Қысым жасамай оқыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КАСПИЙ ӨҢІРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЖОҒАРЫ КОЛЛЕДЖІ

Бөлімі: Филология
Мамандығы: 0105013 Бастауыш білім беру
0105033 Шетел тілінен бастауыш білім беру мұғалімі
Тобы: 218.41

Тіркеу нөмірі: № _________________
___ _________________ 2021 жыл

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Педагогика
Тақырыбы: Ы.Алтынсариннің дидактикаға қосқан үлесі

Орындаған: ________________________ Кенжебаева А.Б.

Жетекші: __________________________ Султашева Г.К.

Кафедра меңгерушісі: ____________________ Қуатова А.З.

Білім меңгерушісі: ________________________ Мухамбеталиева А.Қ.

Атырау - 2021 жыл

0105013 Бастауыш білім беру
0105033 Шетел тілінен бастауыш білім беру мұғалімі
218.41 тобы - Кенжебаева Әсел

МАЗМҰНЫ
I.КІРІСПЕ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I - ТАРАУ. Дидактика туралы жалпы түсінік және оның теориялық-әдістемелік негізі
0.1 Дидактикалық туралы түсінік және Қазақстанда дидактика мен жеке пән әдістемесінің негізін салушылар
0.2 Қазіргі заманғы дидактикалық жүйелердің мәні мен мазмұны
0.3 Қазіргі заманғы дидактиканы оқытудың принциптері мен ережелері

II-ТАРАУ. Ы. Алтынсариннің дидактикаға қосқан үлесі
2.1 Ы.Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығы
2.2 Ы.Алтынсариннің дидактикаға қосқан үлесі

II.ҚОРЫТЫНДЫ
III ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын тәлімді, ойлы да іскер, жігерлі де батыл өзіне-өзі сенімді, интелектуалдық деңгейі жоғары, дүниетанымы дұрыс дамыған азамат етіп тәрбиелеуде дидактиканың алатын орны ерекше.
Дидактика (гр. Didaktikos - тәлімді) - білім беру, оқыту, тәрбиелеу деген мағынаны білдіреді. Педагогиканың үйренушілерге білімді, машық пен дағдыны меңгерту және тәрбиелеу заңдылықтарын зерттейтін әр кезеңде берілетін білім мазмұнының көлемі мен құрылымын айқындайтын, білім берудің әдістері мен ұйымдық формаларын жетілдіру жолдарын ғылыми негіздеумен айналысатын саласы.
Қазақстанда дидактикалық ой философиялық, әлеуметтік, этикалық, әдеби шығармалар арқылы дамыды. Жүсіп Баласағұни, Ахмет Иүгінеки, Сүлеймен Бақырғани т.б. дидактикалық дастандарында бала тәрбиесіне, оқу-білімнің маңызына адамгершілік негіздеріне жан-жақты тоқталған. Қазақ әдебиеті тарихында жыраулық поэзия деп аталатын Асан Қайғыдан Бұқар жырау шығармаларына дейінгі ауызша жыр-толғаулар ұлттық дидактикада ойдың терең қазынасы болып табылады.
ХХ ғасырдың басында балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселелері Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, т.б. кітаптарында жан-жақты талқыланды. Әсіресе Байтұрсынұлының сол замандағы әлемдік дидактика ғылымындағы оқыту әдістерін талдаған мақалалары, әдістемелік Баяншы кітабы отандық кәсіби дидактика ғылымының негізін қалады. Кейін оқыту теориясымен айналысқан ғалымдар ( Қ. Жұбанов, Т.Тәжібаев, Р.Г. Лемберг, Н.Көшекбаев, т.б.) әлемдік дидактиканың заңдылықтары мен принциптерін отандық оқу-ағарту ісіне қатысты тұжырымдап, тәжірибеге енгізді. Қазіргі заманғы дидактика ғылымы білім беру теориясы болып табылады. Оның зерттеу пәні - оқытудың мақсаты, мазмұны, заңдылықтары мен принциптері.
Дидактика өзінің алдына қойған мақсаттарына жету үшін белгілі бір дидактикалық принциптерге негізделеді. Дидактикалық принциптер оқу-тәрбие жұмыстарының заңды жүйесін көрсетеді, оқыту ісінде табысқа жетудің қажетті шарты болып табылады. Олар бір-бірімен тығыз байланысты құрылған.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Отандық педагогика ғылымы тарихында таза ағартушылық қызметпен айналысып, тәрбие мен оқу-ағарту ісін дамытуға кәсіби теориялық тұжырымдамалармен ат салысқан ғалым - Ы.Алтынсарин. Оның мақалалары мен хаттарында, Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы, Қырғыздарды (қазақтарды) орыс тіліне оқыту ісіне алғашқы басщылық т.б. кітаптарында сол замандағы дидактика мәселелері әр қырынан сөз болады. Ұлы ұстаз өз еңбектерінде мұғалім өз шәкірттерін сүйе білуі, олардың ата-аналарын құрметтеу, тәрбиелі болуы туралы құнды пікірлер айтқан. Ыбырай Алтынсаринннің ағартушы педагог ретіндегі негізгі ұстанымы - ізгілік пен адамгершілік, гуманистік көзқарас, балаға жылы жүрекпен қарау, мұғалім мен оқушының өзара түсінікті қатынаста болуы принциптері. XXI ғасырдағы дидактиканың стратегиялық дамуында Ыбырай Алтынсариннің идеялары құнды орын алады.
Курстық жұмыстың мақсаты - Ы.Алтынсаринннің дидактикаға қосқан үлесін зерделеу, бағасын беру болып табылады.
Зерттеу мақсатына жету үшін курстық жұмыстың құрылымы мен зерттеу логикасын анықтайтын мынадай міндеттер қойылған:
дидактика және жеке әдістемелерге тоқталу. Қазақстанда дидактика мен жеке пән әдістемесінің негізін салушыларға шолу жасау;
оқыту процесінің қозғаушы күштері, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық қызметтерін сипаттау;
Ы.Алтынсариннің әңгімелері мен өлеңдеріндегі дидактиканың тәрбиелік идеясына тоқталу болмақ.
Зерттеу обьектісі: Ы.Алтынсариннің дидактикалық еңбектері.
Зерттеу пәні: Дидактика
Курстық жұмыстың әдіснамалық негіздері ретінде жұмыстың теориялық мәні Дидактиканың оқыту үрдісіндегі маңыздылығымен танысу, білім беру, оқыту, тәрбиелеу теориясын меңгерту және тәрбиелеу заңдылықтарын меңгеруге көмектеседі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы, Ы.Алтынсарин еңбектеріндегі дидактикалық әдестемені қазіргі дидактикалық жүйемен ұштастыра пайдалану болмақ.
Курс жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілген.

