше атап айтуға болады. Профессор
Н.И.Николаев басшылығымен М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің
неотектоника және сейсмотектоника лабораториясында бір топ ғалымдар көп
жылдар бойы неотектоникалық зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде бүкіл
Кеңес Одағының және шет елдердің әр мастшабты неотектоникалық қозғалыс
картасын жасап шығарды. Солардың ішінде Н.И. Николаев және С.С. Шульц
жетекшілігімен жасалған 1962 ж. 1:5 000 000 масштабты Карта новейшей
тектоники СССР және бұған қосымша Неотектоника и ее выражение в структуре
и рельефе территории СССР деген монография басылып шықты. Кейін, 1988 жылы
Н.И.Николаевтың өңделіп толықтырылған Новейшая тектоника и геодинамика
литосферы деген монографиясы жарық көрді.
ХХ-ғасырдың 50-ші жылдарында неотектоника ғылымы алыс шет елдерде де
қарқынды дами бастады. Швеция, Жапония, Голландия, Ұлыбритания, Франция,
Полша, Югославия, Қытай, Италия елдерінде неотектоникалық мәселелерге
көбірек көңіл бөліп, неотектоника туралы көптеген еңбектер басылып шықты.
Неотектоникаға арналған ғылыми сессиялары өткізілді. Италияда өткен төрттік
кезеңге арналған бірінші Халықаралық Конгресте (ИНКВА) неотектоника жөнінде
арнайы комиссия құрылды (Рим, 1953). Оның бірінші президенті болып Ж.Буркар
(Франция) сайланды. 1961-1973 жылдар аралығында ИНКВА-ның президенті Н.И.
Николаев болды. 1978 ж. бастап ИНКВА-ның неотектоникалық комиссияның
мәлімдемесі (бюллетені) шыға бастады.
Өткізілген жұмыстардың барлығы неотектониканың көптеген табиғи
компоненттерінің жер бедерінің қалыптасуында, климаттың өзгеруінде,
фациялардың таралуында, топырақ, жануарлар дүниесінің және өсімдіктердің
дамуында, сонымен қатар антропогендік әрекеттерде және экологиялық
жағдайларда шешуші рөл атқаратыны күмәнсіз дәлелденді.
Сонымен, сырттан қарағанда тұрақты да енжар көрінетін жер қыртысы, оның
терең қойнаулары мен беткі бөліктері ұдайы қозғалысқа ұшырап отыратындығын
геология және география ғылымдарына қатысты бүкіл әлем ғалымдары қапысыз
дәлелдеді.
Жоғары айтылған ғалымдардан басқа неотектоникалық қозғалыстар және
оларды зерттеу әдістер туралы мәліметтер И.П. Герасимов, А.В. Пейве, В.Е.
Хаин, Н.С. Шатский, В.В. Белоусов, Ю.А. Мещеряков, Г.П. Горшков, А.А.
Наймарк, Н.А. Флоренсов, Е.Е. Милановский, М.В. Гзовский, Н.И. Рейснер,
Н.П. Костенко, В.А. Магницкий сияқты т.б. ғалымдардың еңбектерінен көруге
болады.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдардан бастап Қазақстан Ғылым Академиясының
геологиялық ғылымдар институтында Төрттік геология және геоморфология
секторында және Неотектоника лабораториясында бір топ Қазақстан ғалымдары
еңбек етті. Солардың ішінде Орталық Қазақстанда Г.Ц. Медоев, Г.М.
Козловский, А.С. Сарсеков, Н.М. Владимиров, Д.П. Позднышева, Е.Д. Тапалов,
Батыс және Солтүстік Қазақстанда Э.И. Нұрмамбетов, Ж.Д. Дүйсебаев, Г.М.
Потапова, Шу-Сарысу ойпатында С.А. Құсайынов, Шу-Іле суайырығында Т.Ж.
Қасқарауов, Ертіс алабында Б.Ж. Аубекеров, Балқаш ойпатында Т.Ж. Журкашев,
Қаратау жотасында В.В. Галицкий, А.В. Вислогузова және т.б. неотектоникалық
зертеулерге үлкен үлес қосты. Бұл орайда Қазақстанның басқа да мекемелерде
неотектоникалық мәселелермен шұғылданған ғалымдар ретінде Н.М. Чабдаровты,
Л.Н. Диденко-Кислицинаны, А.В. Тимушты, Л.К. Веселованы, Ф.Ж. Акиянова,
Д.Ә. Әбиеваны, Р.Т. Бексеитованы атап айту орынды. Сонымен қатар,
планетамызды литосфералық тақталар тектоникасы немесе Жаңа жаһандық
тектоникақағидалары тұрғысынан зерттеуде Қазақстанның геолог - ғалымдарын
А. Авдеев пен Н. Сейітов еңбектерін айрықша атауға болады.
2006 жылы Жер туралы ғылым, металлургия және кен байыту орталығы,
география институтының ғалымдары И.А. Искаков және А.Р. Медеу
редакцияланған Қазақстанның ұлттық атласы және бұған қосымша Қазақстан
Республикасы, табиғи жағдайлары және ресурстары деген монографиясы жарық
көрді. Атластың құрамында 1:5000 000 масштабты Қазақстанның
неотектоникалық картасы бар. Бұл бүкіл Қазақстан аумағы бойынша
неотектоникаға қатысты алғаш рет жарық көрген біршама толық жинақталып
қорытылған еңбек.
Бүгінгі таңда зерттеушілердің көпшілігі неотектоникалық қозғалыстар
олигоцен мен төрттік кезеңді қамтиды деп есептейді; ғалымдардың екінші тобы
бұл қозғалыстардың басталу мерзімі юра кезеңінен немесе кайнозой эрасының
басталу уақытынан есептеген болатын. Неотектоникалық қозғалыстар табиғатын
миоценмен, жоғарғы плиоценмен, тіпті төрттік кезеңмен ғана шектейтін
ғалымдар да жоқ емес.
Әрине қазіргі бедердің құрылуы және тектоникалық процестердің жаңғыруы
барлық аймақтарда бірдей емес, яғни олардың бүкіл жер шары бойынша бір
мезгілде өтуі мүмкін емес. Дегенмен де бүкіл жинақталған мәліметтер
неотектоникалық қозғалыстар негізінен олигоцен-төрттік кезеңдер аралығында
сәйкес келетіндігін көрсетеді.
Неотектоникалық кезеңнің төменгі жастық шекарасы туралы мәселе әлі
күнге дейін ашық қалуда. Әр аймақтың қазіргі жер бедері әр түрлі уақытта
қалыптасуына байланысты, бірқатар зерттеушілер неотектоникалық
қозғалыстардың төменгі шекарасын соңғы тектоникалық қозғалыстар
белсенділігінің бастауынан есептеу тұрғысынан алғанда жылжымалы екендігін
пайымдайды (Н.А. Флоренсов, И.П. Варламов, 1981). Мәселен,Тянь-Шань
тауларында неотектоникалық қозғаластар, яғни соңғы орегендік даму кезеңі
олигоценнен басталаған, Кавказда неотектонокалық көтерілістер және қазіргі
таулы бедердің қалыптасуы соңғы миоценнен, ал Қиыр Шығыстың солтүстік
бөлігінде бедердің жасы соңғы плиоценнен басталады деп есептеледі. Жалпы
алғанда әр аймақтардың тарихи-геологиялық процестер ерекшелігіне,
геологиялық шежіренің жеткіліксіздігіне, стратиграфиялық зерттеулерінің әр
түрлі дәрежеде жүргізілуіне байланысты, неотектониканың төменгі шекарасы әр
түрлі стратиграфиялық деңгейлерден көрініс бере тұрса да, олардың қашанда
бір-біріне орайлас уақыт диапазонына енетіндігі белгілі болып отыр.
Кей жерлерде неотектоникалық кезеңді бұрынғы өткен геологиялық
кезеңдерден айыру қиынға түседі. Дегенмен, егер бұл мәселені В.А.
Обручевтың неотектоника туралы пайымдаған анықтамасы тұрғысынан сараласақ,
неотектоникалық қозғалыстар геоморфологиялық мағынаға ғана емес, құрылымдық-
тектоникалық мағынаға да ие.
Сонымен, жер қыртысы құрылымының қайта өзгеруімен қатар, жер бетінде де
геоморфологиялық көрініс беруі – бұл неотектоника кезеңінің өзіне тән
ерекшеліктерінің негізгі белгісі.
Неотектоникалық зерттеуінің практикалық маңызы айтарлықтай.
Неотектоника ең алдымен жер қыртысы белсеңділігінің жалғасуымен
сипатталады. Неотектоникалық қозғалыстар әсерінен жер бетінде әр түрлі
экзогендік геологиялық процестер (гравитациялық, эрозиялық, эолдық және
т.б.) қарқынды түрде жүріп жатады. Сол себептен қазіргі тектоникалық
қозғалыстардың табиғи ресурстарды игеруде, инженерлік құрылыс жұмыстарында
және ауыл шаруашылығында атқаратын рөлі айтарлықтай. Атап айтар болсақ
неотектоникалық процестер мыналарға әсерін тигізеді:
- неогендік және төрттік шөгінділерімен байланысты пайдалы қазбалардың
түзілуінде;
- жерасты суларының құрылуына және термалды қайнар көздерінің
түзілуіне;
- көптеген артезиандық алаптарының құрылуына және олардың сақталуына;
- шашылымды кенорындардың түзілуіне және олардың кеңістікте таралуына;
- мұнай мен газ құрылымдарының қалыптасуына және олардың жер қыртысы
қабаттарының таралуына:
- неотектоникалық зерттеулер инженерлік құрылыстарды жүргізуде,
солардың ішінде гидротехникалық құрылыстарды, каналдарды, су қоймаларын
жүргізуде, бөгендердің тұрақтылығын анықтауда, тас жол мен темір жол
салуда, көпірлер мен теңіз жағасындағы порттар салуда, ғимараттар
тұрғызуда, әсіресе таулы жерлердегі құрылыс жұмыстарын жүргізуде мейілінше
маңызды.
Неотектоникалық зерттеуінің ғылыми маңызы өте зор, демек дәл қазіргі
заманғы тектоникалық құбылыстарға, олардың көрініс беру сипаты мен
заңдылықтарына актуализм (латын. actualis -көкейкесті) әдісін қолдануға
мүмкіншілік туғызады. Мұнда бүгінгі тектоникалық құбылыстарды зерттеу
арқылы планетамыздың, өткен дәуірлерінде болған тектоникалық процестердің
механизмі мен түрлерін және ежелгі тектоникалық құрылымдардың генезисін,
жер бетіндегі деформациялардың тереңдік құбылыстармен байланысын анықтаймыз
(Шатский, 1951). Алайда актуализм терминнің бұл мағынасы геологиялық уақыт
өткен сайын Жер планетасының әр түрлі өзгерістерге ұшырап отырғандығын
ескеру қажеттігін, сөйтіп өткен процестер болмысын пайымдауда бүгінгі
зерттеу нәтижесіне белгілі дәрежеде түзетулер енгізу керектігін мойындау
қажет.
Неотектоникалық қозғалыстар, әсіресе қазіргі тектоникалық қозғалыстар
бүгінгі таңда жер бетінде жиі болып жатқан жерсілкіну құбылыстарын, олардың
географиялық таралу заңдылықтарын түсіндіруге мүмкіндік туғызады. Сондай-ақ
неотектоника көмегімен геофизикалық мәселелерді (магниттік және
гравитациялық өрістерінің таралуын) шешуде жер қыртысының қалыңдығын
зерттеу барысында едәуір маңызды мәліметтер алуға болады. Сонымен бірге
неотектоникалық қозғалыстар жер қыртысының тік (вертикаль) және көлбеу
(горизонталь) бағыттағы қозғалыстар табиғаттың олардың Жердің планеталық
ерекшеліктеріне қатысты заңдылықтарын анықтауда маңызды рөл атқарады.
Тектоносфераның құрылысы
Тектоносфера деп әр түрлі тектоникалық және магмалық процестердің
кеңінен етек алуы салдарынан өзін құрайтын заттардың құрамы мен физикалық
қасиеттерінің әркелкілігімен сипатталатын, жер қыртысы мен жоғарғы
мантияның беткі бөлігінен тұратын Жердің сыртқы қабаты. Жер планетасының
біршама берік тау жыныстары кешендерінен тұратын, төменгі жапсары ішінәра
балқымалы, яқи онша берік емес астеносфера қабатымен шектелетін ең сыртқы
қатты қабатын литосфера қабаты деп атайды. Ал, жер қыртысы литосфераның
беткі бөлігін құрайтын, төменгі жапсары Мохоровичич деңгейімен шектелетін
Жер шарының ең үстіңгі қабаты.
Қалыңдығы орта есеппен 30-40 км деп есептелетін жер қыртысы планета
радиусының (6371 км) шамамен 1200 бөлігін құрайды. Мұның өзі адамзат үшін
ең пайдалы осы бір қабаттың мантия және ядро қабаттармен салыстырғанда жер
қойнауындағы болмашы бөлігін ғана құрайтындығын көрсетеді [34].
Жер қойнауларын зерттеудің ең тиімді тәсілі әр түрлі бұрғылау
құбырларын пайдалану, яғни олардың көмегімен тереңдіктерден алынған тау
жыныстарының тасбаған (керн) деп аталатын үлгілерін тікелей зерттеу.
Дегенмен, бұл тәсіл ғалымдарды толық қанағаттандыра алмайды, себебі
техниканың қазіргі даму деңгейінде бұрғылау тереңдігі 15 км-ге де жеткен
жоқ. Дүние жүзіндегі бірден-бір терең бұрғылауды Қола түбегінде бұрынғы
Кеңес өкіметінің мамандары жүзеге асырды, оның тереңдігі 12 км-ден асқан.
Одан терең қабаттарына ене алмай отырғанымыздың өзі-ақ мәселені жүзеге
асырудың техникалық тұрғыдан үлкен қиындықтармен ұштасып жатқандығын
дәлелдейді.
Жер қойнауларын зерттеудің тиімділігін арттыру жолындағы тағы бір
кедергі – ондағы болып жатқан сан алуан процестерді лабораториялық тәжірибе
жүзінде зерттеп білудің іс жүзінде қиынға түсті. Сондықтан да планетаның
құрылысын зерттеп білу үшін геофизикалық әдістері, соның ішінде ең алдымен
сейсмикалық әдістер қолайлы болып шықты. Жер қойнауын сейсмикалық
әдістермен зерттегенде үш қабат ажыратылады, олар: жер қыртысы, мантия және
жер ядросы (1.1-сурет).
1.1сурет- Жердің құрылысы ( K. Strobach,1985).
Жер қыртысы жоғарыдан төмен қарай шөгінді қабатқа (тығыздығы 1,8-2,5
гсм3), гранитті қабатқа (тығыздығы 2,5-2,75 гсм3) және базальтты қабатқа
(тығыздығы 2,75-3,00 гсм3) бөлінеді. Граниттер мен базальттар дегеніміз
жер қыртысында және жер бетінде жиі кездесетін магмалық тау жыныстарының
атаулары. Базальт лавалары есебінен қалыптасқан, жанартаулар атқылау
кезінде су түбінде немесе жер бетіне жетіп төгілген біршама салмақты қара-
қошқыл түсті тау жыныстары. Ал граниттер әдетте қызғылт, бозғылт болып
келеді. Олар магма балқымалардың жер бетіне жетіп үлгермей-ақ қатаюы
нәтижесінде қалыптасады.
Жер бетінен біршама терең өңірлерде жатқандықтан жер қыртысының екінші
және үшінші қабаттарын құрайтын тау жыныстарының үлгілерін қолға түсіріп
тікелей зерттеу мүмкін емес. Бірақ лабораториялық жағдайда алынған ұқсас
көрсеткіштерімен салыстыра зерттеуге болады. Мысалы, лабораториялық зерттеу
нәтижелері граниттерден қума толқындардың өту жылдамдығы 6 кмсек, ал
базальттардан өту жылдамдығы 6,5-7 кмсек екендігін көрсеткен. Жер
қыртысының екінші және үшінші қабаттарынан қума толқындардың өту жылдамдығы
да нақ осындай дәрежеде болғандығы, оларды гранитті және базальтты қабаттар
деп атауға негізделген. Гранит қабатымен базальт қабатының шектесу деңгейі
– Конрад деңгейі дейді, ал жер қыртысының мантиямен шектесу деңгейі, яғни
жер қыртысының төменгі жапсары югослав сейсмологының құрметіне Мохорович,
немесе Мохо деңгейі деп атайды.
Жер қыртысының кеңістіктегі орналасуы континенттік (материктік) және
мұхиттық қыртыстардың айтарлықтай айырмашылықтарынан туындайды.
Континенттік жер қыртысының қалыңдығы орта есеппен 30-40 км шамасында
(мұның кемінде 10-20 км – гранитті қабат), ал таулы аймақтарда жер
қыртысының қалыңдығы 70-75 км-ге жетуі ықтимал. Керісінше, мұхиттық қыртыс
тек шөгінді және базальтты қабаттардан ғана тұрады, мұнда гранитті қабат
мүлдем болмайды. Оның шөгінді қабаттың қалыңдығы да бірнеше шақырымнан
аспайды, ал мұхиттық қыртысының базальтты қабатының қалыңдығы 4-10 км
[34].
Жер мантиясы. Жер мантиясын сейсмикалық толқындар жылдамдығы
өзгерістері тұрғысынан үш қабатқа бөлуге болады. Бұл қабаттарды жоғарғы
мантия, ауысу белдемі және төменгі мантия деп атайды.
Жоғарғы мантияны шартты түрде екі қабатқа бөлуге болады. Олар жер
қыртысының төменгі Мохорович деңгейінен басталып шамамен 50 км тереңдіктер
арасын қамтитын сейсмикалық толқындардың жоғары дәрежелі жылдамдықпен
өтетін қабаты. Жоғарғы мантияның екінші қабаты шамамен 350 км-ге дейінгі
тереңдіктерге дейінгі аралықты қамтитын төмен дәрежелі жылдамдықтар қабаты
немесе астеносфера.
Сейсмикалық толқындардың жоғары дәрежелі жылдамдықпен өтетін қабат
қатты да омырылғыш, ол перидодит деп аталатын тау жыныстардан тұратын болса
керек. Сондықтан бұл қабатты кейде перидодит қабаты деп те айтады. Бұл
қабат жер қыртысымен біріге отырып Жер планетасын қатты заттардан тұратын
сыртқы бөлігін, яқи литосфералық қабатты құрайды.
Жоғарғы мантияның төменгі бөлігінде шартты түрде дараланатын екінші
қабат – астеносфера қабаты. Ол литосфераның төсеніші. Бұл қабатты кейде
созылмалы қабат деп атайды. Мұнда сейсмикалық толқындар төмен дәрежелі
жылдамдықпен өтеді. Оның өзіндік себебі де бар. Осы қабатты құрайтын
заттар сәл балқыған түрде болуымен ғана түсіндіруге болады. Астеносфера
заттарының қаттылығы, беріктігі және тұтқырлығы біршама төмен дәрежеде,
сондықтан олар азын-аулақ күштер әсерінен-ақ аққыштық қасиетті иемденуге,
сөйтіп тұтқыр сұйықтар сияқты гидростатикалық тепе-теңдік жағдайын
қамтамасыз етуге бейім деп есептелінеді.
Жер мантиясының ауысу белдемі 800 км-ге дейінгі тереңдіктерді қамтиды.
Сейсмикалық толқындар жылдамдығы бұл аралықта бірнеше рет жоғарылайды. Ал,
төменгі мантияда заттардың жоғары қысымдар мен температура жағдайы бірте-
бірте өсуімен сипатталады [34].
Жер ядросы. Сейсмикалық толқындар жер қойнауларына тереңдеген сайын
бірте-бірте өсе отырып, шамамен 2900 км тереңдікте ғана елеулі өзгереді.
Нақ осы тереңдікте қума толқындар (Р-толқындар) өз жылдамдығын 14 кмсек-
тен шамамен 8 кмсек-ке дейін күрт азайтатын болса, көлденең толқындар (S-
толқындар) өз жылдамдығын жер қимасындағы ең жоғары нәтижесі 7 кмсек-ке
жеткеннен кейін мүлдем жоқ болады (1.2-сурет). Жер қимасының осы бір елеулі
өзгеріс деңгейін Гутенберг деңгейі деп атайды. Ғалымдардың шамалауынша нақ
осы деңгейден жердің сыртқы ядросы басталады. Р-толқындар жылдамдығының
күрт азаюы, сондай-ақ тек қана қатты күйдегі денелер арқылы қозғала алатын
S-толқындардың жоғалу құбылысы жердің сыртқы ядросының сұйық заттардан
тұратындығын дәлелдейді.
1.2 сурет-Cейсмикалық толқындардың жер қойнауында өту жылдамдығы
(Н.Сейітов, 1991).
Қума толқындар 5120 км тереңдіктен 10 кмсек-тан 11 кмсек-қа дейін
күрт жылдамдайды. Бұл дерек сол 5120 км тереңдікте сұйық заттардан тұратын
жердің сыртқы ядросы тамамдалып, оның ішкі ядросы басталатындығын
дәлелдейді. Қума толқындар жылдамдығының ішкі ядроның өн бойында көп
өзгерістерге ұшырамауы, яғни бір қалыпты сақталуы (1,1-1,3 кмсек
аралығында) оның азын-аулақ мөлшерде күкірті бар бірыңғай қатты заттардан
тұратындығын дәлелдейді. Ғалымдар жердің ішкі ядросы темір мен никель
қоспаларынан тұратын болуы керек деп шамалайды [34].
Жер планетасының бірінші беткі бөлігінен бастап санап көрсек,ол жеті
қабатқа жіктелгенін көреміз, олар:жер қыртысы, жоғарғы мантия, астеносфера,
ауыспалы қабат, төменгі мантия, балқымалы заттардан құралған жердің сыртқы
ядросы және қатты заттардан тұратын жердің ішкі ядросы. Олай болса, қазақ
ежелден-ақ“жеті қабат жер” деп тегін айтпаған сыңайлы.
Тектоникалық құрылымдардың негізгі типтері. Тектоникалық құрылымдар –
жер қыртысының нақтылы өңіріне шоғырлана отырып, сол өңірдің тектоникалық
режимі белгілермен ғана сипатталатын геологиялық құрылыс ерекшеліктерін
анықтайтын құрылымдық пішіндер жиынтығы. Тектоникалық құрылымдарды
жүйелеудің ең тиімді белгілері – олардың масштабы, морфологиясы және
генезисі. Әдетте тектоникалық құрылымдарды масштаб тұрғысынан жүйелеу жер
қыртысының нақтылы ауқымын ғана қамти отырып, көршілес қабаттардың астасу
жағдайлармен және геофизикалық ерекшеліктерімен анық дараланатын жер
қыртысының бір бөлігі. Осы ұстанымға сәйкес тектоникалық құрылымдардың төрт
түрлі дәрежедегі элементтерін ажыратуға болады:
1. Бірінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдар – материктер, мұхиттар
және мұхиттардың материктерге ауысу белдемдері. Материктер мен мұхиттар
дегеніміз жердің қойнау құрылысының өздеріне тән ерекшеліктерімен
сипатталатын Жер планетасының өте ірі, яғни ғаламдық құрылымдық
элементтерін құрайтын, күрделі құрамды гетерогенді (әр текті) құрылымдар
жиынтығы. Жердің геологиялық даму барысында, олардың сыртқы қабаттарының
физикалық-химиялық және гравитациялық жіктелу нәтижесінде қалыптасқан [36].
2. Екінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдарға құрлықтағы тұрақты
платформалар (мәселен ежелгі Сібір және Шығыс Еуропа, жас Батыс Сібір
платформалары), мұхит өңіріндегі мұхиттық платформалар (талассократондар)
және қозғалмалы белдеулер – Курил-Шығыс Камчатка) қозғалмалы
(эпигеосинклин) белдеу, Жерорта теңіздік қозғалмалы (эпигеосинклиндік)
белдеу, құрлық ішкі орогендік белдеу (эпиплатформалық орогендік белдеу)
және орталық-мұхиттық белдеу жатады. Жер бетіндегі сейсмикалық қозғалыстар
(терең фокусты жерсілкіністер) және негізгі әрекетті жанартаулар осы
қозғалмалы белдеулерде шоғырланған, сонымен қатар платформалар өңірінде де
сейсмикалық құбылыстар жоқ емес.
Жоғарыда айтылған бірінші және екінші дәрежелі құрылымдар жердің
тереңдік тектоникалық құрылымдарына жатады. Олар тек жер қыртысының
тереңдігін ғана емес, сонымен қатар жоғарғы мантияны да қамтиды. Сондықтан
бұлар бүкіл литосфералық құрылымының элементі болып саналады.Осы құрылымдар
бедерде айқын көрініс береді, сондықтан М.П.Герасимовтың (8) тұжырымдауы
бойынша бұлар жер беті морфоқұрылымдардың негізгі элементтерінің бірі деп
пайымдауға болады. Мұндай тереңдік құрылымдардың ауқымы айтарлықтай және
біршама ұзақ уақыт дамуымен ерекшеленеді.
3.Үшінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдарға – платформалар
аумағындағы оң тектоникалық құрылымдар – қалқандар және теріс тектоникалық
құрылымдар – тақталар жатады. Ал, қозғалмалы белдеулерде қатпарлы жүйелер
(Үлкен және Кіші Кавказ, Оңтүстік Тянь-Шань), тұрғылықты сақталған орталық
массивтер (Тарим, Тибет, Жоңғар алқаптары), тауаралық ойпаңдар мен тау
етегіндегі ойыстар сәйкес келеді. Жоғарыда айтылған бірінші және екінші
дәрежелі құрылымдар жердің тереңдік тектоникалық құрылымдарына жатады. Олар
тек жер қыртысының тереңдігін ғана емес, сонымен қатар жоғарғы мантияны да
қамтиды. Сондықтан бұлар бүкіл литосфералық құрылымының элементі болып
саналады. Осы құрылымдар бедерде айқын көрініс береді, сондықтан М.П.
Герасимовтың (8) тұжырымдауы бойынша бұлар жер беті морфоқұрылымдардың
негізгі элементтерінің бірі деп пайымдауға болады. Мұндай тереңдік
құрылымдардың ауқымы айтарлықтай және біршама ұзақ уақыт дамуымен
ерекшеленеді. Үшінші дәрежелі құрылымдар жартылай тереңдік тектоникалық
құрылымдарға жатады.
4. Төртінші дәрежедегі тектоникалық құрылымдар платформа аумағындағы
антеклиза (Орыс тақтасының Воронеж антеклизасы) және синеклиза (Каспий маңы
синеклизасы, Тұран тақтасының Шу синеклизасы) (1.3-сурет). Ал, қозғалмалы
қатпарлы жүйелерінің құрамында – антиклинорийлер мен синклинорийлер.
1.3 сурет – Платформа өңіріндегі негізгі құрылымдар
(В.С. Мильничук, М.С. Абараджи, 1979).
Жоғарыда келтірілген құрылымдардан басқа біршама шағын масштабты
жергілікті құрылымдарды даралуға болады. Мұндай құрылымдардың платформа
аумағындағы түрлері – ойпаңдар, ойыстар, бел-белестер, дөңестер, науалар,
күмбездер, тұзды күмбездер (тұзды шоқаттар) жатады.
Тектоникалық қозғалыстар және олардың типтері
Тектоникалық қозғалыстар дегеніміз жер қыртысы мен жоғарғы мантия
өңірлеріне тән, геологиялық құрылымдардың құрылыс ерекшеліктерін өзгертетін
әр түрлі қозғалыстар жиынтығы. Бұл қозғалыстар планетаның негізгі бедер
пішіндерінің қалыптасуындағы басты себепкердің бірі. Тектоналық
қозғалыстардың табиғаты планета қойнауының әр түрлі деңгейде етек алған
түрлі-түрлі физикалық-химиялық процестерге тығыз байланысты болса керек.
Тектоникалық процестерді тудыратын басты-басты энергия көздері Жер
қойнауларынан бөлінетін жылу ағындары және планета болмысына тән
гравитациялық энергия. Күн мен Айдың Жерге тигізер әсерін,жердің өз өсінен
айналу жылдамдығының өзгерістерін, өзге де галактикалық энергия көздерін
ескермеуге болмайды. Тектоникалық қозғалыстарының уақыты мен орнын, бағыты
мен қарқындылығын анықтап, түр-сипатын айқындау өте күрделі. Сондықтан да
тектоникалық қозғалыстардың жіктемесін жасап, жеке типтерге бөлу жұмыстары
қиынға түседі.
Соңғы жылдары ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
тектоникалық қозғалыстардың бірнеше жіктемесі жасалынып, оның әртүрлі
ұстанымдары қарастырылды [26]:
1) қозғалу бағытына қарай – тік бағытталған жоғары көтерілу, төмен
ойысу, горизонтал(көлбеу) бағытталған (қаусырма, ығыспа, материктік
ығысуы) немесе литосфералық тақталардың орын ауысып ығысуымен
сипатталатын қозғалыстар;
2) уақыт тұрғысынан ажыратылған қозғалыстар – қазіргі заманғы тарихи,
жас немесе голоцендік қозғалыстар, төрттік кезеңдегі немесе
плейстоцендік қозғалыстар, неотектоникалық қозғалыстар, ежелгі
қозғалыстар, техногендік қозғалыстар;
3) қозғалу жылдамдылығына қарай – баяу (ғасырлық), жылдам (жер
сілкіністер, импульстік) қозғалыстар;
4) қозғалу қарқындылығына қарай – орогендік (қозғалыстардың зор
градиентімен сипатталатын), пленогендік (қозғалыстардың аз
градиентімен сипатталатын) қозғалыстар;
5) қозғалыстардың режиміне байланысты: а) оң бағытталған, теріс
бағытталған, инверсиялық (ырғақтылық, тербелмелі), б) қайтымды,
қайтымсыз, в) тербелмелі, регматикалық, дислокациялық қозғалыстар;
6) жер бедерінде көрініс беруіне байланысты: жер бедерінде көрініс
тапқан (морфогендік), жер бедерінде көрініс таппаған (аморфогендік)
қозғалыстар;
7) құрылымдық түрлеріне (пішіндеріне) байланысты: құрылымдық түрлеріне
байланысты, құрылымдық тұрғыдан жалғасымды, құрылымдық тұрғыдан
үстемеленген; құрылымдық түрлеріне байланысты емес (автономдық)
қозғалыстар;
8) табиғи болмысына байланысты: атектоникалық, экзотектоникалық,
эндолитогендік (тау жыныстарының нығыздалуына байланысты және т.б.),
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz