Шарттар міндеттемелері негізсіз баюшылықта
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 НЕГІЗСІЗ БАЮ САЛДАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Азаматтық құқықтағы міндеттеме жүйесіндегі негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеменің заңды табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Негізсіз баю міндеттеме түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Негізсіз баю міндеттеменің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2 НЕГІЗСІЗ БАЮ САЛДАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕНІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Негізсіз баюды заттай нысанда қайтару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Негізсіз баю сипатындағы қайтаруға жатпайтын мүлік ... ... ... ... 46
2.3 Мүлікті қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі уақытта отандық және әлемдік экономика тұтастай алғанда белгілі бір қиындықтарды бастан кешуде. Олардың едәуір бөлігі құқықтық негізсіз азаматтық айналымның кейбір қатысушыларын басқалардың есебінен кеңінен таралған байытумен тікелей байланысты. Елдің даму кезеңіндегі және нарықтық жағдайындағы экономикалық және экономикалық өмірдің негізгі реттеушілерінің бірі азаматтық құқық болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық заңнаманы түбегейлі реформалау терең тыныштықта болған азаматтық құқық институттары туралы қалыптасқан көзқарастарды өзгертті. Осыған байланысты, негізсіз байытуға байланысты қатынастарды құқықтық реттеу проблемалары белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, тарихи, құқықтық және ғылыми-құқықтық факторларға байланысты өте өзекті болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме сол бір немесе өзге себептер бойынша тауарлармен ақылы эквиваленті алмасу бұзылатын, соның салдарынан жоспарланған, бірақ жүзеге аспаған қатынастардың қайсыбір қатысушысы қандай да бір материалдық игіліктерді басқа қатысушыларға негізсіз беретін, құқықтық қатынастардың теріс пиғылды қатысушылары басқа тұлғаның қандай да бір мүлкін жасырып қалатын немесе олардың контрагенті ретінде болуға жоспарланған тұлғаның мүлкін пайдаланып қалу орайы келетін және т.б. кез келген жағдайларда пайда болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелердің пайда болуының мүмкін болатын жалғыз негіздері болып табылмайды. Негізсіз баю сондай-ақ субъектілер шартты қатынастармен байланысты болғанда, шартқа қатысушылардың біреуінің немесе екеуінің салақтығы кездейсоқтыққа орай байыған тараптың немесе мүлікке деген құқықтардың заңды иесінен басқа өзге субъектінің пиғылынан болатын жағдайларда орын алуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бүгінгі таңда азаматтық құқық доктринасында қайтарылуға жататын мүліктің түрін (жеке анықталған немесе тектік) және оның құнын өтеу жағдайларын анықтау, негізсіз алынған мүліктен қайтарылуға жататын кірістердің көлемін есептеу, осы мүлікке шығыстарды бөлу сияқты мәселелер тәжірибе сипатында түпкілікті шешілген жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі азаматтық әдебиеттерде жеке және субсидиарлы қолдану, кондикция шарттары мен шектерін анықтауға қатысты пікірлер бірлігі жоқ; сонымен қатар, сот істерінің бәсекелестігіне жол беру мәселесі біржақты шешілмегенің көре аламыз. Азаматтық құқықтарды қорғау туралы өзге де талаптарға негізсіз баю салдарынан міндеттемелер туралы ережелерді субсидиарлы қолдану аясын кеңейту мүмкіндігі туралы мәселе де даулы болып қала береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығына негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелерді реттейтін отандық заңнамаға және құқыққолдану тәжірибесіне салыстырмалы талдау жүргізіліп, нәтижесінде берілген институтты реттеуге ұсыныстар берілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының мақсаты -- негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерге байланысты теориялық сұрақтарды меңгеру, сондай-ақ берілген институттың құқықтық реттеу ерекшелігінен туындатын мәселелерді зерттеу.
Осыған сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
oo негізсіз байытуға байланысты міндеттемелер ұғымын
ашу, негізсіз байытудан құқықтық қатынастарға және оны құрайтын элементтерге жалпы сипаттама беру;
oo негізсіз баю салдарынан міндеттемелердің туындау негізін
анықтау;
oo негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемені құқықтық
реттеу мәселелері, негізсіз баюды заттай нысанда қайтару, негізсіз баю сипатындағы қайтаруға жатпайтын мүлік зерделеу.
Зерттеу объектісі ретінде негізсіз байытуға байланысты туындайтын құқықтық қатынастардан тұрады.
Зерттеу пәні - Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерді реттейтін отандық азаматтық заңнама нормалары болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні және ғылыми мәселенің қазіргі таңдағы бағасы. Зерттеу жұмысының негізгі ережелері мен тұжырымдары қолданыстағы заңнаманы жетілдіру, сот тәжірибесінде, тәжірибемен айналысатын заңгерлерге, негізсіз байытуға байланысты міндеттемелерді одан әрі теориялық зерттеу барысында, сондай-ақ оқу үрдісінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Негізсіз байытуға байланысты міндеттемелер институты революцияға дейінгі дәуірден бастап отандық азаматтық доктринамен танымал. Аталған құқықтық категорияны зерттеумен К. Н.Анненков, Ю.Г.Басин., Д. Д.Гримм, М.К. Сулейменов, С. Скрябин, Н. А. Полетаев, Г. Ф. Шершеневич және т.б. айналысқан.
Методогиялық негіз ретінде құқықтық зерттеу әдістері тарихи-құқықтық, ресми құқықтық, салыстырмалы құқықтық және заң құбылыстарын талдау жүйесі әдістері басшылыққа алынып зерттелінді, сондай - ақ дидукциялық пен талдау әдістері ұштастыра отырып дипломдық жұмыс зерттелінді.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық негізі. Жұмыстың теоретикалық негізін кеңестік ғалымдардың, ТМД елдері мен шетелдік авторлардың зерттеліп отырған мәселеге қатысты еңбектері және жүйелік басылымдардағы мақалалары құрайды. Дипломдық жұмыстың қорытындысы Қазақстан Республикасының Конституциясына және құқықтық актілерге негізделеді.
Жұмыс құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылғын әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмысты жазуда қолданылған тәжірибелік база. Диплом жазу барысында Қарағанды облыстық соттының негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерді даулау т.б. іс материалдары кеңінен қолданылды.
1 Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме түсінігі және мазмұны
1.1 Азаматтық құқықтағы міндеттеме жүйесіндегі негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеменің заңды табиғаты
Азаматтық құқық әртүрлі мүліктік және мүліктік емес қатынастардың кең аумағын реттейді, оның қатысушылары азаматтар, сонымен бірге мемлекет және әртүрлі ұйымдар болып табылады. Міндеттемелік құқықтың құқықтық реттеу пәні, сәйкесінше азаматтық құқықтың реттеу пәні толығымен болып саналады. Бұл соңғы айтылған пәніне жатқызылған белгілі қатар қатынастары азаматтық құқықтың басқа салалары мен институттарымен реттелуін түсіндіреді, оған кейбір де меншік құқығымен авторлық және ойлап шығару құқығымен және тағы басқа.
Сонымен қоса міндеттемелік құқықтың құқықтық реттеу пәні елеулі кең екенін көруге болады. Ол материалдық игіліктің бір азаматтан өтуімен байланысты қалай да мүлікті беру туралы қатынас, жұмысты орындау, қызмет көрсету немесе ақша төлеу және т.б.
Міндеттемелік құқық нормалары берілген әлеуметтік байланысты бекітіледі және заңы айқындайды. Міндеттемелік құқық азаматтық құқықтың саласы ретінде берілген саланың толығымен құқық реттеу әдісіне ие. Жекелегенде, оның субъектілері ұйымдық және мүліктік оқшаулауы, бір-біріне қатысты заңды жағдайлары тең болады.
Олар субъективтік азаматтық құқықты ынтамен шешу және жүзеге асыруға әлеуметтік қажетті және диспозитивті шара мүмкіндігіне ие, азаматтық міндеттемені бұзғаны үшін мүліктік жауапкершілік жүктеледі [1; 410]. Міндеттемелік құқықтық нормалары азаматтық құқық реттеу әдістерін сатып алу-сату және тауар жеткізілімі, мүлікті және тұрғын үйді жалдау, жүкті, жолаушыларды және теңдеме жүкті тасымалдау туралы, сонымен қатар экономикалық айналымы шегінен тыс жатқан мүліктік қатынастардан басқа да, бір қатар қатынастарды реттейді (мысалы, зиянды өтеу туралы қатынастар). Жоғары айтылғандарды жинақтасақ, міндеттемелік құқық өзіне азаматтық құқықтың бір саласы ретінде танылады; бұл - қызмет көрсету немесе ақша төлеумен байланысты қоғамдық қатынастарды азаматтық құқық әдістермен реттеу, азаматтық құқық субъектілері арасындағы мүлікті берумен байланысты азаматтық құқық нормаларының жиынтығы [2; 68].
Зерттеудің ыңғайлығы үшін, сонымен қатар міндеттемелердің айналымына түсетін нормативті материалдардың сәйкесінше орналастырылуы үшін жүйелендіруге ұшырайды, яғни аса немесе кіші ірі топтарға бөлінеді.
Міндеттемелік құқықтың қатынастар жүйелендірудің әр түрлі топтастыру негізі бойынша болуы мүмкін. Міндеттеменің жүйесі, оларды тиісті зерттеудің толық мақсат сәйкестігі экономиканың және тиісті заңды белгілерді қосатын бірін бірі ауыстыратын топтастыру критериймен қолдануы негізінде ғана құрылуы мүмкін. Бұл көзқараспен қарастырылған міндеттемелер, әрекет етіп отырған заңнамада келесі топтарға жіктеледі:
1 Мүлікті ақылы түрде жүзеге асыру бойынша міндеттемесі (сатып алу-сату, тауар жеткізілімі , айырбас, өмір бойы асыруда ұстау);
2 Мүлікті ақылы түрде пайдалануға беру міндеттемесі (мүлік жалдау, тұрғын үйді жалдау);
3 Мүлікті жеке меншікке немесе пайдалануға тегін беру міндеттемесі (сыйға тарту, мүлікті тегін беру);
4 Жұмыс өндірісі бойынша міндеттеме (мердігерлік, күрделі құрылыс, мердігерлік);
5 Қызмет көрсету бойынша міндеттеме (тапсырма, комиссия, сақтау, экспедиция);
6 Тасымалдау бойынша міндеттемелер (темір жол, теңіз, өзен әуе, автокөлік);
7 Несие және есеп айырысу бойынша міндеттемелер (заем, банктік несие, есеп айырысу және ағымды шот, есеп айырысу құқық қатынастары, чек, вексель);
8 Сақтандыру бойынша міндеттемер (мүліктік сақтандыру, жеке сақтандыру);
9 Бірлескен қызмет бойынша (азаматтардың бірлескен қызметі, ұйымдардың бірлескен қызметі);
10.Біржақтық құқықтық әрекеттерінен пайда болатын міндеттемелер (сияпатты жария түрде сөз беру, тапсырмасыз бөтеннің ісін жүргізу);
11.Қорғаушылық міндеттемелер (зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер, негізсіз алу немесе мүлікті жинау).
Міндеттемелік құқықтың жүйесі азаматтық құқықтың жүйесіне тән екенімен келісуге болады, ол өзінің ішкі байланысы мен нормативті материалдарды жаңа топтарға, құқық институттарға дифференциациясын көрсетеді.
Міндеттемелік құқықтық қатынастар міндеттеменің пайда болу негіздері және әрекетіне қатысты кейбір өзіне тән жалпы мезеттері бар. Міндеттеменің пайда болу негіздері, айтылғандай, елеулі әртүрлі. Бірақ, егер келтірілген міндеттемелер жүйесінде тек 10-11 топқа толықтырылғандар шарасыз болса, 4-9 топтағы кейбірлеулері немесе барлық міндеттемелер олардың жалғыз заңды дерек немесе солардың ішіндегі бір заңды деректі туғызу ретінде шартқа сүйенеді.
