Бейіндік оқытудың жүйесі
№1 Лекция
12 жылдық білім беру жүйесі
Жоспар:
1)12 жылдық білім беру жүйесіне өту қажеттілігі
2)12 жылдық білім беру жүйесіне өту мәселелері
1)Қоғамның дамып өркендеуіне байланысты қазіргі таңда білім саласында
ең өзекті мәселенің бірі әлемдік білім кеңістігіне жол ашатын 12 жылдық
білім беру жүйесіне көшу болып отыр.
Білім берудің бұл моделі әлемнің 80% астам елдерінде қолданылады. Бұл -
соңғы жиырма-отыз жылда ғылым мен техниканың орасан жетістіктерге қол
жеткізіп, жаңа технологиялардың қоғам өмірінің әртүрлі саласында кеңінен
енгізілуіне байланысты туындаған жағдай. Сондықтан жастарды жаңа кезеңнің
талаптарына сай тәрбиелеу үшін оларға жаңа мазмұнның, жоғары деңгейде білім
беру қажет.
Осындай өзекті мәселені шешу үшін дүниежүзілік қауымдастық 12 жылдық
білім беру жүйесіне көшуде. Ендеше біз де, әлемдік тұтастық-тың бірі
ретінде, бұл мәселеден шет қала алмаймыз. Керісінше, біз Қазақстанның білім
беру жүйесін әлемдік білім кеңістігіне үйлестіруге мейлінше ұмтылуымыз
қажет.
Білім беру ағысқа қарсы қозғалысқа ұқсас. Егер тоқтаса, шарасыз-дан
артқа кетеді деген екен бұрынғы философтар. 12 жылдық білім беру жүйесі
бойынша сапалы да игілікті іс атқаруына ыкпал ете отырып, педагогикалық
қызметті ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеуде бірлесіп енбек етуге ниет
білдірудеміз.
Н.Ә. Назарбаев: Білім мен ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана
әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды
дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға қоюымыз керек, — деген
болатын.
Жалпы білім беретін мектепті реформалаудың негізінде Қазақстан
Республикасын өзінің аумағында білім беру жүйесі басым рөл атқаратып,
тұрақтылықтың кепілі және әлеуметтік-экономикалық дамудың қайнар көзі
болып табылатын, дамыған демократиялық мемлекет ретінде таныту мақсаты
жатыр.
Реформалаудың басты міндеті - мемлекеттік білім беру жүйесін үздік
әлемдік үлгіге сәйкес деңгейге шығару.
Жеке тұлғаның білім алу және рухани қажеттіліктерін оның жеке
қабілеттері мен мүмкіндіктерін ескере отырып қанағаттандыру, адам білім
үшін емес, білім адам үшін деген оқу-тәрбие процесін ізгілендіру, ізгілік
принциптерінің қайта түлеуі арқылы жүзеге асырылуға тиісті. Сонда
ғана білімнің беделін арттыруға, білім беру саласының мемлекет пен қоғам
өміріндегі басым мәртебесін нақты орнықтыруға болады.
Ал енді 12 жылдық білім беруге көшу мәселесі туралы не айтуға болады?
Егер де біз еліміздегі білім берудің жоғары деңгейін сақтап қалғымыз келсе,
бұл бізге, сөз жоқ, ауадай қажет.
Бұл бағытта қазірдің өзінде тиісті дайындық жұмыстарына кірісу керек,
онсыз сапалы 12 жылдық білім беру жүйесін құру мүмкін емес. Ол - ең
алдымен, мұғалімнің әлеуметтік мәртебесін көтеру, оның еңбек ақысын
педагогикалық жұмыстың қоғамдық салмағымен сәйкес келтіру, мектептердің
материалдық-техникалык базасын нығайту, мектеп кабинеттерін, спорт залдарын
қайта жабдықтау, соңғы үлгідегі компьютерлермен жарақтандыру, оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды шығаруды жолға қою, мектеп кітапханаларын ақпараттық
орталықтар етіп қайта құру, мектепке дейінгі тәрбиенің әртүрлі нысандарын
көбейту. Сонымен бірге, болашақ педагогтың кәсіби даярлығына қазіргі білім
беру ісінің басымдықтары мен міндеттеріне сәйкес келетін елеулі өзгерістер
енгізу қажет.
Шындыққа келгенде, жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беру ісінің
еліміздің барлық халқының қатысы бар. Бұл алдағы өзгерістерге айрықша
жауаптылықпен қарауды талап етеді. Жаңа жүйеге көшудің дәйектілігі, базалық
жоспарлардың, оқу бағдарламалары мен оқулықтар-дың түрлі нұсқаларын
жасаудың конкурстық негіздері, тәжірибе жүргізу, оның нәтижелерін кеңінен
талқылау - міне, осының бәрі 12 жылдық орта білім беруді ойдағыдай
енгізудің міндетті шарттары, кепілі болып табылады:
2) Қазіргі кезеңде 12 жылдық орта білімге көшудің керегі не деген
сұрақтар көп туындайды. Осыған байланысты өз пікірімді білдірмекпін.
Бүгінде жеке тұлға сапасына қойылып отырған ең басты талап - оның кез
келген ортадағы қажеттілікке өзін бағыттай білу. Әрине, бұл оңай талап
емес.
Кенестік білім жүйесі оқушыларды теориялық тиянақты да,
көлемді, жоғары деңгейдегі біліммен қаруландыра білгенмен, көп
білімді іс жүзінде қолдануға жаттықтыратын практикалық істерді орындату
жағы төмен болды. Осындай келелі кемшіліктерді болдырмау, алты жастан
бастап балаларды мектеп қабырғасында окыта отырып, оларға теория мен
практиканы қатар меңгерту 12 жылдық орта білім берудің мақсатына айналмақ.
Психологтардың айтуы бойынша, баланың интелектігінің дамуы өзінің
ана тілінде оқып білім алу негізінде жүзеге асады.
Адам қай кезде де өз ойын сөз арқылы жеткізетіні мәлім. Белгілі ойды
сөз арқылы сипаттау үшін тек оқулықтан оқығанды, ақпараттар арқылы алған
ұғымдарын қайталап қана қоймай, оны өмір тәжірибесімен сабақтастыру, сол
арқылы ой мүмкіндігін, тіл байлығын көрсету орын алуға тиіс. Сонымен қатар
өз ойы мен пікірін кез келген жаңа жағдаяттарды қолдана білуі міндетті.
Міне, сонда ғана біз жеке тұлғаны дамыған, ой-өрісі кеңейген, ой түйіндей
алатын адам деп айта аламыз. Мұндай педагогикалық, психологиялық талаптарды
орындау он екі жылдық білім берудің түбегейлі мақсатына айналуда.
Біріншіден, білім мазмұнымен көлемін дүниежүзілік әлемдік деңгейге
көтерудің керектігі айқындалып отыр.
Екіншіден, кәсіптік бағдар беру деңгейін көтеру. Олардың әрқайсы-сының
өз мүмкіндігі мен ыңғайына қарай мамандыққа бет бұруына жағдай жасау. Бұл
арқылы жасөспірімдердің өзіндік менін түсінуіне мектеп қабырғасынан
бастап-ақ мамандыққа өз қабілеті мен бағыттылы-ғына қарай таңдап, қиялы мен
мүмкіндігін жүзеге асыруына бағыттау.
Үшіншіден, алты жастағы баланы мектепте оқу мүмкіндігінін
физиологиялық, психологиялық жағынан дайын екендігін ескеру.
Дегенмен, олардың жас ерекшеліктерінің кейбір физиологиялық,
психологиялық жақтарын (зейіннің тұрақсыздығы, саусақ шеміршек-терінің әлі
қатып жетілмегендігі т.б.) ескеріп, білім беру барысында сөйлеуге, тілін
дамытуға, ойлау мүмкіндіктерін кеңейтуге баса көңіл бөлінеді. Ойын
әрекеттеріне негіздей отырып, біртіндеп оқу әрекетіне көшу, сонымен қатар
оқушылардың бойына қарым-қатынас этикасын сініру мәселелері шешіледі.
Сайып келгенде, баланы алты жастан мектеп қабырғасында оқуға тартып, он
екі жылдық орта білімге көшудің бірнеше тиімділігі бар екенін байқатады.
Республикалық ғылыми орталық өз жұмысын бастауыш сыныпта оқыту мен
тәрбиеленудің мазмұнын, көлемін, білім беру формалары мен әдістерін
зерттеуден, яғни осыларға бақылау жүргізіп, эксперименттен өткізуден
бастап отыр. Бұл - өте орынды мәселе.
Оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешенінің білім беру жүйесіне өндіруге
байланысты алдын ала эксперимент жасап, авторлар мен мұғалімдердің қоян-
қолтық жұмыс жүргізуі - бұрын-соңды болмаған жағдай.
3)12 жылдық білім беру жүйесіне өту мәселелері
Жалпы 12 жылдық орта білімге көшу жұмысымен танысу барысында мына
мәселелерге аса көңіл аударылып отыр:
1. Білім беруге арналған оқулықтар мен оқу құралдарының оқушы-лардың
жас ерекшелігіне сәйкестігі.
Мұғалімдердің білім беру барысында қолданатын әдіс-тәсілдері-нің
оқушылармен жұмыс тиімділігін арттыруға мүмкіндік туғызу жағдайы.
Бірінші сынып оқушыларына білім берудің ойын әрекетіне негізделіп,
біртіндеп оқу әрекетіне көшу талабының орындалуы, алты жасар баланың
ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігі.
4. Оқушының ойы мен тілін дамытудың, олардың еркін сөйлеуін, пікір
сайысына қатысу деңгейін байқау.
5. Берілетін білімнің өмірмен, ұлттық салт-дәстүрлермен, жергілікті
өлкетану материалдарымен байланысын қамтамасыз ету мүмкіндігі.
6. Білім беру барысында мұғалімнің бақылау, тәжірибе әдістерін ұғымды
жерінде қолдана білу шеберлігі.
7. Сабақ мерзімінің 30-35 минуттан аспауы.
8. Мұғалімнің оқу-әдістемелік кешендерді пайдалану және оған талдау
жасау шеберлігі.
9. Мектеп басшылары мен қоғамдық ұйымдар тарапынан экспери-менттік
сыныптар мұғалімдеріне көмек беру деңгейі.
Сайып келгенде, алты жасар баланың оқу-әрекетінің компонент-терін
(зейін қойып тыңдау, тапсырма орындау, түсінігін айтып беру, сұрақтар мен
тапсырмалардың мәнін түсіну, сызбалар мен суреттер арқылы белгілеу т.б.)
орындауға дағдыландыру мәселелеріне толық көңіл бөлінді.
12 жылдық оқу мерзіміне көшу жауапты жұмыс екені даусыз. Оны жүзеге
асыру арқылы білім беру жүйесі жалпы әлемдік білім аймағына ене алады.
Осындай денгейде болу ұрпағымыздың жер шарының кез келген жеріне барып
қалаған мамандығын игеруіне мүмкіндік береді.
Мектепке баланы алты жастан қабылдау дұрыс болып отыр, өйткені осы
жастағы балалардың білуге деген құштарлығы мен қызығушылығы басым.
Он екі жылдық мектептің бірінші сыныбына қабылданатын балалар-дың оқуға
дайындық деңгейін анықтау басшылыққа алынады. Ол бойынша Әлеуметтік
зерттеу, Ата-аналар туралы мәліметтер, Ата-аналардың педагогикалық
бірлігі, Ата-аналарға арналған сауалнама, Медициналық зерттеулер,
Балалардың денсаулық құжаты, Балалар-дың физиологиялық қызметі туралы
мәлімет, Тестілер. Осыларды жинақтай келе, оқушының психологиялық
мінездемесі, психологиялық дайындық ерекшеліктері, таным деңгейлері, ортаға
қатысы, дамуы анықталды. Онда Р. Кеттел тестісі арқылы сөз, мотив, жеке
бастың қарым-қатынасы, тұлғаның ерекшелігі ескерілді.
Білім сапасының жақсы болуына себептер көп. Отбасы, ұстаз, балалар
қауымы және т.б. Бірақ оқулық, оқу орны бұдан сырт қала алмайды.
Сөз соңына айтарымыз, әлі де эксперимент жүргізілуде. Алда жоспарлы,
мұқият зерттеуді қажет ететін мәселелер оқу материалдары-ның тиімділігін
анықтау әлі де зерттей түсуді қажет етуде.
Бақылау сұрақтары
№ 2 Лекция
12. жылдық білім – Қазақстан мектебінің болашағы
Лекцияның жоспары:
1) 12 жылдық білім берудің мақсаты
2) 12 жылдық мектептің негізгі міндеттері
3) Білім мазмұнын жетілдірудің негізгі бағыттары
1) 12 жылдық білім берудің мақсаты:
Білімді, білікті, шығармашылықпен жұмыс істей алатын, жылдам өзгеріп
отыратын ортада өмір сүруге бейімделген, өздігінше дамуға, өз ойын толық
жеткізе білуге, өзінің және қоғамның мүддесі үшін мейлінше өзін-өзі іс
жүзінде көрсете білетін жеке тұлға дамытып қалыптастыру.
2) 12 жылдық мектептің негізгі міндеттері:
- Оқуға үйрету
- Өз тағдырын өзі шешіп, өмірін ұйымдастыруға үйрету
- Ойлауға үйрету
Міндет:1
шығармашылықпен жұмыс істей алатын белсенді, әлеуметтік жауапкершілігі
мол адамгершілігі жоғары, денсаулығы мықты, рухани бай, мәдениетті,
бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру
Міндет:2
өмірлік бағдарын белгілейтін әлемдік біртұтас көзқарасты, тұрақты,
әлеуметтік мақұлданған құндылық бағдарын қалыптастыру;
Міндет:3
Қазақстан халқының мемлекеттік рәміздеріне, тіліне, дәстүрі мен
мәдениетіне деген құрметке, адамның жеке құқығының бостандығын сыйлауға
тәрбиелеу;
Міндет:4
оқушылардың сапалы білім алуға, біліктілігін көтеруге деген ынтасын
арттыру
Төмендегілерді ескере отырып
- Оқушылардың нақты мүмкіндігі - оқушылардың жеке басының
ерекшеліктері
- Оқушылардың ішкі өзіндік қажеттілігі
1-саты
Бастауыш білім.
1- 5 сыныптар.
Оқудың басталуы 6 жастан.
Оқу мерзімі 5 жыл
Негізгі міндет – жалпы білімдік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру,
өзін-өзі дамыту жолында білімдер мен біліктерді игеру, шығармашылық-
зерттеушілік іскерліктерін дамыту, оқуға ынталандыру, тұлғалық жеке
ерекшеліктерін ескеру
2-саты
Жалпы негізгі білім.
6-10 сыныптар.
Негізгі мектеп.
Оқу мерзімі: 5 жыл
Негізгі міндет – оқушыларды тұлғалық-даралық бағытта оқытып тәрбиелеу.
