Дене мәдениеті және спорт

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қарағанды Bolashaq жоғарғы колледжі
Дене мәдениеті және спорт факультеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: "Дәстүрлі қазақтың ұлттық ойындарын мектептегі дене тәрбиесі
жүйесінде қолдану"

Мамандық: "Дене мәдениеті және спорт"

Орындаған:
ДМ-17-1 тобының студенті
Жасұланұлы Ж.

Тексерген:
Оқытушы
Шотаев Т.Д.

Қарағанды 2021
Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Ұлттық ойынның өміріміздегі 6
мән-мағынасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.1 Ұлттық ойынның өмірімізде алатын 6
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.2 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың
өзектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Қазақ халқының ұлттық ойындарының 11
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ...
2 Ұлттық ойындардың мектеп тәрбиесіндегі 20
маңызы ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру мәдениетін
қалыптастырудың 20
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.2 Дене шынықтыру сабағында қазақтың ұлттық ойындарын қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
... ... ... ... ... ...
2.3 Ойындардың дене тәрбиесі сабағында қолданылу маңыздылығы ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған 34
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...

Кіріспе

Тәуелсіз елімізді әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу
біздің негізгі мақсатымыз және Отан алдындағы борышымыз. Осы мақсатты
жүзеге асыруда жасөспірімдердің орны ерекше, өйткені еліміздің туын биіктен
желбіретіп, бәсекеге қабілеттілігін таныту үшін білім нәрімен сусындаған,
денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеуіміз қажет. Қазақстан Республикасының
денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған Саламатты
Қазақстан мемлекеттік бағдарламасында Саламатты өмір салты мен адамның өз
денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық
сақтау саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік
саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс екендігі атап көрсетілді. [1].
Біздің елімізде дене тәрбиесі мен спорт бұқаралық сипат алған. Әрбір
адамның дене тәрбиесімен шұғылдануы оның жеке басының міндеті деп айтуға
болады. Ал баланы жігерлікке, қайраттылыққа, батылдыққа тәрбиелейтін ұлттық
ойындардағы қимыл – қозғалыс әрекеті – бұл бала денесінің барлық
мүшелерінің дамуы және денсаулықты сақтау факторларының бірі [2].
Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік өмірге бейімделіп
тіршілік етуі әр түрлі іс-әрекеттермен шынығу барысында қалыптасады. Сондай
іс-әрекеттің бір саласы – ойын әрекеті. Жоғары сатыда дамып жетілген сана-
сезім мен ақыл-ой иесі – адам баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік
етудің негізгі формасы болып саналатын болса, екінші жағынан ұрпақтан-
ұрпаққа берілген өмір тәжірибесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы
тұрғыдан алғанда адам баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезінде
кеңінен дамып, баланың өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға
айналады.
Ойын іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі болып табылады. Ойын өмірде
өте ерте жастан басталып, адамның кәсіпті толық меңгергенінше жалғасады.
Адамның ойын әрекеттерінің формалары мен әдістері және мазмұны қарапайым
сылдырмақтар мен қозғалыстар жасаудан, бірте-бірте фантастикалық шындық
деңгейіндегі видеокомпьютерлік ойынға дейін ауысады. Ойын оқу әрекетіне тән
бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп оқушыларының білімі
мен білік дағдыларын қалыптастыруға бағыттаған оқыту мақсатын айқын
көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі
болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие:
балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі,
демократиялылығы (ойын барлығын да қабылдайды), игерілуі тиіс шынайы
ақиқаттың барынша әр алуан қырларын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық
құралдардың бейімділігі, ең бастысы–балалар үшін ойынның тартымдылығы.
Өйткені, баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады.
Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А. Покровский ойын-күнделікті бала
еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы. Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге
деген қабілеті байқалады Ц деген. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін
сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін
қою, ерік арқылы) байқалады. Ойындардың әдіс-тәсілдеріне қарап жылдамдық
дамытатын ойындарды ерекше атап өтуге болады. Себебі, ойынға қатысушылар
белсенділікпен қимыл-қозғалыс әрекеттеріне қатысады.
Еліміздің даму бағытын бекіткен Қазақстан – 2030 бағдарламасында
салауатты өмір салтын ұстану мемлекеттік маңызы бар мәселелермен тең
дәрежеде екендігі баса көрсетілген. Өмір салты мен денсаулық арасындағы
өзара байланыс салауатты өмір салты ұғымын құрастырады. Салауатты өмір
салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру
мәселелерін жетілдіретін, осы саладағы басымдылықтарды анықтайтын ғылым да,
өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді ұстанатын
білім де қажет.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Дене шынықтыру пәнінің жеке тұлғаны
тәрбиелеуде алатын орны ерекше. Ол оқушының дене дамуына, әлеуметтік,
дербес және рухани қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Мектептің білім
беру жүйесінде дене шынықтыру оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыруға бағытталған. Ал қазақтың ұлттық ойындары – баланың зерек те
ақылды, шымыр да ширақ боп өсуінің басты құралы. Оны оқыту процесінде
қолдану – тиімді әдіс.
Курстық жұмыстың мақсаты: мектеп оқушыларының салауатты өмір салтын
қалыптастыруға, қимыл-қозғалыс дағдылары мен дене бітімі қабілеттерін
жетілдіру мақсатында қазақтың ұлттық ойындарын пайдалану.
Міндеттері:
➢ Қазақтың ұлттық ойындарының маңыздылығы;
➢ Мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру мәдениетін
қалыптастырудың маңыздылығы;
➢ Іс-тәжірибе жүзінде ұлттық ойындардың сабақ барысында қолдану
тиімділігін көрсету.
Әдісі: педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі
тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту. Күтілетін нәтиже: пәнді оқыту қимыл-
қозғалыс негіздерін меңгеру арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптасады;
әр білім алушының білімі, қабілеті, логикалық тұрғыда тез ойлана алады;
дұрыс шешім қабылдай алады; коммуникативті қарым-қатынасы нығаяды; білім
алушының бойындағы жетістіктері көрінеді, білім алушылар қиындықтарды
жеңеді, әлеуеті артады және бәсекеге қабілетті, дені сау жеке тұлға
қалыптасады.

1. Ұлттық ойынның өміріміздегі мән-мағынасы

1. Ұлттық ойынның өмірімізде алатын орны

Қазақтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзіндік тарихы, даму
жолдары, қалыптасу кезеңдері бар. Қазіргі кейбір тарихи деректерге
қарағанда, бізге жеткен ұлт ойындарының біразы сонау көне заманнан
басталады. Демек: Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы құрылыс халқымыздың
ұлттық ойындарын да туғызған. Бес тас, Асық,Садақ ату, сияқты ұлт
ойындары шамамен алғанда осыдан бес мың жылдар бұрын ойналғандығы жайында
айта келіп ағылшын ғалымы З.Маккей Бұл ойындардың барлығы дерлік Азия
елдерінде тайпалы одақтардың арасында тарағанға ұқсайды - дейді.
Ұлт ойындары қоғамның өзгеруі, әлеуметтік – экономикалық жағдай
негізінде толығып, тұрмысқа сіңіп, өзгеріске ұшырап отырған. Мысалы,
Қазақстан жеріндегі алғашқы қауымдастық құрылыста қалыптасқан Аң аулау,
Таяқ жүгірту, Садақ ату, Қақпа тас, Қарагие ойындары келесі
дәуірлерде қайталау толығу процесінде Аң аулау, Құс салу, Жамбы ату,
болып аттары өзгеріп, мазмұны сақталып қалды.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі – халықтың ұлттық ойындары көп
салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да
балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп – жетілуіне,
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың
бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген
еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен
бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар,
он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде қазақтың
ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға
лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ
серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: тақия тастамақ,
тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз
қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын жатқызуға болады.
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды
жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады[3].
Біз болашақ ұрпағымызға тілімізді ғана үйретіп қоймай, салт-санамызды,
дәстүрімізді мирас етіп қалдырып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасуына жағдай
жасауымыз қажет.
Бұл ретте ойындардың мәні өте зор. Оларды қолдану негізінен дене
тәрбиесі сабақтарында, спорттық жарыстар, серуендер кезінде жүзеге асады.
Орайы келсе тіл дамыту мен көркем әдебиет сабақтарында да пайдаланған жөн.
Себебі осы пәндерде санаға көбірек салмақ түседі. Сондай кезде өтетін
тақырыпқа байланысты қимыл – қозғалыстар, жаттығулар, жаңылтпаштар, дене
тәрбиесі, сергіту уақыттарын ұйымдастырса, баланың денесі ширап, көңілі
көтеріліп, сабақ материалдарын қабылдау сапасы да артады. Балалар ойын
барысында еркін тапқырлық әрекет байқатады, сезіну, қабылдау, ойлау,
қиялдау, зейін қою, ықылас, ерік және т.б. түрлі психикалық түйсік пен
сезімділікке тәрбиеленеді.
Халық ойынын көп ойнаған, халық фольклорынан мол сусындаған бала сол
халықтың тынысымен дем алатыны және сол ойындар арқылы өз халқының салт –
дәстүріне, туған жерінің географиялық жағдайына, яғни табиғат
ерекшеліктеріне мән беріп өсері сөзсіз.
Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-
тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу,
қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс
шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар
да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер
айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады.
Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің,
тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын
емес.

1.2 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі

Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі, өнегелі
тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен
жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан)
тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының, салт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен
байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік, қонақжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа
тән ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен
ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп
таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу
құралы.
Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу туралы
арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін
педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы
байланысты көрсетеді.
Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім, білік)
т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.
Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру
бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің
халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден
келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып
табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль
атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен
еңбек тәрбиесі қатар жүреді[4].
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-
әрекетіне еліктейді. Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық
тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары:
Бәйге, Көкпар, Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ
т.б. балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып.
Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен ұлттық әдебиеттер
арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп таныған. Ойынды
сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге, өз халқының асыл
мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы. Бірақ оны
жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы. Зерттеу
жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның нәрсе.
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу туралы
арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін
педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы
байланысты көрсетеді. Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар
ақпаратта (білім, білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Ең
алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің
негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің халықтық
педагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден келе жатқан
еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып табылады.
Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль атқарады.
Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен еңбек
тәрбиесі қатар жүреді.
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-
әрекетіне еліктейді. Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық
тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары:
Бәйге, Көкпар, Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ
т.б. балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып нәрсе. Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа
өте бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш
салаға бөліп топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде ұлттық
ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады[5].

1.3 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі

Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы
алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы
туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мәселеге
байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай
бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери шенеуніктері
мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық
ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін)
аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін
талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде
тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс
ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала
бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап,
құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ
атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық
философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың
дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-
қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене
мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын
ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп,
адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі
табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі,
тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән
берілуі – халық данышпандығының белгісі. Бұл жерде айта кететін бір жайт,
Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы
жарық көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта
атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында
көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері
туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы
– халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап
зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер
ғалымдарға жүктеген.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеріне сүйене
отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай
отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын
қара халықтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге
сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне
әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне
отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. Кеңестік
кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен
қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен
1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні
жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың
күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен
ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық
спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты
бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс
түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және
спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны
үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен
салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету
екендігін байқаймыз. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой
дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау
операциялары: талдау, салыстыру, қорыту, қабілетіне қажетті организм деп
аударған. М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке
бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының
әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай
бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде
Қояндар (2-3 жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін),
Торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын
зерттеп, қолданысқа түсірген. А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан
Физическое воспитание в детском саду кітабында балабақшаның әр тобында
жас ерекшелігіне қарай өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және
оны өткізу әдістері, т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау
барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен
қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни
белсенділер мен жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау
қасиеті, оларды әр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет
бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар
психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын
жоғарылатады. Осы орайда соңғы жылдары біздің қарастырып отырған ізденіс
тақырыбымызға орай бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов
қазақтың ұлттық ойындарын дамыған қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық
құрылыммен байланысты қарастырады. Дене шынықтыру пәнінің теориялық
дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен біртұтас алып
қарайды. А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ
мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы
материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді
пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау
жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің
бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен
мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта
түседі. Оқушыларды әсіресе, Сиқырлы қоржын, Көкпар, Асық секілді
ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл
ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек
деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу
белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін
бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол
баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.
Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз
әсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пән
тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын
байыта түседі[6,7].
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары Абай Құнанбаев, Шоқан Уалиханов,
Ыбырай Алтынсарин халық ойындарын балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтын дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық адамгершілік ой
талабының өсуінде оның атқаратын қызметін жоғары бағалады. Қазақтың ұлттық
дене шынықтыру мәдениеті жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің құрамдас бір
бөлігі ретінде мектептегі кезеңнен қалыптаса бастайды. Сондықтан оны
пайдалану тек қозғалғалмалы біліктілік, дағдыларды дамытып қана қоймайды,
сонымен қатар мектеп оқушыларынан қазақтың ұлттық спорт түрлеріне деген
көзқарасын қалыптастырып, дене жаттығулары мен ойындарын өз беттерінше
дамытуға тәрбиелеп, оқу-ойын материалдарын бір жүйе ретінде олардың
руханилығын, адамгершілігін, дене тәрбиесін тәрбиелеуге баулуды
қарастырады. Бұндай жағдай Қазақстан Республикасының оқушыларының
көпшілігінде ұлттық спортпен, ұлттық ойындармен, дене жаттығуларымен жүйелі
түрде айналысуға деген мұқтаждықтың, осы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.