Міндеттеме азаматтық құқық қатынастардың әртүрлігі болып табылады. Азаматтық құқық қатынастардың кез келгенің мазмұны өзіне құқық (берілген жағдайда-талап құқығы) және оған тиісті міндет немесе құқық қатынастың әрбір қатысушы жақтарының құқықтарымен міндеттерін қосады: мысалы, тауар беруші және сатып алушының құқықтары мен міндеттері, мердігер және тапсырмашының. Міндеттемелік міндеттері мердігер және тапсырмашының. Міндеттемелік қатынаста құқыққа ие тұлға (белгілі әрекетті жасау немесе жасамауды талап ету) несие беруші; ал міндет жүктеген тұлға (әрекетті жасау немесе жасамау) борышқор деп аталады [3; 35].
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (әрі қарай ҚР АК) 286 бапқа сәйкес, міндеттеме ұғымы келесі түрде сипатталады: міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның несие берушінің пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т. б. сияқты белгілі бір әрекеті жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартылуға міндетті, ал несие беруші талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан орындағанды қабылдауға міндетті.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексте Міндеттемелік құқық тарауы (268-405 б.б) және жеке меншік пен мүлік кепіл құқығы реттейтін Заттық құқық (188-267) таралуынан кейін жатқырылған. Солай, біз азаматтың кодексінің мүліктік құқық арасында заттық құқық пен міндеттемелік құқыты айыратындығын сипаттаймыз.
Осылай, профессор В.К. Райхердің 1928ж. Абсолюттік және салыстырмалы құқық мақаласында, заттық құқық санаты қарсы қойылатын міндеттемелік құқық ешбір ғылыми маңыз жоқ деп, көзқарасын көрсетеді. Ең алдымен құқық ретінде заттық құқығынын түсінілігі В.К.Райхердің пікірі бойынша тұлғаның затқа мүлтіксіз үстемдік мағынасында дұрыс емес, өйткені, осындай жүйелік тұлға мен зат арасындағы құқықтық қатынастың болуына әкеледі, ал бұл дұрыс емес.
Сонымен қатар, заттық құқық саласы өзін біртұтас, толық біртекті болып көрсетеді. Осы санатқа тарихи тұрғыда өзара әіртекті құқықтар енді, сонымен қоса бұл әртекті құқықтар абсолюттік қорғаныс қосылмайды (кез-келген құқық бұзушылықтан қарсы қорғалу мағынада). Сонымен қатар, кейбір даусыз абсолюттік құқықтар, мысал ретінде, авторлық құқық ойлап шығару заттық құқық санатына кірмейді. В.К.Райхердің ойы бойынша құқықты абсолюттік және салыстырмалы бөлу дұрыс және олар сақталуға міндетті, бірақ кейбір өзгерістермен деп ойлайды [3; 37].
Құқықтарды объектісі бойынша заттық және міндеттемелік болып топтастыру объект құқық (құқық қатынас) түсінігі өткір сын түрінде ерекше даулы болды.
Профессор А.И.Денисованың Мемлекет және құқық теориясы оқулығында құқық объектісі келесі түрде топтастырады:
oo әрекет немесе әрекетсіздердің нәтижесі;
oo заттар;
oo рухани өндірістің кейбір азығы;
oo жеке игілік.
Құқықтық қатынасының бір элементі ретінде объектінің болуы сұрағына үндеу салсақ, ең алдымен, тұлға мен зат арасында құқық қатынастың буржуазиялық көзқарастарының мүмкіншілігі туралы беп бұрып құқықтық қатынас бір элементі ретінде санау болмайды. Құқықтық қатынас бұл қарсы қойып санау болмайды. Құқықтық қатынас бұл құқық нормаларымен реттелген әлеуметтік қоғамдық қатынастар [3; 41]. Екінші ереже, бекіту қажеттілігі мынамен сипатталады, шынайы өмірде құқық қатынастың обьектісіз болуы онда мазмұндалған құқықтың да обьектісіз болады. Бірақ бұл құқықтың ештенеге бағытталмағандығы, ешбір нақты мәнге ие болмайтын болып сипатталынады. Құқықтың субьектісіз болуы - өмірлік санат, бірақ бұл тек уақытша жағдай сипатында ғана. Мысалы, ҚР АК 1077-б. 2 т. егер мұраның жері анықталған, мұрагерлікке шақырылып, болмай қалған мұрагер Кодекстің 1074-бабында көзделген мерзім ішінде мұрагерліктен бас тартпаса, мұралық мүлік субьектісіз болып қалады.
Құқықтық қатынастың қажетті элементі ретінде обьект болуы, еш жерден келмейтін деп хабардар еткенде емес шынайы санат. Шынын да, берілген субьектінің қандай құқыққа қатысатын анықтайтын құқықтар мен міндеттері ие обьектісін алып тастасақ, құқықтық қатынас барлық түсініктері шынайы нақты мағына жағдайын ойландырады.
Субьектінің құқығы неде шоғырланады және өзін өзі шынайы саналу дерек түсінігі жасырып, құқықтық қатынас субьектілерімен бірге құқықтық қатынас обьектісі бар деп білу қажетті обьектісіз құқықты мысалға келтіргісі келгенде, өсиетті құрастыру құқығын және т.б. яғни мәні бойынша субьективтік құқық емес, ал құқық әрекеттілік элементі кездейсоқ емес [4; 55].
Табиғатта объектісіз құқық жоқ. Құқықтық қатынастың мазмұнын құрайтын құқық пен міндеттердің неге бағытталғандығы алынып тасталса, құқықтық қатынастар тірі ткансіз қанқаға айналып, тәжірибелік маңызын жоғалтады. Кез келген құқықтық қатынас сияқты меншік құқығы тұлғалар арасында қатынас болады; әрбіреуі және барлық меншік құқығын құрметтеуге міндетті. Бірақ бұл құқық тұлғаның меншік құқығын жүзеге асырғанда. Сондықтан, меншік құқығының обьектісі зат болып табылады.
Көптеген міндеттемелерді сатып алу-сату, мүлікті жалдау, иеленуші мүлікті тегін пйдалану және т.б. құқық жалдау құқық иеленуші тұлға міндетті тұлғадан затты беру талап теу құқығы бар. Осындай міндеттемелермен қатар, әртүрлі қызмет көрсету, әрекет жасаудан тартынуға және тағы басқа бағытталған көптеген міндеттемелер кездеседі. Біз тұжырымдағандай міндеттеменің обьектісі ретінде орындауға жататын несие берушінің талап ету құқығы және борышқор орындауға міндетті әрекет танылыды (немесе оның тартынуы).
Міндеттемелік құқықтық қатынас обьектісінің осындай түсінігі қарсылық туғызуы мүмкін, өйткені әлі жүзеге асырылмаған, бірақ талап етілген тұлғаның әрекеті істің мәнінен бөлінбеген әрекетті жүзеге асыруға тиісті, белгілі мөлшер мен белгіленген мәнде міндеттемелік құқықтық қатынастың обьектісі борышқор өзі болады [5; 65].
Жоғарыда айтылып кеткендей, міндеттеме - азаматтық құқықтық қатынастардың мейлінше кең таралған және сонымен қатар көп түрлі. Транспорттық ұйымдар жүктер тасымалдап жатқанда, шаруалы қоғам заводқа шикізат пен материалдарды жеткізеді немесе саудалаушы ұйымға тауарларды жеткізеді, кәсіпорындардың тапсырысы бойынша институт ғылыми-зерттеу немесе жобалық жұмыстар жасайды, ал құрылыс ұйымдары тұрғын үй немесе кәсіпорын нысандарын тұрғызады, азамат тауарларды дүкеннен алады - осы аталған және басқа да жағдайларда ұйымдар мен азаматтар өзара міндеттемелерге кіреді [6; 77]. Міндеттемелер кез-келген кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар азаматтардың күнделікті материалдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызды мәнге ие.
Міндеттемелерді реттейтін нормалар азаматтық құқықтың аса маңызды бөлімі - міндеттемелік құқықты құрайды. Оның үлесіне азаматтық-құқықтық нормалардың айтарлықтай бөлігі тиесілі.
Міндеттемелердің мазмұнына несие берушінің құқықтары мен борышкердің міндеттері кіреді. Міндеттемеде тараптардың міндеттері мен құқықтары әдетте нақты бір мүлікке (сатушы сатып алушыға сатып алған тауарын беруге міндетті, ал сатып алушы ол үшін ақысын төлеуге міндетті: жалдап алушы жалға берушімен арасындағы келісімнен өз құқығын үшінші тарапқа береді; банк кәсіпкерге оның қызметінің кеңеюі үшін несие береді және т.б) иегер болады.
Сонымен бірге мүліктік емес сипаттағы міндеттемелер де болады (автордың өз еңбегінің корректурасын өзінде ұстау міндеті мысал бола алады). Жалпы ереже бойынша міндеттеме белгілі әрекеттердің орындалуына бағытталған: заттардың берілуі, жұмыстардың орындалуы, қызметтердің көрсетілуі, қаржы төлемі және т.б. тек сирек жағдайларда ғана борышкердің міндеті белгілі әрекеттерден шектелу арқылы көрініс табады: мысалы, егер сақтаушы келісім шарттан тыс өз мойнына оған сақтауға берілген тек мүлікті пайдаланбау міндетін алған жағдайда.
Құқықтық міндеттемелердің туындау негіздемесі қызметін заңды фактілер атқарады. Бұл фактілердің көмегімен құқық азаматтық міндеттемелік құқықтық қатынастардың туындауын байланыстырып тұрады.
Міндеттемені ҚР АК-ның 8 бабында аталған заңды фактілердің кез-келгені тудыра алады. Мұндағы аталған келісім шарт немесе басқа да келісім, мемлекеттік биліктің немесе басқа да мемлекеттік органдардың актілері, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сот шешімі, заңмен мақұлданған мүлікті иемдену, ғылым, әдебиет, өнер, өнертапқыштық туындылар мен басқа да ақыл-ой еңбегінің нәтижелері, зиян келтіру, заңсыз баю, азаматтар мен заңды тұлғалардың бөгде әрекеттері, сонымен қатар заңнама азаматтық-құқықтық салдардың басталуын байланыстыратын жағдаяттар.
Аталған заңды фактілердің әрбірі өздігінен жекелей немесе басқа заңды фактілермен үйлесіп міндеттеме тудыра алады. Заманауи экономикалық жағдайларда ең кең таралғаны мәміле жасау, ал олардың ішінде нарықтық қатынастарға мейілінше сәйкес келетіні - келісім шарт.
Келісім шарттан кәсіпкерлер арасындағы кәсіпкер мен жекелеген азаматтар арасындағы, сонымен қатар заттарды жеткізу жұмысының орындалуы мен қызметтердің көрсетілуі төңірегінде азаматтар арасындағы міндеттердің негізгі массасын тудырады.
Осы ретте тараптарға ҚР АК-де немесе басқа заңда көрсетілген кез-келген келісім шарт үлгісін таңдап алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Атауы берілген мұндай келісім шарттарынан басқа, тараптар атауы берілген келісімдердің жекелеген элементтеріне сәйкес келетін белгісіз заңнама үлгісі бойынша келісім шартқа отыра алады. Бір тарапты мәмілелерде міндеттемелер сирек туындайды. Осыған мысал ретінде жария түрде марапатқа уәде беруді айтуға болады.
Заң азаматтар мен заңды тұлғаларға олардың тудырған зиян мөлшерін төлеу міндетін жүктейді. Мұндай жағдайларда міндеттемелердің туындауына негіздеме болып отырған - тұлғаның заңға қайшы әрекет жасауы (адамға шабуыл жасау, ластанған ағынды суды ағызып жіберу, құрылыс жұмыстарында қауіпсіздік шараларын сақтанбау және т.с.с).
Міндеттер негізсіз баюдан туындауы мүмкін. Бір тұлға басқа тұлғаның есебінен тек заңда аталған негіздемелер болған жағдайда ғана мүлікке ие бола алады (мысалы мұрагерлік арқылы, әртүрлі келісім шарттардың көмегімен және т.б). Егер де тұлға негізсіз мүлікке ие болатын болса (жүк қателесіп фирмаға берілсе, біреудің аты-жөні жүкті алуы керек болған адамның аты-жөніне ұқсас болған болса) немесе негізсіз оны сақтайтын болса, онда ол иеленген (сақтауға алынған) мүлікті сол есебінен алған және сақтауға алған адамға қайтаруы қажет.
Келтірілген мысалдар да іс жүзінде жүкті алуы керек болған тұлғаға жеткізуі керек. Ақыл-ой әрекеті нәтижесімен байланысты міндеттер жиі сол әдебиет, ғылым және өнер, өнертапқыштық және т.б туындыларын жасап шығаруы фактісінің өзінен басталады. Мұндай міндеттемелердің келісім жасаудан негізгі айырмашылығы мынада - келісімге отыру барысында тұлға сәйкес міндеттемелердің туындауына бағытталған еркін әрекет жасайды, ал туындыны, өнертабысты және т.с.с жасап шығаруға байланысты міндеттеме тікелей заңға негізделе туындайды.
Жағдаяттар әдетте басқа заңды фактілермен, көбінесе келісім шартпен бірігіп міндеттер тудырады. Мысалы, өрттен сақтану кезінде сақтанушыға сақтандырушының төлем төлеу міндеттемесінің туындауына негіздеме болатын екі заңды фактіден: сақтандыру келісімінің өзінен және өрт болған жағдайда көрсетілген келісімнің іске енуінен тұратын заңды құрам.
Азаматтар мен заңды тұлғалар негізінен сотқа міндеттемелер мазмұнын құрайтын өздерінің сәйкесінше құқықтарының бар екендігін мемлекет атынан ресми түрде растап алу талаптарымен, ал егер қажет болған жағдайда арызданушыға тиесілі мәжбүрлі түрде орындалуына бағытталған заңда қарастырылған шаралардың орындалуы талабымен барады [7; 108]. Барлық осы сияқты жағдайлар сот талдау сәтіне жақын келіспеушілікті тудырып отырған міндеттеменің бұрын болуымен ерекшеленеді.
Дегенмен міндеттеменің тек сол шешімнің салдарынан туындайтын жағдайлар кездеседі. Сонымен, Азаматтық Кодекс тұлғаның мұқтаждық жағдайында тудырған зардаптың жәбірленушіге ақысын төлеу міндеттемесін қарастырады. Осымен бірге сотқа мұндай міндеттемені жәбір көрсетушіге емес, үшінші тұлғаға, яғни жәбір көрсетушіні айдап салушыға жүктеу құқығы бар. Бұл үш тұлға міндеттемесінің ерекшелігі сол сәтте және сот шешімінің салдарынан туындауында. Ұзақ уақыттар бойы мемлекеттік органның актілері заңды тұлғалар мен азаматтық өзара арасын байланыстырып тұратын міндеттемелерді тудыратын ең кең таралған негіздеме болды. Осы ретте бір жағдайларда сәйкес актілер міндеттемені өздігінен жалғастырса, қалғандарына келісім шартпен бірікті.
Қазіргі кезде мемлекеттік органның актілерінің рөлі күрт шектелген. Олар негізгі міндеттемелердің туындауы үшін қажетті заңды құрамның элементі ретінде маңызын сақтап қалды. Мұндағы айтпағымыз, осы сияқты элемент қызметін келісім шарт атқарады. Сөз жекелей мәміленің жасалынуының мүмкін болуы құзыретті органның тек сәйкес рұқсаты болған жағдайда ғана жүзеге асырылатындығы заңда қарастыратын жағдайлар турасында болып отыр. Мысалы сатып алу-сату мәселесі бойынша міндеттің туындауы үшін тек келісім шарттың болуы жеткіліксіз, сатып алушыдан алынған сәйкес лицензияның болуы қажет. Сонымен бірге басқарушының актілері белгілі салаларда өзінің маңызын сақтап қалған.
Міндеттеменің пайда болуы Азаматтық кодекстің 953 бабында көрсетілген маңызды негізсіз байыту фактілері іс жүзінде нақты емес. Көрсетілген және заңда көзделген фактілер әртүрлі құқықтық фактілер болуы мүмкін.
Мұндай фактілерге зардап шеккен адамның және үшінші тұлғаның заңды және заңсыз әрекеттері болуы мүмкін. Олар табиғи құбылыстар мен жануарлардың мінез-құлық және басқа адамның есебінен бір адамның әділетсіз баюына әкеп соққан кез келген өзге де жағдаяттар болуы мүмкін.
Мұндай негіздерге сот қарарларымда жатуы мүмкін. Тәжірибеде белгілі жағдай соттың алиментті өндіріп алу туралы шешімі шыққан соң, одан атқарушы парағында қате жіберілген (Мысалы, Ушаки ауылы сөзінің орнына көршілес ауыл Ушки деп көрсеткен). Нәтижесінде Ушки ауылының тұрғыны демографиялық деректер бойынша баланың нақты әкесінің деректемесіне толықтай тұспа тұс келген, яғни, бір жыл ішінде өзінің жас баласына қызмет көрсету үшін алимент төлеген дәл сондай Ушаки ауылында баланың нақты әкесі ретінде алимент төлеген адам өмір сүрген [8; 41].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 953 бабының міндеттеме талаптарына сай болу үшін шешуші мәселеде қолданушының мінез-құлық іс- әрекеті (заңды немесе заңсыз) міндеттеменің пайда болуын тудырушы табиғи заңдық фактілер емес, бекітілген заңның жоқ болуы немесе қолданушыға арналған негізгі мүліктік жинақтың мәміленің болмауы. Өмірлік міндеттемелер, нәтижесінде негізсіз болатын мән жайларды барлығын нормативтік тәртіпте қарау мүмкін емес. Сондықтан, негізсіз баюда міндеттеменің пайда болуы негізі заңда қарастырылмаған, тек біріктірілген нысанда Азаматтық кодекстің 953 бабында көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 48 тарауында қарастырылғандай көбінесе зардап шегушінің, үшінші жақтың немесе басқа да өз еріктері бойынша тұлғаларды тәуелсіз қабылдауда негізсіз баю нәтижесінде қолданушының мүліктік іс әрекеті пайда болады. Қағидаға сәйкес Азаматтық кодекстің 953 бабы бойынша негізделгендей (ешкімде бекітілмеген заң бойынша біреудің есебінен баюға мәміле негізін жасауға құқығы жоқ) негізсіз баюға объективті түрде құқыққа қарсы негізделеді. Дегенмен баюшының құқыққа қарсы әрекеттерінің барлық мән жайларының нәтижесінде негізсіз баю болмауы тиіс. Мұндай түсінікпен институт негізсіз баюдан тәуелсіз мәнін жоғалтар еді және зиян туындайтын міндеттемелермен келісілер еді бұл түсінікті. Анығы көбінесе құқыққа қарсы мінез - құлық іс әрекетінің нәтижесінде әділетсіз баю болған жағдайда ол негізсіз болып табылады.
Біріншіден, айтылғандай әділетсіз баю тек адамның іс әрекетінен пайда болмайды, сондай ақ жануарлардың, табиғаттың және тағы басқа күштердің әсерінен пайда болуы мүмкін.
Екіншіден, көбінесе зардап шегуші баюшының мүлкін тиісті қорғау және шығындар әкелу іс әрекеттерінің нәтижесінде әділетсіз баю болуы мүмкін.
Үшіншіден, әділетсіз баю үшінші жақтың іс әрекетінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін, мысалы ақша жеткізу аударымы мақсатындағы аттас немесе борышкердің міндеттемелерді орындау шеңберінде, үшінші тұлғалардың қателіктері.
Сонымен төртіншіден, егер әділетсіз баю көбінесе байытушының мінез құлқына қатысты болса, ол әрқашан мінсіз емес. Осылайша, жаман қылықтары міндетті, немесе тіпті әділетсіз байыту тән шарттарына тиесілі емес [9]. Әділетсіз байытудың объективті заңсыздығы жәбірленушінің заңмен қорғалатын мүліктік мүдделерін ауытқығанын білдіреді. Қолданушының жағдайы орынсыз деп сипатталады және басқаның есебінен қайтарып алу күшіне ие болады.
1.2. Негізсіз баю міндеттеме түсінігі және түрлері
Кондициондық деп аталатын негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме (латын тілінен аударғанда - қателік бойынша жоғалтқанды қайтару) өзінің табиғаты бойынша шарттан тыс, қорғаушы құқықтық қатынастарға жатады және пайда болу негіздерінің ерекшелігімен де өзінің мазмұнының ерекшелігімен де анықталатын қолдану саласының өзіндік міндеттеме түрі болып табылады [10; 39].
Негізсіз баю қатынастары ҚР АК 953 бабымен құқықтық реттеледі. Негізсіз баю дегеніміз қандайда бір затты немесе заттық құқықты негізсіз иеленіп немесе сақтаған және соның салдарынан байтын жағдайды қарастырамыз. Негізсіз баюды негізгі екі түрі бар, олар: 1) негізсіз иелену - тұлғаның қандайда бір мүлікті өз активтеріне негізсіз қосып алуы. Осыған сәйкес қатынастар заңсыз иеленуші және жәбірленуші арасында қалыптасады.
Заңсыз иеленуші қатынастың объектісіне қандайда бір құқық болмауына қарамастан иеленеді, осы арқылы екінші тараптың меншік құқығына жәбір келтіреді. 2) негізсіз сақтау - өзге тұлғаның мүлкін ешбір негізсіз өзінде заңсыз ұстауы. Заңсыз иеленуші және жәбірленуші арасындағы қатынас олардың арасындағы қарыздың пайда болуы арқылы сипатталады.
Негізсіз баю салдарынан туындаған жәбірленушіге келтірілген зардаптарды өтеу көлемі келесі жағдайларға сәйкес орындалады. Заңсыз иеленген зардап егер ақша түрінде болса ақшалай құны және пайдаланған мерзіміне қатысты келген шығындары мен пайыздары өтеледі. Егер мүлік сипатында болса нақты зат және оған қатысты түсірілген пайда толығымен өтеледі. Затты шынайы сипатында өтеу мүмкін болмаса сол мезетке сәйкес нарықтық бағадағы құны өтеледі.
Негізсіз баю бойынша зардаптар келесі негіздер бойынша өтелуге жатпайды:
oo егер мүлікке қатысты талап ету мерзімі өткен болса;
oo еңбек ақы және соған теңестірілген төлемдер, зейнет ақы;
стипендия, жәрдем ақы адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зардаптар, алимент, сонымен қатар өзгеде адамның өмір сүруіне шынайы түрде жұмсалған шығындар;
oo егер ақша немесе мүлік бойынша міндеттеме болмаса, мысалы мүлік
қайырымдылық мақсатта берілсе;
oo егер мүлік міндеттеме заңды күшіне енгізілгенге дейін қайтарылса;
oo міндеттеменің ұғымы негізсіз баюшылықтан 953-960 ҚР АК
реттейді. Олар міндеттеменің дербес көрінісі болып табылады, қолданысының шеңбері сияқты оның түбінің өзгешеліктерімен және ол мазмұн өзгешелік анықталады. Пәтердің сатып алу-сату келісімі тағайындалған тәртіппен нотариалдық куәлігі және тіркеулі болмады: алушы сатушыға кесімді соманы төледі, бірақ пәтердің меншік иесінің емес болды, себебі в күшке ҚР АК 165 бабымен мынадай мәміле шамалы саналады.
Бір коммуналды пәтердің жалға алушы өзінің іссапарға кеткен көршісіне коммуналдық қызмет атқарудың төлемақыларын төледі. Құйынды үшін бір ұйымның ара нәтиже қамдаулы орманы басқа орманға айдап тастатады, төмендегі ағысқа орналасқан, құйынды ұйымға. Заттық талап, зиянның орнын толтырудан, шарттан туындайтын талапты беру үшін берілген жағдайларда негіздер қарастырылмаған.
Барлық көрсетілген оқиғаларда түп негіз жоқ. Зәбірленуші (алушы
жеткізілім келісімінің; пәтердің және коммуналды пәтердің жалға алушылар үшін өзінің көршісінің орнына төлемақысын төлеген; құйылуым ұйым, орман жуып кетті) өзінің мүдделерін осындай талаптармен қорғай алмайды.
Бірақ олар өзінің дүние-мүлігінде шығын шекті. Осы уақытта басқа тұлғалар (пәтердің жеткізуші және сатушы, құйылуым ұйым, кімдердің орманы басқа бір ұйымның орманына айдап тастаған) алуға болмайтын немесе керісінше айырылып қалу қауіпті сақтап қалып иемденді (көршісі коммуналды шоттарын төлеген пәтердің жалдаушысы).