Оқушыларды базалық білім негіздерімен қаруландыра отырып, оның жоғары
мәдениетті, әдепті қарым-қатынас түзе алатын, мамандыққа деген көзқарасы
қалыптасқан тұлғаны қалыптастыру. Алдын-ала бағдар беруге дайындық
енгізіледі.
3-саты
Жалпы орта білім
11-12 сыныптар.
Бағдарлы мектеп
Оқу мерзімі 2 жыл
Негізгі міндет – бағдарлы білім беру.
Бағдарлы білім беру – оқытудың дифференцияланған және жекелеген
принциптері жүзеге асатын, толық жалпы орта білімнің қорытынды кезеңі. Бұл
кезеңде оқушылардың өмірлік қажеттіліктері мен қызығушылықтарының арқасында
білімді тұлғалық анықталу мақсатында жүргізе отырып, мамандық таңдауға
мүмкіндік алады.
Инварианттық компонент Мемлекеттің базалық оқу стандарты жүйесіндегі
талаптар мен мазмұндарға жауап беретіндей жалпы міндетті оқу жоспарының
барлық оқушылар меңгеруге тиісті бөлімі
Жеке тұлғалық бағыттағы компонент
Вариативтік бөлім
Оқушылардың өзіндік зерттеушілік дағдыларын қалыптастыруға байланысты
меңгеретін мектеп ұсынған арнайы таңдау курстары, оқу жоспары
Бағдарлы компонент Профильдік оқу стандарты жүйесіндегі талаптар мен
мазмұнынға сәйкес тереңдетіліп оқытылатын оқу курстары мен таңдаулы
курстар
Негізгі компетенциялар
1. Құндылық-бағдарлық компетенция 2. Жалпы мәдени компетенция
3. Мазмұндық-білімділік компетенция
4. Коммуникативтік компетенция
5. Ақпараттық компетенция
6. Әлеуметтік-азаматтық компетенция
7. Өзін-өзі жетілдіру компетенция
3) Білім мазмұнын жетілдірудің негізгі бағыттары:
мектептегі білім мазмұнын қоғамның жылдам өзгермелі сұраныстарына
сәйкестендіру
сұранысты қанағаттандыруға үйрету, өздігінше білім алуға және оны іс
жүзінде пайдалана білуге, оқушыны іс-әрекет субьектісі ретінде нақты,
үздіксіз дамуға жағдай жасау
білім мазмұнын оқушының жеке дамуындағы білім беру ортасы ретінде
қарастыру
білім мазмұнының білім берушілік компоненетін жетілдіру, яғни білім
мазмұнына оқушылардың игеруі қажет негізгі ключевые компетенцияларды,
технологияларды енгізу
оқушыларды жүйелі түрде бағытталған ғылыми таным әрекеттерімен
таныстырып, ақпараттық технология негізінде жетекші мотивацияны
қалыптастыратын оқу ситуацияларын кеңінен қолдану
Білім мазмұнын гуманизациялауды қамтамасыз ету және оқушының білім
алудағы талғамын ескеру.
Болащақ 12 жылдық мектептегі білім сапасы- экономикасы дамыған
демократиялық қоғам жағдайында әр түрлі салада мәселені өздігінше шешуге
мүмкіндік жасай алатын оқушылардың білім алу нәтижесінде жеткен жетістігі
деп түсінеміз
Бейінді оқытудың мақсаты мен міндеттері қалаған бағдарына сәйкес жалпы
орта білім көлемінде пәндерді тереңдетіп оқытуды қамтамасыз ету
мектептегі білім берудің вариативтігі мен жеке тұлғаға бағытталуын
қамтамасыз ету
оқушыларға білім мазмұнының маңызды элементтері мен оны оқу үрдісінің
формаларын таңдауға мүмкіндік беру
оқу үрдісінің іс-әрекеттік компонентін жетілдіру (жобалау-ізденушілік
және коммуникативтік біліктілік)
жеке қабілеті мен қажеттіліктеріне сәйкес әр түрлі әлеуметтік
категориядағы оқушылардың жалпы орта білім алуына бірдей мүмкіндік жасау
білім беру процесінде бейіндік және деңгейлік оқуға жағдай жасау;
орта мектеп түлектерін барынша жоғарғы оқу орындарында оқуға дайындау
Бейінді оқыту формалары
Ауылдық жерлердегі ресурстық орталықтар бұл мамандар мен материалдық-
техникалық, оқу-әдістемелік мүмкіндіктері кіріктірілген, толық базалық және
бейіндік білім алуға негізделген, ірі білім беру орталықтарына шоғырланған
ауылдағы білім беру орталығы
Кешкі және сырттан оқытатын мектептер көбінесе осы қызметті атқаруға
құқылы бейіндік мектептер мен ресурс орталақтарының базасында, ЖОО және БЖИ
-ның жанынан ашылады.
Бақылау сұрақтары
№3 Лекция
Лекцияның жоспары:
1) Бейіндік оқытудың мақсаты мен міндеттері
2) Бейіндік оқытудың жүйесі
3)Бейіндендірудің мектепішілік және сырттай формалары
1) Бейіндік оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазіргі заман жағдайында маманды еңбек нарығы қалыптастырады. Ең
бастысы өз бетінше шешім қабылдай білу, өзіндік мақсатын айқындай білу
қабілеттері негізгі құндылық болып табылады. Мектептің жоғарғы сатысын
жаңартудағы басты идея білім беру дараландырылу, функционалды және тиімді
болу қажет. Ол мектептің жоғарғы сатысына қатысты білім беруді өзгерту
стратегияларының басты мәнін анықтайды және осы стратегиялардың негізгі
ұстанымдары мыналар:
- өзінің құқығы мен міндеттерін анық сезінетін, бүгінгі күннің мүмкіндігі
мен шикізатының шамасын білетін, әлеуметтік кеңістікте таңдаған ұстанымын
іске асыра алатын сауатты және әлеуметтік тұлғаны қалыптастыруды көздеу;
- біртіндеп бағдарды білім, білік және дағдылар жүйесінен оқушының түрлі
жағдайларда мәселелерді өз бетінше шешу мүмкіндігін қамтамасыз ететін
функциональді және негізгі құзіреттіліктерін қалыптастыруға бағыттау;
- оқушының білім беру траекториясын дараландыру, оқушының танымдық
зерттеушілік әрекетін іске асыру мүмкіндіктерін кеңейту.
Жоғарғы мектептегі бейіндік оқытудың басым бағыттарының бірі бейіндік
оқытуды енгізу оқушылардың жеке білім алу сұранысын қанағаттандыру болып
табылады. Бейіндік білім беру - оқушының тұлғалық және өмірлік өзін-өзі
анықтауын қамтамасыз ететін, оқытудың даралануы мен саралануы жүзеге
асыратын жалпы орта білім беруді аяқтау кезеңі. Бұл оқу әрекетінің
ұйымдастыру жүйесінде жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылығы мен талабы,
қабілеттері ескерілген жағдайда оқушының танымдық, болашақ кәсіби бағдарына
сәйкес дербес дамуына жағдай жасалады. 12 жылдық мектепте бейіндік оқытуды
енгізудегі басты мақсат - оқушының кәсіби бағдары мен өзін-өзі анықтауын
қамтамасыз ету, оқушылардың саналы кәсіби таңдауын жүзеге асыруға қажетті
ресурстарын құру мүмкіндіктерін туғызу. Бұл мақсатты жүзеге асырудың
институтционалдық формалары бейіндік мектеп пен жалпы білім беретін
мектептің бейіндік сыныптары болып табылады.
Бейіндік білім беруге көшу кезінде мынадай міндеттер жүзеге асырылады:
- жалпы білім беруді мектептің түлектердің еңбек нарығына ену үрдісіне
назарын күшейте отырып, әлеуметтік-экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету;
- оқушылардың таңдаған бейініне қарай жалпы орта білім көлеміндегі жеке
пәндерді терең оқу мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- мектепте білім беру үрдісінің вариативтілігі мен тұлғаға бағдарлануын
қамтамасыз ету, оқушының білім алу әрекетіне қызығушылығын арттыру;
- оқушылардың оқытудың ішкі бейіндік курстарын нақты таңдауына және икемді
білім алу бағдарламаларын құруына мүмкіндік беру;
- білім беру мазмұнын жаңарту және оның әрекеттік құрама бөлігін (жобалау-
зерттеу және коммуникативтік біліктерді игеру) күшейту негізінде білім алу
үдерісінің практикалық бағдарлануын іске асыру;
- оқушының әлеуметтену мүмкіндігін кеңейту, жалпы және кәсіби білім беру
арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету, мектеп түлегін жоғары кәсіби білім
алуға біршама тиімді даярлау.
Жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сатысындағы бейіндік оқытуға
көшуге жағдай жасау үш бағытта жұмыс жүргізуді көрсетеді:
- ұйымдастыру жағдайын жасау;
- бейіндік оқытуды жүзеге асыратын педагогикалық кадрларды даярлау;
- бейіндік оқытудың әдістемелік базасын қалыптастыру.
Бейіндік оқыту ҚР жалпы орта білім беруді жүзеге асыратын барлық білім
беру ұйымдарында іске асырылады. Білім беруді бейіндендіру алған терең
білім мен кәсіби дағдылар негізінде еркін бағдарлауға қабілетті, өзін-өзі
таныта алатын, дамыта алатын және жылдам өзгермелі әлем жағдайында өз
бетімен адамгершілік-жауапты, дұрыс шешім қабылдай алатын жеке тұлғаны
қалыптастыру мақсаттарына жетуге бағытталған.
11-12-ші сыныптарда білім беру үрдісіне қойылған мақсаттарға сәйкес
ұйымдастыру мынандай ұстанымдар бойынша құрылады:
- білім беру үрдісіндегі тұлғалық-бағдарлы, әрекеттік, құзыреттілік және
денсаулық сақтау тәсілдерін жүзеге асыру;
- өзара байланысты әрекеттерді және мұғалім мен оқушының ынтымақтастығын
мақсатты ұйымдастыру;
- оқушының өз әрекетінің бейіндік бағытына қатысты өзін-өзі анықтауы;
- оқу әрекетінің формаларын дараландыру, өнімсіз және өнімді әрекеттерді
сәйкестендіру, оқытудың белсенді әдістері мен жеке жұмыс әдістерін тұрақты
қолдану;
- оқушының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыруға бағдарлау, оқу жобаларын
негізгі құзыреттіліктерді дамыту мен қалыптастырудағы қол жеткізген
нәтижелерді көрсету тәсілі ретінде міндетті түрде орындау;
- оқушының өзінің оқу әрекеті мен оның нәтижесіне өзіндік талдау жасауға,
өзіндік бағалауға жағдай жасау;
- білім беру мазмұнының практикалық бағыттылығы, вариативтілігі,
саралануының құралы – жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі танытуы және
кәсіби өзін-өзі анықтауы.
Көрсетілген ұстанымдарды іске асыруда төмендегі педагогикалық құралдар,
оқыту үрдісін ұйымдастыру формалары мен оның нәтижесін бағалау қолданылуы
тиіс:
- қазіргі жоғарғы сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыратын,
негізгі құзыреттіліктерінің қалыптасуына ықпал ететін ақпараттық және
педагогикалық технологиялар;
- жасөспірім жасына біршама сәйкес білім беру үрдісін ұйымдастыру формалары
(лекция, семинар сабақтары, әңгімелесу, практикум, сынақ, оқу-зерттеушілік,
жобалау-шеберлік, топтық және жеке оқу сабақтары, кеңес алу т.б);
- оқу үрдісін оқушының жеке білім алу траекториясын қалыптастыруды
қамтамасыз ететін оқу бағдарламаларының құрылымдық негізінде модулін құру;
- оқушының орта жоғары кәсіби білім алу икемделуіне қажетті, зерттеушілік
және оқу-жобалау білігін дамыту мен игеру мүмкіндігін туғызатын жобалау
тәсілі;
- оқушының жеке пәндер бойынша білімін диагностикалау ғана емес, оның
алынған нәтижелерді өзіндік талдауы, өзіндік бағалауы, қорытынды жасауы,
жеке білім алу траекториясының ерекшелігі байқалатын оқу жетістіктерін
бағалау әдістері (портфолио, жобаның тұсау кесері ж.т.б);
- мектеп оқушыларының оқу жетістіктерін мұғалім мен оқушының түзету
жұмыстары негізінде мониторинг жүргізу.
2) Бейіндік оқытудың жүйесі
1-сызбанұсқа. Бейіндік оқытудың жүйесі
Бейіндік оқытудың бейіндендіру мүмкіндігімен қамтамасыз етуге, оқушының
одан әрі білімін жалғастыруға даярлық мақсатында үш бағыт бойынша:
әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану-ғылыми және технологиялық, таңдаған
оқу пәндерін терең игеруге бағдарланған сипаттамасы мен негізгі
параметрлері ЖМЖМББС-2006 анықталған. Оқытуды бейіндендіру бағыты – белгілі
білім беру салаларының пәндік топтарымен танысуды қамтамасыз ететін
бейіндік оқытудың ұйымдасқан формасы болып табылады. Оқытуды бейіндендіру
бағыттарын таңдау оқушының, олардың ата-аналарының талабын, мектептің
мүмкіндігін ескере отырып анықталады. Білім беру үдерісіне қатысушылардың
жеке қызығушылығын есепке алу оқыту бағдарын таңдау жағдайында іске
асырылады. Оқыту бейіні – оқытудың бейіндендіру бағыттарының ішінде оқушы
таңдаған бейіндік пәндер жиынтығы мен оқушының танымдық талабы мен жеке
білім алу траекториясын жүзеге асыратын қызығушылығын қанағаттандыруға
бағытталған элективтік курстар. Бейіндік оқыту оны жүзеге асыру
формаларының көптүрлілігімен ерекшеленеді.
3) Бейіндендірудің мектепішілік және сырттай формалары
Бейіндендіру мектепшілік және сырттай болуы мүмкін:
- мектепішілік бейіндендіру мектептің өзіндік ресурстарына сүйеніп
таңдалады;
- материалдық-техникалық жағдайына, кадрлық құрамы мен оқу-әдістемелік
қамтамасыз етілуіне қарай оқытудың бір бағытын жүзеге асыратын жоғары
сатыдағы бір бейіндік мектеп;
- оқытудың бірнеше бағытын жүзеге асыратын жоғары сатыдағы көпбейінді
мектеп. Бірнеше сыныптардың қатар болуы оқушының сұранысына қарай бейіндік
сыныптар ашуға мүмкіндік береді;
- жалпы білім беретін мектептердегі, дарынды балаларға арналған
мамандандырылған мектептердегі, даму мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған
арнайы мектептердегі бейіндік сыныптар;
- сырттай бейіндендіру;
- ресурстық орталық (РО) – материалы мен кадрлық потенциалы жеткілікті,
ресурсын бейіндік оқытуды жүзеге асыратын басқа мектеп қолдана алатын білім
беру ұйымы. Бұл форманы жүзеге асыруда жалпы орта білім беретін бірнеше
ұйымдар оқушыларды бейіндік оқытуды сапалы жүзеге асыратын сәйкес
ресурстарға ие, сол аймақтың қуатты бір білім беру ұйымының айналасына
біріктіріледі.