I. Дидактика туралы түсінік және оның теориялық-әдістемелік негізі.
2.1 Дидактика туралы түсінік және Қазақстанда дидактика мен жеке пән әдістемесінің негізін салушылар.
Дидактика - бұл ежелге грек сөзі, яғни didasko - оқыту, түсіндіру, дәлелдеу, оқу деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы. Әл-Фараби оқыту дегеніміз - үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру.
Дидактиканың пайда болып дамуы. Оқыту теориясының негізін қалаушылар. Я.А.Коменский, И.Г.Пестолаций, Ж.Ж.Руссо, К.Д. Ушинский, В.Сухомлинский, А.С.Макаренко т.б. қосқан үлесі. Дидактиканың негізін салушы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670). Оның 1632 жылы шыққан Ұлы Дидактика кітабында оқыту мақсаттары, әдістері, принциптері, сынып-сабақ жүйесі туралы жазылды. Ол басты мақсат - адамшылдық, оған жету жолы - білім беру және оқыту деп санады. Көп емес, өмірге керекті білімдерді беруге шақырып, оны түсіндіру үшін жаттығу, тәжірибелік әдістерді қолдануды ұсынды.
Оқушыны жақсы сезімге бөлейтін әдістердің пайдалылығын дәлелдеді. Я.А.Коменский саналылық және белсенділік, көрнекілік, жүйелілік және сабақтастық, жаттығу және түсініктілік принциптерін ұсынды. Я.А.Коменский сынып-сабақ жүйесін терең зерттеді. Жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары деген еңбегінде сынып-сабақ жүйесінің бөліктерін атады. Олар: оқушыларды мектепке белгілі бір уақытта қабылдау, сабақ аяқталмай, ешкімді одан босатпау; оқушыларды сыныпқа бөлу; әр сыныпқа бөлме беру; күніне 4 сабақ өткізу; әрбір сағатта істелетін жұмыстарды жоспарлау; қоңыраудың соғылуы; тәртіп; бір сабақтың ұзақтығы бір сағатттан аспау керек; сабақты күзде бастау. Мұғалім оқушыларға жаңа білімдерді түсіндіреді, жаттығулар орындатады. Бұл қазіргі аралас сабаққа ұқсайды. Я.А.Коменский тақырыпты қайталауды апта, тоқсан соңына қойған. Сабақты 3 бөлікке бөлген: басы, жалғасы, соңы. Басында оқушылар ескі білімдерін еске түсіреді, мұғалім үй жұмысын тексереді, жаңа тақырыпты түсіндіреді.
Я.А.Коменский. Мұғалім - сабақты жаратушы, оның жүрегі, - деп түсінген. Оқушының өз күшіне деген сенімін арттыру, еңбекті сүюге тәрбиелеу, үй жұмысы туралы да мәселелер ұлы педагогтың назарынан тыс қалған жоқ. Я.А.Коменский экскурсияны кең қолданып, оны білім берудің маңызды құралы деп санаған.
Иоганн Генрих Песталоций (1746 - 1827) Гертруда өз балаларын қалай оқытады? (1801ж.) деген еңбегінде дамытып оқыту принциптерін ұсынып, бастауыш мектептегі оқыту әдістерінің негізін қалады. Қоршаған дүниені сезім арқылы қабылдау - білім негізі. Одан әрі нәтиже - дерексіздік. Білімді қажетсіну ынтаны туғызады. Сөз, сан, шама - ақыл жемісі, оның негізі, оқытудың қарапайым құралдары. Жаратушы балаға күш береді. Ол баланы дамуға итермелейді. Көз көргісі келеді, құлақ естігісі, аяқ жүргісі, қол ұстағысы, жүрек сенгісі, жақсы көргісі, ми ойланғысы келеді деген. Осы тұжырымдарға сай И.Г.Песталоций буынға бөліп оқыту, алдымен сурет салуға үйрету, содан кейін жазуға үйрету тәсілдерін қолданған. Бақылау әдісін, баланың бақылаудан алған әсерлерін талқылатуды қолданған. Оның пікірінше заттар мен құбылыстарды бақылаған баланың ойы оянып, сөйлегісі келеді. Адамның дүние туарлы түсінігі алғашқыда анық емес, оны ретттейтін оқыту арқылы жиналатын білім қоры, өйткені ол ақыл-ой жұмысын туғызады. Бірақ білімді бере беру жеткіліксіз, ақылдың қуатын арттыру керек. Ол үшін түрлі жаттығулар, балаға сөйлеу, ойлату, сұрақ-жауап тәсілдері қолданылған. Пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген.
Ұлы педагог көрнекілік әдісін Я.А.Коменскийге қарағанда терең жазып, ақыл-ой жұмысына керектісі еңбек пен тәжірибе деген. Жан Жак Руссо (1712-1778жж.) Эмиль немесе тәрбие туралы (1762ж.) деген еңбегінде халыққа білім беруді, әр адамды дамытуды, баланың белсенділігін көтеруді ұсынды. Өз заманының мектебін өмірмен байланыспағаны, кітап тілімен көп сөйлегені үшін сынады. Руссо баланың қажеттілігін қанағаттандыратын оқыту теориясын ұсынды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес баланы өмірге бейімдеу керек деп, тәрбиешілердің оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарын ескеруге шақырды. Оның оқыту мен бала өмірінің байланысы, бала табиғатын зерттеу, шығармашылық күшін дамыту, еңбекке дайындау сияқты идеяларының педагогиканың маңызы зор болды.
Ұлы орыс педагогы - Константин Дмитриевич Ушинский (1824-1870жж.) басқа тілде оқыту баланың табиғи күші мен қабілетін әлсіретеді, сондықтан ана тілінде оқыту керек деді. Ушинский бастауыш мектеп жұмысының негізгі бағыттарын, жеке пәндердің мазмұнын анықтауға көп үлес қосқан. Халық шығармашылығы - ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар білімділікке көмектеседі. Зейінді жаттықтыру, есте сақтауды жақсарту, қайталау, жүйелілік, сабақтастық, беріктік принциптері, оқытудың түрлі әдістері баланың берік білім алуын қамтамасыз етеді.
Надежда Константинова Крупская (1869-1939жж.). Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру үшін оларға терең білім керектігін, әр пәнді басқа пәндермен және өмірмен байланыстыруды атап көрсетті. Мұғалім теория мен тәжірибенің бірлігі арқылы жекелеген пәндер арасында байланыс орнату керек деді. Крупская полетехникалық оқуды қолдап, оқу жоспарына жалпы техникалық пәндерді енгізуді ұсынды. Ол оқуды өнімді еңбекпен байланыстыруға шақырды.
Антон Семенович Макаренко (1888-1939жж.) А.С.Макаренко оқу пәндерін жүйелі оқуды құптады. Ол сол кезде қолданылған дальтон-жоспары, жобалау әдісі сияқты әдістерге қарсы шықты.
Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970жж.) оқытуды ақыл-ой тәрбиесінің маңызды құралы деп қарады. Оқытудың табыстылығы мектептегі мұғалімдердің рухани өміріне, ой-өрістерінің кендігіне, мәдениеттілігіне байланысты деді. Сонымен қатар өнімді еңбек, зерттеу жұмыстары, эксперимент жүргізу, құбылыстарды, әдебиеттерді өз бетімен түсіну ой жұмысын шапшаңдатады.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяқ кезінде ынтымақтастық педагогикасы одан әрі дамыды. Оның негізгі идеялары:
Сабақ үстінде оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу. Маңызды міндет - баланың оқуға деген ықыласын ояту, оны өзінің табысына, ісінің алға басқанына, дамығанына қуанту.
Қысым жасамай оқыту. Ынтымақтастық педагогикасының бір принципі - оқушыларды қорқытпау, еркін ұстау, өз күшіне сендіру.
Қиын мақсат қою идеясы. Жаңашылдар сабақтарының дәстүрліден айырмашылығы - балалармен ынтымақ, оларды қиын мақсатқа жетуге жігерлендіру.
Тірек идеясы. Жаңашыл мұғалімдер пәндік, сөздік ақпараттарға алуан түрлі нұсқауларды (сызба, кестелер т.б.) енгізді. Олар есті, қисынды, қиялды, ойдың алгоритмдік формаларын дамыту құрады.
Өз еркімен таңдау идеясы. Владимир Федорович Шаталов оқушыларға көп есептер береді, ал олар қалаған есебін шығарады.
Озу идеясы. Сабақта, алда өтетін тақырыптарға уақыт беріледі.
Ірі блоктар идеясы. Оқулықтың 3-4 тарауы бір сабақта оқылады.
Өзін-өзі талдау идеясы. Шалва Александрович Амонашвили балаларды өздерінің іс-әрекеттерінің бағалауға және пікірлерін айтуға үйретеді. Оның оқушылары жолдастарының жұмыстарын тексереді және бағалайды.
Сыныптағы ақыл-ой жұмысы. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің сыныпта білімге деген құштарлық, биік мақсатқа жетуге деген құлшыныс бар.
Жеке тұлғалық тұрғы. Жаңашыл мұғалімдердің сабағында әр оқушы өзін жеке тұлғамын деп сезінеді, мұғалімдердің өзіне деген адал ниетін көреді.
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889жж.) орыс тілін қазақтарға үйрету курсының, оқу жоспарының, бағдарламаларының авторы.
Ол орыс тілі мен қазақ тілінің айырмашылықтарын анықтады. Оқыту процесінде көрнекілік, әңгімелеу, кітаппен жұмыс әдістерін кеңінен қолданды.
Ы.Алтынсарин орыс тілін үйрету үшін дайындық сыныптарын ашты, ауызша сөйлеу тәсілі қолданылып, орыс әдебиеті, грамматиканы оқытқанда қазақ тілінде аз сөйлеткен, сөздік жұмыстарын жүргізген 1879 жылы оқу құралы Қырғыз хрестоматиясы шықты. Бұл бірінші, қазақ тіліндегі оқу құралы, оған ауыз әдебиеті шығармалары, өсімдік, техника атаулары енгізілді.
Ахмет Байтұрсынов (1873-1937жж.) қазақша оқу әдістемесінің негізін салушы. Оқу ана тілінде жүргізілсін - деген талапты бастаушы. 1912 жылы тұңғыш рет Әліппе жазды, ол халықты сауаттандырудың басты құралы болды. Бұл оқу құралы әрі сауат ашу, әрі ұлттық дүниетанымды іске асыру мақсатын қойды. 1926 жылы бұл Әліппенің жете өңделген жаңа түрі жарияланып, қазақ халқының сауат ашу мектебінің басты құралы болды. Әдіскер оқушыларға ереже жаттатудың тиімсіз екенін дәлелдеп түсіндірк, талдау, қорыту, тәсілдерін қолдануды ұсынды. Сол сияқты әдебиет сабағын оқытқанда әсерлендіру, талдау, бейнелеу, тұжырымдау тәсілдерін қолдану қажет екендігін Қай әдіс жақсы? деген мақаласында айқын баяндайды.
Халыққа білім беру ісі үшін халықтың (ұлттың) ана тілінде жазуы, оқу құралдары болуы керек. Міне, осындай өзекті мәселелерге Ахмет Байтұрсынов ерекше мән беріп, ұлттық емлені, грамматиканы ғылыми негізінде жаңадан құрып, оны жүзеге асыруға басшы болды. Халықты надандық түнегінен шығару үшін оған білім беру қажеттігін дәлелдеді. 1913 жылғы Қазақша оқыту жайынан деген мақаласында бала оқытатын адам оған үйрететінін, оның көңіл сарайын, мұғалімдік ғылымды жақсы білу керек,-дейді. Жүсіпбек Аймауытов (1890-1931жж.). Тәрбиеге жетекші (1924) деген еңбегінде баланы оқытудың ережелерін, заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білім берудің шарттарын көрсететін ғылыми анықтама берген. Жүсіпбек Аймауытов баланың ақылын, сезімін, ерік-жігерін, мінезін тәрбиелеу керектігін атап көрсетті. Балаға туған елдің салт-санасын, әдеп-ғұрпын көрсетуді ұсынды. Баланың тіл байлығын арттыруға ерекше көңіл бөлді. Мағжан Жұмабаев (1893-1938жж.). Ол зейінді тәрбиелеу жолдарын көрсетті. Олар:
Мұғалімнің қатты сөйлеуі:
Суреттердің бояуының ашықтығы:
Әсердің күштілігі:
Затты көрсету, суретін салдыру, балшықтан сол затты жасату:
Баланың ойын бөлетін сабаққа қатысы жоқ заттар, мұғалімнен қорқу, не көзге түскісі келу сияқты сезімдер. Осы құбылыстарға жол бермеу үшін Мағжан Жұмабаев сабақтарды түрлендіруді, әсерді жаңалауды, оқуды енді бастаған балаларды 5-10 минут оқытуды ұсынды.
Сонымен қатар дидактика бойынша көптеген жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстар одан әрі жүргізілуде. Қазір дидактиканың алдынды көптеген міндеттер тұр.
Олар: I-XI сыныптарға арналған жаңа оқулықтарды жазуды бітіріп, оларды мектепке енгізу, аз комплектілі мектептердегі, мектепке дейінгі мемлекеттердегі оқу процесін жетілдіру: процеске жаңа технологияларды енгізу, мектептегі компьютерлендіруді аяқтау: мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарды жасауды аяқтау, оларды кезең-кезеңмен мектептерге енгізу; ерекше дарынды балаларды оқыту бағдарламаларын ғылыми негіздеу; білім берудегі ізгілендірудің ғылыми әдістерін жасау.

1.2. Қазіргі заманғы дидактикалық жүйелердің мәні мен мазмұны

Дидактика - оқу (обучение), білімдену (образование) теориясын нақтылаушы ғылым. Қазіргі заман оқу-білімінің мақсаты - әлеуметтік құнды іс-әрекетке араласу үшін тұлға мен қоғамға қажет адам сапа - қасиеттерді дамыту. Дидактиканың өзекті мәселелері - кімді, неге, қалай, нені, қашан, не үшін оқыту керек. Оқыту (преподавание) - оқу мақсатын (білімдендіру міндеттерін) іске асыру бойынша педагогтың (оқытушының) реттестірілген қызметі, ақпарат жеткізу (информирование) тәрбиелеу, игерілген білімді түсініп, қолдана білуге үйрету істерін қамтамасыз ету. Сауат ашу, сауат көтеру (учение) - таным, жаттығу және жинақталған тәжірибе негізінде оқушыда әрекет-қылық пен іс-әрекеттің жаңа формалары пайда болып, бұрын игерілгендерді өзгеріске келтіретін қосымша үдеріс.
Оқу - көздеген мақсатты іске асыруға бағытталған мұғалім мен оқушы арасындағы жүйелі іс-әрекеттік байланыс, олардың бірлікті екі тарапты оқыту - оқып үйрену қызметі. Оқу - бұл оқушының мұғалім тарапынан арнайы ұймдастырылған танымдық іс-әрекеті, осы әрекет негізінде ғылыми білімдер, қажетті қызмет тәсілдері, қоршаған дүниеге болған көңіл-күй, құндылықты және шығармашыл қатвнастар қалыптасады. Оқу барысында бала дамиды.
Нақты жүйе ретінде оқу келесі элементтерді қамтиды:
1) Мақсат;
2) Мазмұн;
3) Әдістер;
4) Ұйымдасу формалары;
5) Нәтиже;
Білімдену (образование) - оқу үдерісінде игерілетін білімдер,ептіліктер, ойлау тәсілдерінің жүйесі. Білім (знание) - пәннің теориялық тұрғыдан игерілгенін танытушы идеялар жиынтығы. Қоршаған дүниенің, жалпы болмыстың бала санасында түсініктер (понятие), сұлба, нақты бейнелер күйінде өрнектелуі (отражение). Ептілік (умение) - игерілген білімді тұрмыстық тәжірибеде қолдана білу тәсілдері мен әрекеттерінің көрсеткіші. Дағды (навык) - орындалуы аса жоғары дәрежеде жетіле бекіген ептілік. Мақсат (цель) - оқуға игеруге байланысты: 1) жүйелі оқудың күні ілгері санада пайымдалған нәтижесі; 2) оқу соңында күтілетін болашақ. Мазмұн (содержание) - оқуға, білім меңгеруге байланысты оқу барысында шәкірт тарапынан игерілетін ғылыми білімдер, ептіліктер мен дағдылар, ойлау және іс-әрекет тәсілдерінің тиянақты жүйесі. Ұйымдастыру (организация) - дидактикалық үдерістер: белгілі өлшемшектерге орай ретке келтіру, оқуда көзделген мақсатты тиімді іске асыруға қажет формаға келтіру. Форма - оқу үдерісінің болмыс тәсілі (способ существования), оқудың іштей мәні, логикасы мен мазмұнының сырттай көрінісі.
Оқу формасы ең алдымен сыныптағы бала санымен, оқу уақыты, орыны және іске асу ретімен байланысты. Әдіс (метод) - оқу мақсаты мен міндеттерінің орындалу (іске асу) жолы. Құрал-жабдық, шаралар (средство) - оқу үрдісінің заттай қолдауы. Құрал-жабдықтар тобына кіретіндер: педагог дауысы,шеберлігі, оқулықтар, сынып құралдары және т.б. Нәтиже (результат) - оқу үрдісінің салдары, соңғы өнімі, көзделген мақсаттың орындалу дәрежесі.
И.Гербарт жүйесі - тәрбиенің ең жоғары мақсаты - адамгершілікті, мораль тұрғысынан берік мінезді тұлға қалыптастыру. Мектеп міндеті - баланың интеллектуал дамуына қамқорлық жасау, ал тәрбиелеу - отбасы міндеті. Оқу мен тәртіп, білім мен сезім, ерік орайласа байланысып, тәрбиелік оқудың негізін қалайды. Тәрбие оқумен бірге ерік пен мінез, ақыл негізінде қаланады. Мұғалім басты тұлға. Дж. Дьюи жүйесі - оқу бала қызығуына, өмірлік қажеттеріне негізделуі тиіс. Оқушының ойлау қабілеті оқу, білім қиыншылықтары мен кедергілерін жеңуге орай қалыптасады. Оқу проблемді болуы шарт, баланың өзіндік белсенділігі мен жеке танымдық әрекетінің арқасында жүргізілуі қажет. Мұғалім жәрдемші.
Қазіргі заманғы дидактикалық жүйе - 1) шынайы заңдылықтарға негізделеді; 2) оқу педагогикалық басшылық, оқушы ұмтылысы мен дербестігі және белсенділігі бірлігінде жүргізілуі міндетті. Оқу жоспары жалпы білім негіздерін қамтып, ал нақты оқу жағдайға, бала қызығуы мен нақты әрекеттік белсенділік дамытуға, шығармашылық ұмтылысқа байланысты қалыптастырылады. Мұғалім мен оқушы білім игеру үдерісінде бірдей жауапты, оқу педагогикалық қызметтестік (сотрудничество) принципімен орындалады. Оқу кезеңдері - 1) оқу сеп-түрткілерін (мотивация) ояту; 2) тірек білім; 3) ептілік дағдыларды жаңғырту; 4) жаңа материал игеруді ұйымдастыру; 5) игерілгенді жетілдіру; 6) оқу нәтижесін анықтап бару. Оқу мазмұнын қалыптастыру негіздерін гуманитиаризациялау, ғылыми біргімге келтіру, интеграция, ғылыми жікке түсіру (дифференциация), тұлғаның жан-жақты дамуын бағыттау, азамат қалыптастыру, ғылыми және тәжірибелік маңызға ие болу, жас мүмкіндіктеріне сәйкестендіру, жаңа ақпараттық технологияларды кең пайдалану. Оқу жоспары - мектептің оқу-тәрбие үдерісіне бағыт беруші құжат. Мемлекеттік компонент (инвариантная часть) - барша мектептерді игерілуі міндетті пәндер. Аймақтық, мектептік компонент (вариантная часть) - аймақ, мектеп ұсынысымен енгізілетін пәндер. Оқу бағдарламасы (учебная программа) - оқылатын пән мазмұнын реттестіруші құжат. Оқулық (учебник) - оқу бағдарламасы негізінде түзілген кітап. Оқу құралы (учебное пособие) - бағдарламаға толық сәйкестігі жоқ, автордың өзіндік көзқарасы негізінде түзілген оқу кітабы.
Оқу-тәрбие мақсаты - баланы тәрбиешінің жәл өзіндей қылып шығару емес, келешек заманға сай қып шығару. Мағжан Жұмабаев оқу үдерісінің мәні біртұтас педагогикалық үдерісті құраушы екі басты бірліктің біреуі - оқу үдерісі. Бұл үдеріс өте күрделі, сипаты жағынан ол тек тәрбие және даму үдерістерінен кейін тұруы мүмкін. Сондықтан оған толық та жан-жақты анықтама беру қиынға соғады. Оқу үдерісі әртекті және табиғаты жағынан әртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды байланыстары мен қатынастарын қамтиды. Үдеріс анықтамаларының көптігі де осыдан болар. Ежелгі және ортағасырлық ойшылдардың шығармаларында оқу, оқу үдерісі ең алдымен мақсаты - оқушы болған оқу қызметін (преподавание) білдірген.
Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы үдерісті құрайтын екі бірлікті - оқыту қызметі мен оқып үйренуді қамтитын болды. Оқыту - оқу материалын игеруге ынталандырушы мұғалімдердің қызметін, ал оқып үйрену (учение) ұсынылған білімдерді игеруге бағышталған оқушыларға өз әрекетін танытады. Кейінгі жылдары оқу ұғымы оқушылардың танымдық іс-әрекет тәсілдерін қалыптастырушы мұғалімнің басқару іс-әрекетін де, мұғалімдер мен оқушылардың бірлікті іс-әрекетін де аңдататын болды. Мұғалім мен оқушының бірлікті іс-әрекеті болған оқу үдерісінің мәні оқыту мен оқып үйренудің бірлігін аңдатады.
Оқу және білімдену мәселелері педагогиканың дидактика деп аталатын бөлімінде зерттеледі. Дидактика термині грек тілінен енген, аудармасы үйретуші дегенді білдіреді. Алғашқы рет бұл сөз неміс педагогы Больфганг Ратке (1571-1635) шығармаларында қолданылып, оқыту өнері мәнін аңдатқан. Ал Я.А.Коменский дидактиканы баршаны барлық нәрсеге үйретудің әмбебап өнері деп түсіндірген. XIX ғасырдың басында неміс педагогы И.Гербарт дидактиканы тәрбиелеп оқытудың өз алдына тұтас және қайшылықсыз теориясы ретінде таныған. Қазақ арысы Жүсіпбек Аймауытов пікірінше - Дидактика мұғалімге жалпы жол-жоба көрсетіп, жетекшілік етеді... сыннан өткен тиімді деген жолдарды ғана нұсқайды. Дидактиканың негізгі міндеттері В.Ратке заманынан бермен қарай бірде өзгерместен келе жатыр. Олар: нені үйрету және қалай үйрету мәселесін шешу: қазіргі заман педагогикасы бұларға қоса - қашан, қай жерде, кімді және не үшін оқыту қажет деген мәселелерді қарқынды зерттеуде.

Оқыту
Оқу

Оқып үйрену
Дағды

Дидактиканың негізгі категориялары

Білімдену

Ептілік

Білім

Дидактиканың негізгі категорияларын танытушы келесі ұғымдар танытушы белгіленген оқыту, оқып үйрену, оқу, білімдену, білім, ептілік, дағды соныме бірге оқу мақсаты, мазмұны, ұйымдастырылу түрлері, формалары, әдістері, құралдары, жабдықтары, нәтижесі (өнімі).
Дидактикалық жүйе және оқу технологиясы да осы категориялық ұғымдар тұрғысынан танылуы тиіс. Осыдан қысқа да ауқымды анықтама келіп шығады: дидактика - бұл оқу және білімдену, олардың мақсаттары, мазмұны, әдістері, құралдары, жабдықтары, ұйымдастырылуы мен нәтижелері жөніндегі ғылым. Оқыту - оқудың мақсаттарын (білімдену міндеттерін) іске асыруға бағытталған, ақпарат беру, тәрбиелеу, білімді түсіндіру және тәжірибелік қолдануды қамтамасыз етуші педагогтың реттестірілген іс-әрекеті. Оқып үйрену - таным, дағдылану және игерілген тәжірибе негізінде жаңа мінез-құлық және іс-әрекет үдерісі. Оқу - белгіленген, мақсатқа жетуді көздеген мұғалім мен оқушы арасындағы өзара ықпалды реттестірілген іс-әрекет. Бұл ұстаз бен шәкірттің бірлікті қызметінің екі тарапы. Оқу - бұл ғылыми білімдер, қажетті іс-әрекет тәсілдері, эмоционалды-құндылықты және қоршаған болмысқа шығармашылық қатынас қалыптастыруға бағытталған мұғалім басшылығында оқушылардың арнайы ұйымдастырылған іс-әрекеті. Оқу барысында бала дамиды.
Жүйе ретінде қабылданған оқудың негізгі құрылым элементтері:
1) Мақсат
2) Мазмұн
3) Әдістер
4) Ұйымдастыру формалары
5) Нәтиже. Осы және басқа да кейбір түсініктердің мәніне тоқталайық.
Білімдену оқу барысында игерілген білім, ептілік, дағдылар мен ойлау тәсілдерінің жүйесі. Білім - пәнінің теориялық игерлуін білдіретін идеялар жиынтығы немесе қоршаған дүниенің бала санасында түсініктер, сұлбалар, нақты бейнелер кейпінде өрнектелуі. Ептіліктер - игерілген білімдерді тәжірибеде қолдану тәсілдерін (жолдарын, әрекет түрлерін) иелеу. Дағдылау - аса жоғары дәрежеде жетіліп, автоматтық күйге түскен ептіліктер. Мақсат (оқу, білімдену) - оқу барысында қол жететін мұрат, барша күш-қуат бағытталған болашақ. Мазмұн (оқу, білімдену) - оқу үдерісінде шәкірт игеруі қажет ғылыми білімдер, ептіліктер мен дағдылар, іс-әрекет және ойлау тәсілдерінің біртұтас жүйесі.
Ұйымдастыру - дидактикалық үдерісті белгілі заңдылықтарға орай ретке келтіру, көзделген мақсатты тиімді іске асыру үшін бұл үдерісті қажетті формаға түсіру. Форма - оқу үдерісінің жасау жолы, оның ішкі мәні, логикасы және мазмұнының сыртқы қоршамы. Оқу формасы ең алдымен сыныптағы оқушылардың санымен, оқу уақыты және оқу орнымен, оның іске асырылу тәртібімен, т.б. байланысты. Әдіс - оқу мақсаттары мен міндеттерінің орындалу (іске асуы) жолы. Құрал жабдықтар - оқу үдерсінің заттық, материалдық қолдауы. Оқу үдерісінде құрал ретінде педагогтың дауысы (сөзі), оның шеберлігі, оқулықтар, сынып жабдықтары және т.б. танылады. Нәтиже (оқу өнімі) - оқу барысына оқу үдерісі салдарынан, көзделген мақсаттың іске асу дәрежесінен туындайтын соңғы өнім.
Дидактика өз пәні аймағында іске қосылатын заңдылықтарды зерттейді, оқу үдерісінің барысы мен нәтижесіне негіз болар тәуелділіктерді талдайды, жоспарланған мақсаттар мен міндеттердің орындалуын қамтамасыз етуші әдістер, ұйымдастыру формалары мен құрал-жабдықтарын белгілейді. Осының арқасында ол екі басты функцияны атқарады: 1) теориялық (нақтама және болжастыру); 2) тәжірибелік (қалыпты іс-әрекет, құралдар дайындау).
Дидактика барша пәндер бойынша және оқу іс-әрекетінің барлық деңгейіне орайластырылған оқу жүйесін біріктіреді. Зерттелуші болмысты қамту шеңберіне байланысты дидактика жалпы және жекеленген болып бөлінеді. Жалпы дидактиканың зерттейтін пәні: оқыту мен оқып үйренуді оларды туындатқан жағдаяттармен әрі оларды орындау шарттары және соның арқасында жетілетін нәтижелерімен бірге анықтау. Жекеленген (нақты) дидактика оқыту әдістемесі деп аталады. Ол әртүрлі оқу пәндерінің желісін, мазмұнын оқыту формалары мен әдістерін қарастырады. Әр оқу пәні өз әдістемесіне тән ерекшеліктерге ие, себебі ол оқудың жалпы мәселелерімен шұғылдана отырып, кіші мектеп жасындағы оқушылардың ерекшеліктерін ашады. Сонымен дидактикалық үдеріс мәні оқыту мен оқып үйрену бірлігінен құралады. Оқуға тән сипаттар: 1) екі тараптылық; 2) мұғалім мен оқушының бірлікті әрекеті; 3) басқарым мұғалім тарапынан; 4) жоспарлы ұйымдастыру және басқару; 5) біртұтастық және бірлік; 6) оқушылардың жас даму заңдылықтарына сәйкестік; 7) оқушылардың дамуы мен тәрбиесіне жетекшілік;
Оқу және білімдену мәселелері - дидактика пәні. Ол келесі сұрақтарға жауап береді: неге, қалай, қашан, қай жерде, не үшін оқыту керек? Дидактиканың басты ұғымдары: оқыту, оқып үйрену, оқу, мазмұн, әдістер, формалар, жүйелер, технология және т.б. Дидактикалық жүйелер балаларды оқытуымыз әртүрлі. Ежелгі заманнан бері педагогтар осы оқуды ең тиімді жолмен іске асырудың жолдарын тыным таппастан іздестіруде. Оқуды жылдам әрі сапалы жүргізуге, мұғалімдер мен оқушылардың күш-қуатын үнемді де орынды жұмсауға мүмкіндік беретін формаларды белгілеп, тиімді әдістер мен технологияны пайдалану мәселелері шешілуде. Студентті оқытып жатқанда, оған ЖОО оқытушысы балалармен жұмыс істеудің сыналған және тексерілген тәсілдерін хабарлайды.
Мұғалім болып алғаннан соң, ол сыныпта осы заман ғылымдарымен барынша құралданып, жұмыс істей бастайды. Дидактикалық үдерістің мың бұралған соқпақтарында адасып кетпес үшін, негізгі тұжырымдарды өте жақсы білу әр мұғалімнің міндеті. Бұл сапалы оқудың кепілі. Өкінішке орай, көп мұғалімдер өз бетінше ізденіс бастап, өзінен бұрынғы ашылған жаңалықтар жөнінде түк хабары болмастан , қандай әдіс-шаралардан бас тарту қажет екенін білместен, балалармен эксперимент жүргізе бастайды. Есіңізде болсын, дидактикаға байланысты мәселелердің баршасы сынақтан өтпесе де, біразы тексерілген. Осыдан, тек бұрынғы ғылыми және тәжірибе жетістіктерін тірек ете отырып, алға қарай ілгерілеу болады. Бұл тұрғыдан көп сынақтар өткен. Талай оқу бағыт-бағдарлары тексеріліп, сын бағаларын алды. Дидактиканың тиімді жүйесін іздестіру жолында мұғалімдердің баспаған тауы, араламаған сайы қалмады. Осыдан өткен алыс, жақын дәуірлерде педагог-мұғалімдердің аға буыны жинақтаған қандай да оқу, тәрбиелік құны бар ой-пікірлері мен тәжірибелік ұсыныстары педагогика қорына өтіп, дидактиканы байыта түсті. Білім, ептіліктер игерудің бірден-бір ақылға сай таңдалған, ең жылдам да тиімді жолы - осы қордағы оқудың классикалық теориясы негізінде, оны ғылыми іргетас етіп пайдалана білуден ғана қалануы мүмкін. Аса белгілі болған дидактикалық жүйелерге назар аударайық.
Дидактикалық жүйе - бұл белгілі бағамдарға негізделе бөлектенген тұтастық құрылым. Жүйе екінші дәрежелі тетіктермен ажыралмай, түбегейлі ерекшеліктерімен дербестенеді. Олар - оқудың мақсаты, ұйымдастыру принциптері, мазмұны, формасы мен әдістері бірлігімен жасалға ішкі құрылым тұтастығымен сипатталады.
Осы сипат белгілерінің бірлігі негізінде өзара принциптерімен ажыралатын үш дидактикалық жүйені атауға болады:
1) И.Гербарт
2) Д.Дьюи жүйесі
3) Осы заманғы оқу жүйесі
Ұзақ уақыт мектеп оқуын басынан өткізген әр студенттің жадында оқудың сынып-сабақтық формасы сақталған шығар. Бұл оқу формасы ежелге дүниеде қаланып, ұлы Ян Амос Коменский тарапынан жүйлестірді. Неміс философы және педагогы И.Гербарт Я.А.Коменскийдің дәстүрлі сынып-сабақтық жүйесін сындарлы түсінім тезіне сала отырып, оның кемшіліктерін көрсетті, сонымен юірге этика мен психологияның соңғы жетістіктерін арқау еткен жаңа дидактикалық жүйе түзіп, ұсынды. Гербарттың пікірінше тәрбиенің ең жоғары мақсаты - адамгершілікті, моральды күшті мінезге ие болған тұлға қалыптастыру.
Оның ойынша, тәрбие келесі этикалық идеяларға сүйнуі тиіс: - тұлға ұмытылыстарының бағытын, аймағын және күшін анықтаушы кемел жетістігі: - өз еркін басқалардың еркіне икемдесуі мен бағынуын қамтамасыз ететін тілектестік; - адамдар арасындағы дау-дамайдың өрістеуіне шек қоятын құқықтар; - басқалар тарапынан болған көңіл қабарту және өкпені қайтаруды міндетіне алатын әділдік; - адамның ерік сезімін оның ниеттері мен наным-сенімдеріне икемдестіруге мүмкіндік беретін ішкі рухани еркіндігі. Өз заманындағы психологиядан Гербарт екі негізгі тұжырымды пайдаланды; - нәсілдіктен немесе қабылдаудан болатын психикалық бейімділік жоқ нәрсе; - психикалық өмірдің бәрі елестер негізінде құралады. Бірақ шынында бұлай еместігін біз қазіргі күнде ғылым деректерінде сүйене, біліп отырмыз. Дегенмен, Гербарт ұсынған дидактика мұғалімдердің қолдауына ие болып, көп заманнан бері бастауыш мектептерде қолданылуда. Бұл жүйенің негізгі ерекшеліктері келесідей: мектептің басты міндеті - оқушылардың ақыл-ес дамуын қамқорлыққа алу, ал тәрбие - отбасының міндетті жұмысы.
Моральдық тұрғыдан күшті мінез иелерін қалыптастыруға дұрыс педагогикалық жетекшілік, тәртіп және онымен байланысты оқу себепші болады. Жетекшілік жасаған адамның міндеті балалардың тұрақты іспен шұғылдануын қамтамасыз ету, дене және ақыл-ес дамуына бақылау қою, тәртіпке үйрету. Гербарт өзінің дидактикалық жүйесінде тиым салу, шектеулер қою, сонымен бірге ақырын да жеңіл қолданылатын тән жазаларды қолданылуды ұсынады. Оқудың тәртіппен тығыз байланысқа келуінен, білімнің оқушы сезімі және ерігімен бірігуінен - тәрбиелік оқудың мәні құралады. Бұл түсінікті ендіре отырып, Гербарт тәрбиені оқудан бөлектеуге болмайтынына, ерік және мінездің ақыл-санамен бірге дамитынына баса назар аударды.
Гербартттың дидактикаға ендірген басты жаңалығы - оқу сатыларын ажырату болды. Оның дидактикасындағы сұлба келесідей: түсініктілік байланыс - жүйе - әдіс. Оқу үдерісі ұғымдардан түсініктерге өту және түсініктерден теориялық сипаттағы ептіліктерге жету жолымен жүргізіледі. Бұл сұлбада, байқағанымыздай, тәжірибеге орын қалмаған. Бұл формальды деңгейлер оқу мазмұнынан ажыралып, барша сабақтарда және барлық пәндерге арналған оқу үдерісінің желісін айқындайды. Гербарттың ізбасарлары мен шәкірттері (В.Рейн, Т.Циллер, Ф.Дерпфельд) оның теориясын дамыта, жаңалап, біртараптылық және формалисттік сипатынан тазалауға ұмтылыс жасады.
Гербарт сатыларына басқа атама беріп, олардың мазмұнын нақтылап түсіп, санын беске жеткізген Рейн. Оның сұлбасы: жаңа материал дайындау, оны баяндау, өткендегілермен байланыстыру, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.