Нәтижесінде бір тұлғалар ешқандай негізсіз басқа біреулердің арқасында байыды. Осы негізде жәбірленушілердің қорғау мүдделері (кімнің арқасында баюшылығы болды) осындай жағдайларда міндеттемелерді қамтамасыз етеді. Жалпы анықтамасы осындай міндеттемелерде ҚР АК 953 бабында көрсетілген. Осы бапқа негізделіп тұлға, заңда қабылданған басқа да құқықтық актілермен немесе мәміле негізі мүліктің алу немесе сақтап қалу басқа бір тұлғаның арқасында, міндетті түрде соңғысына негізсіз иемденген немесе сақтап қалған мүлік (негізсіз баюшылық).
Мүлік термині 1 т.115 бабында кең түсіндіріледі және мүліктік құқық және т.б.материалды игіліктер қосылады. Негіздер табыстар мүлік басқа бір тұлғаның қалыптастырады 954 бабында
1) жарамсыз мәміле бойынша орындалғандарды қайтару туралы; 2) меншік иесінің мүлікке бөгде біреудің заңсыз иеленуінен сұратып алуы туралы;
3) міндеттемедегі бiр тараптың екіншісіне осы міндеттемеге байланысты орындалғандарды қайтару туралы;
4) зиянды, оның ішінде байыған тұлғаның терiс пиғылынан келтiрiлген өтем туралы талаптарға да қолданылуға тиiс.
Шарттар міндеттемелері негізсіз баюшылықта.
Міндеттемелердің пайда болуына, бір тұлғаның екіншісінің шотының
арқасында баюшылық болды, екіншіден баюшылық заңды негізбен болмағандықтан немесе келесі жағдайларда болмағандық. Сондай-ақ негізсіз мағынасының баюшылықтың тәртібінің нәтижесі, жәбірленушінің, үшінші тұлғалар немесе олардың еркінсіз.
Маңызды нәтиже объективті негізсіз баюшылық мүлік баюшылығы. Осындай баюшылық басқа біреудің арқасында болу керек, нәтижесінде бір жаққа жақсы болса, басқа жаққа жаман.
Басқаша айтқанда табыс немесе үнем баюшылық басқа біреудің шотының қарастырылған міндеттемелері пайда болады. Заңды негіздемелердің баюшылықтың болмауы керек. Негізсіз баюшылық екінші керекті шартта қарастырылған.
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелер, меншік құқығын қорғауға
бағытталған. Оның жалпы ережесі ҚР АК 953 бабында келтірілген. Заңдармен немесе мәмілемен белгіленген негіздерсіз, мүлікті басқа тұлғаның (жәбірленушінің) есебінен иеленіп алған немесе жинаған тұлға (сатып алушы), оған негізсіз алған немесе сақтаған мүлкін қайтаруға міндетті болады. Міндеттеменің жақтары: сатып алушы және жәбірленуші деп аталады. Негізсіз баю, мүлікті сатып алушының өзінің әрекеттерінен, жәбірленушінің немесе үшінші жақтардың әрекеттерінен пайда болуы мүмкін және бір оқиғаның нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Негізсіз баюды заты болатын мүлік, сол түрінде жәбірленушіге қайтарылуы тиіс (ҚР АК 955 б.). Егер алғанды заттай қайтару мүмкіншілігі болмаса, сатып алушы жәбірленушіге ол мүліктің сатып алу кезіндегі нақтылы құнын және егер мүлік дереу қайтарылмаған болса, мүліктің құнының кейінде төмендеуіне байланысты, оның шеккен шығындарын, өтеп беруге міндетті болады (ҚР АК 956 б.).
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелердің объектілері - тектік белгілерімен анықталған заттар болады. Егер заттар жеке белгіленген болса, онда виндикациялық талап қойылады [11; 412].
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелердің ерекшелігі - мүлікті алған кезде сатып алушы оны сатып алуы негізсіз екенін білмеуі тиіс. Егер мүлікті алған немесе сақтаған тұлғаның кінәсі анықталса, онда оған қарсы деликттік міндеттемелер жөніндегі ережелер қолданылады [11; 455].
Бұл қаралатын құқық қатынасы заттық емес міндеттемелік болғандықтан, мүлікті заттай қайтару дегеніміз, нақтылы сол мүлікті емес, сол түрдегі және сападағы басқа мүлікті немесе оның ақшалай құнын қайтару болып танылады. Жәбірленушінің кінәсі бұл жерде ескерілмейді.
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелердің негіздері келесі болады: төленетін сомадан асатын соманы төлеу, шынымен жоқ бірақта бар деп ойлайтын міндетті орындау. Оның мысалы: тиісті бір өтімді өндіріп алу жөніндегі сот шешімін жою.
Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме азаматтық құқықтың әмбебап институты болып табылатын, жәбірленушінің мүлік есебінен бұзылған мүліктік саланы қалпына келтіру үшін арналған жинаған тұлғаның негізсіз баюмен түсіндіріледі. Сонымен қатар, әртүрлі азаматтық құқықтық қатынас субъектілерінің меншік құқығы және өзге де мүліктік құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді.
Берілген институт тәжірибеде кең қолданысқа ие және жәбірленушінің бұзылған құқықтарын қорғаудың тиімді тәсілі болып табылады.
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме институтына көптеген ғалымдардың еңбектері арналған, оларға Флейшиц Е.А., Гибанов В.П., Шершеневич Г.Ф., Эрделевский А.М., Иоффе О.С., Ем В.С., Носов В.А., Толстой Ю.К., Рясенцев В.А. және өзге де авторлар [12; 121].
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемені азаматтық заңнама нормаларын зерттеу және оларға негізделген соттық тәжірибені зерделеу болып табылады.
Негізсіз баюдан алған немесе сақтаған мүлікті, немесе оның құнын қайтару кезінде, сатып алушы жәбірленушіден мүлікті сақтауға ұстауға келтірген шығындарын өтеуді талап етуге құқылы болады. Егер сатып алушы мүлікті әдейі ұстап отырған болса, онда ол шығындарын өтеуді талап ету құқығынан айрылады. Кейбір жағдайларда негізсіз баюдан алынған мүлік қайтарылмайтын болады.
Міндеттер негізсіз баюдан туындайды. Бір тұлға басқа тұлғаның есебінен тек заңда аталған негіздемелер болған жағдайда ғана мүлікке ие бола алады (мысалы мұрагерлік арқылы, әртүрлі келісім шарттардың көмегімен және т.б). Егер де тұлға негізсіз мүлікке ие болатын болса (жүк қателесіп фирмаға берілсе, біреудің аты-жөні жүкті алуы керек болған адамның аты-жөніне ұқсас болған болса) немесе негізсіз оны сақтайтын болса, онда ол иеленген (сақтауға алынған) мүлікті сол есебінен алған және сақтауға алған адамға қайтаруы қажет.
Келтірілген мысалдар да іс жүзінде жүкті алуы керек болған тұлғаға жеткізуі керек. Ақыл-ой әрекеті нәтижесімен байланысты міндеттер жиі сол әдебиет, ғылым және өнер, өнертапқыштық және т.б туындыларын жасап шығаруы фактісінің өзінен басталады.
Мұндай міндеттемелердің келісім жасаудан негізгі айырмашылығы мынада - келісімге отыру барысында тұлға сәйкес міндеттемелердің туындауына бағытталған еркін әрекет жасайды, ал туындыны, өнертабысты және т.с.с жасап шығаруға байланысты міндеттеме тікелей заңға негізделе туындайды. Жағдаяттар әдетте басқа заңды фактілермен, көбінесе келісім шартпен бірігіп міндеттер тудырады. Мысалы, өрттен сақтану кезінде сақтанушыға сақтандырушының төлем төлеу міндеттемесінің туындауына негіздеме болатын екі заңды фактіден: сақтандыру келісімінің өзінен және өрт болған жағдайда көрсетілген келісімнің іске енуінен тұратын заңды құрам.
Міндеттеменің пайда болу негіздері тиісті міндеттеме тараптарының
құқықтары мен міндеттерін байланыстыратын құқықтық нормалардың болуы заңда қарастырылған заңдық деректер болып табылады. Келтірген анықтамадан міндеттеменің пайда болу негіздері заңдық деректер қызмет ететіндігін көреміз [11; 427].
Деректерге сәйкесінше, заңдық мағына беретін іс жүзінде шынайы негізгі деректердің заңдық күші заңмен анықталатындығын ескерту қажет.
Бұған тұлғаның заңда анықталған шегінде өзінің әрекетімен және құқық субъектілік шамасында құқықтар мен міндеттер құра алатындығына нұсқауды қосу керек.
Міндеттеме пайда болу үшін нормативтік және құқық субъектілік себептерді тиісті заңдық деректер ретінде де қажет. ҚР АК 271 бабында міндеттемелер ҚР АК 7 бабында көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда болатындығын қарастырады.
Заңшығарушымен міндеттеменің пайда болуының маңызды негізінің біреуі азаматтық- құқықтық шарт айтылуы бекер емес. Азаматтар арасында, азаматтар мен ұйымдар арасында көптеген азаматтық міндеттемелер осы заңдық дерек арқылы пайда болады.
Азаматтық құқықтың әртүрлі субьектілері арасында міндеттеменің пайда
болу негізі ретінде қызмет ете алатын әрекет етіп отырған азаматтық заңнама көптеген азаматтық-құқықтық шарттарды қарастырады. Шарттардың жеке түрлері бай жүйеге ие.
Мысалы, тасымалдау шарты ішінде бірқатар шарттарға тиісті көлік, тасымалдау объектісіне және тағы басқаға байланысты дифференциалданады. Жоғарыда келтірілген мысалымыз, шарттың кең ауқымды міндеттемелердің пайда болуын және біздің азаматтық айналымда елеулі мәнге ие болатындығына куә етеді.
ҚР АК 378 б. сәйкес, екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісім шарт деп танылады.
Сонымен қатар шартты екі немесе одан да көп тұлғалардың белгілі бір құқықтық қатынасты белгілеу, өзгерту және тоқтату туралы келісім ретінде анықтау мүмкін, оның тиісті құқықтары мен міндеттері құқықтық қатынастың құрылу элементтері болып табылады.
Сонымен қоса заңнамада ғылыми және оқу әдебиеттерде шарт термині басқа текті құқықтық құбылыстарды белгілеу үшін жиі қолданылатындығын көре алмау мүмкін емес.
Шарт азаматтық- құқықтық қатынас ретінде жеткілікті таралған түсінік (ол тиісті шарт негізінде пайда болады) болып табылады. Бірақ қарастырылып жатқан терминді қолдану жүзеге асырмаған-онда заңдық дерек және құқықтық салдары араласатындығын (міндеттеменің пайда болу негізгі міндеттеменің өзі) көрсетеді.
Үлкен негізгі шарт термині жақтар келісімі өзінің құжаттық бекітілуінде табылған жазба мәнін белгілеу үшін қолданылады. Бұл тұрғыда шарт өзін құжат ретінде білдіреді.
Егер шарт жақтар келісімі ретінде өзінің мазмұны нақты шарт жүйесіне бекітілген болса, онда шарт құжат ретінде тармақ жиынтығынан және қажетті ресми реквизиттерден тұратын, кіріспе бөлімнің мазмұнына ие болады [13; 26].
Азаматтық-құқықтық шарттың және құқық нормаларының байланысы азаматтық- құқықтық мәміле және құқықтық нормалардың өзара қатынасы негізі сияқты құрылады.
Өйткені шарт- бұл екі жақты немесе көп жақты мәміле. Бұдан практикалық қатынаста маңызды бір қорытынды шығады: әрбір азаматтық-құқықтық шарт тек шарттық құқық нормаларында бекітілген талаптарға ғана емес, сонымен қоса толығымен барлық мәмілеге қолданылатын заңмен анықталатын жалпы нұсқамаларға жауап беруі керек (ҚР АК 147-162 б.).
Осының негізінде әрбір шарт заң талаптарына сәйкес болуы керек (заңға қайшы болмау керек). Ол қажетті құқықсубъектілік шамасында тек тұлғалармен жүзеге асырылуы мүмкін.
Жекелегенде тиісті әрекет қабілет көлеміне ие, заңмен анықталған
нысанда жүзеге асырылуы мүмкін және тиісті болып табылады [11; 215].
Осылай шарттың және құқық нормаларының арақатынасының мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 НЕГІЗСІЗ БАЮ САЛДАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Азаматтық құқықтағы міндеттеме жүйесіндегі негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеменің заңды табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Негізсіз баю міндеттеме түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Негізсіз баю міндеттеменің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2 НЕГІЗСІЗ БАЮ САЛДАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕНІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Негізсіз баюды заттай нысанда қайтару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Негізсіз баю сипатындағы қайтаруға жатпайтын мүлік ... ... ... ... 46
2.3 Мүлікті қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі уақытта отандық және әлемдік экономика тұтастай алғанда белгілі бір қиындықтарды бастан кешуде. Олардың едәуір бөлігі құқықтық негізсіз азаматтық айналымның кейбір қатысушыларын басқалардың есебінен кеңінен таралған байытумен тікелей байланысты. Елдің даму кезеңіндегі және нарықтық жағдайындағы экономикалық және экономикалық өмірдің негізгі реттеушілерінің бірі азаматтық құқық болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық заңнаманы түбегейлі реформалау терең тыныштықта болған азаматтық құқық институттары туралы қалыптасқан көзқарастарды өзгертті. Осыған байланысты, негізсіз байытуға байланысты қатынастарды құқықтық реттеу проблемалары белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, тарихи, құқықтық және ғылыми-құқықтық факторларға байланысты өте өзекті болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме сол бір немесе өзге себептер бойынша тауарлармен ақылы эквиваленті алмасу бұзылатын, соның салдарынан жоспарланған, бірақ жүзеге аспаған қатынастардың қайсыбір қатысушысы қандай да бір материалдық игіліктерді басқа қатысушыларға негізсіз беретін, құқықтық қатынастардың теріс пиғылды қатысушылары басқа тұлғаның қандай да бір мүлкін жасырып қалатын немесе олардың контрагенті ретінде болуға жоспарланған тұлғаның мүлкін пайдаланып қалу орайы келетін және т.б. кез келген жағдайларда пайда болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелердің пайда болуының мүмкін болатын жалғыз негіздері болып табылмайды. Негізсіз баю сондай-ақ субъектілер шартты қатынастармен байланысты болғанда, шартқа қатысушылардың біреуінің немесе екеуінің салақтығы кездейсоқтыққа орай байыған тараптың немесе мүлікке деген құқықтардың заңды иесінен басқа өзге субъектінің пиғылынан болатын жағдайларда орын алуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бүгінгі таңда азаматтық құқық доктринасында қайтарылуға жататын мүліктің түрін (жеке анықталған немесе тектік) және оның құнын өтеу жағдайларын анықтау, негізсіз алынған мүліктен қайтарылуға жататын кірістердің көлемін есептеу, осы мүлікке шығыстарды бөлу сияқты мәселелер тәжірибе сипатында түпкілікті шешілген жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі азаматтық әдебиеттерде жеке және субсидиарлы қолдану, кондикция шарттары мен шектерін анықтауға қатысты пікірлер бірлігі жоқ; сонымен қатар, сот істерінің бәсекелестігіне жол беру мәселесі біржақты шешілмегенің көре аламыз. Азаматтық құқықтарды қорғау туралы өзге де талаптарға негізсіз баю салдарынан міндеттемелер туралы ережелерді субсидиарлы қолдану аясын кеңейту мүмкіндігі туралы мәселе де даулы болып қала береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығына негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелерді реттейтін отандық заңнамаға және құқыққолдану тәжірибесіне салыстырмалы талдау жүргізіліп, нәтижесінде берілген институтты реттеуге ұсыныстар берілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының мақсаты -- негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерге байланысты теориялық сұрақтарды меңгеру, сондай-ақ берілген институттың құқықтық реттеу ерекшелігінен туындатын мәселелерді зерттеу.
Осыған сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
oo негізсіз байытуға байланысты міндеттемелер ұғымын
ашу, негізсіз байытудан құқықтық қатынастарға және оны құрайтын элементтерге жалпы сипаттама беру;
oo негізсіз баю салдарынан міндеттемелердің туындау негізін
анықтау;
oo негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемені құқықтық
реттеу мәселелері, негізсіз баюды заттай нысанда қайтару, негізсіз баю сипатындағы қайтаруға жатпайтын мүлік зерделеу.
Зерттеу объектісі ретінде негізсіз байытуға байланысты туындайтын құқықтық қатынастардан тұрады.
Зерттеу пәні - Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерді реттейтін отандық азаматтық заңнама нормалары болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні және ғылыми мәселенің қазіргі таңдағы бағасы. Зерттеу жұмысының негізгі ережелері мен тұжырымдары қолданыстағы заңнаманы жетілдіру, сот тәжірибесінде, тәжірибемен айналысатын заңгерлерге, негізсіз байытуға байланысты міндеттемелерді одан әрі теориялық зерттеу барысында, сондай-ақ оқу үрдісінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Негізсіз байытуға байланысты міндеттемелер институты революцияға дейінгі дәуірден бастап отандық азаматтық доктринамен танымал. Аталған құқықтық категорияны зерттеумен К. Н.Анненков, Ю.Г.Басин., Д. Д.Гримм, М.К. Сулейменов, С. Скрябин, Н. А. Полетаев, Г. Ф. Шершеневич және т.б. айналысқан.
Методогиялық негіз ретінде құқықтық зерттеу әдістері тарихи-құқықтық, ресми құқықтық, салыстырмалы құқықтық және заң құбылыстарын талдау жүйесі әдістері басшылыққа алынып зерттелінді, сондай - ақ дидукциялық пен талдау әдістері ұштастыра отырып дипломдық жұмыс зерттелінді.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық негізі. Жұмыстың теоретикалық негізін кеңестік ғалымдардың, ТМД елдері мен шетелдік авторлардың зерттеліп отырған мәселеге қатысты еңбектері және жүйелік басылымдардағы мақалалары құрайды. Дипломдық жұмыстың қорытындысы Қазақстан Республикасының Конституциясына және құқықтық актілерге негізделеді.
Жұмыс құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылғын әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмысты жазуда қолданылған тәжірибелік база. Диплом жазу барысында Қарағанды облыстық соттының негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерді даулау т.б. іс материалдары кеңінен қолданылды.
1 Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме түсінігі және мазмұны
1.1 Азаматтық құқықтағы міндеттеме жүйесіндегі негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеменің заңды табиғаты
Азаматтық құқық әртүрлі мүліктік және мүліктік емес қатынастардың кең аумағын реттейді, оның қатысушылары азаматтар, сонымен бірге мемлекет және әртүрлі ұйымдар болып табылады. Міндеттемелік құқықтың құқықтық реттеу пәні, сәйкесінше азаматтық құқықтың реттеу пәні толығымен болып саналады. Бұл соңғы айтылған пәніне жатқызылған белгілі қатар қатынастары азаматтық құқықтың басқа салалары мен институттарымен реттелуін түсіндіреді, оған кейбір де меншік құқығымен авторлық және ойлап шығару құқығымен және тағы басқа.
Сонымен қоса міндеттемелік құқықтың құқықтық реттеу пәні елеулі кең екенін көруге болады. Ол материалдық игіліктің бір азаматтан өтуімен байланысты қалай да мүлікті беру туралы қатынас, жұмысты орындау, қызмет көрсету немесе ақша төлеу және т.б.
Міндеттемелік құқық нормалары берілген әлеуметтік байланысты бекітіледі және заңы айқындайды. Міндеттемелік құқық азаматтық құқықтың саласы ретінде берілген саланың толығымен құқық реттеу әдісіне ие. Жекелегенде, оның субъектілері ұйымдық және мүліктік оқшаулауы, бір-біріне қатысты заңды жағдайлары тең болады.
Олар субъективтік азаматтық құқықты ынтамен шешу және жүзеге асыруға әлеуметтік қажетті және диспозитивті шара мүмкіндігіне ие, азаматтық міндеттемені бұзғаны үшін мүліктік жауапкершілік жүктеледі [1; 410]. Міндеттемелік құқықтық нормалары азаматтық құқық реттеу әдістерін сатып алу-сату және тауар жеткізілімі, мүлікті және тұрғын үйді жалдау, жүкті, жолаушыларды және теңдеме жүкті тасымалдау туралы, сонымен қатар экономикалық айналымы шегінен тыс жатқан мүліктік қатынастардан басқа да, бір қатар қатынастарды реттейді (мысалы, зиянды өтеу туралы қатынастар). Жоғары айтылғандарды жинақтасақ, міндеттемелік құқық өзіне азаматтық құқықтың бір саласы ретінде танылады; бұл - қызмет көрсету немесе ақша төлеумен байланысты қоғамдық қатынастарды азаматтық құқық әдістермен реттеу, азаматтық құқық субъектілері арасындағы мүлікті берумен байланысты азаматтық құқық нормаларының жиынтығы [2; 68].
Зерттеудің ыңғайлығы үшін, сонымен қатар міндеттемелердің айналымына түсетін нормативті материалдардың сәйкесінше орналастырылуы үшін жүйелендіруге ұшырайды, яғни аса немесе кіші ірі топтарға бөлінеді.
Міндеттемелік құқықтың қатынастар жүйелендірудің әр түрлі топтастыру негізі бойынша болуы мүмкін. Міндеттеменің жүйесі, оларды тиісті зерттеудің толық мақсат сәйкестігі экономиканың және тиісті заңды белгілерді қосатын бірін бірі ауыстыратын топтастыру критериймен қолдануы негізінде ғана құрылуы мүмкін. Бұл көзқараспен қарастырылған міндеттемелер, әрекет етіп отырған заңнамада келесі топтарға жіктеледі:
1 Мүлікті ақылы түрде жүзеге асыру бойынша міндеттемесі (сатып алу-сату, тауар жеткізілімі , айырбас, өмір бойы асыруда ұстау);
2 Мүлікті ақылы түрде пайдалануға беру міндеттемесі (мүлік жалдау, тұрғын үйді жалдау);
3 Мүлікті жеке меншікке немесе пайдалануға тегін беру міндеттемесі (сыйға тарту, мүлікті тегін беру);
4 Жұмыс өндірісі бойынша міндеттеме (мердігерлік, күрделі құрылыс, мердігерлік);
5 Қызмет көрсету бойынша міндеттеме (тапсырма, комиссия, сақтау, экспедиция);
6 Тасымалдау бойынша міндеттемелер (темір жол, теңіз, өзен әуе, автокөлік);
7 Несие және есеп айырысу бойынша міндеттемелер (заем, банктік несие, есеп айырысу және ағымды шот, есеп айырысу құқық қатынастары, чек, вексель);
8 Сақтандыру бойынша міндеттемер (мүліктік сақтандыру, жеке сақтандыру);
9 Бірлескен қызмет бойынша (азаматтардың бірлескен қызметі, ұйымдардың бірлескен қызметі);
10.Біржақтық құқықтық әрекеттерінен пайда болатын міндеттемелер (сияпатты жария түрде сөз беру, тапсырмасыз бөтеннің ісін жүргізу);
11.Қорғаушылық міндеттемелер (зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер, негізсіз алу немесе мүлікті жинау).
Міндеттемелік құқықтың жүйесі азаматтық құқықтың жүйесіне тән екенімен келісуге болады, ол өзінің ішкі байланысы мен нормативті материалдарды жаңа топтарға, құқық институттарға дифференциациясын көрсетеді.
Міндеттемелік құқықтық қатынастар міндеттеменің пайда болу негіздері және әрекетіне қатысты кейбір өзіне тән жалпы мезеттері бар. Міндеттеменің пайда болу негіздері, айтылғандай, елеулі әртүрлі. Бірақ, егер келтірілген міндеттемелер жүйесінде тек 10-11 топқа толықтырылғандар шарасыз болса, 4-9 топтағы кейбірлеулері немесе барлық міндеттемелер олардың жалғыз заңды дерек немесе солардың ішіндегі бір заңды деректі туғызу ретінде шартқа сүйенеді.
Міндеттеме азаматтық құқық қатынастардың әртүрлігі болып табылады. Азаматтық құқық қатынастардың кез келгенің мазмұны өзіне құқық (берілген жағдайда-талап құқығы) және оған тиісті міндет немесе құқық қатынастың әрбір қатысушы жақтарының құқықтарымен міндеттерін қосады: мысалы, тауар беруші және сатып алушының құқықтары мен міндеттері, мердігер және тапсырмашының. Міндеттемелік міндеттері мердігер және тапсырмашының. Міндеттемелік қатынаста құқыққа ие тұлға (белгілі әрекетті жасау немесе жасамауды талап ету) несие беруші; ал міндет жүктеген тұлға (әрекетті жасау немесе жасамау) борышқор деп аталады [3; 35].
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (әрі қарай ҚР АК) 286 бапқа сәйкес, міндеттеме ұғымы келесі түрде сипатталады: міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның несие берушінің пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т. б. сияқты белгілі бір әрекеті жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартылуға міндетті, ал несие беруші талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан орындағанды қабылдауға міндетті.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексте Міндеттемелік құқық тарауы (268-405 б.б) және жеке меншік пен мүлік кепіл құқығы реттейтін Заттық құқық (188-267) таралуынан кейін жатқырылған. Солай, біз азаматтың кодексінің мүліктік құқық арасында заттық құқық пен міндеттемелік құқыты айыратындығын сипаттаймыз.
Осылай, профессор В.К. Райхердің 1928ж. Абсолюттік және салыстырмалы құқық мақаласында, заттық құқық санаты қарсы қойылатын міндеттемелік құқық ешбір ғылыми маңыз жоқ деп, көзқарасын көрсетеді. Ең алдымен құқық ретінде заттық құқығынын түсінілігі В.К.Райхердің пікірі бойынша тұлғаның затқа мүлтіксіз үстемдік мағынасында дұрыс емес, өйткені, осындай жүйелік тұлға мен зат арасындағы құқықтық қатынастың болуына әкеледі, ал бұл дұрыс емес.
Сонымен қатар, заттық құқық саласы өзін біртұтас, толық біртекті болып көрсетеді. Осы санатқа тарихи тұрғыда өзара әіртекті құқықтар енді, сонымен қоса бұл әртекті құқықтар абсолюттік қорғаныс қосылмайды (кез-келген құқық бұзушылықтан қарсы қорғалу мағынада). Сонымен қатар, кейбір даусыз абсолюттік құқықтар, мысал ретінде, авторлық құқық ойлап шығару заттық құқық санатына кірмейді. В.К.Райхердің ойы бойынша құқықты абсолюттік және салыстырмалы бөлу дұрыс және олар сақталуға міндетті, бірақ кейбір өзгерістермен деп ойлайды [3; 37].
Құқықтарды объектісі бойынша заттық және міндеттемелік болып топтастыру объект құқық (құқық қатынас) түсінігі өткір сын түрінде ерекше даулы болды.
Профессор А.И.Денисованың Мемлекет және құқық теориясы оқулығында құқық объектісі келесі түрде топтастырады:
oo әрекет немесе әрекетсіздердің нәтижесі;
oo заттар;
oo рухани өндірістің кейбір азығы;
oo жеке игілік.
Құқықтық қатынасының бір элементі ретінде объектінің болуы сұрағына үндеу салсақ, ең алдымен, тұлға мен зат арасында құқық қатынастың буржуазиялық көзқарастарының мүмкіншілігі туралы беп бұрып құқықтық қатынас бір элементі ретінде санау болмайды. Құқықтық қатынас бұл қарсы қойып санау болмайды. Құқықтық қатынас бұл құқық нормаларымен реттелген әлеуметтік қоғамдық қатынастар [3; 41]. Екінші ереже, бекіту қажеттілігі мынамен сипатталады, шынайы өмірде құқық қатынастың обьектісіз болуы онда мазмұндалған құқықтың да обьектісіз болады. Бірақ бұл құқықтың ештенеге бағытталмағандығы, ешбір нақты мәнге ие болмайтын болып сипатталынады. Құқықтың субьектісіз болуы - өмірлік санат, бірақ бұл тек уақытша жағдай сипатында ғана. Мысалы, ҚР АК 1077-б. 2 т. егер мұраның жері анықталған, мұрагерлікке шақырылып, болмай қалған мұрагер Кодекстің 1074-бабында көзделген мерзім ішінде мұрагерліктен бас тартпаса, мұралық мүлік субьектісіз болып қалады.
Құқықтық қатынастың қажетті элементі ретінде обьект болуы, еш жерден келмейтін деп хабардар еткенде емес шынайы санат. Шынын да, берілген субьектінің қандай құқыққа қатысатын анықтайтын құқықтар мен міндеттері ие обьектісін алып тастасақ, құқықтық қатынас барлық түсініктері шынайы нақты мағына жағдайын ойландырады.
Субьектінің құқығы неде шоғырланады және өзін өзі шынайы саналу дерек түсінігі жасырып, құқықтық қатынас субьектілерімен бірге құқықтық қатынас обьектісі бар деп білу қажетті обьектісіз құқықты мысалға келтіргісі келгенде, өсиетті құрастыру құқығын және т.б. яғни мәні бойынша субьективтік құқық емес, ал құқық әрекеттілік элементі кездейсоқ емес [4; 55].
Табиғатта объектісіз құқық жоқ. Құқықтық қатынастың мазмұнын құрайтын құқық пен міндеттердің неге бағытталғандығы алынып тасталса, құқықтық қатынастар тірі ткансіз қанқаға айналып, тәжірибелік маңызын жоғалтады. Кез келген құқықтық қатынас сияқты меншік құқығы тұлғалар арасында қатынас болады; әрбіреуі және барлық меншік құқығын құрметтеуге міндетті. Бірақ бұл құқық тұлғаның меншік құқығын жүзеге асырғанда. Сондықтан, меншік құқығының обьектісі зат болып табылады.
Көптеген міндеттемелерді сатып алу-сату, мүлікті жалдау, иеленуші мүлікті тегін пйдалану және т.б. құқық жалдау құқық иеленуші тұлға міндетті тұлғадан затты беру талап теу құқығы бар. Осындай міндеттемелермен қатар, әртүрлі қызмет көрсету, әрекет жасаудан тартынуға және тағы басқа бағытталған көптеген міндеттемелер кездеседі. Біз тұжырымдағандай міндеттеменің обьектісі ретінде орындауға жататын несие берушінің талап ету құқығы және борышқор орындауға міндетті әрекет танылыды (немесе оның тартынуы).
Міндеттемелік құқықтық қатынас обьектісінің осындай түсінігі қарсылық туғызуы мүмкін, өйткені әлі жүзеге асырылмаған, бірақ талап етілген тұлғаның әрекеті істің мәнінен бөлінбеген әрекетті жүзеге асыруға тиісті, белгілі мөлшер мен белгіленген мәнде міндеттемелік құқықтық қатынастың обьектісі борышқор өзі болады [5; 65].
Жоғарыда айтылып кеткендей, міндеттеме - азаматтық құқықтық қатынастардың мейлінше кең таралған және сонымен қатар көп түрлі. Транспорттық ұйымдар жүктер тасымалдап жатқанда, шаруалы қоғам заводқа шикізат пен материалдарды жеткізеді немесе саудалаушы ұйымға тауарларды жеткізеді, кәсіпорындардың тапсырысы бойынша институт ғылыми-зерттеу немесе жобалық жұмыстар жасайды, ал құрылыс ұйымдары тұрғын үй немесе кәсіпорын нысандарын тұрғызады, азамат тауарларды дүкеннен алады - осы аталған және басқа да жағдайларда ұйымдар мен азаматтар өзара міндеттемелерге кіреді [6; 77]. Міндеттемелер кез-келген кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар азаматтардың күнделікті материалдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызды мәнге ие.
Міндеттемелерді реттейтін нормалар азаматтық құқықтың аса маңызды бөлімі - міндеттемелік құқықты құрайды. Оның үлесіне азаматтық-құқықтық нормалардың айтарлықтай бөлігі тиесілі.
Міндеттемелердің мазмұнына несие берушінің құқықтары мен борышкердің міндеттері кіреді. Міндеттемеде тараптардың міндеттері мен құқықтары әдетте нақты бір мүлікке (сатушы сатып алушыға сатып алған тауарын беруге міндетті, ал сатып алушы ол үшін ақысын төлеуге міндетті: жалдап алушы жалға берушімен арасындағы келісімнен өз құқығын үшінші тарапқа береді; банк кәсіпкерге оның қызметінің кеңеюі үшін несие береді және т.б) иегер болады.
Сонымен бірге мүліктік емес сипаттағы міндеттемелер де болады (автордың өз еңбегінің корректурасын өзінде ұстау міндеті мысал бола алады). Жалпы ереже бойынша міндеттеме белгілі әрекеттердің орындалуына бағытталған: заттардың берілуі, жұмыстардың орындалуы, қызметтердің көрсетілуі, қаржы төлемі және т.б. тек сирек жағдайларда ғана борышкердің міндеті белгілі әрекеттерден шектелу арқылы көрініс табады: мысалы, егер сақтаушы келісім шарттан тыс өз мойнына оған сақтауға берілген тек мүлікті пайдаланбау міндетін алған жағдайда.
Құқықтық міндеттемелердің туындау негіздемесі қызметін заңды фактілер атқарады. Бұл фактілердің көмегімен құқық азаматтық міндеттемелік құқықтық қатынастардың туындауын байланыстырып тұрады.
Міндеттемені ҚР АК-ның 8 бабында аталған заңды фактілердің кез-келгені тудыра алады. Мұндағы аталған келісім шарт немесе басқа да келісім, мемлекеттік биліктің немесе басқа да мемлекеттік органдардың актілері, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сот шешімі, заңмен мақұлданған мүлікті иемдену, ғылым, әдебиет, өнер, өнертапқыштық туындылар мен басқа да ақыл-ой еңбегінің нәтижелері, зиян келтіру, заңсыз баю, азаматтар мен заңды тұлғалардың бөгде әрекеттері, сонымен қатар заңнама азаматтық-құқықтық салдардың басталуын байланыстыратын жағдаяттар.
Аталған заңды фактілердің әрбірі өздігінен жекелей немесе басқа заңды фактілермен үйлесіп міндеттеме тудыра алады. Заманауи экономикалық жағдайларда ең кең таралғаны мәміле жасау, ал олардың ішінде нарықтық қатынастарға мейілінше сәйкес келетіні - келісім шарт.
Келісім шарттан кәсіпкерлер арасындағы кәсіпкер мен жекелеген азаматтар арасындағы, сонымен қатар заттарды жеткізу жұмысының орындалуы мен қызметтердің көрсетілуі төңірегінде азаматтар арасындағы міндеттердің негізгі массасын тудырады.
Осы ретте тараптарға ҚР АК-де немесе басқа заңда көрсетілген кез-келген келісім шарт үлгісін таңдап алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Атауы берілген мұндай келісім шарттарынан басқа, тараптар атауы берілген келісімдердің жекелеген элементтеріне сәйкес келетін белгісіз заңнама үлгісі бойынша келісім шартқа отыра алады. Бір тарапты мәмілелерде міндеттемелер сирек туындайды. Осыған мысал ретінде жария түрде марапатқа уәде беруді айтуға болады.
Заң азаматтар мен заңды тұлғаларға олардың тудырған зиян мөлшерін төлеу міндетін жүктейді. Мұндай жағдайларда міндеттемелердің туындауына негіздеме болып отырған - тұлғаның заңға қайшы әрекет жасауы (адамға шабуыл жасау, ластанған ағынды суды ағызып жіберу, құрылыс жұмыстарында қауіпсіздік шараларын сақтанбау және т.с.с).
Міндеттер негізсіз баюдан туындауы мүмкін. Бір тұлға басқа тұлғаның есебінен тек заңда аталған негіздемелер болған жағдайда ғана мүлікке ие бола алады (мысалы мұрагерлік арқылы, әртүрлі келісім шарттардың көмегімен және т.б). Егер де тұлға негізсіз мүлікке ие болатын болса (жүк қателесіп фирмаға берілсе, біреудің аты-жөні жүкті алуы керек болған адамның аты-жөніне ұқсас болған болса) немесе негізсіз оны сақтайтын болса, онда ол иеленген (сақтауға алынған) мүлікті сол есебінен алған және сақтауға алған адамға қайтаруы қажет.