Аталған форма шеңберінде бірнеше жалпы білім беру ұйымдарының оқушылары
РО-тың білім беру бағдарламасына енген бейіндік және элективтік курстарды
игереді.
РО-тар мектептің, жоғары оқу орындарының (ЖОО), колледждің немесе білім
беру орталықтарының жанынан ашылуы мүмкін. ЖОО-мен ынтымақтастықта және
жоғарғы сатыдағы кредиттік технологиялық элементтерді енгізу жағдайларында
жеке пәндер тереңдетілген деңгейде оқытылуы мүмкін, сондай-ақ жоғары кәсіби
бағдарламалары кіріктіріледі. Оқушылар өзінің қалауына қарай бейіндік
таңдауда немесе элективті пәндер бойынша кредит алуына және жоғары оқу
орнында одан әрі қарай пайдалануына болады.
Ауылдық жерлерде бейіндік оқытуды ұйымдастырудың формалары:
- ауыл мектебіндегі бейіндік сынып. Бұл форма шеңберінде қысқа мерзімді
бейіндік және элективтік пәндер қарқынды қолданылады. 10-12 сынып
оқушыларынан түрлі жастағы бейіндік топтар құрылады;
- ауылдық мектеп оқушыларын бейіндік оқытудың барлық түрі ұсынылған аудан
орталығы базасындағы мектеп-интернат;
- шалғайдағы шағын комплектілі мектеп оқушыларының тұрып оқуына арналған
интернат типіндегі пансионат. Бейіндік оқытуды жеткілікті қамтамасыз ету
мақсатында құрылады. Жоғарғы сыныптардағы оқыту таңдаған бейінге байланысты
аудан орталығындағы мектепте немесе РО-та жүзеге асырылады;
- кадрлық-материалдық-техникалық және оқу-әдістемелік әлеуеті кіріктірілген
ауылда базалық және бейіндік оқытуды қамтамасыз ету мақсатында құрылады.
Білім кеңістігі білім беру ресурсы бар, тіпті ресурсы жеткіліксіз
жекеленген шағын комплектілі мектептің ресурстарын біріктіреді. Балалар
отбасынан бөлінбей үйренген өмір сүру ортасында білім алатын болады.
Кешкі және сырттай оқитын мектептер бейіндік мектептер, РО-тар
базасында, ЖОО; ОблБАЙ жанынан ашылады. Білім беруді басқару органдары
немесе білім беру мекемелері бейіндік оқытудың сырттай формасын жүзеге
асыратын кез-келген білім беру ұйымдарымен келісім шарт жасауына болады.
Жалпы білім мектептерінің жоғарғы сатысындағы оқу-тәрбие үрдісінің
құрылымы мен мазмұнын жетілдіру экспериментінен келесі нәтижелер, мақсаттар
мен міндеттер күтіледі.
Оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру білім сапасын арттыруға, мектепте
психологиялық-педагогикалық жағдайлар жасауға бағытталған. Олар:
- оқушыға арналған әлеуметтік және тұлғалық мәні бар білім беру нәтижесінің
деңгейін көтеру;
- оқушының оқу әрекетіне қызығушылығын күшейту;
Бүгінгі күні мектептің жоғарғы және орта сатыларында оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыру формалары мен әдістері бір-бірінен өзгешелігі көп емес.
Сыныптық-сабақтық жүйеге тән. Кейбір мектептерде дәстүрлі оқыту формалары
мен қатар, ЖОО-на тән оқыту формалары – лекциялық сабақтар, семинар
түріндегі сабақтар, бақылау түрі ретінде сынақ қабылдау сияқты түрлері
қолданылады.
Жоғарғы сынып оқушыларының арасында өзара ықпалдастық сипаты бойынша
бүгінгі күнге дейін оқытудың фронтальды формасы сақталуда. Онда топтық
жұмыспен бірге аздаған жекелей жұмыстар да бар. Дегенмен, соңғы уақыттарда
оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас стилі басшылық жасаудан гөрі
кеңес беруге, бақылау жасауға біртіндеп ауысып отыр. Жоғары сыныптардағы
қарама-қайшылық бір жағынан, баланың жас ерекшелігімен, екінші жағынан
әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен, үшіншіден, білім беру үрдісін
ұйымдастырудың жас ерекшелігі мен қазіргі социумның өзгешелігіне
байланысты.
Жоғарғы сынып оқушыларына тән жас ерекшелік:
- әлеуметтік өзін-өзі анықтаудағы үдемелі талабы;
- болашаққа бағдары: өмір сүру тәсілін, кәсібін, адамдар тобын таңдауы;
- әрекеттерде прагматикалық қызығушылық рөлінің артуы (әсіресе соңғы
жылдары).
Мектептің жоғарғы сатысында оқу-тәрбие үрдісінің құрылымы мен мазмұнын
жетілдіру экспериментінің мақсаты мектеп түлегінің бойында оның өзін-өзі
оқу, кәсіби және әлеуметтік жағынан анықтау кезеңінде негізгі
құзыреттіліктерін қалыптастыру болып табылады. Білім беруден күтілетін
нәтиже ретінде мектепті бітірушінің түрлі жағдайларда өз бетімен шешім
қабылдай алуына мүмкіндік туғызатын негізгі құзыреттіліктер болып
есептеледі:
- мәселенің шешімін табу құзыреттілігі (өзіндік менеджмент);
- ақпараттық құзыреттілік;
- коммуникативтік құзыреттілік [16].
Адам өміріндегі жауапты кезеңдердің бірі – мамандық таңдау кезеңі болып
табылады. Мамандықты дұрыс таңдау адамның кейінгі өміріне айтарлықтай ықпал
етеді. Дұрыс таңдалмаған мамандық адамның жеке басына ғана емес, тұтас
қоғамға кері әсерін тигізеді. Американдық ғалымдардың зерттеу нәтижесі
көрсеткендей, мамандықты дұрыс таңдау кадрлардың тұрақсыздығын 2-2,5,
кадрларды оқытуды 1,5-2 есеге дейін азайтса, еңбек өнімділігін 10-15 %
арттырады.
Жалпы, жасөспірім мамандыққа бейімделіп, оны таңдау кезінде 3 факторды
ескергені жөн:
1. Өзінің жеке бас ерекшелігін, қабілеттері мен мүмкіншіліктерін, қызығушы-
лығы мен қажеттілігін;
2. Мамандықтың жалпы адамға қоятын талабын;
3. Жоғарыда айтылған екі фактордың бір-бірімен өзара үндестігі мен сабақтас-
тығын;
Адамның кәсіби өсу жолын ғалымдар былай бөліп көрсетеді:
1. Баланың қызығушылығы мен қабілеттерінің дамуы 0-14 жас аралығында;
2. Өз күшін байқап көру, сынға салу немесе өзін-өзі зерттеу 14 пен 25
жастың аралығында;
3. Кәсіби білім алу мен қоғамдағы өз орнын анықтау және ұстанымын нығайту –
25 пен 44 жас аралығында;
4. Бірқалыпты кәсіби жағдайдың қалыптасуы – 45 пен 64 жастың аралығы;
5. Кәсіби белсенділігінің төмендеуі – 65 жастан жоғары қарай.
Бұдан шығатын қорытынды, адамның мамандық таңдап, өзін байқауы, сынға
салуы 14 пен 25 жастың аралығына дөп келеді екен. Ал, енді Е.А. Климов
бастаған ғалымдар тобы адамның кәсіби өсу жолын былайша сипаттайды:
1. Ойынға дейінгі кезең – 3 жасқа дейін;
2. Ойын кезеңі 6-8 жас;
3. Оқу әрекеттерін меңгеру кезеңі – 6-8, 11-12 жас аралығы;
4. Таңдау кезеңі - 11-12, 14-18 жас аралығы.
5. Кәсіби дайындық кезеңі - 15-18, 16-23 жас аралығы;
6. Кәсіби шыңдалу кезеңі – 16-23 жас және одан да жоғары.
Тәжірибе көрсеткендей, адам өміріндегі ең маңызды кезең – мамандыққа
таңдау жасайтын жасөспірімдік, өтпелі кезеңге дәлме-дәл келеді екен.
Сондықтан дұрыс шешім қабылдап, өз таңдауына орай мамандық таңдауда
жасөспірімдерге кеңес беру, жол көрсету қажеттілігі өзінен-өзі туындайды.
Мамандыққа бағдар беру – 12 жылдық оқытудың басты міндеттерінің бірі.
Бағдарлы білім 11 жылдық оқыту жүйесіндегідей жоғары сатыда емес, негізгі
мектептен бейіналды даярлық болып басталады.
№4 Лекция
12 жылдық білім беру жүйесінің негізі – бейіндеп оқыту
Лекцияның жоспары
1) Мектептің 12-жылдық білім беру жүйесіне көшуі және ондағы химияның
орны
2) Бейінді оқыту – оқу үрдісін жеке тұлғаға бағдарлаудың тиімді жолы
3) Бейіналды даярлықтың мақсаты мен міндеттері
1) Мектептің 12-жылдық білім беру жүйесіне көшуі және ондағы химияның
орны
Жаңа мың жылдықтың басында мектепте білім беруді тағы да бір жылға
ұзарту жөніндегі сұрақтар талқылана бастады. Дамыған елдердің, АҚШ, Канада,
Жапония, Германия, Франция, Ұлыбритания, Қытай елдерінің білім беру
жүйелері модельдерін алып қарайтын болсақ, бұл елдерде негізінен 5 немесе 6
жылдық бастауыш білім, 3 немесе 4 жылдық орта білім және 3 жылдық бағдарлы
немесе кәсіптік білім беру моделі қабылданған. Орта білім берудің осындай
модельдерінде 6 жастан мектепке баратын балалардың психологиялық-
физиологиялық өсу ерекшеліктері ескерілген. Сондай-ақ, 9 жылда жалпы орта
білім беруді аяқтауға болатындығы ойластырылып және соңғы 3 жылда заман
талабына сай жақсы кәсіптік-техникалық білім беріп, 18 жасқа толған
жастардың еңбекке еркін араласуларына, яғни олардың қалаған кәсіптерін
толық игеріп, өз беттерінше еңбек ету мүмкіндіктеріне ие болуларына жағдай
жасау қажеттілігі негізінде қабылданған. Сонымен бірге, жастардың келешекте
өз білімдерін жалғастыруларына мүмкіндіктерінің болуы да ойластырылған. Ал
тек терең университеттік білім алғысы келетін жастарға, сол ғылым бағыты
бойынша соңғы 3 жылда жақсы бағдарлы білім берілуі керектігі ескеріліп,
жүзеге асырылған.
12 жылдық білім беру жүйесі оқушыны бейіндеп оқыту арқылы өзіндік
талабын қанағаттандыруды, оның жеке тұлға ретінде дербес қалыптасуына
мүмкіндік береді. Ол мынадай міндеттерді жүзеге асыруды көздейді:
оқушыларға бейінді оқытудың белгілі бір бағытын таңдауына мүмкіндік туғызу;
оқушылардың әлеуметтік және жеке кәсіби жағынан өзін-өзі анықтауына,
өзгермелі қоршаған ортаға бейімделе білуіне септігін тигізетін өзіндік
білім алуын ұйымдастыру. Нәтижесінде оқушының болашақ мамандығына саналы
таңдау жасауына жағдай туады, өзіндік іс-әрекетін бағалай білуге
дағдыландыратын түпкілікті құзіреттерге қол жеткізіледі, сөйтіп оқушының
одан әрі білім алуын жалғастыруына игі ықпал етеді. Оқытуды даралау мен
саралауға бағдарланған оқытуды енгізу арқылы жоғары сынып оқушыларының
қажеттілігі, қызығушылығы мен қалауына сәйкес тұлғалық және өмірлік өзін-
өзі анықтауына әсерін тигізетін бейіндік оқытуды жүзеге асыруға жағдай
жасау.
Қазақстан Республикасында 2005-2012 жылдар аралығында білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында және отандық 12 жылдық білім беру
тұжырымдамасында бейінді оқытудың үш бағыты анықталған: оның біріншісі,
жаратылыстану-математикалық, екіншісі, әлеуметтік-гуманитарлық, үшіншісі,
технологиялық. Бұл бағыттардың мазмұны арнаулы бейіндік курстар жиынтығынан
тұрады. Демек, кез келген мектеп оқушысының өз білім жолын таңдауына,
жергілікті мектеп желісінің ерекшеліктеріне және кадрлық құрамына қарай
білімін жан-жақты тереңдетуіне мүмкіндігі бар.
12 жылдық білім беру жүйесіндегі басты артықшылық – баланың тек қана
білім алып ғана қоймай, бейіні мен икемділігіне, таңдайтын мамандығына
қарай алғашқы кәсіби бағдар алып шығуында жатыр. Яғни, 11-12 сыныптардағы
білім мазмұны оқушының жоғары оқу орнының алғашқы курстарында алатын білім
мазмұнымен кіріктіріледі. Оқушы мен оқытушы арасындағы өзара түсіністік пен
ықпалдастыққа негізделген оқыту процесі оқушының ойлау жүйесінің дамуына,
құндылық бағдарының айқындалуына, қарым-қатынас жасай білу дағдысының
қалыптасуына игі ықпал етеді. Нәтижесінде оқушының танымдық қабілетінің
деңгейін өсіріп, ойлау қабілетін арттырып, ақпаратты қабылдап қана қоймай,
оны талдап, өзіндік тұжырым жасай алатын дәрежеге қол жеткізеді. Бұл үрдіс
12 жылдық білім беру жүйесінде білім мазмұнын түбегейлі жаңартумен қатар,
оқытудың тың әдістемесін дүниеге әкеледі. Әрине, бұл құнды идеялардан
туындайтын жаңа оқыту технологияларын енгізуді талап етері сөзсіз. Дегенмен
әлемдік қолданыста оң нәтижесін көрсетіп келе жатқан кредиттік технология
сияқты, бұл да өз шешімін береді деген үміт үлкен.
12 жылдық мектептің 11-12 сыныптарында бағдарлы және кәсіптік білім
беру қарастырылған. Бірақ бұл жан-жақты ойластырылмаған, өте күрделі
мәселе.
12 жылдық мектептің мазмұны бойынша білім берудің басқа барлық
сатыларының, тіпті жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мазмұны да
міндетті түрде өзгеріске ұшырайды. Бұл жұмысты атқару үшін ғылыми және
білім беру мекемелері, оқытушылар мен әдіскерлер жұмылдырылады.
Жалпы 12-жылдық білім беру жүйесіне көшудің бірқатар себептері болды.
1. Оқушылардың денсаулығын сақтау. XX ғ. соңғы онжылдығында оқу уақытының
ұзақтығы қатысушылардың денсаулығына біршама ауырлықтар әкелді. Содан
оқу материалының бұрынғы көлемін сақтап, пән бойынша оқу сағатының
санын азайту, үйге берілетін тапсырмалардың көбейіп, оқушылардың тез
шаршауына әкеліп соқтырды.
Концепция авторларының пікірінше міндетті 10-жылдық және толық 12-
жылдық орта мектепке көшу, резервті пайда болған уақытты рационалды
қолдану, оқу материалының көлемін қысқарту, сонымен қатар денсаулықты
сақтау технологиясын қолдану жолымен күнделікті оқу ауырлығының төмендеуіне
шарт жасайды.
2. Жалпы білім сапасын жоғарылату.
3. Жалпы білім беруді жалғастырудың халықаралық стандарты. Халықаралық
практикада мектепте 12-жылдық білім беруге қол жеткізеді. Көптеген
дамыған елдерде жалпы орта білім 12-14 жылда қамтылады. 12-жылдық
жалпы білім беру жүйесі барлық Орталық және Батыс Еуропа елдерінде,
сонымен қатар Балтық, Молдовия, Украина, Белоруссия, Өзбекстан
елдерінде жүргізілген.
4. Демографиялық және әлеуметтік-экономикалық факторлар. 2001 жылы 10
жылдан кейін қатысушылар санының 21 млн-нан 13-14 млн-ға күрт
төмендеуі әлеуметтік-экономикалық құлдырауға әкеп соқтыруы мүмкін,
әсіресе, біріншіден білім сферасында. 12-жылдық мектепке көшу
демографиялық құлдыраудың алдын алады.
Мектептегі білім беру түрін үш деңгейлі етіп қалдыру ұсынылды.
Бірінші баспалдақ – бастауыш білім (міндетті), 1-4-ші сыныптар.
Екінші баспалдақ – негізгі жалпы білім (міндетті), 5-10-шы сыныптар.
Дәл осы баспалдақта ұйымдастырушылардың ойынша толықтыратын оқу жылы
енгізіледі.
Он жылдық негізгі мектеп білім алуда базалық болып табылатын орта
(толық) білім беретін немесе арнайы кәсіптік мектепке қатысты толық
аяқталған білім болып саналады, оқушылардың белгілі бір бейін түріне
бағытталуына жағдай жасайды.
Үшінші баспалдақ – орта (толық) жалпы білім, 11-12-ші сыныптар.
Мектептің үшінші баспалдағында (жоғарғы) білім беруді бейінді жіктеу
негізінде құру жоспарланды (мысалы, келесі бейін түрлері бойынша:
жаратылыстану-ғылыми, гуманитарлық, физика-математикалық, көркем-
эстетикалық және т.б.).
Осындай жолмен, 12-жылдық орта мектептің педогогикалық қызметі қазіргі
модельдерден толыққандылығымен, вариациялық, деңгейлі және бейінді
жіктемесімен, аймақтық, индивидуализациялық бағыттылығымен ерекшеленер еді.
12-жылдық мектепте орта (толық) білім берудің құрылысы мен мазмұны
концепциясымен бірге он екі жылдық білім берудің пәндік концепциялары да
жарық корді.
Концепцияда 12-жылдық мектепте химияны оқытудың үш сатысы белгіленген:
пропедевтикалық, негізгі және бейіндік.
Пропедевтикалық сатыда концепция авторларының пайымдауынша, химиялық
білім он жылдық негізгі мектептің 1-ші және 7-ші сыныптары аралығында
беріледі. Бұл сатыда қатысушылар химия төңірегінен алғашқы білімді
Табиғаттану, Қоршаған орта, Жаратылыстану сияқты интеграциялық
курстарды және биологиядан, химиядан, физикадан жүйелі курстарды оқу
барысында алады.
Негізгі сатыда химияны он жылдық мектептің 8-10 сыныптарында өтеді. Осы
сатыдағы химиялық білім барлық құқықтық-ұйымдық форманың барлығындағы
мемлекеттік жалпы білім беру мекемелеріне міндетті болып табылатын химия
курсын оқу барысында нақтыланады. Негізгі мектепте мектептің жоғарғы
сатысында пәнді бейінді оқуды жалғастыру үшін негіз қалыптастыру қажет. Он
жылдық негізгі мектепте химияны меңгеруге аптасына 2 сағаттан үш жыл
бөлінеді.
Бейіндік сатыда химияны меңгеру мектептің жоғарғы сатысында 11-12-ші
сыныптарда жүргізіледі. Пәнді оқыту дифференциалды түрде екі вариантта
жүргізіледі – базалық және бейіндік деңгейде.
2)Бейінді оқыту – оқу үрдісін жеке тұлғаға бағдарлаудың тиімді жолы
Қазіргі таңдағы оқушыларды бейіндеп оқытудың жағдайын талдай отырып,
олардың негізгі ерекшеліктері анықталды: жеке білім беретін пәндерді
тереңдетіп оқыту; саралай оқыту, оқушылардың өз қабілеттері, икемдері мен
қажеттіліктеріне сәйкес жеке білім траекториясын таңдап алуы; білімі
әртүрлі дәрежедегі оқушылардың қабілеттеріне, жеке икемдері мен
қажеттіліктеріне сәйкес деңгейлеп оқыту; оқушыларды әлуметтендіру, оларды
кәсіби тұрғыдан өзіндік орын анықтай білуге дайындау; жалпы және кәсіби
білім беру арасындағы байланыстың болуын, мектеп бітірушілерді жоғары
кәсіби оқу орындарының бағдарламаларын игеруге дайындау; төрт курс түрлері
бойынша: базалық жалпы білім беруші курстар, бейінді курстар, қолданбалы
курстар және таңдау бойынша курстарынан (элективтер) әртүрлі комбинациялар
жасау мүмкіндігі; негізгі мектеп оқу жоспарына міндетті таңдау курстары
мен оқушылардың келешек оқу бағдарын таңдауына әсер ететін кәсіби
сынақтарды енгізу арқылы бейіналды дайындықты іске асыру.
Қазіргі таңда білім беру кеңістігіндегі инновациялық үрдістердің
бағыттарының бірі – мектептің жоғары сатысын бейінді оқытуға көшіру болып
табылады. Ол өз алдына оқушылардың қызығушылықтарын, икемдері мен
қабілеттерін толығырақ ескеретін білім беру үрдісінің құрылымы, мазмұны
және ұйымдастырудағы өзгерістері негізінде саралай және даралай оқытуды
қарастырады.
Бейінді оқытудың негізгі идеясы – оқушыларға таңдау мүмкіндігін беру
болып табылады. Негізгі мектеп бітірушісі жоғары сыныптардағы бейінді оқыту
жағдайында оқу бағытын таңдауға мүмкіндік алады. Бұл таңдауды оқушылар
өздігінен және саналы түрде жасаған кезде ғана бейінді оқыту өз
мақсаттарына жетеді. Оқушы өзінің іс-әрекетінің бейінін таңдауға дайын болу
қажет, бұл жағдайда негізгі мектептегі бейіналды дайындықтың маңызы зор.
12 жылдық мектепке бейіндік білім беруді енгізудің басты мақсаты -
оқытылушылардың кәсіби бағыт алуын және өз жолын табуын қамтамасыз ету,
оқушылардың кәсіптік таңдауды, саналы түрде жүзеге асыруы үшін оларға
қажетті ресурстарды қалыптастыру мүмкіншілігін беру [4].
Бейіндік білім беруге көшу кезінде келесі міндеттер іске асырылуы
қажет:
- түлектердің еңбек және білім рыноктарына кіру процестеріне
мектептің назарын күшейту арқылы жалпы орта білім берудің әлеуметтік-
экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету;
- оқушылардың жекелеген пәндерді таңдап алу бейімі бойынша жалпы
орта білім беру көлемінде тереңдеп оқу мүмкіншілігін қамтамасыз ету;
- мектептегі білім беру процесінің вариативтілігін және жеке адамға
бағыт алуын қамтамасыз ету, оқушылардың білім алу әрекетінің ынталық
деңгейін арттыру;
- оқушыларға бейіндік оқу шеңберіндегі курстарды таңдауға және икемді
жеке білім бағдарламаларын құруға мүмкіндік беру;
- білім мазмұнын жетілдіру негізінде білім беру процесін іс жүзінде
бағыттауды және оның әрекеттік құраушысын (жобалау- зерттеу және
коммуникативтік қабілеттерді игеру) күшейтуді іске асыру;
оқушыларды әлеметтендіру мүмкіншіліктерін кеңейту, жалпы және кәсіби
білім беру арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету, мектеп түлектерін
кәсіби жоғары білім бағдарламаларын игеруге анағұрлым тиімді дайындау.
Бейіндік оқытудың моделі: кез келген модель (1 сурет) өзінің құрамына
инвариантты құраушы – бейіналды даярлықты қамтиды. Бейіналды оқыту – бір-
бірімен тығыз байланысты екі құрылыммен сипатталады: химиядан негізгі жалпы
білім беру (I концентр, 8-10-шы сыныптар) және элективті курс пәндері
бойынша бейналды даярлық (10-шы сынып). Бірінші концентрдің білім беру
бағытының мақсаты: негізгі мектептегі білім алушылардың өзін-өзі
анықтауына жағдай жасау.
Бейінді оқытудың моделі өзіне химиядан бейіналды даярлықты (8-10-шы
сыныптар) және сонымен қатар жалпы орта білім (11-12-ші сыныптар, II
концентр) мен элективті бейіндік курстарды (11-12 сыныптардың бейіндік
дайындығы) қамтиды.
II Бейіндік оқыту
(11-12 сыныптар)
I Бейіналды даярлық
(8-10 сыныптар)
Сурет 1. Бейіндік оқытудың моделі
Бейіналды даярлықтың мақсаты Оқушыларды бейіналды даярлау және жоғары
сыныптағыларды бейіндік оқыту тұжырымдамасында көрсетілген. Окушыға өзін-
өзі анықтай алуына жағдай жасау, жалпы білім беру мектебінің сыныптарында,
кәсіби мамандандырылған мекемелерде де бейіндік оқуды таңдауларын
қамтамасыз ету мәселесі де тұжырымдамада айтылады. Соған сәйкес оқушының
бейіналды даярлығына келесі талаптар қойылады: түрлі бейіндік оқуды
таңдаудағы өзінің қабілетін объективті түрде бағалай алуы; қызығушылығы мен
қабілеттілігіне сәйкес бейіндік оқуды таңдай алуы; таңдаған бейін бойынша
оқу мотивациясының жоғарғы деңгейінің қалыптасуы. Жоғарыда айтылған
мәселелерді шешу үшін бейіналды дайындықты іске асыру моделі жасалды 1
сызба. Бейіналды дайындықты іске асыру үшін келесі міндеттер қойылады:
бейіналды дайындықты психологиялық-педагогикалық; теориялық-әдіснамалық;
ғылыми-әдістемелік; құқықтық-нормативтік тұрғыдан қамтамасыз ету.
3) Бейіналды даярлықтың мақсаты мен міндеттері
Сызба 1. Бейіналды дайындықты іске асырудың моделі
1 сызбаның жалғасы
Бірінші ұстаным бойынша бейіналды дайындықты психологиялық-
педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету үшін, психологтың оқушымен ғана жұмыс
істеуімен тынбай, оқу-тәрбиелеу үрдісіне мұғалімдер мен ата-аналарды
қатыстыра отырып, жұмысты ұйымдастыру талабы туындайды.
Екінші ұстанымда бейіналды оқытудың теориялық-әдіснамалық негіздеріне
сүйенудің қажеттігі көрсетіледі. Бұл мәселеге орай, бүгінгі күні оқушыларды
бейіналды даярлау және жоғарғы сыныптағыларды бейіндеп оқыту тұжырымдамасы
жасалып отыр.
Үшінші ұстанымда бейіналды дайындықты ғылыми-әдістемелік тұрғыдан
қамтамасыз ету көзделеді. Оған мұғалімнің әдістемелік даярлығын жетілдіру
(тақырыптық семинарларға қатысу, тәжірибе алмасу), өзіндік білім алуы;
бейіналды даярлықты тиімді іске асыру үшін оқушылардың танымдық
қызығушылықтарына негізделген элективті курстарды іріктеп алу немесе оларды
оқушылардың жеке қабілеттерін, қызығушылықтары мен икемдерін, аймақ
ерекшеліктерін ескере отырып, модификациялау; өздігінен курс
бағдарламаларын жасау кіреді.
Төртінші ұстаным бойынша бейіналды дайындықтың құқықтық-нормативтік
жағынан қамтамасыз етілуі бірқатар құжаттармен белгіленеді.
Жалпы орта білім беру мектебінің жоғарғы сатысы қазіргі білім беруде
негізгі орын ала отырып, көбіне кәсіби білім беру жүйелерінің
мүмкіншіліктеріне және жас адамдардың кәсіби әрекетінің сапасына үлкен
әсерін тигізеді. Жоғарғы деңгей ерекше білім беру кеңістігін құрайды,
себебі оның шеңберінде жеке тұлғаның әлеуметтік, кәсіби және азаматтық
тұрғыдан қалыптасу сатысы өтеді. Қоғамның қандай білікті кәсіби маман алуы
жас адамның қандай азаматтық және адамгершілік позициялар тұрғысынан білім
алуды және кәсіп таңдауды жүзеге асыруына тәуелді.
Бейіндік білім беру жүйесі - жоғарғы сынып оқушыларына арналған
мемлекеттік және қоғамдық мүдделерге, жеке тұлғаның мүддесіне,
жасөспірімнің жас ерекшеліктеріне және білім беру саласындағы әлемдік
ағымдарға сай келетін оқыту үдерісін ұйымдастырудың анағұрлым тиімді
формасы.
Әлемдік білім беру тәжірибесінде бейіндік білім беру орта білім беру
мектебінің жоғарғы сатысындағы бағыттар және бейіндер бойынша оқушыларды
арнайы дайындау жүйесі ретінде қарастырылады.
Тұтас жүйе ретінде бейіндік білім беру мыналарды қамтамасыз етеді:
- оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындау мазмұнының кәсіби
біліммен сабақтастығы;
- бейіндік пәндер бойынша дайындықтың терендігі.
Көптеген дамыған елдерде сол елдердің мәдени және тарихи дәстүр-леріне
тән ерекшеліктері, сондай-ақ жалпыға ортақ қасиеттері бар жалпы орта
білім беру аясындағы бейіндік білім беру жүйелерінің қалыптасқанына көп
болған, әрі табысты түрде жұмыс істеуде.
Бейіндік оқыту жүйесі әлемнің жетекші елдерінің білім беру саясаты-ның
негізін құрайтын бөлшектеп саралау және даралау идеяларына құрылған.
Бөлшектеп саралаудың негізгі типтері мыналар болып табылады:
оқу орындарын әртүрлі типтер бойынша бөлу;
бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
12 жылдық білім беру жүйесі
Жоспар:
1)12 жылдық білім беру жүйесіне өту қажеттілігі
2)12 жылдық білім беру жүйесіне өту мәселелері
1)Қоғамның дамып өркендеуіне байланысты қазіргі таңда білім саласында
ең өзекті мәселенің бірі әлемдік білім кеңістігіне жол ашатын 12 жылдық
білім беру жүйесіне көшу болып отыр.
Білім берудің бұл моделі әлемнің 80% астам елдерінде қолданылады. Бұл -
соңғы жиырма-отыз жылда ғылым мен техниканың орасан жетістіктерге қол
жеткізіп, жаңа технологиялардың қоғам өмірінің әртүрлі саласында кеңінен
енгізілуіне байланысты туындаған жағдай. Сондықтан жастарды жаңа кезеңнің
талаптарына сай тәрбиелеу үшін оларға жаңа мазмұнның, жоғары деңгейде білім
беру қажет.
Осындай өзекті мәселені шешу үшін дүниежүзілік қауымдастық 12 жылдық
білім беру жүйесіне көшуде. Ендеше біз де, әлемдік тұтастық-тың бірі
ретінде, бұл мәселеден шет қала алмаймыз. Керісінше, біз Қазақстанның білім
беру жүйесін әлемдік білім кеңістігіне үйлестіруге мейлінше ұмтылуымыз
қажет.
Білім беру ағысқа қарсы қозғалысқа ұқсас. Егер тоқтаса, шарасыз-дан
артқа кетеді деген екен бұрынғы философтар. 12 жылдық білім беру жүйесі
бойынша сапалы да игілікті іс атқаруына ыкпал ете отырып, педагогикалық
қызметті ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеуде бірлесіп енбек етуге ниет
білдірудеміз.
Н.Ә. Назарбаев: Білім мен ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана
әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды
дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға қоюымыз керек, — деген
болатын.
Жалпы білім беретін мектепті реформалаудың негізінде Қазақстан
Республикасын өзінің аумағында білім беру жүйесі басым рөл атқаратып,
тұрақтылықтың кепілі және әлеуметтік-экономикалық дамудың қайнар көзі
болып табылатын, дамыған демократиялық мемлекет ретінде таныту мақсаты
жатыр.
Реформалаудың басты міндеті - мемлекеттік білім беру жүйесін үздік
әлемдік үлгіге сәйкес деңгейге шығару.
Жеке тұлғаның білім алу және рухани қажеттіліктерін оның жеке
қабілеттері мен мүмкіндіктерін ескере отырып қанағаттандыру, адам білім
үшін емес, білім адам үшін деген оқу-тәрбие процесін ізгілендіру, ізгілік
принциптерінің қайта түлеуі арқылы жүзеге асырылуға тиісті. Сонда
ғана білімнің беделін арттыруға, білім беру саласының мемлекет пен қоғам
өміріндегі басым мәртебесін нақты орнықтыруға болады.
Ал енді 12 жылдық білім беруге көшу мәселесі туралы не айтуға болады?
Егер де біз еліміздегі білім берудің жоғары деңгейін сақтап қалғымыз келсе,
бұл бізге, сөз жоқ, ауадай қажет.
Бұл бағытта қазірдің өзінде тиісті дайындық жұмыстарына кірісу керек,
онсыз сапалы 12 жылдық білім беру жүйесін құру мүмкін емес. Ол - ең
алдымен, мұғалімнің әлеуметтік мәртебесін көтеру, оның еңбек ақысын
педагогикалық жұмыстың қоғамдық салмағымен сәйкес келтіру, мектептердің
материалдық-техникалык базасын нығайту, мектеп кабинеттерін, спорт залдарын
қайта жабдықтау, соңғы үлгідегі компьютерлермен жарақтандыру, оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды шығаруды жолға қою, мектеп кітапханаларын ақпараттық
орталықтар етіп қайта құру, мектепке дейінгі тәрбиенің әртүрлі нысандарын
көбейту. Сонымен бірге, болашақ педагогтың кәсіби даярлығына қазіргі білім
беру ісінің басымдықтары мен міндеттеріне сәйкес келетін елеулі өзгерістер
енгізу қажет.
Шындыққа келгенде, жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беру ісінің
еліміздің барлық халқының қатысы бар. Бұл алдағы өзгерістерге айрықша
жауаптылықпен қарауды талап етеді. Жаңа жүйеге көшудің дәйектілігі, базалық
жоспарлардың, оқу бағдарламалары мен оқулықтар-дың түрлі нұсқаларын
жасаудың конкурстық негіздері, тәжірибе жүргізу, оның нәтижелерін кеңінен
талқылау - міне, осының бәрі 12 жылдық орта білім беруді ойдағыдай
енгізудің міндетті шарттары, кепілі болып табылады:
2) Қазіргі кезеңде 12 жылдық орта білімге көшудің керегі не деген
сұрақтар көп туындайды. Осыған байланысты өз пікірімді білдірмекпін.
Бүгінде жеке тұлға сапасына қойылып отырған ең басты талап - оның кез
келген ортадағы қажеттілікке өзін бағыттай білу. Әрине, бұл оңай талап
емес.
Кенестік білім жүйесі оқушыларды теориялық тиянақты да,
көлемді, жоғары деңгейдегі біліммен қаруландыра білгенмен, көп
білімді іс жүзінде қолдануға жаттықтыратын практикалық істерді орындату
жағы төмен болды. Осындай келелі кемшіліктерді болдырмау, алты жастан
бастап балаларды мектеп қабырғасында окыта отырып, оларға теория мен
практиканы қатар меңгерту 12 жылдық орта білім берудің мақсатына айналмақ.
Психологтардың айтуы бойынша, баланың интелектігінің дамуы өзінің
ана тілінде оқып білім алу негізінде жүзеге асады.
Адам қай кезде де өз ойын сөз арқылы жеткізетіні мәлім. Белгілі ойды
сөз арқылы сипаттау үшін тек оқулықтан оқығанды, ақпараттар арқылы алған
ұғымдарын қайталап қана қоймай, оны өмір тәжірибесімен сабақтастыру, сол
арқылы ой мүмкіндігін, тіл байлығын көрсету орын алуға тиіс. Сонымен қатар
өз ойы мен пікірін кез келген жаңа жағдаяттарды қолдана білуі міндетті.
Міне, сонда ғана біз жеке тұлғаны дамыған, ой-өрісі кеңейген, ой түйіндей
алатын адам деп айта аламыз. Мұндай педагогикалық, психологиялық талаптарды
орындау он екі жылдық білім берудің түбегейлі мақсатына айналуда.
Біріншіден, білім мазмұнымен көлемін дүниежүзілік әлемдік деңгейге
көтерудің керектігі айқындалып отыр.
Екіншіден, кәсіптік бағдар беру деңгейін көтеру. Олардың әрқайсы-сының
өз мүмкіндігі мен ыңғайына қарай мамандыққа бет бұруына жағдай жасау. Бұл
арқылы жасөспірімдердің өзіндік менін түсінуіне мектеп қабырғасынан
бастап-ақ мамандыққа өз қабілеті мен бағыттылы-ғына қарай таңдап, қиялы мен
мүмкіндігін жүзеге асыруына бағыттау.
Үшіншіден, алты жастағы баланы мектепте оқу мүмкіндігінін
физиологиялық, психологиялық жағынан дайын екендігін ескеру.
Дегенмен, олардың жас ерекшеліктерінің кейбір физиологиялық,
психологиялық жақтарын (зейіннің тұрақсыздығы, саусақ шеміршек-терінің әлі
қатып жетілмегендігі т.б.) ескеріп, білім беру барысында сөйлеуге, тілін
дамытуға, ойлау мүмкіндіктерін кеңейтуге баса көңіл бөлінеді. Ойын
әрекеттеріне негіздей отырып, біртіндеп оқу әрекетіне көшу, сонымен қатар
оқушылардың бойына қарым-қатынас этикасын сініру мәселелері шешіледі.
Сайып келгенде, баланы алты жастан мектеп қабырғасында оқуға тартып, он
екі жылдық орта білімге көшудің бірнеше тиімділігі бар екенін байқатады.
Республикалық ғылыми орталық өз жұмысын бастауыш сыныпта оқыту мен
тәрбиеленудің мазмұнын, көлемін, білім беру формалары мен әдістерін
зерттеуден, яғни осыларға бақылау жүргізіп, эксперименттен өткізуден
бастап отыр. Бұл - өте орынды мәселе.
Оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешенінің білім беру жүйесіне өндіруге
байланысты алдын ала эксперимент жасап, авторлар мен мұғалімдердің қоян-
қолтық жұмыс жүргізуі - бұрын-соңды болмаған жағдай.
3)12 жылдық білім беру жүйесіне өту мәселелері
Жалпы 12 жылдық орта білімге көшу жұмысымен танысу барысында мына
мәселелерге аса көңіл аударылып отыр:
1. Білім беруге арналған оқулықтар мен оқу құралдарының оқушы-лардың
жас ерекшелігіне сәйкестігі.
Мұғалімдердің білім беру барысында қолданатын әдіс-тәсілдері-нің
оқушылармен жұмыс тиімділігін арттыруға мүмкіндік туғызу жағдайы.
Бірінші сынып оқушыларына білім берудің ойын әрекетіне негізделіп,
біртіндеп оқу әрекетіне көшу талабының орындалуы, алты жасар баланың
ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігі.
4. Оқушының ойы мен тілін дамытудың, олардың еркін сөйлеуін, пікір
сайысына қатысу деңгейін байқау.
5. Берілетін білімнің өмірмен, ұлттық салт-дәстүрлермен, жергілікті
өлкетану материалдарымен байланысын қамтамасыз ету мүмкіндігі.
6. Білім беру барысында мұғалімнің бақылау, тәжірибе әдістерін ұғымды
жерінде қолдана білу шеберлігі.
7. Сабақ мерзімінің 30-35 минуттан аспауы.
8. Мұғалімнің оқу-әдістемелік кешендерді пайдалану және оған талдау
жасау шеберлігі.
9. Мектеп басшылары мен қоғамдық ұйымдар тарапынан экспери-менттік
сыныптар мұғалімдеріне көмек беру деңгейі.
Сайып келгенде, алты жасар баланың оқу-әрекетінің компонент-терін
(зейін қойып тыңдау, тапсырма орындау, түсінігін айтып беру, сұрақтар мен
тапсырмалардың мәнін түсіну, сызбалар мен суреттер арқылы белгілеу т.б.)
орындауға дағдыландыру мәселелеріне толық көңіл бөлінді.
12 жылдық оқу мерзіміне көшу жауапты жұмыс екені даусыз. Оны жүзеге
асыру арқылы білім беру жүйесі жалпы әлемдік білім аймағына ене алады.
Осындай денгейде болу ұрпағымыздың жер шарының кез келген жеріне барып
қалаған мамандығын игеруіне мүмкіндік береді.
Мектепке баланы алты жастан қабылдау дұрыс болып отыр, өйткені осы
жастағы балалардың білуге деген құштарлығы мен қызығушылығы басым.
Он екі жылдық мектептің бірінші сыныбына қабылданатын балалар-дың оқуға
дайындық деңгейін анықтау басшылыққа алынады. Ол бойынша Әлеуметтік
зерттеу, Ата-аналар туралы мәліметтер, Ата-аналардың педагогикалық
бірлігі, Ата-аналарға арналған сауалнама, Медициналық зерттеулер,
Балалардың денсаулық құжаты, Балалар-дың физиологиялық қызметі туралы
мәлімет, Тестілер. Осыларды жинақтай келе, оқушының психологиялық
мінездемесі, психологиялық дайындық ерекшеліктері, таным деңгейлері, ортаға
қатысы, дамуы анықталды. Онда Р. Кеттел тестісі арқылы сөз, мотив, жеке
бастың қарым-қатынасы, тұлғаның ерекшелігі ескерілді.
Білім сапасының жақсы болуына себептер көп. Отбасы, ұстаз, балалар
қауымы және т.б. Бірақ оқулық, оқу орны бұдан сырт қала алмайды.
Сөз соңына айтарымыз, әлі де эксперимент жүргізілуде. Алда жоспарлы,
мұқият зерттеуді қажет ететін мәселелер оқу материалдары-ның тиімділігін
анықтау әлі де зерттей түсуді қажет етуде.
Бақылау сұрақтары
№ 2 Лекция
12. жылдық білім – Қазақстан мектебінің болашағы
Лекцияның жоспары:
1) 12 жылдық білім берудің мақсаты
2) 12 жылдық мектептің негізгі міндеттері
3) Білім мазмұнын жетілдірудің негізгі бағыттары
1) 12 жылдық білім берудің мақсаты:
Білімді, білікті, шығармашылықпен жұмыс істей алатын, жылдам өзгеріп
отыратын ортада өмір сүруге бейімделген, өздігінше дамуға, өз ойын толық
жеткізе білуге, өзінің және қоғамның мүддесі үшін мейлінше өзін-өзі іс
жүзінде көрсете білетін жеке тұлға дамытып қалыптастыру.
2) 12 жылдық мектептің негізгі міндеттері:
- Оқуға үйрету
- Өз тағдырын өзі шешіп, өмірін ұйымдастыруға үйрету
- Ойлауға үйрету
Міндет:1
шығармашылықпен жұмыс істей алатын белсенді, әлеуметтік жауапкершілігі
мол адамгершілігі жоғары, денсаулығы мықты, рухани бай, мәдениетті,
бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру
Міндет:2
өмірлік бағдарын белгілейтін әлемдік біртұтас көзқарасты, тұрақты,
әлеуметтік мақұлданған құндылық бағдарын қалыптастыру;
Міндет:3
Қазақстан халқының мемлекеттік рәміздеріне, тіліне, дәстүрі мен
мәдениетіне деген құрметке, адамның жеке құқығының бостандығын сыйлауға
тәрбиелеу;
Міндет:4
оқушылардың сапалы білім алуға, біліктілігін көтеруге деген ынтасын
арттыру
Төмендегілерді ескере отырып
- Оқушылардың нақты мүмкіндігі - оқушылардың жеке басының
ерекшеліктері
- Оқушылардың ішкі өзіндік қажеттілігі
1-саты
Бастауыш білім.
1- 5 сыныптар.
Оқудың басталуы 6 жастан.
Оқу мерзімі 5 жыл
Негізгі міндет – жалпы білімдік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру,
өзін-өзі дамыту жолында білімдер мен біліктерді игеру, шығармашылық-
зерттеушілік іскерліктерін дамыту, оқуға ынталандыру, тұлғалық жеке
ерекшеліктерін ескеру
2-саты
Жалпы негізгі білім.
6-10 сыныптар.
Негізгі мектеп.
Оқу мерзімі: 5 жыл
Негізгі міндет – оқушыларды тұлғалық-даралық бағытта оқытып тәрбиелеу.
Оқушыларды базалық білім негіздерімен қаруландыра отырып, оның жоғары
мәдениетті, әдепті қарым-қатынас түзе алатын, мамандыққа деген көзқарасы
қалыптасқан тұлғаны қалыптастыру. Алдын-ала бағдар беруге дайындық
енгізіледі.
3-саты
Жалпы орта білім
11-12 сыныптар.
Бағдарлы мектеп
Оқу мерзімі 2 жыл
Негізгі міндет – бағдарлы білім беру.
Бағдарлы білім беру – оқытудың дифференцияланған және жекелеген
принциптері жүзеге асатын, толық жалпы орта білімнің қорытынды кезеңі. Бұл
кезеңде оқушылардың өмірлік қажеттіліктері мен қызығушылықтарының арқасында
білімді тұлғалық анықталу мақсатында жүргізе отырып, мамандық таңдауға
мүмкіндік алады.
Инварианттық компонент Мемлекеттің базалық оқу стандарты жүйесіндегі
талаптар мен мазмұндарға жауап беретіндей жалпы міндетті оқу жоспарының
барлық оқушылар меңгеруге тиісті бөлімі
Жеке тұлғалық бағыттағы компонент
Вариативтік бөлім
Оқушылардың өзіндік зерттеушілік дағдыларын қалыптастыруға байланысты
меңгеретін мектеп ұсынған арнайы таңдау курстары, оқу жоспары
Бағдарлы компонент Профильдік оқу стандарты жүйесіндегі талаптар мен
мазмұнынға сәйкес тереңдетіліп оқытылатын оқу курстары мен таңдаулы
курстар
Негізгі компетенциялар
1. Құндылық-бағдарлық компетенция 2. Жалпы мәдени компетенция
3. Мазмұндық-білімділік компетенция
4. Коммуникативтік компетенция
5. Ақпараттық компетенция
6. Әлеуметтік-азаматтық компетенция
7. Өзін-өзі жетілдіру компетенция
3) Білім мазмұнын жетілдірудің негізгі бағыттары:
мектептегі білім мазмұнын қоғамның жылдам өзгермелі сұраныстарына
сәйкестендіру
сұранысты қанағаттандыруға үйрету, өздігінше білім алуға және оны іс
жүзінде пайдалана білуге, оқушыны іс-әрекет субьектісі ретінде нақты,
үздіксіз дамуға жағдай жасау
білім мазмұнын оқушының жеке дамуындағы білім беру ортасы ретінде
қарастыру
білім мазмұнының білім берушілік компоненетін жетілдіру, яғни білім
мазмұнына оқушылардың игеруі қажет негізгі ключевые компетенцияларды,
технологияларды енгізу
оқушыларды жүйелі түрде бағытталған ғылыми таным әрекеттерімен
таныстырып, ақпараттық технология негізінде жетекші мотивацияны
қалыптастыратын оқу ситуацияларын кеңінен қолдану
Білім мазмұнын гуманизациялауды қамтамасыз ету және оқушының білім
алудағы талғамын ескеру.
Болащақ 12 жылдық мектептегі білім сапасы- экономикасы дамыған
демократиялық қоғам жағдайында әр түрлі салада мәселені өздігінше шешуге
мүмкіндік жасай алатын оқушылардың білім алу нәтижесінде жеткен жетістігі
деп түсінеміз
Бейінді оқытудың мақсаты мен міндеттері қалаған бағдарына сәйкес жалпы
орта білім көлемінде пәндерді тереңдетіп оқытуды қамтамасыз ету
мектептегі білім берудің вариативтігі мен жеке тұлғаға бағытталуын
қамтамасыз ету
оқушыларға білім мазмұнының маңызды элементтері мен оны оқу үрдісінің
формаларын таңдауға мүмкіндік беру
оқу үрдісінің іс-әрекеттік компонентін жетілдіру (жобалау-ізденушілік
және коммуникативтік біліктілік)
жеке қабілеті мен қажеттіліктеріне сәйкес әр түрлі әлеуметтік
категориядағы оқушылардың жалпы орта білім алуына бірдей мүмкіндік жасау
білім беру процесінде бейіндік және деңгейлік оқуға жағдай жасау;
орта мектеп түлектерін барынша жоғарғы оқу орындарында оқуға дайындау
Бейінді оқыту формалары
Ауылдық жерлердегі ресурстық орталықтар бұл мамандар мен материалдық-
техникалық, оқу-әдістемелік мүмкіндіктері кіріктірілген, толық базалық және
бейіндік білім алуға негізделген, ірі білім беру орталықтарына шоғырланған
ауылдағы білім беру орталығы
Кешкі және сырттан оқытатын мектептер көбінесе осы қызметті атқаруға
құқылы бейіндік мектептер мен ресурс орталақтарының базасында, ЖОО және БЖИ
-ның жанынан ашылады.
Бақылау сұрақтары
№3 Лекция
Лекцияның жоспары:
1) Бейіндік оқытудың мақсаты мен міндеттері
2) Бейіндік оқытудың жүйесі
3)Бейіндендірудің мектепішілік және сырттай формалары
1) Бейіндік оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазіргі заман жағдайында маманды еңбек нарығы қалыптастырады. Ең
бастысы өз бетінше шешім қабылдай білу, өзіндік мақсатын айқындай білу
қабілеттері негізгі құндылық болып табылады. Мектептің жоғарғы сатысын
жаңартудағы басты идея білім беру дараландырылу, функционалды және тиімді
болу қажет. Ол мектептің жоғарғы сатысына қатысты білім беруді өзгерту
стратегияларының басты мәнін анықтайды және осы стратегиялардың негізгі
ұстанымдары мыналар:
- өзінің құқығы мен міндеттерін анық сезінетін, бүгінгі күннің мүмкіндігі
мен шикізатының шамасын білетін, әлеуметтік кеңістікте таңдаған ұстанымын
іске асыра алатын сауатты және әлеуметтік тұлғаны қалыптастыруды көздеу;
- біртіндеп бағдарды білім, білік және дағдылар жүйесінен оқушының түрлі
жағдайларда мәселелерді өз бетінше шешу мүмкіндігін қамтамасыз ететін
функциональді және негізгі құзіреттіліктерін қалыптастыруға бағыттау;
- оқушының білім беру траекториясын дараландыру, оқушының танымдық
зерттеушілік әрекетін іске асыру мүмкіндіктерін кеңейту.
Жоғарғы мектептегі бейіндік оқытудың басым бағыттарының бірі бейіндік
оқытуды енгізу оқушылардың жеке білім алу сұранысын қанағаттандыру болып
табылады. Бейіндік білім беру - оқушының тұлғалық және өмірлік өзін-өзі
анықтауын қамтамасыз ететін, оқытудың даралануы мен саралануы жүзеге
асыратын жалпы орта білім беруді аяқтау кезеңі. Бұл оқу әрекетінің
ұйымдастыру жүйесінде жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылығы мен талабы,
қабілеттері ескерілген жағдайда оқушының танымдық, болашақ кәсіби бағдарына
сәйкес дербес дамуына жағдай жасалады. 12 жылдық мектепте бейіндік оқытуды
енгізудегі басты мақсат - оқушының кәсіби бағдары мен өзін-өзі анықтауын
қамтамасыз ету, оқушылардың саналы кәсіби таңдауын жүзеге асыруға қажетті
ресурстарын құру мүмкіндіктерін туғызу. Бұл мақсатты жүзеге асырудың
институтционалдық формалары бейіндік мектеп пен жалпы білім беретін
мектептің бейіндік сыныптары болып табылады.
Бейіндік білім беруге көшу кезінде мынадай міндеттер жүзеге асырылады:
- жалпы білім беруді мектептің түлектердің еңбек нарығына ену үрдісіне
назарын күшейте отырып, әлеуметтік-экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету;
- оқушылардың таңдаған бейініне қарай жалпы орта білім көлеміндегі жеке
пәндерді терең оқу мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- мектепте білім беру үрдісінің вариативтілігі мен тұлғаға бағдарлануын
қамтамасыз ету, оқушының білім алу әрекетіне қызығушылығын арттыру;
- оқушылардың оқытудың ішкі бейіндік курстарын нақты таңдауына және икемді
білім алу бағдарламаларын құруына мүмкіндік беру;
- білім беру мазмұнын жаңарту және оның әрекеттік құрама бөлігін (жобалау-
зерттеу және коммуникативтік біліктерді игеру) күшейту негізінде білім алу
үдерісінің практикалық бағдарлануын іске асыру;
- оқушының әлеуметтену мүмкіндігін кеңейту, жалпы және кәсіби білім беру
арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету, мектеп түлегін жоғары кәсіби білім
алуға біршама тиімді даярлау.
Жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сатысындағы бейіндік оқытуға
көшуге жағдай жасау үш бағытта жұмыс жүргізуді көрсетеді:
- ұйымдастыру жағдайын жасау;
- бейіндік оқытуды жүзеге асыратын педагогикалық кадрларды даярлау;
- бейіндік оқытудың әдістемелік базасын қалыптастыру.
Бейіндік оқыту ҚР жалпы орта білім беруді жүзеге асыратын барлық білім
беру ұйымдарында іске асырылады. Білім беруді бейіндендіру алған терең
білім мен кәсіби дағдылар негізінде еркін бағдарлауға қабілетті, өзін-өзі
таныта алатын, дамыта алатын және жылдам өзгермелі әлем жағдайында өз
бетімен адамгершілік-жауапты, дұрыс шешім қабылдай алатын жеке тұлғаны
қалыптастыру мақсаттарына жетуге бағытталған.
11-12-ші сыныптарда білім беру үрдісіне қойылған мақсаттарға сәйкес
ұйымдастыру мынандай ұстанымдар бойынша құрылады:
- білім беру үрдісіндегі тұлғалық-бағдарлы, әрекеттік, құзыреттілік және
денсаулық сақтау тәсілдерін жүзеге асыру;
- өзара байланысты әрекеттерді және мұғалім мен оқушының ынтымақтастығын
мақсатты ұйымдастыру;
- оқушының өз әрекетінің бейіндік бағытына қатысты өзін-өзі анықтауы;
- оқу әрекетінің формаларын дараландыру, өнімсіз және өнімді әрекеттерді
сәйкестендіру, оқытудың белсенді әдістері мен жеке жұмыс әдістерін тұрақты
қолдану;
- оқушының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыруға бағдарлау, оқу жобаларын
негізгі құзыреттіліктерді дамыту мен қалыптастырудағы қол жеткізген
нәтижелерді көрсету тәсілі ретінде міндетті түрде орындау;
- оқушының өзінің оқу әрекеті мен оның нәтижесіне өзіндік талдау жасауға,
өзіндік бағалауға жағдай жасау;
- білім беру мазмұнының практикалық бағыттылығы, вариативтілігі,
саралануының құралы – жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі танытуы және
кәсіби өзін-өзі анықтауы.
Көрсетілген ұстанымдарды іске асыруда төмендегі педагогикалық құралдар,
оқыту үрдісін ұйымдастыру формалары мен оның нәтижесін бағалау қолданылуы
тиіс:
- қазіргі жоғарғы сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыратын,
негізгі құзыреттіліктерінің қалыптасуына ықпал ететін ақпараттық және
педагогикалық технологиялар;
- жасөспірім жасына біршама сәйкес білім беру үрдісін ұйымдастыру формалары
(лекция, семинар сабақтары, әңгімелесу, практикум, сынақ, оқу-зерттеушілік,
жобалау-шеберлік, топтық және жеке оқу сабақтары, кеңес алу т.б);
- оқу үрдісін оқушының жеке білім алу траекториясын қалыптастыруды
қамтамасыз ететін оқу бағдарламаларының құрылымдық негізінде модулін құру;
- оқушының орта жоғары кәсіби білім алу икемделуіне қажетті, зерттеушілік
және оқу-жобалау білігін дамыту мен игеру мүмкіндігін туғызатын жобалау
тәсілі;
- оқушының жеке пәндер бойынша білімін диагностикалау ғана емес, оның
алынған нәтижелерді өзіндік талдауы, өзіндік бағалауы, қорытынды жасауы,
жеке білім алу траекториясының ерекшелігі байқалатын оқу жетістіктерін
бағалау әдістері (портфолио, жобаның тұсау кесері ж.т.б);
- мектеп оқушыларының оқу жетістіктерін мұғалім мен оқушының түзету
жұмыстары негізінде мониторинг жүргізу.
2) Бейіндік оқытудың жүйесі
1-сызбанұсқа. Бейіндік оқытудың жүйесі
Бейіндік оқытудың бейіндендіру мүмкіндігімен қамтамасыз етуге, оқушының
одан әрі білімін жалғастыруға даярлық мақсатында үш бағыт бойынша:
әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану-ғылыми және технологиялық, таңдаған
оқу пәндерін терең игеруге бағдарланған сипаттамасы мен негізгі
параметрлері ЖМЖМББС-2006 анықталған. Оқытуды бейіндендіру бағыты – белгілі
білім беру салаларының пәндік топтарымен танысуды қамтамасыз ететін
бейіндік оқытудың ұйымдасқан формасы болып табылады. Оқытуды бейіндендіру
бағыттарын таңдау оқушының, олардың ата-аналарының талабын, мектептің
мүмкіндігін ескере отырып анықталады. Білім беру үдерісіне қатысушылардың
жеке қызығушылығын есепке алу оқыту бағдарын таңдау жағдайында іске
асырылады. Оқыту бейіні – оқытудың бейіндендіру бағыттарының ішінде оқушы
таңдаған бейіндік пәндер жиынтығы мен оқушының танымдық талабы мен жеке
білім алу траекториясын жүзеге асыратын қызығушылығын қанағаттандыруға
бағытталған элективтік курстар. Бейіндік оқыту оны жүзеге асыру
формаларының көптүрлілігімен ерекшеленеді.
3) Бейіндендірудің мектепішілік және сырттай формалары
Бейіндендіру мектепшілік және сырттай болуы мүмкін:
- мектепішілік бейіндендіру мектептің өзіндік ресурстарына сүйеніп
таңдалады;
- материалдық-техникалық жағдайына, кадрлық құрамы мен оқу-әдістемелік
қамтамасыз етілуіне қарай оқытудың бір бағытын жүзеге асыратын жоғары
сатыдағы бір бейіндік мектеп;
- оқытудың бірнеше бағытын жүзеге асыратын жоғары сатыдағы көпбейінді
мектеп. Бірнеше сыныптардың қатар болуы оқушының сұранысына қарай бейіндік
сыныптар ашуға мүмкіндік береді;
- жалпы білім беретін мектептердегі, дарынды балаларға арналған
мамандандырылған мектептердегі, даму мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған
арнайы мектептердегі бейіндік сыныптар;
- сырттай бейіндендіру;
- ресурстық орталық (РО) – материалы мен кадрлық потенциалы жеткілікті,
ресурсын бейіндік оқытуды жүзеге асыратын басқа мектеп қолдана алатын білім
беру ұйымы. Бұл форманы жүзеге асыруда жалпы орта білім беретін бірнеше
ұйымдар оқушыларды бейіндік оқытуды сапалы жүзеге асыратын сәйкес
ресурстарға ие, сол аймақтың қуатты бір білім беру ұйымының айналасына
біріктіріледі.
Аталған форма шеңберінде бірнеше жалпы білім беру ұйымдарының оқушылары
РО-тың білім беру бағдарламасына енген бейіндік және элективтік курстарды
игереді.
РО-тар мектептің, жоғары оқу орындарының (ЖОО), колледждің немесе білім
беру орталықтарының жанынан ашылуы мүмкін. ЖОО-мен ынтымақтастықта және
жоғарғы сатыдағы кредиттік технологиялық элементтерді енгізу жағдайларында
жеке пәндер тереңдетілген деңгейде оқытылуы мүмкін, сондай-ақ жоғары кәсіби
бағдарламалары кіріктіріледі. Оқушылар өзінің қалауына қарай бейіндік
таңдауда немесе элективті пәндер бойынша кредит алуына және жоғары оқу
орнында одан әрі қарай пайдалануына болады.
Ауылдық жерлерде бейіндік оқытуды ұйымдастырудың формалары:
- ауыл мектебіндегі бейіндік сынып. Бұл форма шеңберінде қысқа мерзімді
бейіндік және элективтік пәндер қарқынды қолданылады. 10-12 сынып
оқушыларынан түрлі жастағы бейіндік топтар құрылады;
- ауылдық мектеп оқушыларын бейіндік оқытудың барлық түрі ұсынылған аудан
орталығы базасындағы мектеп-интернат;
- шалғайдағы шағын комплектілі мектеп оқушыларының тұрып оқуына арналған
интернат типіндегі пансионат. Бейіндік оқытуды жеткілікті қамтамасыз ету
мақсатында құрылады. Жоғарғы сыныптардағы оқыту таңдаған бейінге байланысты
аудан орталығындағы мектепте немесе РО-та жүзеге асырылады;
- кадрлық-материалдық-техникалық және оқу-әдістемелік әлеуеті кіріктірілген
ауылда базалық және бейіндік оқытуды қамтамасыз ету мақсатында құрылады.
Білім кеңістігі білім беру ресурсы бар, тіпті ресурсы жеткіліксіз
жекеленген шағын комплектілі мектептің ресурстарын біріктіреді. Балалар
отбасынан бөлінбей үйренген өмір сүру ортасында білім алатын болады.
Кешкі және сырттай оқитын мектептер бейіндік мектептер, РО-тар
базасында, ЖОО; ОблБАЙ жанынан ашылады. Білім беруді басқару органдары
немесе білім беру мекемелері бейіндік оқытудың сырттай формасын жүзеге
асыратын кез-келген білім беру ұйымдарымен келісім шарт жасауына болады.
Жалпы білім мектептерінің жоғарғы сатысындағы оқу-тәрбие үрдісінің
құрылымы мен мазмұнын жетілдіру экспериментінен келесі нәтижелер, мақсаттар
мен міндеттер күтіледі.
Оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру білім сапасын арттыруға, мектепте
психологиялық-педагогикалық жағдайлар жасауға бағытталған. Олар:
- оқушыға арналған әлеуметтік және тұлғалық мәні бар білім беру нәтижесінің
деңгейін көтеру;
- оқушының оқу әрекетіне қызығушылығын күшейту;
Бүгінгі күні мектептің жоғарғы және орта сатыларында оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыру формалары мен әдістері бір-бірінен өзгешелігі көп емес.
Сыныптық-сабақтық жүйеге тән. Кейбір мектептерде дәстүрлі оқыту формалары
мен қатар, ЖОО-на тән оқыту формалары – лекциялық сабақтар, семинар
түріндегі сабақтар, бақылау түрі ретінде сынақ қабылдау сияқты түрлері
қолданылады.
Жоғарғы сынып оқушыларының арасында өзара ықпалдастық сипаты бойынша
бүгінгі күнге дейін оқытудың фронтальды формасы сақталуда. Онда топтық
жұмыспен бірге аздаған жекелей жұмыстар да бар. Дегенмен, соңғы уақыттарда
оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас стилі басшылық жасаудан гөрі
кеңес беруге, бақылау жасауға біртіндеп ауысып отыр. Жоғары сыныптардағы
қарама-қайшылық бір жағынан, баланың жас ерекшелігімен, екінші жағынан
әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен, үшіншіден, білім беру үрдісін
ұйымдастырудың жас ерекшелігі мен қазіргі социумның өзгешелігіне
байланысты.
Жоғарғы сынып оқушыларына тән жас ерекшелік:
- әлеуметтік өзін-өзі анықтаудағы үдемелі талабы;
- болашаққа бағдары: өмір сүру тәсілін, кәсібін, адамдар тобын таңдауы;
- әрекеттерде прагматикалық қызығушылық рөлінің артуы (әсіресе соңғы
жылдары).
Мектептің жоғарғы сатысында оқу-тәрбие үрдісінің құрылымы мен мазмұнын
жетілдіру экспериментінің мақсаты мектеп түлегінің бойында оның өзін-өзі
оқу, кәсіби және әлеуметтік жағынан анықтау кезеңінде негізгі
құзыреттіліктерін қалыптастыру болып табылады. Білім беруден күтілетін
нәтиже ретінде мектепті бітірушінің түрлі жағдайларда өз бетімен шешім
қабылдай алуына мүмкіндік туғызатын негізгі құзыреттіліктер болып
есептеледі:
- мәселенің шешімін табу құзыреттілігі (өзіндік менеджмент);
- ақпараттық құзыреттілік;
- коммуникативтік құзыреттілік [16].
Адам өміріндегі жауапты кезеңдердің бірі – мамандық таңдау кезеңі болып
табылады. Мамандықты дұрыс таңдау адамның кейінгі өміріне айтарлықтай ықпал
етеді. Дұрыс таңдалмаған мамандық адамның жеке басына ғана емес, тұтас
қоғамға кері әсерін тигізеді. Американдық ғалымдардың зерттеу нәтижесі
көрсеткендей, мамандықты дұрыс таңдау кадрлардың тұрақсыздығын 2-2,5,
кадрларды оқытуды 1,5-2 есеге дейін азайтса, еңбек өнімділігін 10-15 %
арттырады.
Жалпы, жасөспірім мамандыққа бейімделіп, оны таңдау кезінде 3 факторды
ескергені жөн:
1. Өзінің жеке бас ерекшелігін, қабілеттері мен мүмкіншіліктерін, қызығушы-
лығы мен қажеттілігін;
2. Мамандықтың жалпы адамға қоятын талабын;
3. Жоғарыда айтылған екі фактордың бір-бірімен өзара үндестігі мен сабақтас-
тығын;
Адамның кәсіби өсу жолын ғалымдар былай бөліп көрсетеді:
1. Баланың қызығушылығы мен қабілеттерінің дамуы 0-14 жас аралығында;
2. Өз күшін байқап көру, сынға салу немесе өзін-өзі зерттеу 14 пен 25
жастың аралығында;
3. Кәсіби білім алу мен қоғамдағы өз орнын анықтау және ұстанымын нығайту –
25 пен 44 жас аралығында;
4. Бірқалыпты кәсіби жағдайдың қалыптасуы – 45 пен 64 жастың аралығы;
5. Кәсіби белсенділігінің төмендеуі – 65 жастан жоғары қарай.
Бұдан шығатын қорытынды, адамның мамандық таңдап, өзін байқауы, сынға
салуы 14 пен 25 жастың аралығына дөп келеді екен. Ал, енді Е.А. Климов
бастаған ғалымдар тобы адамның кәсіби өсу жолын былайша сипаттайды:
1. Ойынға дейінгі кезең – 3 жасқа дейін;
2. Ойын кезеңі 6-8 жас;
3. Оқу әрекеттерін меңгеру кезеңі – 6-8, 11-12 жас аралығы;
4. Таңдау кезеңі - 11-12, 14-18 жас аралығы.
5. Кәсіби дайындық кезеңі - 15-18, 16-23 жас аралығы;
6. Кәсіби шыңдалу кезеңі – 16-23 жас және одан да жоғары.
Тәжірибе көрсеткендей, адам өміріндегі ең маңызды кезең – мамандыққа
таңдау жасайтын жасөспірімдік, өтпелі кезеңге дәлме-дәл келеді екен.
Сондықтан дұрыс шешім қабылдап, өз таңдауына орай мамандық таңдауда
жасөспірімдерге кеңес беру, жол көрсету қажеттілігі өзінен-өзі туындайды.
Мамандыққа бағдар беру – 12 жылдық оқытудың басты міндеттерінің бірі.
Бағдарлы білім 11 жылдық оқыту жүйесіндегідей жоғары сатыда емес, негізгі
мектептен бейіналды даярлық болып басталады.
№4 Лекция
12 жылдық білім беру жүйесінің негізі – бейіндеп оқыту
Лекцияның жоспары
1) Мектептің 12-жылдық білім беру жүйесіне көшуі және ондағы химияның
орны
2) Бейінді оқыту – оқу үрдісін жеке тұлғаға бағдарлаудың тиімді жолы
3) Бейіналды даярлықтың мақсаты мен міндеттері
1) Мектептің 12-жылдық білім беру жүйесіне көшуі және ондағы химияның
орны
Жаңа мың жылдықтың басында мектепте білім беруді тағы да бір жылға
ұзарту жөніндегі сұрақтар талқылана бастады. Дамыған елдердің, АҚШ, Канада,
Жапония, Германия, Франция, Ұлыбритания, Қытай елдерінің білім беру
жүйелері модельдерін алып қарайтын болсақ, бұл елдерде негізінен 5 немесе 6
жылдық бастауыш білім, 3 немесе 4 жылдық орта білім және 3 жылдық бағдарлы
немесе кәсіптік білім беру моделі қабылданған. Орта білім берудің осындай
модельдерінде 6 жастан мектепке баратын балалардың психологиялық-
физиологиялық өсу ерекшеліктері ескерілген. Сондай-ақ, 9 жылда жалпы орта
білім беруді аяқтауға болатындығы ойластырылып және соңғы 3 жылда заман
талабына сай жақсы кәсіптік-техникалық білім беріп, 18 жасқа толған
жастардың еңбекке еркін араласуларына, яғни олардың қалаған кәсіптерін
толық игеріп, өз беттерінше еңбек ету мүмкіндіктеріне ие болуларына жағдай
жасау қажеттілігі негізінде қабылданған. Сонымен бірге, жастардың келешекте
өз білімдерін жалғастыруларына мүмкіндіктерінің болуы да ойластырылған. Ал
тек терең университеттік білім алғысы келетін жастарға, сол ғылым бағыты
бойынша соңғы 3 жылда жақсы бағдарлы білім берілуі керектігі ескеріліп,
жүзеге асырылған.
12 жылдық білім беру жүйесі оқушыны бейіндеп оқыту арқылы өзіндік
талабын қанағаттандыруды, оның жеке тұлға ретінде дербес қалыптасуына
мүмкіндік береді. Ол мынадай міндеттерді жүзеге асыруды көздейді:
оқушыларға бейінді оқытудың белгілі бір бағытын таңдауына мүмкіндік туғызу;
оқушылардың әлеуметтік және жеке кәсіби жағынан өзін-өзі анықтауына,
өзгермелі қоршаған ортаға бейімделе білуіне септігін тигізетін өзіндік
білім алуын ұйымдастыру. Нәтижесінде оқушының болашақ мамандығына саналы
таңдау жасауына жағдай туады, өзіндік іс-әрекетін бағалай білуге
дағдыландыратын түпкілікті құзіреттерге қол жеткізіледі, сөйтіп оқушының
одан әрі білім алуын жалғастыруына игі ықпал етеді. Оқытуды даралау мен
саралауға бағдарланған оқытуды енгізу арқылы жоғары сынып оқушыларының
қажеттілігі, қызығушылығы мен қалауына сәйкес тұлғалық және өмірлік өзін-
өзі анықтауына әсерін тигізетін бейіндік оқытуды жүзеге асыруға жағдай
жасау.
Қазақстан Республикасында 2005-2012 жылдар аралығында білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында және отандық 12 жылдық білім беру
тұжырымдамасында бейінді оқытудың үш бағыты анықталған: оның біріншісі,
жаратылыстану-математикалық, екіншісі, әлеуметтік-гуманитарлық, үшіншісі,
технологиялық. Бұл бағыттардың мазмұны арнаулы бейіндік курстар жиынтығынан
тұрады. Демек, кез келген мектеп оқушысының өз білім жолын таңдауына,
жергілікті мектеп желісінің ерекшеліктеріне және кадрлық құрамына қарай
білімін жан-жақты тереңдетуіне мүмкіндігі бар.
12 жылдық білім беру жүйесіндегі басты артықшылық – баланың тек қана
білім алып ғана қоймай, бейіні мен икемділігіне, таңдайтын мамандығына
қарай алғашқы кәсіби бағдар алып шығуында жатыр. Яғни, 11-12 сыныптардағы
білім мазмұны оқушының жоғары оқу орнының алғашқы курстарында алатын білім
мазмұнымен кіріктіріледі. Оқушы мен оқытушы арасындағы өзара түсіністік пен
ықпалдастыққа негізделген оқыту процесі оқушының ойлау жүйесінің дамуына,
құндылық бағдарының айқындалуына, қарым-қатынас жасай білу дағдысының
қалыптасуына игі ықпал етеді. Нәтижесінде оқушының танымдық қабілетінің
деңгейін өсіріп, ойлау қабілетін арттырып, ақпаратты қабылдап қана қоймай,
оны талдап, өзіндік тұжырым жасай алатын дәрежеге қол жеткізеді. Бұл үрдіс
12 жылдық білім беру жүйесінде білім мазмұнын түбегейлі жаңартумен қатар,
оқытудың тың әдістемесін дүниеге әкеледі. Әрине, бұл құнды идеялардан
туындайтын жаңа оқыту технологияларын енгізуді талап етері сөзсіз. Дегенмен
әлемдік қолданыста оң нәтижесін көрсетіп келе жатқан кредиттік технология
сияқты, бұл да өз шешімін береді деген үміт үлкен.
12 жылдық мектептің 11-12 сыныптарында бағдарлы және кәсіптік білім
беру қарастырылған. Бірақ бұл жан-жақты ойластырылмаған, өте күрделі
мәселе.
12 жылдық мектептің мазмұны бойынша білім берудің басқа барлық
сатыларының, тіпті жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мазмұны да
міндетті түрде өзгеріске ұшырайды. Бұл жұмысты атқару үшін ғылыми және
білім беру мекемелері, оқытушылар мен әдіскерлер жұмылдырылады.
Жалпы 12-жылдық білім беру жүйесіне көшудің бірқатар себептері болды.
1. Оқушылардың денсаулығын сақтау. XX ғ. соңғы онжылдығында оқу уақытының
ұзақтығы қатысушылардың денсаулығына біршама ауырлықтар әкелді. Содан
оқу материалының бұрынғы көлемін сақтап, пән бойынша оқу сағатының
санын азайту, үйге берілетін тапсырмалардың көбейіп, оқушылардың тез
шаршауына әкеліп соқтырды.
Концепция авторларының пікірінше міндетті 10-жылдық және толық 12-
жылдық орта мектепке көшу, резервті пайда болған уақытты рационалды
қолдану, оқу материалының көлемін қысқарту, сонымен қатар денсаулықты
сақтау технологиясын қолдану жолымен күнделікті оқу ауырлығының төмендеуіне
шарт жасайды.
2. Жалпы білім сапасын жоғарылату.
3. Жалпы білім беруді жалғастырудың халықаралық стандарты. Халықаралық
практикада мектепте 12-жылдық білім беруге қол жеткізеді. Көптеген
дамыған елдерде жалпы орта білім 12-14 жылда қамтылады. 12-жылдық
жалпы білім беру жүйесі барлық Орталық және Батыс Еуропа елдерінде,
сонымен қатар Балтық, Молдовия, Украина, Белоруссия, Өзбекстан
елдерінде жүргізілген.
4. Демографиялық және әлеуметтік-экономикалық факторлар. 2001 жылы 10
жылдан кейін қатысушылар санының 21 млн-нан 13-14 млн-ға күрт
төмендеуі әлеуметтік-экономикалық құлдырауға әкеп соқтыруы мүмкін,
әсіресе, біріншіден білім сферасында. 12-жылдық мектепке көшу
демографиялық құлдыраудың алдын алады.
Мектептегі білім беру түрін үш деңгейлі етіп қалдыру ұсынылды.
Бірінші баспалдақ – бастауыш білім (міндетті), 1-4-ші сыныптар.
Екінші баспалдақ – негізгі жалпы білім (міндетті), 5-10-шы сыныптар.
Дәл осы баспалдақта ұйымдастырушылардың ойынша толықтыратын оқу жылы
енгізіледі.
Он жылдық негізгі мектеп білім алуда базалық болып табылатын орта
(толық) білім беретін немесе арнайы кәсіптік мектепке қатысты толық
аяқталған білім болып саналады, оқушылардың белгілі бір бейін түріне
бағытталуына жағдай жасайды.
Үшінші баспалдақ – орта (толық) жалпы білім, 11-12-ші сыныптар.
Мектептің үшінші баспалдағында (жоғарғы) білім беруді бейінді жіктеу
негізінде құру жоспарланды (мысалы, келесі бейін түрлері бойынша:
жаратылыстану-ғылыми, гуманитарлық, физика-математикалық, көркем-
эстетикалық және т.б.).
Осындай жолмен, 12-жылдық орта мектептің педогогикалық қызметі қазіргі
модельдерден толыққандылығымен, вариациялық, деңгейлі және бейінді
жіктемесімен, аймақтық, индивидуализациялық бағыттылығымен ерекшеленер еді.
12-жылдық мектепте орта (толық) білім берудің құрылысы мен мазмұны
концепциясымен бірге он екі жылдық білім берудің пәндік концепциялары да
жарық корді.
Концепцияда 12-жылдық мектепте химияны оқытудың үш сатысы белгіленген:
пропедевтикалық, негізгі және бейіндік.
Пропедевтикалық сатыда концепция авторларының пайымдауынша, химиялық
білім он жылдық негізгі мектептің 1-ші және 7-ші сыныптары аралығында
беріледі. Бұл сатыда қатысушылар химия төңірегінен алғашқы білімді
Табиғаттану, Қоршаған орта, Жаратылыстану сияқты интеграциялық
курстарды және биологиядан, химиядан, физикадан жүйелі курстарды оқу
барысында алады.
Негізгі сатыда химияны он жылдық мектептің 8-10 сыныптарында өтеді. Осы
сатыдағы химиялық білім барлық құқықтық-ұйымдық форманың барлығындағы
мемлекеттік жалпы білім беру мекемелеріне міндетті болып табылатын химия
курсын оқу барысында нақтыланады. Негізгі мектепте мектептің жоғарғы
сатысында пәнді бейінді оқуды жалғастыру үшін негіз қалыптастыру қажет. Он
жылдық негізгі мектепте химияны меңгеруге аптасына 2 сағаттан үш жыл
бөлінеді.
Бейіндік сатыда химияны меңгеру мектептің жоғарғы сатысында 11-12-ші
сыныптарда жүргізіледі. Пәнді оқыту дифференциалды түрде екі вариантта
жүргізіледі – базалық және бейіндік деңгейде.
2)Бейінді оқыту – оқу үрдісін жеке тұлғаға бағдарлаудың тиімді жолы
Қазіргі таңдағы оқушыларды бейіндеп оқытудың жағдайын талдай отырып,
олардың негізгі ерекшеліктері анықталды: жеке білім беретін пәндерді
тереңдетіп оқыту; саралай оқыту, оқушылардың өз қабілеттері, икемдері мен
қажеттіліктеріне сәйкес жеке білім траекториясын таңдап алуы; білімі
әртүрлі дәрежедегі оқушылардың қабілеттеріне, жеке икемдері мен
қажеттіліктеріне сәйкес деңгейлеп оқыту; оқушыларды әлуметтендіру, оларды
кәсіби тұрғыдан өзіндік орын анықтай білуге дайындау; жалпы және кәсіби
білім беру арасындағы байланыстың болуын, мектеп бітірушілерді жоғары
кәсіби оқу орындарының бағдарламаларын игеруге дайындау; төрт курс түрлері
бойынша: базалық жалпы білім беруші курстар, бейінді курстар, қолданбалы
курстар және таңдау бойынша курстарынан (элективтер) әртүрлі комбинациялар
жасау мүмкіндігі; негізгі мектеп оқу жоспарына міндетті таңдау курстары
мен оқушылардың келешек оқу бағдарын таңдауына әсер ететін кәсіби
сынақтарды енгізу арқылы бейіналды дайындықты іске асыру.
Қазіргі таңда білім беру кеңістігіндегі инновациялық үрдістердің
бағыттарының бірі – мектептің жоғары сатысын бейінді оқытуға көшіру болып
табылады. Ол өз алдына оқушылардың қызығушылықтарын, икемдері мен
қабілеттерін толығырақ ескеретін білім беру үрдісінің құрылымы, мазмұны
және ұйымдастырудағы өзгерістері негізінде саралай және даралай оқытуды
қарастырады.
Бейінді оқытудың негізгі идеясы – оқушыларға таңдау мүмкіндігін беру
болып табылады. Негізгі мектеп бітірушісі жоғары сыныптардағы бейінді оқыту
жағдайында оқу бағытын таңдауға мүмкіндік алады. Бұл таңдауды оқушылар
өздігінен және саналы түрде жасаған кезде ғана бейінді оқыту өз
мақсаттарына жетеді. Оқушы өзінің іс-әрекетінің бейінін таңдауға дайын болу
қажет, бұл жағдайда негізгі мектептегі бейіналды дайындықтың маңызы зор.
12 жылдық мектепке бейіндік білім беруді енгізудің басты мақсаты -
оқытылушылардың кәсіби бағыт алуын және өз жолын табуын қамтамасыз ету,
оқушылардың кәсіптік таңдауды, саналы түрде жүзеге асыруы үшін оларға
қажетті ресурстарды қалыптастыру мүмкіншілігін беру [4].
Бейіндік білім беруге көшу кезінде келесі міндеттер іске асырылуы
қажет:
- түлектердің еңбек және білім рыноктарына кіру процестеріне
мектептің назарын күшейту арқылы жалпы орта білім берудің әлеуметтік-
экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету;
- оқушылардың жекелеген пәндерді таңдап алу бейімі бойынша жалпы
орта білім беру көлемінде тереңдеп оқу мүмкіншілігін қамтамасыз ету;
- мектептегі білім беру процесінің вариативтілігін және жеке адамға
бағыт алуын қамтамасыз ету, оқушылардың білім алу әрекетінің ынталық
деңгейін арттыру;
- оқушыларға бейіндік оқу шеңберіндегі курстарды таңдауға және икемді
жеке білім бағдарламаларын құруға мүмкіндік беру;
- білім мазмұнын жетілдіру негізінде білім беру процесін іс жүзінде
бағыттауды және оның әрекеттік құраушысын (жобалау- зерттеу және
коммуникативтік қабілеттерді игеру) күшейтуді іске асыру;
оқушыларды әлеметтендіру мүмкіншіліктерін кеңейту, жалпы және кәсіби
білім беру арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету, мектеп түлектерін
кәсіби жоғары білім бағдарламаларын игеруге анағұрлым тиімді дайындау.
Бейіндік оқытудың моделі: кез келген модель (1 сурет) өзінің құрамына
инвариантты құраушы – бейіналды даярлықты қамтиды. Бейіналды оқыту – бір-
бірімен тығыз байланысты екі құрылыммен сипатталады: химиядан негізгі жалпы
білім беру (I концентр, 8-10-шы сыныптар) және элективті курс пәндері
бойынша бейналды даярлық (10-шы сынып). Бірінші концентрдің білім беру
бағытының мақсаты: негізгі мектептегі білім алушылардың өзін-өзі
анықтауына жағдай жасау.
Бейінді оқытудың моделі өзіне химиядан бейіналды даярлықты (8-10-шы
сыныптар) және сонымен қатар жалпы орта білім (11-12-ші сыныптар, II
концентр) мен элективті бейіндік курстарды (11-12 сыныптардың бейіндік
дайындығы) қамтиды.
II Бейіндік оқыту
(11-12 сыныптар)
I Бейіналды даярлық
(8-10 сыныптар)
Сурет 1. Бейіндік оқытудың моделі
Бейіналды даярлықтың мақсаты Оқушыларды бейіналды даярлау және жоғары
сыныптағыларды бейіндік оқыту тұжырымдамасында көрсетілген. Окушыға өзін-
өзі анықтай алуына жағдай жасау, жалпы білім беру мектебінің сыныптарында,
кәсіби мамандандырылған мекемелерде де бейіндік оқуды таңдауларын
қамтамасыз ету мәселесі де тұжырымдамада айтылады. Соған сәйкес оқушының
бейіналды даярлығына келесі талаптар қойылады: түрлі бейіндік оқуды
таңдаудағы өзінің қабілетін объективті түрде бағалай алуы; қызығушылығы мен
қабілеттілігіне сәйкес бейіндік оқуды таңдай алуы; таңдаған бейін бойынша
оқу мотивациясының жоғарғы деңгейінің қалыптасуы. Жоғарыда айтылған
мәселелерді шешу үшін бейіналды дайындықты іске асыру моделі жасалды 1
сызба. Бейіналды дайындықты іске асыру үшін келесі міндеттер қойылады:
бейіналды дайындықты психологиялық-педагогикалық; теориялық-әдіснамалық;
ғылыми-әдістемелік; құқықтық-нормативтік тұрғыдан қамтамасыз ету.
3) Бейіналды даярлықтың мақсаты мен міндеттері
Сызба 1. Бейіналды дайындықты іске асырудың моделі
1 сызбаның жалғасы
Бірінші ұстаным бойынша бейіналды дайындықты психологиялық-
педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету үшін, психологтың оқушымен ғана жұмыс
істеуімен тынбай, оқу-тәрбиелеу үрдісіне мұғалімдер мен ата-аналарды
қатыстыра отырып, жұмысты ұйымдастыру талабы туындайды.
Екінші ұстанымда бейіналды оқытудың теориялық-әдіснамалық негіздеріне
сүйенудің қажеттігі көрсетіледі. Бұл мәселеге орай, бүгінгі күні оқушыларды
бейіналды даярлау және жоғарғы сыныптағыларды бейіндеп оқыту тұжырымдамасы
жасалып отыр.
Үшінші ұстанымда бейіналды дайындықты ғылыми-әдістемелік тұрғыдан
қамтамасыз ету көзделеді. Оған мұғалімнің әдістемелік даярлығын жетілдіру
(тақырыптық семинарларға қатысу, тәжірибе алмасу), өзіндік білім алуы;
бейіналды даярлықты тиімді іске асыру үшін оқушылардың танымдық
қызығушылықтарына негізделген элективті курстарды іріктеп алу немесе оларды
оқушылардың жеке қабілеттерін, қызығушылықтары мен икемдерін, аймақ
ерекшеліктерін ескере отырып, модификациялау; өздігінен курс
бағдарламаларын жасау кіреді.
Төртінші ұстаным бойынша бейіналды дайындықтың құқықтық-нормативтік
жағынан қамтамасыз етілуі бірқатар құжаттармен белгіленеді.
Жалпы орта білім беру мектебінің жоғарғы сатысы қазіргі білім беруде
негізгі орын ала отырып, көбіне кәсіби білім беру жүйелерінің
мүмкіншіліктеріне және жас адамдардың кәсіби әрекетінің сапасына үлкен
әсерін тигізеді. Жоғарғы деңгей ерекше білім беру кеңістігін құрайды,
себебі оның шеңберінде жеке тұлғаның әлеуметтік, кәсіби және азаматтық
тұрғыдан қалыптасу сатысы өтеді. Қоғамның қандай білікті кәсіби маман алуы
жас адамның қандай азаматтық және адамгершілік позициялар тұрғысынан білім
алуды және кәсіп таңдауды жүзеге асыруына тәуелді.
Бейіндік білім беру жүйесі - жоғарғы сынып оқушыларына арналған
мемлекеттік және қоғамдық мүдделерге, жеке тұлғаның мүддесіне,
жасөспірімнің жас ерекшеліктеріне және білім беру саласындағы әлемдік
ағымдарға сай келетін оқыту үдерісін ұйымдастырудың анағұрлым тиімді
формасы.
Әлемдік білім беру тәжірибесінде бейіндік білім беру орта білім беру
мектебінің жоғарғы сатысындағы бағыттар және бейіндер бойынша оқушыларды
арнайы дайындау жүйесі ретінде қарастырылады.
Тұтас жүйе ретінде бейіндік білім беру мыналарды қамтамасыз етеді:
- оқушыларды бейіналды және бейіндік дайындау мазмұнының кәсіби
біліммен сабақтастығы;
- бейіндік пәндер бойынша дайындықтың терендігі.
Көптеген дамыған елдерде сол елдердің мәдени және тарихи дәстүр-леріне
тән ерекшеліктері, сондай-ақ жалпыға ортақ қасиеттері бар жалпы орта
білім беру аясындағы бейіндік білім беру жүйелерінің қалыптасқанына көп
болған, әрі табысты түрде жұмыс істеуде.
Бейіндік оқыту жүйесі әлемнің жетекші елдерінің білім беру саясаты-ның
негізін құрайтын бөлшектеп саралау және даралау идеяларына құрылған.
Бөлшектеп саралаудың негізгі типтері мыналар болып табылады:
оқу орындарын әртүрлі типтер бойынша бөлу;
бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz