Тік және көлденең бағыттағы қозғалыстардың арақатынасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Факультеті: География және табиғатты орналастыру
Кафедрасы: География, жерге орналастыру және кадастр

Тақырыбы: : Қазақстанның физикалық (гипсометриялық) және жаңа тектоникалық
карталары бойынша сәйкестірілген профиль жасап, жаңа тектоникалық
қозғалыстарды көрсетіңіз.

11- зертханалық жұмыс

Орындаған: Сіләмхан Ә. М.
Тексерген: Дуйсенбаев С. М.

Алматы 2021

КІРІСПЕ

I. Қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстар
1.1 Қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстардың зерттелу әдістері
1.2 Тік және көлденең бағыттағы қозғалыстардың арақатынасы
II. Қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстардың табиғаты
3.1 ҚР тектоникалық және гипсометриялық карталары бойынша жер бедері
пішіндерінің негізгі типтерін қамтитын профиль құру
3.2 Тектоникалық құрылымдары мен бедер пішіндерінің байланысы
3.3 Литосфералық плиталар тектоникасына байланысты қазіргі заманғы
тектоникалық қозғалыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Неотектоникалық қозғалыстардың табиғатын түсіну үшін алдымен қазіргі
заманғы тектоникалық қозғалыстарды және неотектоникалық қозғалыстардың
бүгінгі таңдағы айқын белгісі сейсмикалық қозғалыстарға назар аудару қажет.
Жоғары айтылғандай қазіргі тектоникалық қозғалыстар деп қазіргі кезде
тікелей көзбен шолып байқалатын, сонымен бірге аспапты бақылаумен
зерттелетін жер қыртысының қозғалысын айтады. Мұндай қозғалыстар әр түрлі
аспаптарды қолдану арқылы зерттеледі. Бұл қозғалыстардың бірнеше зерттелу
әдістері бар.

1. Қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстардың зерттелу әдістері.
Тарихи-археологиялық әдіс. Голландияда теңіз деңгейі ұдайы
көтерілгендіктен Х ғасырдан бастап, онда тұратын халықтар теңіз шарпуынан
қорғаныс ретінде жағалар бойында бөгеттер орнатқан. Теңіз жағасы төмен
түскен сайын бөгеттердің үстіне құм, тас салып жалғастыра берген. Сол
кездегі салынған қорғаныс бөгеттердің биіктігі қазіргі кезде 15 метрге
дейін жеткен. Сонда есептей келгенде осы аймақтың жылдағы төмендеу
жылдамдығы 0,5 – 0,7 миллиметр шамасында болған. Қара теңіз жағалауындағы
ежелгі гректер отарларының теңіз астында қалғаны баршамызға аян. Сондай –
ақ Индияда теңіз жағасындағы кемелер тоқтайтын гаваньдар жердің көтерілуі
нәтижесінде біртіндеп тайыздап, порт құрылыстары теңіз жиегінен бірнеше
километрге дейін алыстай берген.
Құрылыстық - картографиялық әдіс. Балтық теңізінің деңгейі
неотектоникалық қозғалыстар әсерінен өзгерілуінен Аланд аралдарының ХIХ
және ХХ ғасырларда сызылған карталарын салыстырғанда құрлықтың көлемі өткен
ғасырға қарағанда едәуір ұлғайғаны байқалған.
Су деңгейін өлшейтін бақылау әдісі Теңіз деңгейінің көтеріліп –
төмендеуін жағаға орнатылған, тең сызықтарға бөлінген рейкалармен және
футштоктармен өлшеп отырады. Әдетте теңіз деңгейінің қалпын өзі қағазға
түсіріп отыратын мареограф деген аспап қолданылады. Осы аспаптар арқылы
алынған мәліметтер бойынша Фенноскандинавиядағы Ботника шығанағының орта
және
солтүстік бөліктері (жылына 0,8 мм көтерілуде)
1-сурет. Ботника шығанағы

Ежелгі теңіз террасалардан және көл алаптарының таспалы саздардан
алынған қосымша мәліметтері бойынша 9000 жыл аралығында Фенноскандинавия
аумағның дөңесті тәрізді көтерілу амплитудасы 250 м болған. Мұндай
изостазиялық көтерілу қазіргі заманға жақындаған сайын бәсеңдей берген.
Мәселен, 9000 жыл бұрын көтерілу жылдамдығы жылына 13-8 см болса, 7-6 мың
жыл бұрын көтерілу жылдамдығы жылына 2 см – ге дейін төмендеген, ал қазір 1
см шамасында.
Қайталанып жүргізілетін жоғары дәлдікті нивелирлеу әдісі. Құрлықтағы
жер қыртысының қазіргі кездегі тербелмелі қозғалыстары мезгіл-мезгіл
қайталанып жүргізілетін нивелирлеу әдісі арқылы өлшенеді. Осы әдіс бойынша
екі мезгілдің арасындағы жер бері биіктік пунктер салыстырылады. Басқаша
айтқанда, біршама уақыт аралығында 1 сызық бойымен жүргізілген нивелирлеу
нәтижелерін салыстыру, жекелеген пунктердің биіктік жағдайда өзгергендігін
көруге мүмкіндік береді. Бұл әдісті кез келген аймақтарда қолдануға болады.
Сенімді нәтижелер 10-20 жылдардан кейін қайталама нивелирлік жүрісінің
салыстыру кезінде алынады. Осылайша әр уақыт аралығындағы тектоникалық
қозғалыстардың орташа жылдамдықтары өлшенуі мүмкін. Мысалы, Алматы-
Ыстықкөл маршруты бойымен жүргізілген қайталама нивелирлеу кезінде келесі
нәтижелер алынған:
1952-1964
ж.ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .+4 ммж
1964-1972
ж.ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .-12 ммж
1972-1974
ж.ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .+32ммж.

2-сурет. Нивелиреу әдісінің қолдануы

Сонымен, 1952 жылдан 1974 жылға дейінгі кезеңдегі қозғалыстардың
орташа жылдамдығы +0,8 ммжылына тең, ал 1964 жылдан 1974 жылға дейінгі
орташа жылдамдығы -3 ммжылына тең. Мұндағы + белгісі тектоникалық
көтерілімді, ал - белгісі төмен түсуді көрсетеді. Бұдан өлшенетін
аймақтағы қазіргі кездегі қозғалыстардың тербелмелі сипатын көруге болады.
Қазіргі кезде көп елдердің өлкелерінде өте дәл аспаптар қойылған
арнаулы полигондар құрылып, оларда тек бағытты тербелістермен қатар жазық
бағыттағы қозғалыстар да зерттеледі. Әсіресе қазіргі тік бағыттағы
тербелмелі қозғалыстар туралы қажетті деректерді темір жол бойымен
қайталанып жүргізілген нивелирлеу жұмыстары арқылы алынады. Осындай
нивелирлеу жұмыстары Москва-Ленинград, Москва-Одесса, Москва-Керчь, Москва-
Таллин, Алматы-Новосибирск темір жолдар бойымен жүргізілген. Бұрынғы Кеңес
Үкімет Одағы аумағының Еуропалық бөлігінде бірінші нивелирлеу жұмыстары
1913-1932 жылдары өткізілген, ал 1945-1950 жылдары ол қайталанып
жүргізілді.
Жер беті әр аймақтарының қазіргі көтерілу мөлшеріне қарасақ, ауыз
толмас жартымсыз сияқты. Бірақ тербеліс құбылыстары жүздеген, мыңдаған,
тіпті жүз мыңдаған жылдар бойы үздіксіз болып тұратынын ескерсек, жылына 10
мм қозғалыстан бір миллион жылда, біздің Іле Алатауы іспетті және одан да
аса биік таулардың қарқынды көтерілгеніне көз жеткізуге болады.
Қазіргі заманғы тік бағыттағы қозғалыс қарталары шетелдерде де, АҚШ-
та, Канада, Ұлыбритания, Жапония да және т.б. елдерде жасалып шығарылған.
Қайталанба нивелирлеу жұмыстары сонымен қатар сейсмикалық аймақтарда жер
беті деформациясын арнайы зерттеу үшін жүргізіледі. Осы жағдайда жер
сілкіну аймақтарында қатпарлау және үзілмелі деформациясының зерттеліп
айқындалуына мүмкіндік береді.
Қазіргі тербелмелі қозғалыстар барлық материктерде жүріп жатыр.
Олардың жылдамдығы жылына бірнеше мм (кейде жылына 1 см және одан да
жоғары) аралығында тербеледі. Қазіргі көтерілмелердің ең жоғары
жылдамдықтары Балтық және Канада қалқандарындағы соңғы жамылғы мұздықтық
аймақтарында таулы өңірлерде байқалуда, дегенмен қазіргі қозғалыстар
жылдамдықтарының таулар мен жазықтарда айтарлықтай жүйелі айырмашылықтар
жоқ.

Тік және көлденең бағыттағы қозғалыстардың арақатынасы
Бүгінгі таңда тік бағыттағы қозғалыстардан басқа жер қыртысының
тектоникалық қозғалыстарында көлденең бағыттағы, яғни горизонтальды
қозғалыстар маңызды рөль атқарады. Горизонтальды қозғалыстарды анықтау үшін
қайталама триангуляция кейіннен қолданылған. Қазіргі кездегі трангуляциямен
қатар трилатерация, яғни үшбұрыштың бір ғана қабырғасы емес, оның барлық
қабырғасы өлшенді. Әсіресе ірі жер сілкіністерден кейін тік бағыттағы,
сондай-ақ көлденең бағыттағы ығыспалар айқын байқалады. Олар кейде
метрлермен өлшенеді (1954ж. Гоби-Алтайдағы және 1964ж. Аляска жер
сілкіністерінен кейін тік бағыттағы қозғалыстар 10-м-ге жетсе горизонтальды
қозғалыстар Аляска жер сілкінісінен кейін 21м-ге дейін жеткен). Қазіргі
уақытта горизонтальды қозғалыстар лазерлік қашықтық өлшеуін арқылы
зерттелінеді.
Әдетте горизонтальды қозғалыстардың жылдамдығы тік бағыттағы
қозғалыстардан кем түспейді. Егер оң және теріс бағыттағы вертикальды
қозғалыстар тербелмелі сипатымен ерекшеленсе, горизонтальды қозғалыстар бір
бағытта болып келіп, белгілі уақыт аралығында оның жиынтық амплитудасы тік
бағыттағы қозғалыстардан асып түседі. Памир және Тянь-Шань таулардың
түйіскен зонасындағы Гарм полигонында Памирдың Тянь-Шань тауына қарай
жылжуы шамамен 2 смжылға тең.

4-сурет. Қазақстанның қазіргі кездегі тік бағытталған қозғалыстары

Соңғы жылдары біздің ел ғалымдардың жүргізілген зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде тектоникалық қозғалыстаоға жіктеліп, оның әр түрлі нұсқалар
қарастырылады. Мысалы, қозғалу бағытына қарай: тік бағытталған(радиациялық)
және көлденең бағытталған(тангенциалдық) қозғалыстарға ажыратылады. Табиғи
жағдайда тік жоғары және көлденең бағыттағы қозғалыстар бір-бірімен алмасып
не жалғасып жатады. Әдетте тік жоғары-төмен бағытталған қозғалыстар
магмалық және гравитациялық процестермен қатар байқалады. Ал көлденең
бағыттағы қозғалыстар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.