Келтірілген мысалдар да іс жүзінде жүкті алуы керек болған тұлғаға жеткізуі керек. Ақыл-ой әрекеті нәтижесімен байланысты міндеттер жиі сол әдебиет, ғылым және өнер, өнертапқыштық және т.б туындыларын жасап шығаруы фактісінің өзінен басталады. Мұндай міндеттемелердің келісім жасаудан негізгі айырмашылығы мынада - келісімге отыру барысында тұлға сәйкес міндеттемелердің туындауына бағытталған еркін әрекет жасайды, ал туындыны, өнертабысты және т.с.с жасап шығаруға байланысты міндеттеме тікелей заңға негізделе туындайды.
Жағдаяттар әдетте басқа заңды фактілермен, көбінесе келісім шартпен бірігіп міндеттер тудырады. Мысалы, өрттен сақтану кезінде сақтанушыға сақтандырушының төлем төлеу міндеттемесінің туындауына негіздеме болатын екі заңды фактіден: сақтандыру келісімінің өзінен және өрт болған жағдайда көрсетілген келісімнің іске енуінен тұратын заңды құрам.
Азаматтар мен заңды тұлғалар негізінен сотқа міндеттемелер мазмұнын құрайтын өздерінің сәйкесінше құқықтарының бар екендігін мемлекет атынан ресми түрде растап алу талаптарымен, ал егер қажет болған жағдайда арызданушыға тиесілі мәжбүрлі түрде орындалуына бағытталған заңда қарастырылған шаралардың орындалуы талабымен барады [7; 108]. Барлық осы сияқты жағдайлар сот талдау сәтіне жақын келіспеушілікті тудырып отырған міндеттеменің бұрын болуымен ерекшеленеді.
Дегенмен міндеттеменің тек сол шешімнің салдарынан туындайтын жағдайлар кездеседі. Сонымен, Азаматтық Кодекс тұлғаның мұқтаждық жағдайында тудырған зардаптың жәбірленушіге ақысын төлеу міндеттемесін қарастырады. Осымен бірге сотқа мұндай міндеттемені жәбір көрсетушіге емес, үшінші тұлғаға, яғни жәбір көрсетушіні айдап салушыға жүктеу құқығы бар. Бұл үш тұлға міндеттемесінің ерекшелігі сол сәтте және сот шешімінің салдарынан туындауында. Ұзақ уақыттар бойы мемлекеттік органның актілері заңды тұлғалар мен азаматтық өзара арасын байланыстырып тұратын міндеттемелерді тудыратын ең кең таралған негіздеме болды. Осы ретте бір жағдайларда сәйкес актілер міндеттемені өздігінен жалғастырса, қалғандарына келісім шартпен бірікті.
Қазіргі кезде мемлекеттік органның актілерінің рөлі күрт шектелген. Олар негізгі міндеттемелердің туындауы үшін қажетті заңды құрамның элементі ретінде маңызын сақтап қалды. Мұндағы айтпағымыз, осы сияқты элемент қызметін келісім шарт атқарады. Сөз жекелей мәміленің жасалынуының мүмкін болуы құзыретті органның тек сәйкес рұқсаты болған жағдайда ғана жүзеге асырылатындығы заңда қарастыратын жағдайлар турасында болып отыр. Мысалы сатып алу-сату мәселесі бойынша міндеттің туындауы үшін тек келісім шарттың болуы жеткіліксіз, сатып алушыдан алынған сәйкес лицензияның болуы қажет. Сонымен бірге басқарушының актілері белгілі салаларда өзінің маңызын сақтап қалған.
Міндеттеменің пайда болуы Азаматтық кодекстің 953 бабында көрсетілген маңызды негізсіз байыту фактілері іс жүзінде нақты емес. Көрсетілген және заңда көзделген фактілер әртүрлі құқықтық фактілер болуы мүмкін.
Мұндай фактілерге зардап шеккен адамның және үшінші тұлғаның заңды және заңсыз әрекеттері болуы мүмкін. Олар табиғи құбылыстар мен жануарлардың мінез-құлық және басқа адамның есебінен бір адамның әділетсіз баюына әкеп соққан кез келген өзге де жағдаяттар болуы мүмкін.
Мұндай негіздерге сот қарарларымда жатуы мүмкін. Тәжірибеде белгілі жағдай соттың алиментті өндіріп алу туралы шешімі шыққан соң, одан атқарушы парағында қате жіберілген (Мысалы, Ушаки ауылы сөзінің орнына көршілес ауыл Ушки деп көрсеткен). Нәтижесінде Ушки ауылының тұрғыны демографиялық деректер бойынша баланың нақты әкесінің деректемесіне толықтай тұспа тұс келген, яғни, бір жыл ішінде өзінің жас баласына қызмет көрсету үшін алимент төлеген дәл сондай Ушаки ауылында баланың нақты әкесі ретінде алимент төлеген адам өмір сүрген [8; 41].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 953 бабының міндеттеме талаптарына сай болу үшін шешуші мәселеде қолданушының мінез-құлық іс- әрекеті (заңды немесе заңсыз) міндеттеменің пайда болуын тудырушы табиғи заңдық фактілер емес, бекітілген заңның жоқ болуы немесе қолданушыға арналған негізгі мүліктік жинақтың мәміленің болмауы. Өмірлік міндеттемелер, нәтижесінде негізсіз болатын мән жайларды барлығын нормативтік тәртіпте қарау мүмкін емес. Сондықтан, негізсіз баюда міндеттеменің пайда болуы негізі заңда қарастырылмаған, тек біріктірілген нысанда Азаматтық кодекстің 953 бабында көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 48 тарауында қарастырылғандай көбінесе зардап шегушінің, үшінші жақтың немесе басқа да өз еріктері бойынша тұлғаларды тәуелсіз қабылдауда негізсіз баю нәтижесінде қолданушының мүліктік іс әрекеті пайда болады. Қағидаға сәйкес Азаматтық кодекстің 953 бабы бойынша негізделгендей (ешкімде бекітілмеген заң бойынша біреудің есебінен баюға мәміле негізін жасауға құқығы жоқ) негізсіз баюға объективті түрде құқыққа қарсы негізделеді. Дегенмен баюшының құқыққа қарсы әрекеттерінің барлық мән жайларының нәтижесінде негізсіз баю болмауы тиіс. Мұндай түсінікпен институт негізсіз баюдан тәуелсіз мәнін жоғалтар еді және зиян туындайтын міндеттемелермен келісілер еді бұл түсінікті. Анығы көбінесе құқыққа қарсы мінез - құлық іс әрекетінің нәтижесінде әділетсіз баю болған жағдайда ол негізсіз болып табылады.
Біріншіден, айтылғандай әділетсіз баю тек адамның іс әрекетінен пайда болмайды, сондай ақ жануарлардың, табиғаттың және тағы басқа күштердің әсерінен пайда болуы мүмкін.
Екіншіден, көбінесе зардап шегуші баюшының мүлкін тиісті қорғау және шығындар әкелу іс әрекеттерінің нәтижесінде әділетсіз баю болуы мүмкін.
Үшіншіден, әділетсіз баю үшінші жақтың іс әрекетінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін, мысалы ақша жеткізу аударымы мақсатындағы аттас немесе борышкердің міндеттемелерді орындау шеңберінде, үшінші тұлғалардың қателіктері.
Сонымен төртіншіден, егер әділетсіз баю көбінесе байытушының мінез құлқына қатысты болса, ол әрқашан мінсіз емес. Осылайша, жаман қылықтары міндетті, немесе тіпті әділетсіз байыту тән шарттарына тиесілі емес [9]. Әділетсіз байытудың объективті заңсыздығы жәбірленушінің заңмен қорғалатын мүліктік мүдделерін ауытқығанын білдіреді. Қолданушының жағдайы орынсыз деп сипатталады және басқаның есебінен қайтарып алу күшіне ие болады.
1.2. Негізсіз баю міндеттеме түсінігі және түрлері
Кондициондық деп аталатын негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме (латын тілінен аударғанда - қателік бойынша жоғалтқанды қайтару) өзінің табиғаты бойынша шарттан тыс, қорғаушы құқықтық қатынастарға жатады және пайда болу негіздерінің ерекшелігімен де өзінің мазмұнының ерекшелігімен де анықталатын қолдану саласының өзіндік міндеттеме түрі болып табылады [10; 39].
Негізсіз баю қатынастары ҚР АК 953 бабымен құқықтық реттеледі. Негізсіз баю дегеніміз қандайда бір затты немесе заттық құқықты негізсіз иеленіп немесе сақтаған және соның салдарынан байтын жағдайды қарастырамыз. Негізсіз баюды негізгі екі түрі бар, олар: 1) негізсіз иелену - тұлғаның қандайда бір мүлікті өз активтеріне негізсіз қосып алуы. Осыған сәйкес қатынастар заңсыз иеленуші және жәбірленуші арасында қалыптасады.
Заңсыз иеленуші қатынастың объектісіне қандайда бір құқық болмауына қарамастан иеленеді, осы арқылы екінші тараптың меншік құқығына жәбір келтіреді. 2) негізсіз сақтау - өзге тұлғаның мүлкін ешбір негізсіз өзінде заңсыз ұстауы. Заңсыз иеленуші және жәбірленуші арасындағы қатынас олардың арасындағы қарыздың пайда болуы арқылы сипатталады.
Негізсіз баю салдарынан туындаған жәбірленушіге келтірілген зардаптарды өтеу көлемі келесі жағдайларға сәйкес орындалады. Заңсыз иеленген зардап егер ақша түрінде болса ақшалай құны және пайдаланған мерзіміне қатысты келген шығындары мен пайыздары өтеледі. Егер мүлік сипатында болса нақты зат және оған қатысты түсірілген пайда толығымен өтеледі. Затты шынайы сипатында өтеу мүмкін болмаса сол мезетке сәйкес нарықтық бағадағы құны өтеледі.
Негізсіз баю бойынша зардаптар келесі негіздер бойынша өтелуге жатпайды:
oo егер мүлікке қатысты талап ету мерзімі өткен болса;
oo еңбек ақы және соған теңестірілген төлемдер, зейнет ақы;
стипендия, жәрдем ақы адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зардаптар, алимент, сонымен қатар өзгеде адамның өмір сүруіне шынайы түрде жұмсалған шығындар;
oo егер ақша немесе мүлік бойынша міндеттеме болмаса, мысалы мүлік
қайырымдылық мақсатта берілсе;
oo егер мүлік міндеттеме заңды күшіне енгізілгенге дейін қайтарылса;
oo міндеттеменің ұғымы негізсіз баюшылықтан 953-960 ҚР АК
реттейді. Олар міндеттеменің дербес көрінісі болып табылады, қолданысының шеңбері сияқты оның түбінің өзгешеліктерімен және ол мазмұн өзгешелік анықталады. Пәтердің сатып алу-сату келісімі тағайындалған тәртіппен нотариалдық куәлігі және тіркеулі болмады: алушы сатушыға кесімді соманы төледі, бірақ пәтердің меншік иесінің емес болды, себебі в күшке ҚР АК 165 бабымен мынадай мәміле шамалы саналады.
Бір коммуналды пәтердің жалға алушы өзінің іссапарға кеткен көршісіне коммуналдық қызмет атқарудың төлемақыларын төледі. Құйынды үшін бір ұйымның ара нәтиже қамдаулы орманы басқа орманға айдап тастатады, төмендегі ағысқа орналасқан, құйынды ұйымға. Заттық талап, зиянның орнын толтырудан, шарттан туындайтын талапты беру үшін берілген жағдайларда негіздер қарастырылмаған.
Барлық көрсетілген оқиғаларда түп негіз жоқ. Зәбірленуші (алушы
жеткізілім келісімінің; пәтердің және коммуналды пәтердің жалға алушылар үшін өзінің көршісінің орнына төлемақысын төлеген; құйылуым ұйым, орман жуып кетті) өзінің мүдделерін осындай талаптармен қорғай алмайды.
Бірақ олар өзінің дүние-мүлігінде шығын шекті. Осы уақытта басқа тұлғалар (пәтердің жеткізуші және сатушы, құйылуым ұйым, кімдердің орманы басқа бір ұйымның орманына айдап тастаған) алуға болмайтын немесе керісінше айырылып қалу қауіпті сақтап қалып иемденді (көршісі коммуналды шоттарын төлеген пәтердің жалдаушысы).
Нәтижесінде бір тұлғалар ешқандай негізсіз басқа біреулердің арқасында байыды. Осы негізде жәбірленушілердің қорғау мүдделері (кімнің арқасында баюшылығы болды) осындай жағдайларда міндеттемелерді қамтамасыз етеді. Жалпы анықтамасы осындай міндеттемелерде ҚР АК 953 бабында көрсетілген. Осы бапқа негізделіп тұлға, заңда қабылданған басқа да құқықтық актілермен немесе мәміле негізі мүліктің алу немесе сақтап қалу басқа бір тұлғаның арқасында, міндетті түрде соңғысына негізсіз иемденген немесе сақтап қалған мүлік (негізсіз баюшылық).
Мүлік термині 1 т.115 бабында кең түсіндіріледі және мүліктік құқық және т.б.материалды игіліктер қосылады. Негіздер табыстар мүлік басқа бір тұлғаның қалыптастырады 954 бабында
1) жарамсыз мәміле бойынша орындалғандарды қайтару туралы; 2) меншік иесінің мүлікке бөгде біреудің заңсыз иеленуінен сұратып алуы туралы;
3) міндеттемедегі бiр тараптың екіншісіне осы міндеттемеге байланысты орындалғандарды қайтару туралы;
4) зиянды, оның ішінде байыған тұлғаның терiс пиғылынан келтiрiлген өтем туралы талаптарға да қолданылуға тиiс.
Шарттар міндеттемелері негізсіз баюшылықта.
Міндеттемелердің пайда болуына, бір тұлғаның екіншісінің шотының
арқасында баюшылық болды, екіншіден баюшылық заңды негізбен болмағандықтан немесе келесі жағдайларда болмағандық. Сондай-ақ негізсіз мағынасының баюшылықтың тәртібінің нәтижесі, жәбірленушінің, үшінші тұлғалар немесе олардың еркінсіз.
Маңызды нәтиже объективті негізсіз баюшылық мүлік баюшылығы. Осындай баюшылық басқа біреудің арқасында болу керек, нәтижесінде бір жаққа жақсы болса, басқа жаққа жаман.
Басқаша айтқанда табыс немесе үнем баюшылық басқа біреудің шотының қарастырылған міндеттемелері пайда болады. Заңды негіздемелердің баюшылықтың болмауы керек. Негізсіз баюшылық екінші керекті шартта қарастырылған.
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелер, меншік құқығын қорғауға
бағытталған. Оның жалпы ережесі ҚР АК 953 бабында келтірілген. Заңдармен немесе мәмілемен белгіленген негіздерсіз, мүлікті басқа тұлғаның (жәбірленушінің) есебінен иеленіп алған немесе жинаған тұлға (сатып алушы), оған негізсіз алған немесе сақтаған мүлкін қайтаруға міндетті болады. Міндеттеменің жақтары: сатып алушы және жәбірленуші деп аталады. Негізсіз баю, мүлікті сатып алушының өзінің әрекеттерінен, жәбірленушінің немесе үшінші жақтардың әрекеттерінен пайда болуы мүмкін және бір оқиғаның нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Негізсіз баюды заты болатын мүлік, сол түрінде жәбірленушіге қайтарылуы тиіс (ҚР АК 955 б.). Егер алғанды заттай қайтару мүмкіншілігі болмаса, сатып алушы жәбірленушіге ол мүліктің сатып алу кезіндегі нақтылы құнын және егер мүлік дереу қайтарылмаған болса, мүліктің құнының кейінде төмендеуіне байланысты, оның шеккен шығындарын, өтеп беруге міндетті болады (ҚР АК 956 б.).
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелердің объектілері - тектік белгілерімен анықталған заттар болады. Егер заттар жеке белгіленген болса, онда виндикациялық талап қойылады [11; 412].
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелердің ерекшелігі - мүлікті алған кезде сатып алушы оны сатып алуы негізсіз екенін білмеуі тиіс. Егер мүлікті алған немесе сақтаған тұлғаның кінәсі анықталса, онда оған қарсы деликттік міндеттемелер жөніндегі ережелер қолданылады [11; 455].
Бұл қаралатын құқық қатынасы заттық емес міндеттемелік болғандықтан, мүлікті заттай қайтару дегеніміз, нақтылы сол мүлікті емес, сол түрдегі және сападағы басқа мүлікті немесе оның ақшалай құнын қайтару болып танылады. Жәбірленушінің кінәсі бұл жерде ескерілмейді.
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелердің негіздері келесі болады: төленетін сомадан асатын соманы төлеу, шынымен жоқ бірақта бар деп ойлайтын міндетті орындау. Оның мысалы: тиісті бір өтімді өндіріп алу жөніндегі сот шешімін жою.
Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме азаматтық құқықтың әмбебап институты болып табылатын, жәбірленушінің мүлік есебінен бұзылған мүліктік саланы қалпына келтіру үшін арналған жинаған тұлғаның негізсіз баюмен түсіндіріледі. Сонымен қатар, әртүрлі азаматтық құқықтық қатынас субъектілерінің меншік құқығы және өзге де мүліктік құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді.
Берілген институт тәжірибеде кең қолданысқа ие және жәбірленушінің бұзылған құқықтарын қорғаудың тиімді тәсілі болып табылады.
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме институтына көптеген ғалымдардың еңбектері арналған, оларға Флейшиц Е.А., Гибанов В.П., Шершеневич Г.Ф., Эрделевский А.М., Иоффе О.С., Ем В.С., Носов В.А., Толстой Ю.К., Рясенцев В.А. және өзге де авторлар [12; 121].
Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемені азаматтық заңнама нормаларын зерттеу және оларға негізделген соттық тәжірибені зерделеу болып табылады.
Негізсіз баюдан алған немесе сақтаған мүлікті, немесе оның құнын қайтару кезінде, сатып алушы жәбірленушіден мүлікті сақтауға ұстауға келтірген шығындарын өтеуді талап етуге құқылы болады. Егер сатып алушы мүлікті әдейі ұстап отырған болса, онда ол шығындарын өтеуді талап ету құқығынан айрылады. Кейбір жағдайларда негізсіз баюдан алынған мүлік қайтарылмайтын болады.
Міндеттер негізсіз баюдан туындайды. Бір тұлға басқа тұлғаның есебінен тек заңда аталған негіздемелер болған жағдайда ғана мүлікке ие бола алады (мысалы мұрагерлік арқылы, әртүрлі келісім шарттардың көмегімен және т.б). Егер де тұлға негізсіз мүлікке ие болатын болса (жүк қателесіп фирмаға берілсе, біреудің аты-жөні жүкті алуы керек болған адамның аты-жөніне ұқсас болған болса) немесе негізсіз оны сақтайтын болса, онда ол иеленген (сақтауға алынған) мүлікті сол есебінен алған және сақтауға алған адамға қайтаруы қажет.
Келтірілген мысалдар да іс жүзінде жүкті алуы керек болған тұлғаға жеткізуі керек. Ақыл-ой әрекеті нәтижесімен байланысты міндеттер жиі сол әдебиет, ғылым және өнер, өнертапқыштық және т.б туындыларын жасап шығаруы фактісінің өзінен басталады.
Мұндай міндеттемелердің келісім жасаудан негізгі айырмашылығы мынада - келісімге отыру барысында тұлға сәйкес міндеттемелердің туындауына бағытталған еркін әрекет жасайды, ал туындыны, өнертабысты және т.с.с жасап шығаруға байланысты міндеттеме тікелей заңға негізделе туындайды. Жағдаяттар әдетте басқа заңды фактілермен, көбінесе келісім шартпен бірігіп міндеттер тудырады. Мысалы, өрттен сақтану кезінде сақтанушыға сақтандырушының төлем төлеу міндеттемесінің туындауына негіздеме болатын екі заңды фактіден: сақтандыру келісімінің өзінен және өрт болған жағдайда көрсетілген келісімнің іске енуінен тұратын заңды құрам.
Міндеттеменің пайда болу негіздері тиісті міндеттеме тараптарының
құқықтары мен міндеттерін байланыстыратын құқықтық нормалардың болуы заңда қарастырылған заңдық деректер болып табылады. Келтірген анықтамадан міндеттеменің пайда болу негіздері заңдық деректер қызмет ететіндігін көреміз [11; 427].
Деректерге сәйкесінше, заңдық мағына беретін іс жүзінде шынайы негізгі деректердің заңдық күші заңмен анықталатындығын ескерту қажет.
Бұған тұлғаның заңда анықталған шегінде өзінің әрекетімен және құқық субъектілік шамасында құқықтар мен міндеттер құра алатындығына нұсқауды қосу керек.
Міндеттеме пайда болу үшін нормативтік және құқық субъектілік себептерді тиісті заңдық деректер ретінде де қажет. ҚР АК 271 бабында міндеттемелер ҚР АК 7 бабында көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда болатындығын қарастырады.
Заңшығарушымен міндеттеменің пайда болуының маңызды негізінің біреуі азаматтық- құқықтық шарт айтылуы бекер емес. Азаматтар арасында, азаматтар мен ұйымдар арасында көптеген азаматтық міндеттемелер осы заңдық дерек арқылы пайда болады.
Азаматтық құқықтың әртүрлі субьектілері арасында міндеттеменің пайда
болу негізі ретінде қызмет ете алатын әрекет етіп отырған азаматтық заңнама көптеген азаматтық-құқықтық шарттарды қарастырады. Шарттардың жеке түрлері бай жүйеге ие.
Мысалы, тасымалдау шарты ішінде бірқатар шарттарға тиісті көлік, тасымалдау объектісіне және тағы басқаға байланысты дифференциалданады. Жоғарыда келтірілген мысалымыз, шарттың кең ауқымды міндеттемелердің пайда болуын және біздің азаматтық айналымда елеулі мәнге ие болатындығына куә етеді.
ҚР АК 378 б. сәйкес, екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісім шарт деп танылады.
Сонымен қатар шартты екі немесе одан да көп тұлғалардың белгілі бір құқықтық қатынасты белгілеу, өзгерту және тоқтату туралы келісім ретінде анықтау мүмкін, оның тиісті құқықтары мен міндеттері құқықтық қатынастың құрылу элементтері болып табылады.
Сонымен қоса заңнамада ғылыми және оқу әдебиеттерде шарт термині басқа текті құқықтық құбылыстарды белгілеу үшін жиі қолданылатындығын көре алмау мүмкін емес.
Шарт азаматтық- құқықтық қатынас ретінде жеткілікті таралған түсінік (ол тиісті шарт негізінде пайда болады) болып табылады. Бірақ қарастырылып жатқан терминді қолдану жүзеге асырмаған-онда заңдық дерек және құқықтық салдары араласатындығын (міндеттеменің пайда болу негізгі міндеттеменің өзі) көрсетеді.
Үлкен негізгі шарт термині жақтар келісімі өзінің құжаттық бекітілуінде табылған жазба мәнін белгілеу үшін қолданылады. Бұл тұрғыда шарт өзін құжат ретінде білдіреді.
Егер шарт жақтар келісімі ретінде өзінің мазмұны нақты шарт жүйесіне бекітілген болса, онда шарт құжат ретінде тармақ жиынтығынан және қажетті ресми реквизиттерден тұратын, кіріспе бөлімнің мазмұнына ие болады [13; 26].
Азаматтық-құқықтық шарттың және құқық нормаларының байланысы азаматтық- құқықтық мәміле және құқықтық нормалардың өзара қатынасы негізі сияқты құрылады.
Өйткені шарт- бұл екі жақты немесе көп жақты мәміле. Бұдан практикалық қатынаста маңызды бір қорытынды шығады: әрбір азаматтық-құқықтық шарт тек шарттық құқық нормаларында бекітілген талаптарға ғана емес, сонымен қоса толығымен барлық мәмілеге қолданылатын заңмен анықталатын жалпы нұсқамаларға жауап беруі керек (ҚР АК 147-162 б.).
Осының негізінде әрбір шарт заң талаптарына сәйкес болуы керек (заңға қайшы болмау керек). Ол қажетті құқықсубъектілік шамасында тек тұлғалармен жүзеге асырылуы мүмкін.
Жекелегенде тиісті әрекет қабілет көлеміне ие, заңмен анықталған
нысанда жүзеге асырылуы мүмкін және тиісті болып табылады [11; 215].
Осылай шарттың және құқық нормаларының арақатынасының мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz