ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ҚАҒИДАТТАРЫ ЖОСПАР
1-тақырып. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ПРОЦЕСТІК ҚҰҚЫҒЫ КУРСЫНА КІРІСПЕ
ЖОСПАР
Қазақстан Республикасы қылмыстық процесінің ұғымы, мазмұны және қайнар көздері
Қылмыстық процесс пен қылмыстық-процестік құқықтың байланысы
Қылмыстық-процестік құқықтың пәні және әдісі
Қылмыстық-процестік құқықтың мақсаттары мен міндеттері
Қылмыстық процестің стадиялары (жүйесі). Қылмыстық-процестік институттар
Процестік функциялар: ұғымы және түрлері
1. Қазақстан Республикасы қылмыстық процесінің ұғымы, мазмұны және қайнар көздері
Қылмыстық процесс терминінің шығу тегі күрделі. Терминнің алғашқы қылмыстық (уголовный) бөлігі - көне славян тілінен, мұнда уголовье сөзі айыпты адамды басынан айыратын әрекетті білдірген. Терминнің екінші процесс деген бөлігі - латынның processus сөзінен, бұл сөз өту, жылжу деп аударылады және 1) бір нәрсенің күйін біртіндеп ауыстыруы; 2) сот өндірісінің тәртібін білдіреді [1]. Осылайша, қылмыстық процесс термині қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерді қарау тәртібін білдіреді.
Энциклопедиялық тұрғыдан қылмыстық процесс - бұл анықтау, алдын-ала тергеу органдарының, прокуратураның және соттың қылмыстық істерді тергеу, сотта қарау, шешу, сондай-ақ (ішінара) үкімді орындау бойынша өзге де мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың қатынасуымен жүргізілетін заңмен реттелген құқық қатынастары нысанындағы қызметі.
Қылмыстық процесс ұғымы қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымымен теңбе-тең.
Мазмұны тұрғысынан қылмыстық процесс ұғымын пайдалану аясы біршама кеңдігімен өзгешеленеді және келесі аспектілерді қамтиды:
1) қызметтің ерекше түрінің атауы және мемлекеттің арнайы өкілетті органдарының қызметі;
сот билігін жүзеге асырудың нысаны, бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бап 2-бөлімінің мағынасынан келіп шығады, яғни сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен бел-гіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады;
қылмыстық істерді мәні бойынша тергеу, сотта қарау, шешу кезінде туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық процесс ұғымын қолданудың келтірілген нұсқаларымен қатар осы ұғыммен Қазақстан Республикасының қылмыстық процесі оқу пәнінің атауын, сонымен қатар заң ғылымының саласын белгілеу жағдайлары орын алған. Алайда, заңгер мамандарды даярлау саласындағы қолданыстағы білім берудің мемлекеттік стандарттарына сүйенсек, онда оқу пәні ресми түрде Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік құқығы деп аталатындығына назар аудару қажет. Қылмыстық процесс және қылмыстық-процестік құқық - жақын ұғымдар, бірақ бір-бірімен алмастырылатын ұғымдар емес, бұл туралы берілген дәрістің 2-бөлімде айтылады. Заң ғылымы саласына тоқталатын болсақ, мұндағы ахуал бірінші жағдайға ұқсас: қылмыстық процесс - бұл өз ғылыми түсіндірмесін, мәнісі мен дамуын қылмыстық-процестік құқық деп аталатын заң ғылымы аясында ие болатын қызмет.
Зерттеліп отырған пәннің ұлттық құқықтық жүйенің құрылымын қамтып көрсететін бағдарлама материалының баяндалуына қатысы бар екендігіне назар аударған маңызды. Қылмыстық-процестік құқықтың қандай да бір бөлімдерін қарастыру Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік кодексінің ережелеріне негізделеді. Бұл түрлі елдердің қылмыстық-процестік заңнамасы құқықтың қалыптасу тарихымен белгіленген өз ерекшеліктеріне, халықтың мәдениеті мен дәстүріне, басқарудың үстем нысанына, экономикалық, саяси және әлеуметтік сипаттағы басымдықтарға және бірыңғай әрі біртұтас ұлттық құқық жүйесін қалыптастыру үшін маңызды басқа да факторларға байланысты.
Осылайша, заң нормаларымен белгіленген және тек қана қылмыстық процеске тән міндеттерді шешіп, мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған алдын-ала тергеу органдарының, прокурордың, судьяның және сот орган-дарының қызметі қылмыстық процестің мазмұны болып табылады.
Қылмыстық процесс мазмұны оның қоғамдық қарым-қатынастардың жалпы жүйесіндегі мағынасымен тығыз байланысты. Қылмыстық процестің мағынасы мыналардан тұрады:
қылмыстық тұрғыдан жазаланатын әрекеттің айқындалуына байла-нысты өкілетті органдардың қызметімен құқықтық тәртіпті орнату;
қылмыстық-процестік қатынастар аясына тартылатын азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясымен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарын ықпалды кепілдіктермен қолдау;
қылмыстық тұрғыдан жазаланатын әрекетті жасау салдарынан
бұзылған адам құқықтарын қалпына келтірудің тиімді тәсілдері мен
құралдарын қарастыру;
қылмыстық процесс қатысушыларына олардың құқықтары мен заңды мүдделерін сот арқылы қорғауды қамтамасыз ету;
сот әділдігін жүзеге асыру және соттың әділ шешімді қабылдауы үшін тиісті жағдайлар жасау;
қоғамға тәрбие беретін, профилактикалық ықпалды көрсету;
құқыққа қатысты құрметті көзқарасты қалыптастыру.
Қылмыстық процесс, құқық ережелерінің жүйесі бола тұра, дербесдереккөздік негізге ие, оны сонымен қатар құқықтық негіз деп те атайды. Осылайша, қылмыстық процестің қайнар көздері және қылмыстық процестің құқықтық негізі ұғымдары тең түсініктер болып табылады.
Қылмыстық процестің құқықтық негізі Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 1 және 2-баптарының ережелерінде нақты әрі толығымен бекітілген және ол мыналарды қамтиды:
Қазақстан Республикасының Конституциясы (бұдан әрі - ҚРК);
Конституциялық заңдар;
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі (бұдан әрі - ҚР ҚПК);
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары және өзге де міндеттемелері;
- Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулылары;
- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары. ҚР ҚПК 1-баптың 1-бөліміндегі қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібінреттейтін өзге заңдардың ережелері ҚР ҚПК-ға қосылуы тиіс екендігіне қатысты нұсқау айрықша мәнге ие. Сөзсіз, бұл заң шығарушының дұрыс тәсілдемесі және ол тек қылмыстық процестің заңдылығын қамтамасыз етуге ғана емес, сондай-ақ қылмыстық-процестік заңнаманың тұстастығы мен бүтіндігін сақтауға, ұйғарымдардың ішкі келістілігін және ойға қонымдылығын қамтамасыз етуге, қарама-қайшылықтарды жоюға және уақыт, кеңістік аясында және азаматтарға қатысты заң әрекетінің шеңберін сақтауға бағытталған.
Басқа жағынан, аталмыш ережені іске асыру заң шығарушыдан ҚР ҚПК-ға өзгерістер мен толықтыруларды тұрақты түрде енгізуді талап етеді, бұл жайтқа жаңа заңдардың қабылдануы, сонымен қатар Қазақстан Республикасының жаңа халықаралық шарттарға қол қоюы себеп. Мұндай тәжірибе, біріншіден, Парламент жұмысын күрделендіре түседі, екіншіден, қылмыстық процесті жүзеге асыруға өкілетті органдардың құқық қолданушылық қызметін айтарлықтай қиындатады. Осыны ескере отырып, жоғарыда келтірілген қылмыстық процесс қайнар көздерінің тізбесін тағы бір қайнар көз түрімен толықтырған жөн: Қазақстан Республикасының өзге заңдары, бұл заңдар қылмыстық процесте қолданылатын нормаларды қамтиды. Біз бұл дереккөздерге Қазақстан Республикасының келесі Заңдарын жатқызуды ұсынамыз:
- Прокуратура туралы (1995 ж. 21 желтоқсан);
- Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы (1995 ж. 21 желтоқсан);
Ұлттық қауіпсіздік туралы (1998 ж. 26 маусым);
Жедел-іздестіру қызметі туралы (1994 ж. 15 қыркүйек);
Құқық қорғау қызметі туралы (2011 ж. 6 қаңтар);
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы (2013 ж. 15 қаңтар);
- Адвокаттық қызмет туралы (1997 ж. 5 желтоқсан);
- Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау тура-лы (2000 ж. 5 шілде).
Қазақстан Республикасының Нормативтік-құқықтық актілер туралы Заңына сәйкес, Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бұйрықтары нормативтік-құқықтық актілерге жатқызылады. Атап айтқанда, ҚР ҚПК 180-бабында (3-бөлімі) келесі жайт көрсетілген: Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыздар мен хабарларды қабылдау және тіркеу тәртібін, сондай-ақ сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімін жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры айқындайды.Осындай актіге сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімін жүргізу туралы 2014 жылғы 19 қыркүйектегі № 89 ҚР Бас Прокурорының бұйрығы (2015 жылғы 10 тамыздағы № 99 ҚР Бас Прокурорының бұйрығы бойынша енгізілген өзгерістермен) жатқызылады.
Қылмыстық процестегі заңдылықты қамтамасыз ету үшін айрықша күшке ие құқық нормаларын білген маңызды. ҚР қылмыстық процесінде қолданылатын құқықтық нормалардың айрықша күші туралы ҚР ҚПК 2-бабы ережелерінде айтылған, бұл жайт төмендегі сызбадан көрініп тұр:
ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ АЙРЫҚША КҮШІ
(ҚПК 2-бабы)
Арасында қайшылық туындағанда:
Ережелері қолданылады
1) Конституция және 2) ҚПК
Конституция
1) ҚПКжәне
2) Конституция заңы
Конституция заңы
1) ҚПК және 2) өзге заңдар
ҚПК
Халықаралық шарттар, халықаралық шарттардан олардың қолданылуы үшін заңның шығарылуы талап етілетін жағдайларды қоспаганда
1) ҚР ратификациялаған
халықаралық шарттар және
2) ҚПК
2. Қылмыстық процесс пен қылмыстык-процестік құқықтың байланысы
Қылмыстық процесс және қылмыстық-процестік құқық ұғымдарын қателесіп ұқсату жағдайлары сирек емес. Бұл ұғымдар тектес екендігі айқын, алайда олардың әркайсысы аталмыш ұғымдардың дұрыс байланысын белгілеуге мүмкіндік беретін арнайы белгілерге ие.
Қылмыстық-процестік құқық ұғымының бірқатар энциклопедиялық анықтамалары бар, солардың ішінде ең маңыздылары төменде келтірілген.
1. Құқық дамуынын кеңестік кезеңі.
Қылмыстық-процестік құқық - бұл нормалары қылмыстық істерді қозғаумен, алдын-ала тергеумен, сотта қараумен байланысты болатын қызметті; оның тәртібі мен мазмұнын; осы ретте туындайтын құқықтыққатынастарды реттейтін құқық саласы [3, 381 б.].
2. Кеңестік құқықтың құқықтық реформа кезеңінің энциклопедиясы.
Қылмыстық-процестік құқық - бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және анықтау, алдын-ала тергеу, қылмыстық істерді қозғау, тергеп-тексеру, сотта қарау және үкімді орындаудың процес-тік мәселелерін шешу жөніндегі анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі [4, 457 6.].
3. Кеңестік республикалардың құрамында болған қазіргі егемендік жағдайларындағы құқық дамуының бүгінгі кезеңі.
Қылмыстық-процестік құқық - құқықтың негізгі салаларының бірі: қылмыстық процестің міндеттерін, принциптерін, қатысушылар аясын, олардың құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ басқа да сот ісін жүргізу ережелерін анықтайтын және қылмыстық істерді қозғау, алдын-ала тергеп-тексеру және шешу, сонымен қатар (ішінара) сот үкімдерін орындау тәртібін регламенттейтін заң нормаларының жиынтығы [5, 639 б.].
Осылайша, жоғарыда келтірілген анықтамалардың ішінен қылмыстық-процестік құқыққа тән келесі белгілерді атап өтуге болады:
- бұл құқықтың дербес саласы;
бұл сала негізгі салалардың біріне жатады, яғни ол ұлттық құқық жүйесінде іргелі сипатқа ие;
біртұтас ғылыми теория мен нормалар түріндегі нақты процестік-құқықтық ережелерді үйлестіреді, аталмыш нормалардың қолданылуы қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы және арнайы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының ұлттық құқық жүйесіне қатысты айтатын болсақ, қылмыстық-процестік құқық - бұл құқықтың іргелі саласы, құқықтың өзге салаларымен міндеттер мен принциптердің ортақтығымен, ішкі үйлесімділік және гуманистік бағыттылығымен біріктірілетін біртұтас өзара байланысқан құқық жүйесінің бір бөлігі, бүл сала нормалары қылмыстық істерді сотқа дейінгі тергеп-тексеруге, сотта қарауға байланысты қызметті; онын тәртібі мен мазмұнын; осы ретте туындайтын құқықтық қатынастарды реттейді.
Қылмыстық-процестік құқықтың мәнін толығымен түсіну үшін құқық саласы ұғымына көңіл бөлген жөн. Құқық саласы - бұл құқықтық нормалар мен институттардың оқшауланған тобы, бұл нормалар мен институттар олар реттейтін бір текті қоғамдық қатынастардың ортақтығымен біріктірілген.
Қылмыстық процесс пен қылмыстық-процестік құқық арасында келесідей байланыс орнайды:
қылмыстық процесс қызмет түрі ретінде қылмыстық-процестік
құқық нормаларымен реттеледі;
қылмыстық-процестік құқық реттеу өзіне тән мән-мағынаға ие;
қылмыстық-процестік құқық жеке реттеу әдісіне ие;
қылмыстық-процестік құқық, ұлттық құқықтың құрамдас бөлігі бола отырып, заң жүзіндегі Қазақстан халқының еріктілегі болып табылады;
заңға кіретін нормалардың жиынтығы біртұтас және жүйелі сипатқа ие, әлеуметтік болмыс пен бағыттылықтың тұтастығымен ерекшеленеді;
қылмыстық-процестік құқық қылмыстық процестің жүзеге асыры-луы кезінде қол жеткізілетін және шешілетін өзіндік мақсаттар мен мін-деттерге ие.
3. Қылмыстық-процестік құқықтың пәні және әдісі
Құқықтық реттеу пәні ретінде құқықтың белгілі бір саласының нор-малары ықпал ететін қоғамдық қарым-қатынастардың сапалы біртекті түрін түсіну қалыптасқан. Аталмыш пән коғамдық қарым-қатынастардың негізгі үш тобын қамтиды: 1) билік қатынастары; 2) адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және құқық тәртібін қорғау жөніндегі қарым-катынастар; 3) материалдық және материалдық емес құндылықтармен алмасу жөніндегі қарым-қатынастар. Реттеу пәні құқықтық нормаларды құқық салалары бойынша бөлу үшін басты объективті негіз болып табылады [6,711-712б.].
М.И. Байтин атап өткендей, құқық пәні турасындағы мәселе жаңа көзқарас бойынша жеңіл болып көрінгенмен, негізінде соншалықты қарапайым емес [7, 7 б.]. Ақиқатында, жоғарыда келтірілген анықтамаға сүйене отырып, қылмыстық-процестік құқық пәнінің ұғымын тек қылмыстық процесс мәнін және осы аттас құқық саласын ұғыну негізінде ғана түсіндіруге болады. Осыған байланысты Дж.Локк сөзін дәлел етуге болады, ол былай деп жазған: ...Құқық біз қандай да бір затқа еркін иелік ете алуымызға негізделеді, ал заң бізге белгілі бір әрекетті жасауды бұйыратын немесе тыйым салатын нәрсе [8, 4 б.], Г.В. Гегель өзінің Құқық философиясында былай деп жазды: Пән ұғымы табиғи тұрғыда біздін игілігіміз емес. Әр адамның саусақтары бар, өз иелігіне қылқаламды және бояуларды ала алады, дегенмен осының бәрі оны суретші етпейді. Ойлауға қатысты жағдай да дәл осындай. Құқық туралы ой әр адам өз бетімен иелік ететін нәрсе емес; тек дұрыс ойлау ғана білім және пәнді ұғыну болып табылады және біздің іліміміз сол себепті ғылыми ілім болуы тиіс [7 негізіндегі цит., 19 б.].
Қылмыстық процестің қылмыспен күресуге байланысты мемлекеттік қызмет түрі ретінде жүзеге асырылу заңдылығы қылмыстық-процестік құқық ғылымының пәні болып табылады [9, 1 б.].
Қылмыстық-процестік құқык пәні - бұл оның құқықтың дербес саласы ретіндегі белгілерінің бірі.
Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар қылмыстық-процестің реттеу пәні болып табылады.
Құқық жүйесіндегі пән және әдіс - өзара шарттастықтағы белгілер, олардың жеке түрде, бір-бірінен толықтай алшақтықта болуы заңды мәнін жоғалтады. Терминологиялық тұрғыда әдіс сөзі грек тіліндегі methodos сөзінен шыққан және жол, зерттеу, бақылап шығу дегенді білдіреді. Философиялық тұрғыда әдіс - бұл белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу тәсілі, шындықты тәжірибелік немесе теориялық игеру амалдарының немесе операцияларының жиынтығы [5, 266 б.]. Заңды тұрғыда әдіс - бұл қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің белгіленген тәртібін (белгіленген нысанын) қамтамасыз ететін құқыктық тәсілдер мен кұралдар.
Қылмыстық-процестік құқықтың әдісі - бұл ерекше процестік тәртіп, жалпы алғанда қылмыстық іс бойынша, сонымен қатар оның жеке кезеңдері мен сатылары бойынша өзіне тән амалдары және шарттары.
Қылмыстық-процестік құқық қатынастарының жүйесінде мына әдістерді бөліп қарастыру қабылданған: 1) арбитральді; 2) диспозитивті; 3) императивті.
Арбитралдық әдіс (лат. тілінен arbiter - делдал) - бұл ең маңызды заңды мәселелер шешілген кезде процесс қатысушылары арасында тәуелсіз және әділ төрешіболатын жағдайдағы қатысушылар арасындағы қатынастардың қалыптасу тәсілі. Басқаша мұндай әдіс соттықәдіс деп аталады [6, 340 б.]. Мысалы, сот іс бойынша келтірілген айғақтарды толықтай және жан-жақты қарастыру негізінде, сондай-ақ айыптаушы мен қорғаушының дәлелдерін бағалай және оларды назарға ала отыра, іс бойынша үкімді шығарады, бұл әдістің ерекшелігі соттың тәуелсіз болуында, оның тараптардың пікірлерімен байланысты болмауында, ал сот шешімі заңға және ішкі сенімге негізделгендігінде жатыр.
Диспозитивті әдіс (лат. тілінен dispositivus - бұйрық беруші) - қылмыстық процеске қатысатын тараптарға өздерінің материалдық және процестік құқықтарын өздігінен басқару мүмкіндігін ұсынуға негізделген. Диспозитивті әдіс субъект өз құқығын өздігінен жекеше қарап шешу арқылы, не болмаса басқа субъектілермен ерікті түрде келісу бойынша іске асырған кездегі құқық қатынастарының қалыптасу тәсілімен сипатталады. Бүл ретте процестік құқықтар мен міндеттердің іске асырылуы мемлекет алдындағы жариялық міндетпен мәжбүрленбейді, ал субъект өз әрекеттерінің қандай да бір нұсқасын таңдағаны үшін ешкімге есеп беруге тиіс емес [6, 340 б.]. Мысалы, жеке айыптау істері бойынша, қылмыстық құқық бұзушылықтан зиян шеккен тұлға таңдау құқығына ие болады:
айыпталушының құқыққа қайшы әрекеттері жөнінде сотқа шағымдану;
сотқа талап арызбен жүгінбеу; 3) одан әрі қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтату арқылы сотта айыпталушымен татуласу. Қылмыстықпроцесте аталмыш тәсілдің қолданылуы шектеулі сипатқа ие екендігін атап өту қажет.
Императивті әдіс (лат. тілінен impreativus - жарлықты) - қылмыстық-процессуалдық қатынастарда кеңінен пайдаланылатын әдіс. Бұл әдіс субъектінің басқа субъектілермен арадағы уағдаластықтан немесе оның еркін қарауынан емес, заңның өктем әмірінен, яғни мемлекет алдындағы жариялы міндет күшінен туындайтын белгілі бір процестік әрекеттерді жасау құқығына немесе міндетіне негізделген [6, 341 б.]. Мысалы, ҚР ҚПК 185-баптың ережелеріне сәйкес, қылмыстық қудалау органы кез келген дайындалып жатқан, жасалған немесе жасалып жатқан қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарламаны, талап арызды қабылдауға және тіркеуге міндетті.
Аталмыш әдіс үшін императивті ұйғарымдар бұзылған немесе оларды тиісті тұлғалар орындамаған жағдайларда ҚР ҚПК-да қатаң түрде бел-гіленген салдардың орын алуы тән. Осылайша, жоғарыда келтіріген мысалда заң мынадай жағдайды белгілейді: 1) аталған императивті бұзған немесе орындамаған тұлғаға қатысты құқықтық жауапкершіліктің орнауы; 2) мүдделі тұлғаның құқыққа қайшы әрекеттерге прокуратураға немесе сотқа шағым беру құқығы (ҚР ҚПК 185-бабының 2-бөлігі).
Қылмыстық-процестік құқықты реттеу пәні және әдісі құрылым мен мазмұн ортақтығы ұғымымен тығыз байланысты. Қылмыстық процесс -бұл материалдық, яғни қылмыстық құқық нормаларының іске асырылу құрылымы екендігін білдіреді, мұндағы қылмыстық құқық - бұл мазмұн.
Қылмыстық тұрғыдажазаланатын әрекеттің жасалу фактісі қылмыстық-процестік құқық бұзушылықтардың туындауы үшін негіз болып табылады. Бұл ретте қылмыстық құқық бұзушылықтың жасалу фактісі - бұл мемлекетпен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекеттерді жасаған тұлға арасындағы қарым-қатынастардың туындауы үшін негіз болады.
Егер қылмыстық-құқықтық қатынастар бір жақты сипатқа ие болса, қылмыстық-процестік қатынастар екі жақты және көп жақты (мысалы, беттестіруді іске асыру кезінде тергеуші және жауап алынатын екі тұлға арасында, сондай-ақ жауап алынатын тұлғалардың өздері арасында құқық қатынастары туындайды; оқиға орнын қарауды іске асыру кезінде тергеуші мен жедел қызметкер арасында, тергеуші және куәгерлер арасында, тергеуші және криминалист маман арасында, жедел қызметкер мен криминалист маман арасында құқық қатынастары туындайды) болуы мүмкін.
4. Қылмыстық-процестік құқықтың мақсаттары мен міндеттері
Кей кездері әдебиетте қылмыстық процестің мақсаттары және мін-деттері ұғымдарының алмасуына жол беріледі. Осылайша, М.В. Ломоносов атындағы ММУ-де басылып шығарылған Уголовный процесс оқулығының (Москва к., 2000 жыл) авторлары мақсаттарды міндеттер сөзіне синоним ретінде түсінеді. Қателік әдіснамалық сипатқа ие. Мәселе міндеттер мақсаттарға қатысты туынды сипатқа ие екендігінде жатыр. Мақсат - көлемдірек, ауқымдырақ ұғым. Этимологиялық тұрғыда мақсат - бұл жүзеге асырылуы қажет, ұмтылыс өзегі болатын нәрсе [10, 859 б.]. Міндет-атқарылуды, шешілуді талап ететін нәрсе [10, 198 б.]. Міндеттерді шешу арқылы мақсатқа қол жетеді. Айтылғанның барлығы мақсаттар мен міндеттер - түрлі сипаттағы, бірдей емес ұғымдар екендігін білдіреді.
ҚР ҚПК-да мақсаттар өзіндік дербес белгіленуге ие емес. Сонымен қатар, мақсаттар негізгі процестік-құқықтық функцияларды реттейтін қылмыстық-процестік нормалар жиынтығының мәнісінен айқындалуы және тұжырымдалуы мүмкін.
Қылмыстық-процестік құқықтың мақсаттары:
- қылмыстық заңмен тыйым салынған, кінәлі тұлғамен жасалынған әрекетті анықтау;
осы әрекетті жасаған тұлғаны анықтау;
кінәлі тұлғаға қатысты жазаның қолданылуын қамтамасыз ету;
- қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету;
- қылмыстық қудалауға және жазаны өтеуге заңсыз ұшыраған тұлғаларды ақтау;
іс бойынша барлық жағдайларды анықтау;
бұзылған құқықты қалпына келтіру;
прокурордың сотта мемлекеттің мүдделерін білдіруі.
Осы мақсаттарға қол жеткізу ҚР ҚПК 8-бабында көрсетілген міндеттерді шешуді ұйғарады. Осы міндеттердің тізбесі төмендегі сызбада келтірілген:
ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ МІНДЕТТЕРІ
(ҚПК 8-бабы)
адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан қорғау
құқық бұзушылықтың жолын кесу
адамның құқықтары мен бостандықтарын заңсыз
шектеуден қорғау
құқық бұзушылықты бейтараптылықпен тез және
толық ашу, тергеп-тексеру
кәнісәз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтау
құқық бұзушылықты жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту
заңдылық пен құқық тәртібін нығайту
әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану
қылымстық құқық бұзушылықтың алдын алу
адамдарды, қоғамды және мемлекетті қылмыстық құқық бұзушылықтардан қорғау
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру
5. Қылмыстық процестің стадиялары (жүйесі). Қылмыстық-процестік институттар
Қылмыстық процесті жүзеге асыру жөніндегі өкілетті органдардың барлық қызметі белгілі бір тәртіпке бағынады, бұл тәртіпке процедуралар деп аталатын белгілі бір әрекеттердің логикалық түрде негізделген реттілік тән. Осындай процедуралардың жиынтығы жылпылама процесс деп аталады. Процедуралардың жиынтығы үшін жүйелілік тән, бұл жайт (процедураның) жеке элементтері өзара байланысқан және біртұтас құрылым, ортақтық болып келетінін білдіреді. Жүйе сатыларға бөлінеді, ал бұл сатылар өз кезегінде кезеңдерге жіктелуі мүмкін. Сатылар арқылы, жалпы ережеге сәйкес, барлыққылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу орындалуы тиіс. Сол себепті қылмыстық процесс сатылары және жүйесі терминдерін мәндес деп тану қабылданған.
Қылмыстық-процестік құқық жүйесі жалпы алғанда кез келген құқық жүйесін құрудың ортақ ережелеріне бағынады, бұл жүйе өзара байланысты төрт деңгейге жіктеледі: 1) құқық нормасы элементтерінің арасында; 2) құқықтық (салалық) институттарға біріктірілген нормалар арасында; 3) құқықтық-процестік құқықпен сала институттары арасында; 4) қылмыстық-процестік құқық және құқықтың өзге сабақтас салалары арасында; [11, 180б.].
Сатылар құрылымын анықтау үшін қылмыстық-процестік институт мәнін ұғынған жөн.
Қылмыстық-процестік институт - бұл тек белгілі бір қатынастарға тән ерекшеліктермен біріктірілген осы қатынастардың нақты шеңберін реттейтін заң нормаларынын жиынтығы.
Қылмыстық-процестік институт белгілері:
реттелетін қатынастар аясында нормалар тобы мен олардың ортақ бағыттылығы мазмұнының ортақтығы;
процестік қатынастардың нақты саласын реттеудің аяқталғандығы, біртұтастығы;
белгілі бір қатынастарды реттеу үшін қолданылатын принциптердің, ерекше процестік әдістер мен құралдардың болуы;
тарау, бөлім түрінде немесе бірқатар мақалаларда орналастырылған бөліктер түрінде (сирек - жеке-дара құқықтық акт түрінде) нормативтік құқықтық акт шегінде нормалардың сыртқы құрылымдық даралануы.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, өз құрастырылуының, сыртқы және ішкі байланыстарының сипаты бойынша қылмыстық-процестік құқық ин-ституттары қарапайым және күрделі болып бөлінеді деп болжамдауға бо-лады.
Жәбірленуші, күдікті, айыпталушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары қарапайым құрылымға ие институттарға жатады. Инстиуттардың процестік қатынастардың тиісті қатысушыларының құқықтық мәртебесі негізінде құрылымдануы осы ин-ституттар үшін ортақ сипат болып табылады.
Азаматтық талап, қорғау, айыптау, процестік келісім институттары күрделі құрылымға ие институттарға жатқызылады. Бұл институттар үшін түрлі элементтердің және бірдей құрылымды институттардың үйлесім табуы тән. Мысалыазаматтық талап институты аясында ұғымдар және санаттармен қатар қарапайым құрылымды институттар да болады -азаматтық талапкер, азаматтык жауапкер институттары.
Қылмыстық процесс ұғымы генетикалық тұрғыда динамикалық бастаудың болуымен сипатталады. Осы саладағы қозғалыс негізсіздікке және ретсіздікке жол бермейді. Ол белгілі бір логикаға бағынады және бір әрекет алдыңғысынан бастау алып, кейінгі әрекеттің сипаты мен мазмұнына ықпал ететіндей әрекеттердің осындай бір реттілігін меңзейді.
Осылайша, қылмыстық-процестік заңның жеке ұйғарымдарын бір немесе бірнеше институтқа түйінделген қандай да бір жетекші идея ай-наласында біріктіру сатылар деп атауға келісілген салыстырмалы дербес бөліктерді саралауға мүмкіндік беретін өзіндік ішкі заңдар бойынша жүзеге асырылады.
Қылмыстық-процестік саты - бұл қылмыстық процестің са-лыстырмалы дербес бөлігі, мұндағы қарым-қатынастар қылмыстық процестің сот билігін жүзеге асыру нысаны түріндегі тағайын - далуының қандай да бір тарапының көрінісі болып табылатын белгілі бір жетекші идеяға бағынған [12, 110 б.].
Сатылар жүйелілігінің белгілері келесі жайттардан тұрады:
қылмыстық-процестік қарым-қатынастар жеке сатылар шеңберінде қылмыстық процестің жалпы принциптеріне сәйкес құрастырылады;
әрбір кейінгі саты логикалық тұрғыда алдыңғысынан туындайды және алдыңғысы іске асырылғанға дейін оның іске асырылуы мүмкін емес;
қылмыстық-процестік құқыққатынастары, әдетте, заңды негіздер болған жағдайда іс бойынша іс жүргізудің кез келген сатысында толық көлемде тоқтатылуы мүмкін, бұл жайт сатының ішкі аяқталғандығының куәсі болып табылады;
іс жүргізудің бір сатыдан басқасына өтуі ревизиялық бастауды ұйғарады: алдыңғы сатыда жол берілген бұзушылықтар жойылғанға дейін келесі сатыға өтуге болмайды.
қолданыстағы ҚР ҚПК заң құрылымында сатылардың екі тобын қарастыруға мүмкіндік береді: 1) негізгі сатылар; 2) ерекше сатылар.
Негізгі сатыларға жататындары:
сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы;
сотқа дейінгі тергеп-тексеру өндірісі;
адамды күдікті деп тану және күдіктінің іс-әрекетінің саралануын айқындау;
айыптау актісін жасау және қылмыстық істі прокурорға жіберу;
айыптау актісін табыс ету және айыпталушыны сотқа беру;
басты сот талқылауын тағайындау және сот отырысына дайындық;
соттың істі қарауы;
апелляциялық өндіріс;
кассациялық өндіріс;
үкімді орындау.
Ерекше сатыларға жататындары:
қадағалау өндірісі;
қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта бастау.
Сатылардың жалпы жүйесіндегі олардың реттілігі төменде келтірілген сызбада көрсетілген.
Сатылар жүйелілігінің белгілерімен қатар, сатылардың өздерінің белгілерін білу қажет. Бұл белгілер әр саты үшін тән және сатылар мен кезеңдер арасында жіктелуді айқындауға мүмкіндік беретін критерийлер болып табылады. Кезеңдер - бұл саты құрылымына кіретін элементтер.
Сатының белгілеріне жатады:
тек белгілі бір сатыда шешілетін ерекше міндеттердің болуы;
заңмен белгіленген процестік әрекеттердің және осыған өкілетті субъектілердің шеңбері;
құқық қатынастарының логикасымен, сондай-ақ заңмен анықталған әр сатының бастапқы және соңғы кезеңдері;
қорытынды процестік шешімді қабылдап аяқтау үшін өз құрылымы мен мазмұны бойынша толыққанды болу мүмкіндігі.
6. Процестік функциялар: ұғымы және түрлері
Қылмыстық-процестік функциялар ретінде процестік қызметтің негізгі түрлері мен бағыттарын түсіну қабылданған. Бұл функциялар қол жеткізілетін мақсаттар мен шешілетін міндеттерден тәуелді топтарға бөлінеді. Функциялар былайша жіктеледі: негізгі және қосымша. Негізгі функцияларға жататындары:
қылмыстық құқық бұзушылықтың сотқа дейінгі тергеп-тексерілуі;
қылмыстық қудалау (әрекеттіңсаралануы, айыптау);
заңдылыққа прокурорлық қадағалау;
қорғау (қылмыстық қудалаудан);
істі соттың қарауы және шешуі;
сотқа дейінгі іс жүргізуге қатысты соттық бақылау.
Қосымша функцияларға жататындары:
1) ақтау;
2) азаматтық талапты қолдау;
3) азаматтық талаптан қорғану;
4) процеске қатысушылардың қауіпсіздігі;
5) қылмыстық құқық бұзушылықтардың профилактикасы;
6) экстрадиция;
7) қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы халықаралық ынтымақтастық.
Қылмыстық-процестік функциялар келесі белгілерге ие:
- сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге мақсатты бағытталу;
- заңмен көзделген процестік нысанда және белгіленген процестік тәсілдермен және құралдармен іске асыру;
- өкілетті органдармен және тұлғалармен орындау;
бір функцияның бірнеше органдармен және тұлғалармен жүзеге асы-рылу мүмкіндігі (мысалы, қылмыстық қудалау функциясын тергеушілер, анықтаушылар, анықтау органдары және прокурор жүзеге асырады);
көптеген функцияларға функцияларды бұрмаламау қағидатының ықпал етуі (мысалы, айыптау және қорғау функцияларын бір субъектілер орындай алмайды);
жеке функциялардың құқықтық қатынастардың қандай да бір субъ-ектілеріне ерекше тиістілігі (мысалы, сотқа дейінгі іс жүргізуге қатысты соттық бақылауды тек тергеуші судья жүзеге асырады).
Нормативтік қайнар көздер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған. 75-бет.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі. 2014 ж. 4 шілдеде қабылданған. 2015 ж. 1 қаңтарынан бастап күшіне енген. 2014 ж. 10 шілдедегі № 133 (27754) Егемен Қазақстан. 2, 8, 180, 185-беттер.
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы. 1995 ж. 1 желтоқсанда қабылданған.
Қазакстан Республикасының Ұлттык кауіпсіздік туралы Заңы. 1995 ж. 21 желтоксанда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы. 1998 ж. 26 маусымда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Жедел-іздестіру қызметі туралы Заңы. 1994 ж.15 қыркүйекте қабылданған.
Қазақстан Республикасының Құқыққорғау қызметі туралы Заңы. 2011 ж.6 қаңтарда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Адвокаттыққызмет туралы Заңы. 1997 ж.5 желтоқсанда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы Заңы. 2000 ж. 5 шілдеде қабылданған.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қар.: Ожегов С.И. Словарь русского языка. ск: Соврем. Литератор, 2001. С. 667; Большой юридический словарь Ред. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. М.: ИНФРА-М, 2002. 640 6.
Толеубекова Б.Х., Грек Е.Н., Жуманбаева Н.А., Кенжибекова Ә.П., Хведелидзе Т.Б. Уголовный процесс Республики Казахстан: Общая часть (в схемах). Оқу-әдістемелік құрал. Алматы: Абай ат. ҚазҰПУ, 2015. С.7-21.
3.Юридический энциклопедический словарь.М: Советская энциклопедия,1984.
4.Тихомиров А.В., Тихомиров М.Ю. Юридическая әнциклопедия Ред. М.Ю.Тихомирова. М., 1997.
5.Большой юридический словарь Ред. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. М.: ИН-ФРА-М, 2002.
Юридический словарь Ред. А.Н. Азрилияна. М.: Институт новой экономики, 2007.
Общая теория государства и права: Академический курс. ЖОО арналған оқулық. 2 томда. 1-том. Жауапты ред. проф. М.Н.Марченко. М.: Зерцало, 1998.
Локк Дж. Опыты о законе природы 3 томдағы шығарма. 3-том. М.: АН СССР. Институт философии. Издат. Мысль. М., 1988.
9.Башкашов Л.Н., Ветрова Г.Н., Донценко А.Д., Зажицкий В.И., ШестаковВ.И. Уголовный процесс. М.: Норма, 2001.
10.Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.: Сов. Энциклопедия, 1968.
11.Общая теория права: Окулык Ред. А.С. Пиголкина. 2-басылым, түзет. жәнетолық. М., 1996.
12.Толеубекова Б.Х., Ерешев Е.Е. Система уголовно-процессуального права. Стадии уголовного процесса как система уголовного процесса ҚазақстанРеспубликасының Қылмыстық-процестік құқығы. Жалпы Бөлім: Академ. курс.Бірінші кітап Ред. Б.Х.Толеубекова. Алматы: ТОО Издат. компания НА8, 2004.104-114-беттер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Толеубекова Б.Х. Система уголовного процесса по законодательству Республики Казахстан Қазіргі ғылымдағы өзекті проблемалар және оларды шешу жолдары 21 Халықаралық конференция материалдары, Мәскеу, 25-26 желтосқан 2015 ж. М., 2015.
Толеубекова Б.Х. Место и роль судебного контроля в уголовно-процессуальном законодательстве Республики Казахстан Административное и уголовное правосудие: Балтық халықаральқ академиясының ғылыми-теориялық журналы, 2014 ж., № 2. 52-57-беттер.
Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальные функции (по законодательству Республики Казахстан) Наука и сучасніть: виклики XXI століття: Міжнародна конференція, М. Киів, 25 січня 2014 р., частика Ш-Киев, 2014. 56-60-беттер.
Толеубекова Б.Х. Судебный контроль как уголовно-процессуальная функция Конструкция - основа правового статуса человека и гражданина в Республике Казахстан: Ғыл. жұмыстар жинағы. Алматы: АГФ РОО Казахстанский союз юристов, 2013. 86-89-беттер.
Толеубекова Б.Х. Модель системы процессуальных стадий по проекту УПК Республики Казахстан Взаимопроникновение правовых систем как тенденция развития права: Халықар. ғыл.-практ. конф. матер., Мәскеу қ., 30 желтоқсан, 2013 ж. М.: МЦПИ, 2013. 37-101-беттер.
2-тақырып. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ҚАҒИДАТТАРЫ
ЖОСПАР
Қылмыстық процесс қағидаттарының ұғымы, мәні және маңызы
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаттарының жүйесі
1. Қылмыстық процесс қағидаттарының ұғымы, мәні және маңызы
Заң шығарушы тұрғысынан қағидаттар - бұл қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін іске асырудың жалпы шарттарын және қылмыстық процестің өзінің алдында тұрған міндеттердің шешілуін қамтамасыз ететін қылмыстық процесс сатыларының, институт-тары мен нормаларының жүйесі мен мазмұнын айқындайтын оның іргелі бастаулары [ҚР ҚПК 8-бабының 1-бөлігі].
Л.Т. Ульянованың айтуынша, қағидаттар - бұл қылмыстық процестің құрылымына анықтама беретін жетекші идеялар. Олар бірқатар белгілерге жауап беруі тиіс:
сот ісін жүргізудің тәртібі мен әдістеріне қатысты кез келген, еркімен таңдалған емес, тек қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық шарттарына сәйкес келетін көзқарастар ғана қағидаттар бола алады;
қылмыстық процестің міндеттері қылмыстық істердің тергеп-тек-серілуі мен қарап шешілуін демократиялық негіздерде ұйымдастыру жағдайында ғана іске асырылуы мүмкін;
құқық нормаларында бекітілген жетекші идеялар процесс қағидат-тары болып табылады. Соңғы шарт қағидаттарға міндеттілік, анықтылық және кепілділік сипаттарын береді [1,716.].
Бұл белгілер қағидаттар мәнісіне толық түсінік бермейді. Олар келесі белгілермен толықтырылуы мүмкін:
-қағидаттар бастапқы сипатқа ие және өзге ережелерден ажыратыл-майды. Қағидаттар өз кезегінде басқа, нақтырақ, ережелер мен шарттарды тудырады;
жиынтығында барлық қағидаттар өзіндік дербес жүйені қалып-тастырады, мұнда әр қағидаттың өзінің орны, өзіндік бірегей мазмұны бар;
қағидаттардың әрқайсысы - қоғамдық қарым-қатынастардың қоры-тындысы, құқық қолдану тәжірибесі саласындағы байқап көру мен қателіктердің нәтижесі;
қағидаттар жүйелілігінің белгісі олардың өзара байланысын және бір-бірін жоққа шығаратын қарама-қайшылықтардың жоқ болуын, олардың ішкі үйлесімділігі менүндестігін, қылмыстық процесс мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге және оларды шешуге қатысты бірегей түрде бағытталуын түсіндіреді;
кез келген жүйе секілді, қағидаттар түрлі негіздер бойынша жіктеледі;
қағидаттар өздерінің маңыздылық негізі және қылмыстық-процестік қатынастардың сипаты мен нысанына ықпал ету дәрежесі бойынша қуаттылығы (маңыздылығы) жоғары немесе төмен болып бөлінбейді. Бұл жағдай қылмыстық процестің барлық қағидаттарын тең дәрежеде қабылдау нәтижесі болып табылады.
Қылмыстық процесс қағидаттары ұғымына жатқызылатын ереже-лерге келесі талаптар қойылады:
бізді қызықтырып отырған ережелер анықтау, тергеу органдарының, прокуратура мен соттың қызметі мен ұйымдастырылуында басты, бастапқы тұстарды анықтауға тиіс, осы тұстардан, өз кезегінде, жеке сипаттағы ережелер келіп шығады;
қағидаттардың өзінде адамдардың рұқсат етілген немесе міндетті жүріс-тұрысының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (гипотеза, диспозиция, санкция) тұжырымдалуы тиіс емес;
негіз қалаушы идеялар ерікті сипатқа және, сәйкесінше, ерікті мазмұнға ие болуы мүмкін емес, себебі бұл идеялар объективті түрде қылмыстық-процестік құқықтың заңдылықтарымен және ішкі логикасымен түсіндіріледі;
қағидат дәрежесіне көтерілетін ережелер бірдей дәрежеде объектив-ті және субъективті негізді құрауы тиіс (мазмұны объективті, заңи айтылу нысаны субъективті);
принциптік ережелер мәні орнықтылықпен, тұрақтылықпен өзге-шеленуі тиіс (құқық нормалары жоққа шығарылады, заңнама өзгертулерге ұшырайды, ал қағидаттар сақталады және жетілдірілген заңнамадан өз кейпін табады);
6) қағидаттар өктем, императивті сипатқа ие болуы тиіс;
7)өзінің бастапқылық күшіне орай, қылмыстық-процестік құқық жүйесінде басым күйге ие болуы тиіс;
5) олар нормативті сипатқа ие болуы тиіс және қамтамасыз етуші нор-малармен, яғни кепілдіктермен қатар жүруі тиіс.
Жоғарыда баян етілген жағдай қылмыстық-процестің қағидаттарының ұғымын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық процестің қағидаттары - бұл тиісті мемлекеттік органдардың қылмыстық істерді тіркеу, оларды мәні бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру, қарау және шешу жөніндегі қызметі мен ұйымдастырылуының мәнін анықтайтын, қоғаммен, мемлекеттік құрылыммен шартталған және қолданыстағы заңнамамен бекітілген негізгі, бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық-процестік қызметті мемлекеттің қылмыстық сот өндірісінің алдына қойғанмақсаттарына қол жеткізіп, міндеттерді шешуге бағытталған ережелер.
ҚР ҚПК 9-бабының ережелеріне сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаттарының маңызы процестің қағидаттарын бұзу оның сипаты мен елеулі болуына қарай процестік әрекетті немесе шешімді заңсыз деп тануға, осындай іс жүргізу барысында шығарылған шешімдердің күшін жоюға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдемелік күші жоқ деп немесе іс бойынша болып өткен іс жүргізуді жарамсыз деп тануға әкеп соғады.
Жоғарыда келтірілген ҚР ҚПК ережесінің кеңінен түсіндірілуі келесі тұжырымдарды қағидат ретінде қабылдауға негізделеді:
қылмыстық-процестік құқық жүйесінде қағидаттар орталық, жетекші орынға ие;
олар өзара тығыз әрі үйлесімді байланысқан бастапқы, әуелгі норма-лар болып табылады;
әдетте, қағидаттар құқықтық ережелер ретінде қалыптасады және нормативтік сипатқа ие болады;
олар қылмыстық процестің әлеуметтік орнын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің кілті қызметін атқарады;
- қағидаттар процестік құқықтың негізгі бағыттарын, даму болашағын анықтайды;
олар қолданыстағы заңнаманы өзгертуге және толықтыруға байла-нысты ұсыныстардың негізділігін анықтау кезінде басты критерий ретінде қолданылады;
қағидаттар құқықтық-шығармашылық қызметте әлеуеметтік бағдар беру ролін атқарады;
қағидаттар процестік нормалардың дұрыс, біркелкі пайымдалуына, түсіндірілуіне және қолданылуына септігін тигізеді.
2. Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаттарының жүйесі
Қағидаттар жиынтығына жүйелік сипатты беру - олардың қылмыстық іс бойынша іс жүргізу процесінен туындайтын құқық қатынастарының құрылымын (тәртібін) құрастырудағы орнын, ролін және маңызын ұғынудың объективті нәтижесі болып табылады. Этимиологиялық тұрғыдан жүйе термині грек тіліндегі systema сөзінен шыққан және біртұтас, бөліктерден құралған біріктіру деген мағынаны береді. Жүйе терминінің лексикалық түсіндірмелерінің бірі, оны біртұтас құрылым, тұтас болып келетін өзара байланысқан элементтердің (заттардың, құбылыстардың, көзқарастардың, қағидаттардың, ілімдердің және т.с.с.) жиынтығы ретінде ұғынуды ұйғарады [2, 614 б.].
Қылмыстық-процестік қағидаттардың мәнін жүйелік құрылым ретінде тану үшін әр түрлі тәсілдер қолданылуы мүмкін. Бұл тәсілдер қағидат-тардың өздерінің сыртқы, сондай-ақ ішкі белгілеріне негізделуі мүмкін.
Қылмыстық-процестік белгілердің жүйелілігінің сыртқы белгілері олардың құқық қайнар көздеріндегі бекітілу тәсілінде қамтып көрсетілген. Осылайша, ҚР Конституциясының ережелері қылмыстық-процестік қағидаттардың түпкі көзі болып табылады, Конституцияның 77-бабында заңды қолдану кезінде судьяның сот ісін жүргізу барысында басшылыққа алуы тиіс он қағидат көрсетілген. Бұл ретте ҚР Конституциясы - бұл еркімен құрылмаған, жүйелі жиынтық екендігі маңызды мәнге ие. Демек қағидаттар да тиісті құрылымдық, логикалық және мазмұнды сипатқа бағынады деуге болады. ҚР ҚПК ережелері ҚР Конституциясының рухы мен мазмұнына қарама-қайшы болмауы тиіс. Оған сай болуы тиіс.
Егер ҚР Қылмыстық-процестік кодексі - бұл да нормалар жүйесі екен-дігін ескерсек, онда қағидаттар, осы Кодекстің құрамдас бөлігі бола тұра, автоматты түрде жүйеллілік белгісіне ие болады.
Жүйеліліктің ішкі белгілері Қылмыстық процестің міндеттері мен қағидаттары деп аталатын ҚР ҚПК 2-тарауындағы қағидаттарды регла-менттейтін нормалардың орналасу реттілігінен; әр қағидатқа жеке-жеке арналған нормалардың құрылымынан; әр қағидатпен қатар процесс қатысушыларының қағидаттарды ұстануын қамтамасыз етудің ықпалды құқықтық құралдары болып табылатын айрықша кепілдіктердің қоса жүруінен өз көрінісін табады.
Осылайша, қылмыстық процесс қағидаттары - бұл ең алдымен өзара байланысқан элементтердің жүйесі. Осы элементтердің мәнісі мен орны жоғары ықтималдылықпен жүйе қалыптастырушы факторлар негізінде анықталады.
Қылмыстық процесс қағидаттарына қатысты жүйе қалыптастырушы факторларға мыналарды жатқызамыз:
қағидаттардың мақсаттар мен міндеттердің ортақтығымен байланыста болуы;
ішкі қарама-қайшылықтардың жоқтығы;
объективті және субъективті бастаулардың тұтастығы;
өзара шарттастық және құқық қатынастарының сипатына жеке түрде, сондай-ақ жиынтықта бір уақытта ықпал ету қасиеті;
қағидаттардың қылмыстық сот ісін жүргізудің тағайындалуына, мақсаттарына қол жеткізуге және міндеттерін шешуге бағдарлануы;
барлық қағидаттардың бірдей дәрежедегі маңыздылығы. Шартты түрде қағидаттар жеке топтарға бөлінеді. Қағидаттардытоптастыруға қатысты талпыныстардың бірі құқық дамуының кеңестік кезеңінің белгілі процессуалисті М.Л. Якубқа тиесілі.
Осылайша, ол процестің нысанына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
Қазақстан Республикасы қылмыстық процесінің ұғымы, мазмұны және қайнар көздері
Қылмыстық процесс пен қылмыстық-процестік құқықтың байланысы
Қылмыстық-процестік құқықтың пәні және әдісі
Қылмыстық-процестік құқықтың мақсаттары мен міндеттері
Қылмыстық процестің стадиялары (жүйесі). Қылмыстық-процестік институттар
Процестік функциялар: ұғымы және түрлері
1. Қазақстан Республикасы қылмыстық процесінің ұғымы, мазмұны және қайнар көздері
Қылмыстық процесс терминінің шығу тегі күрделі. Терминнің алғашқы қылмыстық (уголовный) бөлігі - көне славян тілінен, мұнда уголовье сөзі айыпты адамды басынан айыратын әрекетті білдірген. Терминнің екінші процесс деген бөлігі - латынның processus сөзінен, бұл сөз өту, жылжу деп аударылады және 1) бір нәрсенің күйін біртіндеп ауыстыруы; 2) сот өндірісінің тәртібін білдіреді [1]. Осылайша, қылмыстық процесс термині қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерді қарау тәртібін білдіреді.
Энциклопедиялық тұрғыдан қылмыстық процесс - бұл анықтау, алдын-ала тергеу органдарының, прокуратураның және соттың қылмыстық істерді тергеу, сотта қарау, шешу, сондай-ақ (ішінара) үкімді орындау бойынша өзге де мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың қатынасуымен жүргізілетін заңмен реттелген құқық қатынастары нысанындағы қызметі.
Қылмыстық процесс ұғымы қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымымен теңбе-тең.
Мазмұны тұрғысынан қылмыстық процесс ұғымын пайдалану аясы біршама кеңдігімен өзгешеленеді және келесі аспектілерді қамтиды:
1) қызметтің ерекше түрінің атауы және мемлекеттің арнайы өкілетті органдарының қызметі;
сот билігін жүзеге асырудың нысаны, бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бап 2-бөлімінің мағынасынан келіп шығады, яғни сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен бел-гіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады;
қылмыстық істерді мәні бойынша тергеу, сотта қарау, шешу кезінде туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық процесс ұғымын қолданудың келтірілген нұсқаларымен қатар осы ұғыммен Қазақстан Республикасының қылмыстық процесі оқу пәнінің атауын, сонымен қатар заң ғылымының саласын белгілеу жағдайлары орын алған. Алайда, заңгер мамандарды даярлау саласындағы қолданыстағы білім берудің мемлекеттік стандарттарына сүйенсек, онда оқу пәні ресми түрде Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік құқығы деп аталатындығына назар аудару қажет. Қылмыстық процесс және қылмыстық-процестік құқық - жақын ұғымдар, бірақ бір-бірімен алмастырылатын ұғымдар емес, бұл туралы берілген дәрістің 2-бөлімде айтылады. Заң ғылымы саласына тоқталатын болсақ, мұндағы ахуал бірінші жағдайға ұқсас: қылмыстық процесс - бұл өз ғылыми түсіндірмесін, мәнісі мен дамуын қылмыстық-процестік құқық деп аталатын заң ғылымы аясында ие болатын қызмет.
Зерттеліп отырған пәннің ұлттық құқықтық жүйенің құрылымын қамтып көрсететін бағдарлама материалының баяндалуына қатысы бар екендігіне назар аударған маңызды. Қылмыстық-процестік құқықтың қандай да бір бөлімдерін қарастыру Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік кодексінің ережелеріне негізделеді. Бұл түрлі елдердің қылмыстық-процестік заңнамасы құқықтың қалыптасу тарихымен белгіленген өз ерекшеліктеріне, халықтың мәдениеті мен дәстүріне, басқарудың үстем нысанына, экономикалық, саяси және әлеуметтік сипаттағы басымдықтарға және бірыңғай әрі біртұтас ұлттық құқық жүйесін қалыптастыру үшін маңызды басқа да факторларға байланысты.
Осылайша, заң нормаларымен белгіленген және тек қана қылмыстық процеске тән міндеттерді шешіп, мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған алдын-ала тергеу органдарының, прокурордың, судьяның және сот орган-дарының қызметі қылмыстық процестің мазмұны болып табылады.
Қылмыстық процесс мазмұны оның қоғамдық қарым-қатынастардың жалпы жүйесіндегі мағынасымен тығыз байланысты. Қылмыстық процестің мағынасы мыналардан тұрады:
қылмыстық тұрғыдан жазаланатын әрекеттің айқындалуына байла-нысты өкілетті органдардың қызметімен құқықтық тәртіпті орнату;
қылмыстық-процестік қатынастар аясына тартылатын азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясымен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарын ықпалды кепілдіктермен қолдау;
қылмыстық тұрғыдан жазаланатын әрекетті жасау салдарынан
бұзылған адам құқықтарын қалпына келтірудің тиімді тәсілдері мен
құралдарын қарастыру;
қылмыстық процесс қатысушыларына олардың құқықтары мен заңды мүдделерін сот арқылы қорғауды қамтамасыз ету;
сот әділдігін жүзеге асыру және соттың әділ шешімді қабылдауы үшін тиісті жағдайлар жасау;
қоғамға тәрбие беретін, профилактикалық ықпалды көрсету;
құқыққа қатысты құрметті көзқарасты қалыптастыру.
Қылмыстық процесс, құқық ережелерінің жүйесі бола тұра, дербесдереккөздік негізге ие, оны сонымен қатар құқықтық негіз деп те атайды. Осылайша, қылмыстық процестің қайнар көздері және қылмыстық процестің құқықтық негізі ұғымдары тең түсініктер болып табылады.
Қылмыстық процестің құқықтық негізі Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 1 және 2-баптарының ережелерінде нақты әрі толығымен бекітілген және ол мыналарды қамтиды:
Қазақстан Республикасының Конституциясы (бұдан әрі - ҚРК);
Конституциялық заңдар;
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі (бұдан әрі - ҚР ҚПК);
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары және өзге де міндеттемелері;
- Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулылары;
- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары. ҚР ҚПК 1-баптың 1-бөліміндегі қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібінреттейтін өзге заңдардың ережелері ҚР ҚПК-ға қосылуы тиіс екендігіне қатысты нұсқау айрықша мәнге ие. Сөзсіз, бұл заң шығарушының дұрыс тәсілдемесі және ол тек қылмыстық процестің заңдылығын қамтамасыз етуге ғана емес, сондай-ақ қылмыстық-процестік заңнаманың тұстастығы мен бүтіндігін сақтауға, ұйғарымдардың ішкі келістілігін және ойға қонымдылығын қамтамасыз етуге, қарама-қайшылықтарды жоюға және уақыт, кеңістік аясында және азаматтарға қатысты заң әрекетінің шеңберін сақтауға бағытталған.
Басқа жағынан, аталмыш ережені іске асыру заң шығарушыдан ҚР ҚПК-ға өзгерістер мен толықтыруларды тұрақты түрде енгізуді талап етеді, бұл жайтқа жаңа заңдардың қабылдануы, сонымен қатар Қазақстан Республикасының жаңа халықаралық шарттарға қол қоюы себеп. Мұндай тәжірибе, біріншіден, Парламент жұмысын күрделендіре түседі, екіншіден, қылмыстық процесті жүзеге асыруға өкілетті органдардың құқық қолданушылық қызметін айтарлықтай қиындатады. Осыны ескере отырып, жоғарыда келтірілген қылмыстық процесс қайнар көздерінің тізбесін тағы бір қайнар көз түрімен толықтырған жөн: Қазақстан Республикасының өзге заңдары, бұл заңдар қылмыстық процесте қолданылатын нормаларды қамтиды. Біз бұл дереккөздерге Қазақстан Республикасының келесі Заңдарын жатқызуды ұсынамыз:
- Прокуратура туралы (1995 ж. 21 желтоқсан);
- Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы (1995 ж. 21 желтоқсан);
Ұлттық қауіпсіздік туралы (1998 ж. 26 маусым);
Жедел-іздестіру қызметі туралы (1994 ж. 15 қыркүйек);
Құқық қорғау қызметі туралы (2011 ж. 6 қаңтар);
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы (2013 ж. 15 қаңтар);
- Адвокаттық қызмет туралы (1997 ж. 5 желтоқсан);
- Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау тура-лы (2000 ж. 5 шілде).
Қазақстан Республикасының Нормативтік-құқықтық актілер туралы Заңына сәйкес, Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бұйрықтары нормативтік-құқықтық актілерге жатқызылады. Атап айтқанда, ҚР ҚПК 180-бабында (3-бөлімі) келесі жайт көрсетілген: Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыздар мен хабарларды қабылдау және тіркеу тәртібін, сондай-ақ сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімін жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры айқындайды.Осындай актіге сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімін жүргізу туралы 2014 жылғы 19 қыркүйектегі № 89 ҚР Бас Прокурорының бұйрығы (2015 жылғы 10 тамыздағы № 99 ҚР Бас Прокурорының бұйрығы бойынша енгізілген өзгерістермен) жатқызылады.
Қылмыстық процестегі заңдылықты қамтамасыз ету үшін айрықша күшке ие құқық нормаларын білген маңызды. ҚР қылмыстық процесінде қолданылатын құқықтық нормалардың айрықша күші туралы ҚР ҚПК 2-бабы ережелерінде айтылған, бұл жайт төмендегі сызбадан көрініп тұр:
ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ АЙРЫҚША КҮШІ
(ҚПК 2-бабы)
Арасында қайшылық туындағанда:
Ережелері қолданылады
1) Конституция және 2) ҚПК
Конституция
1) ҚПКжәне
2) Конституция заңы
Конституция заңы
1) ҚПК және 2) өзге заңдар
ҚПК
Халықаралық шарттар, халықаралық шарттардан олардың қолданылуы үшін заңның шығарылуы талап етілетін жағдайларды қоспаганда
1) ҚР ратификациялаған
халықаралық шарттар және
2) ҚПК
2. Қылмыстық процесс пен қылмыстык-процестік құқықтың байланысы
Қылмыстық процесс және қылмыстық-процестік құқық ұғымдарын қателесіп ұқсату жағдайлары сирек емес. Бұл ұғымдар тектес екендігі айқын, алайда олардың әркайсысы аталмыш ұғымдардың дұрыс байланысын белгілеуге мүмкіндік беретін арнайы белгілерге ие.
Қылмыстық-процестік құқық ұғымының бірқатар энциклопедиялық анықтамалары бар, солардың ішінде ең маңыздылары төменде келтірілген.
1. Құқық дамуынын кеңестік кезеңі.
Қылмыстық-процестік құқық - бұл нормалары қылмыстық істерді қозғаумен, алдын-ала тергеумен, сотта қараумен байланысты болатын қызметті; оның тәртібі мен мазмұнын; осы ретте туындайтын құқықтыққатынастарды реттейтін құқық саласы [3, 381 б.].
2. Кеңестік құқықтың құқықтық реформа кезеңінің энциклопедиясы.
Қылмыстық-процестік құқық - бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және анықтау, алдын-ала тергеу, қылмыстық істерді қозғау, тергеп-тексеру, сотта қарау және үкімді орындаудың процес-тік мәселелерін шешу жөніндегі анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі [4, 457 6.].
3. Кеңестік республикалардың құрамында болған қазіргі егемендік жағдайларындағы құқық дамуының бүгінгі кезеңі.
Қылмыстық-процестік құқық - құқықтың негізгі салаларының бірі: қылмыстық процестің міндеттерін, принциптерін, қатысушылар аясын, олардың құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ басқа да сот ісін жүргізу ережелерін анықтайтын және қылмыстық істерді қозғау, алдын-ала тергеп-тексеру және шешу, сонымен қатар (ішінара) сот үкімдерін орындау тәртібін регламенттейтін заң нормаларының жиынтығы [5, 639 б.].
Осылайша, жоғарыда келтірілген анықтамалардың ішінен қылмыстық-процестік құқыққа тән келесі белгілерді атап өтуге болады:
- бұл құқықтың дербес саласы;
бұл сала негізгі салалардың біріне жатады, яғни ол ұлттық құқық жүйесінде іргелі сипатқа ие;
біртұтас ғылыми теория мен нормалар түріндегі нақты процестік-құқықтық ережелерді үйлестіреді, аталмыш нормалардың қолданылуы қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы және арнайы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының ұлттық құқық жүйесіне қатысты айтатын болсақ, қылмыстық-процестік құқық - бұл құқықтың іргелі саласы, құқықтың өзге салаларымен міндеттер мен принциптердің ортақтығымен, ішкі үйлесімділік және гуманистік бағыттылығымен біріктірілетін біртұтас өзара байланысқан құқық жүйесінің бір бөлігі, бүл сала нормалары қылмыстық істерді сотқа дейінгі тергеп-тексеруге, сотта қарауға байланысты қызметті; онын тәртібі мен мазмұнын; осы ретте туындайтын құқықтық қатынастарды реттейді.
Қылмыстық-процестік құқықтың мәнін толығымен түсіну үшін құқық саласы ұғымына көңіл бөлген жөн. Құқық саласы - бұл құқықтық нормалар мен институттардың оқшауланған тобы, бұл нормалар мен институттар олар реттейтін бір текті қоғамдық қатынастардың ортақтығымен біріктірілген.
Қылмыстық процесс пен қылмыстық-процестік құқық арасында келесідей байланыс орнайды:
қылмыстық процесс қызмет түрі ретінде қылмыстық-процестік
құқық нормаларымен реттеледі;
қылмыстық-процестік құқық реттеу өзіне тән мән-мағынаға ие;
қылмыстық-процестік құқық жеке реттеу әдісіне ие;
қылмыстық-процестік құқық, ұлттық құқықтың құрамдас бөлігі бола отырып, заң жүзіндегі Қазақстан халқының еріктілегі болып табылады;
заңға кіретін нормалардың жиынтығы біртұтас және жүйелі сипатқа ие, әлеуметтік болмыс пен бағыттылықтың тұтастығымен ерекшеленеді;
қылмыстық-процестік құқық қылмыстық процестің жүзеге асыры-луы кезінде қол жеткізілетін және шешілетін өзіндік мақсаттар мен мін-деттерге ие.
3. Қылмыстық-процестік құқықтың пәні және әдісі
Құқықтық реттеу пәні ретінде құқықтың белгілі бір саласының нор-малары ықпал ететін қоғамдық қарым-қатынастардың сапалы біртекті түрін түсіну қалыптасқан. Аталмыш пән коғамдық қарым-қатынастардың негізгі үш тобын қамтиды: 1) билік қатынастары; 2) адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және құқық тәртібін қорғау жөніндегі қарым-катынастар; 3) материалдық және материалдық емес құндылықтармен алмасу жөніндегі қарым-қатынастар. Реттеу пәні құқықтық нормаларды құқық салалары бойынша бөлу үшін басты объективті негіз болып табылады [6,711-712б.].
М.И. Байтин атап өткендей, құқық пәні турасындағы мәселе жаңа көзқарас бойынша жеңіл болып көрінгенмен, негізінде соншалықты қарапайым емес [7, 7 б.]. Ақиқатында, жоғарыда келтірілген анықтамаға сүйене отырып, қылмыстық-процестік құқық пәнінің ұғымын тек қылмыстық процесс мәнін және осы аттас құқық саласын ұғыну негізінде ғана түсіндіруге болады. Осыған байланысты Дж.Локк сөзін дәлел етуге болады, ол былай деп жазған: ...Құқық біз қандай да бір затқа еркін иелік ете алуымызға негізделеді, ал заң бізге белгілі бір әрекетті жасауды бұйыратын немесе тыйым салатын нәрсе [8, 4 б.], Г.В. Гегель өзінің Құқық философиясында былай деп жазды: Пән ұғымы табиғи тұрғыда біздін игілігіміз емес. Әр адамның саусақтары бар, өз иелігіне қылқаламды және бояуларды ала алады, дегенмен осының бәрі оны суретші етпейді. Ойлауға қатысты жағдай да дәл осындай. Құқық туралы ой әр адам өз бетімен иелік ететін нәрсе емес; тек дұрыс ойлау ғана білім және пәнді ұғыну болып табылады және біздің іліміміз сол себепті ғылыми ілім болуы тиіс [7 негізіндегі цит., 19 б.].
Қылмыстық процестің қылмыспен күресуге байланысты мемлекеттік қызмет түрі ретінде жүзеге асырылу заңдылығы қылмыстық-процестік құқық ғылымының пәні болып табылады [9, 1 б.].
Қылмыстық-процестік құқык пәні - бұл оның құқықтың дербес саласы ретіндегі белгілерінің бірі.
Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар қылмыстық-процестің реттеу пәні болып табылады.
Құқық жүйесіндегі пән және әдіс - өзара шарттастықтағы белгілер, олардың жеке түрде, бір-бірінен толықтай алшақтықта болуы заңды мәнін жоғалтады. Терминологиялық тұрғыда әдіс сөзі грек тіліндегі methodos сөзінен шыққан және жол, зерттеу, бақылап шығу дегенді білдіреді. Философиялық тұрғыда әдіс - бұл белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу тәсілі, шындықты тәжірибелік немесе теориялық игеру амалдарының немесе операцияларының жиынтығы [5, 266 б.]. Заңды тұрғыда әдіс - бұл қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің белгіленген тәртібін (белгіленген нысанын) қамтамасыз ететін құқыктық тәсілдер мен кұралдар.
Қылмыстық-процестік құқықтың әдісі - бұл ерекше процестік тәртіп, жалпы алғанда қылмыстық іс бойынша, сонымен қатар оның жеке кезеңдері мен сатылары бойынша өзіне тән амалдары және шарттары.
Қылмыстық-процестік құқық қатынастарының жүйесінде мына әдістерді бөліп қарастыру қабылданған: 1) арбитральді; 2) диспозитивті; 3) императивті.
Арбитралдық әдіс (лат. тілінен arbiter - делдал) - бұл ең маңызды заңды мәселелер шешілген кезде процесс қатысушылары арасында тәуелсіз және әділ төрешіболатын жағдайдағы қатысушылар арасындағы қатынастардың қалыптасу тәсілі. Басқаша мұндай әдіс соттықәдіс деп аталады [6, 340 б.]. Мысалы, сот іс бойынша келтірілген айғақтарды толықтай және жан-жақты қарастыру негізінде, сондай-ақ айыптаушы мен қорғаушының дәлелдерін бағалай және оларды назарға ала отыра, іс бойынша үкімді шығарады, бұл әдістің ерекшелігі соттың тәуелсіз болуында, оның тараптардың пікірлерімен байланысты болмауында, ал сот шешімі заңға және ішкі сенімге негізделгендігінде жатыр.
Диспозитивті әдіс (лат. тілінен dispositivus - бұйрық беруші) - қылмыстық процеске қатысатын тараптарға өздерінің материалдық және процестік құқықтарын өздігінен басқару мүмкіндігін ұсынуға негізделген. Диспозитивті әдіс субъект өз құқығын өздігінен жекеше қарап шешу арқылы, не болмаса басқа субъектілермен ерікті түрде келісу бойынша іске асырған кездегі құқық қатынастарының қалыптасу тәсілімен сипатталады. Бүл ретте процестік құқықтар мен міндеттердің іске асырылуы мемлекет алдындағы жариялық міндетпен мәжбүрленбейді, ал субъект өз әрекеттерінің қандай да бір нұсқасын таңдағаны үшін ешкімге есеп беруге тиіс емес [6, 340 б.]. Мысалы, жеке айыптау істері бойынша, қылмыстық құқық бұзушылықтан зиян шеккен тұлға таңдау құқығына ие болады:
айыпталушының құқыққа қайшы әрекеттері жөнінде сотқа шағымдану;
сотқа талап арызбен жүгінбеу; 3) одан әрі қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтату арқылы сотта айыпталушымен татуласу. Қылмыстықпроцесте аталмыш тәсілдің қолданылуы шектеулі сипатқа ие екендігін атап өту қажет.
Императивті әдіс (лат. тілінен impreativus - жарлықты) - қылмыстық-процессуалдық қатынастарда кеңінен пайдаланылатын әдіс. Бұл әдіс субъектінің басқа субъектілермен арадағы уағдаластықтан немесе оның еркін қарауынан емес, заңның өктем әмірінен, яғни мемлекет алдындағы жариялы міндет күшінен туындайтын белгілі бір процестік әрекеттерді жасау құқығына немесе міндетіне негізделген [6, 341 б.]. Мысалы, ҚР ҚПК 185-баптың ережелеріне сәйкес, қылмыстық қудалау органы кез келген дайындалып жатқан, жасалған немесе жасалып жатқан қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарламаны, талап арызды қабылдауға және тіркеуге міндетті.
Аталмыш әдіс үшін императивті ұйғарымдар бұзылған немесе оларды тиісті тұлғалар орындамаған жағдайларда ҚР ҚПК-да қатаң түрде бел-гіленген салдардың орын алуы тән. Осылайша, жоғарыда келтіріген мысалда заң мынадай жағдайды белгілейді: 1) аталған императивті бұзған немесе орындамаған тұлғаға қатысты құқықтық жауапкершіліктің орнауы; 2) мүдделі тұлғаның құқыққа қайшы әрекеттерге прокуратураға немесе сотқа шағым беру құқығы (ҚР ҚПК 185-бабының 2-бөлігі).
Қылмыстық-процестік құқықты реттеу пәні және әдісі құрылым мен мазмұн ортақтығы ұғымымен тығыз байланысты. Қылмыстық процесс -бұл материалдық, яғни қылмыстық құқық нормаларының іске асырылу құрылымы екендігін білдіреді, мұндағы қылмыстық құқық - бұл мазмұн.
Қылмыстық тұрғыдажазаланатын әрекеттің жасалу фактісі қылмыстық-процестік құқық бұзушылықтардың туындауы үшін негіз болып табылады. Бұл ретте қылмыстық құқық бұзушылықтың жасалу фактісі - бұл мемлекетпен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекеттерді жасаған тұлға арасындағы қарым-қатынастардың туындауы үшін негіз болады.
Егер қылмыстық-құқықтық қатынастар бір жақты сипатқа ие болса, қылмыстық-процестік қатынастар екі жақты және көп жақты (мысалы, беттестіруді іске асыру кезінде тергеуші және жауап алынатын екі тұлға арасында, сондай-ақ жауап алынатын тұлғалардың өздері арасында құқық қатынастары туындайды; оқиға орнын қарауды іске асыру кезінде тергеуші мен жедел қызметкер арасында, тергеуші және куәгерлер арасында, тергеуші және криминалист маман арасында, жедел қызметкер мен криминалист маман арасында құқық қатынастары туындайды) болуы мүмкін.
4. Қылмыстық-процестік құқықтың мақсаттары мен міндеттері
Кей кездері әдебиетте қылмыстық процестің мақсаттары және мін-деттері ұғымдарының алмасуына жол беріледі. Осылайша, М.В. Ломоносов атындағы ММУ-де басылып шығарылған Уголовный процесс оқулығының (Москва к., 2000 жыл) авторлары мақсаттарды міндеттер сөзіне синоним ретінде түсінеді. Қателік әдіснамалық сипатқа ие. Мәселе міндеттер мақсаттарға қатысты туынды сипатқа ие екендігінде жатыр. Мақсат - көлемдірек, ауқымдырақ ұғым. Этимологиялық тұрғыда мақсат - бұл жүзеге асырылуы қажет, ұмтылыс өзегі болатын нәрсе [10, 859 б.]. Міндет-атқарылуды, шешілуді талап ететін нәрсе [10, 198 б.]. Міндеттерді шешу арқылы мақсатқа қол жетеді. Айтылғанның барлығы мақсаттар мен міндеттер - түрлі сипаттағы, бірдей емес ұғымдар екендігін білдіреді.
ҚР ҚПК-да мақсаттар өзіндік дербес белгіленуге ие емес. Сонымен қатар, мақсаттар негізгі процестік-құқықтық функцияларды реттейтін қылмыстық-процестік нормалар жиынтығының мәнісінен айқындалуы және тұжырымдалуы мүмкін.
Қылмыстық-процестік құқықтың мақсаттары:
- қылмыстық заңмен тыйым салынған, кінәлі тұлғамен жасалынған әрекетті анықтау;
осы әрекетті жасаған тұлғаны анықтау;
кінәлі тұлғаға қатысты жазаның қолданылуын қамтамасыз ету;
- қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету;
- қылмыстық қудалауға және жазаны өтеуге заңсыз ұшыраған тұлғаларды ақтау;
іс бойынша барлық жағдайларды анықтау;
бұзылған құқықты қалпына келтіру;
прокурордың сотта мемлекеттің мүдделерін білдіруі.
Осы мақсаттарға қол жеткізу ҚР ҚПК 8-бабында көрсетілген міндеттерді шешуді ұйғарады. Осы міндеттердің тізбесі төмендегі сызбада келтірілген:
ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ МІНДЕТТЕРІ
(ҚПК 8-бабы)
адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан қорғау
құқық бұзушылықтың жолын кесу
адамның құқықтары мен бостандықтарын заңсыз
шектеуден қорғау
құқық бұзушылықты бейтараптылықпен тез және
толық ашу, тергеп-тексеру
кәнісәз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтау
құқық бұзушылықты жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту
заңдылық пен құқық тәртібін нығайту
әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану
қылымстық құқық бұзушылықтың алдын алу
адамдарды, қоғамды және мемлекетті қылмыстық құқық бұзушылықтардан қорғау
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру
5. Қылмыстық процестің стадиялары (жүйесі). Қылмыстық-процестік институттар
Қылмыстық процесті жүзеге асыру жөніндегі өкілетті органдардың барлық қызметі белгілі бір тәртіпке бағынады, бұл тәртіпке процедуралар деп аталатын белгілі бір әрекеттердің логикалық түрде негізделген реттілік тән. Осындай процедуралардың жиынтығы жылпылама процесс деп аталады. Процедуралардың жиынтығы үшін жүйелілік тән, бұл жайт (процедураның) жеке элементтері өзара байланысқан және біртұтас құрылым, ортақтық болып келетінін білдіреді. Жүйе сатыларға бөлінеді, ал бұл сатылар өз кезегінде кезеңдерге жіктелуі мүмкін. Сатылар арқылы, жалпы ережеге сәйкес, барлыққылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу орындалуы тиіс. Сол себепті қылмыстық процесс сатылары және жүйесі терминдерін мәндес деп тану қабылданған.
Қылмыстық-процестік құқық жүйесі жалпы алғанда кез келген құқық жүйесін құрудың ортақ ережелеріне бағынады, бұл жүйе өзара байланысты төрт деңгейге жіктеледі: 1) құқық нормасы элементтерінің арасында; 2) құқықтық (салалық) институттарға біріктірілген нормалар арасында; 3) құқықтық-процестік құқықпен сала институттары арасында; 4) қылмыстық-процестік құқық және құқықтың өзге сабақтас салалары арасында; [11, 180б.].
Сатылар құрылымын анықтау үшін қылмыстық-процестік институт мәнін ұғынған жөн.
Қылмыстық-процестік институт - бұл тек белгілі бір қатынастарға тән ерекшеліктермен біріктірілген осы қатынастардың нақты шеңберін реттейтін заң нормаларынын жиынтығы.
Қылмыстық-процестік институт белгілері:
реттелетін қатынастар аясында нормалар тобы мен олардың ортақ бағыттылығы мазмұнының ортақтығы;
процестік қатынастардың нақты саласын реттеудің аяқталғандығы, біртұтастығы;
белгілі бір қатынастарды реттеу үшін қолданылатын принциптердің, ерекше процестік әдістер мен құралдардың болуы;
тарау, бөлім түрінде немесе бірқатар мақалаларда орналастырылған бөліктер түрінде (сирек - жеке-дара құқықтық акт түрінде) нормативтік құқықтық акт шегінде нормалардың сыртқы құрылымдық даралануы.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, өз құрастырылуының, сыртқы және ішкі байланыстарының сипаты бойынша қылмыстық-процестік құқық ин-ституттары қарапайым және күрделі болып бөлінеді деп болжамдауға бо-лады.
Жәбірленуші, күдікті, айыпталушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары қарапайым құрылымға ие институттарға жатады. Инстиуттардың процестік қатынастардың тиісті қатысушыларының құқықтық мәртебесі негізінде құрылымдануы осы ин-ституттар үшін ортақ сипат болып табылады.
Азаматтық талап, қорғау, айыптау, процестік келісім институттары күрделі құрылымға ие институттарға жатқызылады. Бұл институттар үшін түрлі элементтердің және бірдей құрылымды институттардың үйлесім табуы тән. Мысалыазаматтық талап институты аясында ұғымдар және санаттармен қатар қарапайым құрылымды институттар да болады -азаматтық талапкер, азаматтык жауапкер институттары.
Қылмыстық процесс ұғымы генетикалық тұрғыда динамикалық бастаудың болуымен сипатталады. Осы саладағы қозғалыс негізсіздікке және ретсіздікке жол бермейді. Ол белгілі бір логикаға бағынады және бір әрекет алдыңғысынан бастау алып, кейінгі әрекеттің сипаты мен мазмұнына ықпал ететіндей әрекеттердің осындай бір реттілігін меңзейді.
Осылайша, қылмыстық-процестік заңның жеке ұйғарымдарын бір немесе бірнеше институтқа түйінделген қандай да бір жетекші идея ай-наласында біріктіру сатылар деп атауға келісілген салыстырмалы дербес бөліктерді саралауға мүмкіндік беретін өзіндік ішкі заңдар бойынша жүзеге асырылады.
Қылмыстық-процестік саты - бұл қылмыстық процестің са-лыстырмалы дербес бөлігі, мұндағы қарым-қатынастар қылмыстық процестің сот билігін жүзеге асыру нысаны түріндегі тағайын - далуының қандай да бір тарапының көрінісі болып табылатын белгілі бір жетекші идеяға бағынған [12, 110 б.].
Сатылар жүйелілігінің белгілері келесі жайттардан тұрады:
қылмыстық-процестік қарым-қатынастар жеке сатылар шеңберінде қылмыстық процестің жалпы принциптеріне сәйкес құрастырылады;
әрбір кейінгі саты логикалық тұрғыда алдыңғысынан туындайды және алдыңғысы іске асырылғанға дейін оның іске асырылуы мүмкін емес;
қылмыстық-процестік құқыққатынастары, әдетте, заңды негіздер болған жағдайда іс бойынша іс жүргізудің кез келген сатысында толық көлемде тоқтатылуы мүмкін, бұл жайт сатының ішкі аяқталғандығының куәсі болып табылады;
іс жүргізудің бір сатыдан басқасына өтуі ревизиялық бастауды ұйғарады: алдыңғы сатыда жол берілген бұзушылықтар жойылғанға дейін келесі сатыға өтуге болмайды.
қолданыстағы ҚР ҚПК заң құрылымында сатылардың екі тобын қарастыруға мүмкіндік береді: 1) негізгі сатылар; 2) ерекше сатылар.
Негізгі сатыларға жататындары:
сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы;
сотқа дейінгі тергеп-тексеру өндірісі;
адамды күдікті деп тану және күдіктінің іс-әрекетінің саралануын айқындау;
айыптау актісін жасау және қылмыстық істі прокурорға жіберу;
айыптау актісін табыс ету және айыпталушыны сотқа беру;
басты сот талқылауын тағайындау және сот отырысына дайындық;
соттың істі қарауы;
апелляциялық өндіріс;
кассациялық өндіріс;
үкімді орындау.
Ерекше сатыларға жататындары:
қадағалау өндірісі;
қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта бастау.
Сатылардың жалпы жүйесіндегі олардың реттілігі төменде келтірілген сызбада көрсетілген.
Сатылар жүйелілігінің белгілерімен қатар, сатылардың өздерінің белгілерін білу қажет. Бұл белгілер әр саты үшін тән және сатылар мен кезеңдер арасында жіктелуді айқындауға мүмкіндік беретін критерийлер болып табылады. Кезеңдер - бұл саты құрылымына кіретін элементтер.
Сатының белгілеріне жатады:
тек белгілі бір сатыда шешілетін ерекше міндеттердің болуы;
заңмен белгіленген процестік әрекеттердің және осыған өкілетті субъектілердің шеңбері;
құқық қатынастарының логикасымен, сондай-ақ заңмен анықталған әр сатының бастапқы және соңғы кезеңдері;
қорытынды процестік шешімді қабылдап аяқтау үшін өз құрылымы мен мазмұны бойынша толыққанды болу мүмкіндігі.
6. Процестік функциялар: ұғымы және түрлері
Қылмыстық-процестік функциялар ретінде процестік қызметтің негізгі түрлері мен бағыттарын түсіну қабылданған. Бұл функциялар қол жеткізілетін мақсаттар мен шешілетін міндеттерден тәуелді топтарға бөлінеді. Функциялар былайша жіктеледі: негізгі және қосымша. Негізгі функцияларға жататындары:
қылмыстық құқық бұзушылықтың сотқа дейінгі тергеп-тексерілуі;
қылмыстық қудалау (әрекеттіңсаралануы, айыптау);
заңдылыққа прокурорлық қадағалау;
қорғау (қылмыстық қудалаудан);
істі соттың қарауы және шешуі;
сотқа дейінгі іс жүргізуге қатысты соттық бақылау.
Қосымша функцияларға жататындары:
1) ақтау;
2) азаматтық талапты қолдау;
3) азаматтық талаптан қорғану;
4) процеске қатысушылардың қауіпсіздігі;
5) қылмыстық құқық бұзушылықтардың профилактикасы;
6) экстрадиция;
7) қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы халықаралық ынтымақтастық.
Қылмыстық-процестік функциялар келесі белгілерге ие:
- сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге мақсатты бағытталу;
- заңмен көзделген процестік нысанда және белгіленген процестік тәсілдермен және құралдармен іске асыру;
- өкілетті органдармен және тұлғалармен орындау;
бір функцияның бірнеше органдармен және тұлғалармен жүзеге асы-рылу мүмкіндігі (мысалы, қылмыстық қудалау функциясын тергеушілер, анықтаушылар, анықтау органдары және прокурор жүзеге асырады);
көптеген функцияларға функцияларды бұрмаламау қағидатының ықпал етуі (мысалы, айыптау және қорғау функцияларын бір субъектілер орындай алмайды);
жеке функциялардың құқықтық қатынастардың қандай да бір субъ-ектілеріне ерекше тиістілігі (мысалы, сотқа дейінгі іс жүргізуге қатысты соттық бақылауды тек тергеуші судья жүзеге асырады).
Нормативтік қайнар көздер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған. 75-бет.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі. 2014 ж. 4 шілдеде қабылданған. 2015 ж. 1 қаңтарынан бастап күшіне енген. 2014 ж. 10 шілдедегі № 133 (27754) Егемен Қазақстан. 2, 8, 180, 185-беттер.
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы. 1995 ж. 1 желтоқсанда қабылданған.
Қазакстан Республикасының Ұлттык кауіпсіздік туралы Заңы. 1995 ж. 21 желтоксанда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы. 1998 ж. 26 маусымда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Жедел-іздестіру қызметі туралы Заңы. 1994 ж.15 қыркүйекте қабылданған.
Қазақстан Республикасының Құқыққорғау қызметі туралы Заңы. 2011 ж.6 қаңтарда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Адвокаттыққызмет туралы Заңы. 1997 ж.5 желтоқсанда қабылданған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы Заңы. 2000 ж. 5 шілдеде қабылданған.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қар.: Ожегов С.И. Словарь русского языка. ск: Соврем. Литератор, 2001. С. 667; Большой юридический словарь Ред. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. М.: ИНФРА-М, 2002. 640 6.
Толеубекова Б.Х., Грек Е.Н., Жуманбаева Н.А., Кенжибекова Ә.П., Хведелидзе Т.Б. Уголовный процесс Республики Казахстан: Общая часть (в схемах). Оқу-әдістемелік құрал. Алматы: Абай ат. ҚазҰПУ, 2015. С.7-21.
3.Юридический энциклопедический словарь.М: Советская энциклопедия,1984.
4.Тихомиров А.В., Тихомиров М.Ю. Юридическая әнциклопедия Ред. М.Ю.Тихомирова. М., 1997.
5.Большой юридический словарь Ред. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. М.: ИН-ФРА-М, 2002.
Юридический словарь Ред. А.Н. Азрилияна. М.: Институт новой экономики, 2007.
Общая теория государства и права: Академический курс. ЖОО арналған оқулық. 2 томда. 1-том. Жауапты ред. проф. М.Н.Марченко. М.: Зерцало, 1998.
Локк Дж. Опыты о законе природы 3 томдағы шығарма. 3-том. М.: АН СССР. Институт философии. Издат. Мысль. М., 1988.
9.Башкашов Л.Н., Ветрова Г.Н., Донценко А.Д., Зажицкий В.И., ШестаковВ.И. Уголовный процесс. М.: Норма, 2001.
10.Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.: Сов. Энциклопедия, 1968.
11.Общая теория права: Окулык Ред. А.С. Пиголкина. 2-басылым, түзет. жәнетолық. М., 1996.
12.Толеубекова Б.Х., Ерешев Е.Е. Система уголовно-процессуального права. Стадии уголовного процесса как система уголовного процесса ҚазақстанРеспубликасының Қылмыстық-процестік құқығы. Жалпы Бөлім: Академ. курс.Бірінші кітап Ред. Б.Х.Толеубекова. Алматы: ТОО Издат. компания НА8, 2004.104-114-беттер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Толеубекова Б.Х. Система уголовного процесса по законодательству Республики Казахстан Қазіргі ғылымдағы өзекті проблемалар және оларды шешу жолдары 21 Халықаралық конференция материалдары, Мәскеу, 25-26 желтосқан 2015 ж. М., 2015.
Толеубекова Б.Х. Место и роль судебного контроля в уголовно-процессуальном законодательстве Республики Казахстан Административное и уголовное правосудие: Балтық халықаральқ академиясының ғылыми-теориялық журналы, 2014 ж., № 2. 52-57-беттер.
Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальные функции (по законодательству Республики Казахстан) Наука и сучасніть: виклики XXI століття: Міжнародна конференція, М. Киів, 25 січня 2014 р., частика Ш-Киев, 2014. 56-60-беттер.
Толеубекова Б.Х. Судебный контроль как уголовно-процессуальная функция Конструкция - основа правового статуса человека и гражданина в Республике Казахстан: Ғыл. жұмыстар жинағы. Алматы: АГФ РОО Казахстанский союз юристов, 2013. 86-89-беттер.
Толеубекова Б.Х. Модель системы процессуальных стадий по проекту УПК Республики Казахстан Взаимопроникновение правовых систем как тенденция развития права: Халықар. ғыл.-практ. конф. матер., Мәскеу қ., 30 желтоқсан, 2013 ж. М.: МЦПИ, 2013. 37-101-беттер.
2-тақырып. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ҚАҒИДАТТАРЫ
ЖОСПАР
Қылмыстық процесс қағидаттарының ұғымы, мәні және маңызы
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаттарының жүйесі
1. Қылмыстық процесс қағидаттарының ұғымы, мәні және маңызы
Заң шығарушы тұрғысынан қағидаттар - бұл қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін іске асырудың жалпы шарттарын және қылмыстық процестің өзінің алдында тұрған міндеттердің шешілуін қамтамасыз ететін қылмыстық процесс сатыларының, институт-тары мен нормаларының жүйесі мен мазмұнын айқындайтын оның іргелі бастаулары [ҚР ҚПК 8-бабының 1-бөлігі].
Л.Т. Ульянованың айтуынша, қағидаттар - бұл қылмыстық процестің құрылымына анықтама беретін жетекші идеялар. Олар бірқатар белгілерге жауап беруі тиіс:
сот ісін жүргізудің тәртібі мен әдістеріне қатысты кез келген, еркімен таңдалған емес, тек қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық шарттарына сәйкес келетін көзқарастар ғана қағидаттар бола алады;
қылмыстық процестің міндеттері қылмыстық істердің тергеп-тек-серілуі мен қарап шешілуін демократиялық негіздерде ұйымдастыру жағдайында ғана іске асырылуы мүмкін;
құқық нормаларында бекітілген жетекші идеялар процесс қағидат-тары болып табылады. Соңғы шарт қағидаттарға міндеттілік, анықтылық және кепілділік сипаттарын береді [1,716.].
Бұл белгілер қағидаттар мәнісіне толық түсінік бермейді. Олар келесі белгілермен толықтырылуы мүмкін:
-қағидаттар бастапқы сипатқа ие және өзге ережелерден ажыратыл-майды. Қағидаттар өз кезегінде басқа, нақтырақ, ережелер мен шарттарды тудырады;
жиынтығында барлық қағидаттар өзіндік дербес жүйені қалып-тастырады, мұнда әр қағидаттың өзінің орны, өзіндік бірегей мазмұны бар;
қағидаттардың әрқайсысы - қоғамдық қарым-қатынастардың қоры-тындысы, құқық қолдану тәжірибесі саласындағы байқап көру мен қателіктердің нәтижесі;
қағидаттар жүйелілігінің белгісі олардың өзара байланысын және бір-бірін жоққа шығаратын қарама-қайшылықтардың жоқ болуын, олардың ішкі үйлесімділігі менүндестігін, қылмыстық процесс мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге және оларды шешуге қатысты бірегей түрде бағытталуын түсіндіреді;
кез келген жүйе секілді, қағидаттар түрлі негіздер бойынша жіктеледі;
қағидаттар өздерінің маңыздылық негізі және қылмыстық-процестік қатынастардың сипаты мен нысанына ықпал ету дәрежесі бойынша қуаттылығы (маңыздылығы) жоғары немесе төмен болып бөлінбейді. Бұл жағдай қылмыстық процестің барлық қағидаттарын тең дәрежеде қабылдау нәтижесі болып табылады.
Қылмыстық процесс қағидаттары ұғымына жатқызылатын ереже-лерге келесі талаптар қойылады:
бізді қызықтырып отырған ережелер анықтау, тергеу органдарының, прокуратура мен соттың қызметі мен ұйымдастырылуында басты, бастапқы тұстарды анықтауға тиіс, осы тұстардан, өз кезегінде, жеке сипаттағы ережелер келіп шығады;
қағидаттардың өзінде адамдардың рұқсат етілген немесе міндетті жүріс-тұрысының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (гипотеза, диспозиция, санкция) тұжырымдалуы тиіс емес;
негіз қалаушы идеялар ерікті сипатқа және, сәйкесінше, ерікті мазмұнға ие болуы мүмкін емес, себебі бұл идеялар объективті түрде қылмыстық-процестік құқықтың заңдылықтарымен және ішкі логикасымен түсіндіріледі;
қағидат дәрежесіне көтерілетін ережелер бірдей дәрежеде объектив-ті және субъективті негізді құрауы тиіс (мазмұны объективті, заңи айтылу нысаны субъективті);
принциптік ережелер мәні орнықтылықпен, тұрақтылықпен өзге-шеленуі тиіс (құқық нормалары жоққа шығарылады, заңнама өзгертулерге ұшырайды, ал қағидаттар сақталады және жетілдірілген заңнамадан өз кейпін табады);
6) қағидаттар өктем, императивті сипатқа ие болуы тиіс;
7)өзінің бастапқылық күшіне орай, қылмыстық-процестік құқық жүйесінде басым күйге ие болуы тиіс;
5) олар нормативті сипатқа ие болуы тиіс және қамтамасыз етуші нор-малармен, яғни кепілдіктермен қатар жүруі тиіс.
Жоғарыда баян етілген жағдай қылмыстық-процестің қағидаттарының ұғымын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық процестің қағидаттары - бұл тиісті мемлекеттік органдардың қылмыстық істерді тіркеу, оларды мәні бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру, қарау және шешу жөніндегі қызметі мен ұйымдастырылуының мәнін анықтайтын, қоғаммен, мемлекеттік құрылыммен шартталған және қолданыстағы заңнамамен бекітілген негізгі, бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық-процестік қызметті мемлекеттің қылмыстық сот өндірісінің алдына қойғанмақсаттарына қол жеткізіп, міндеттерді шешуге бағытталған ережелер.
ҚР ҚПК 9-бабының ережелеріне сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаттарының маңызы процестің қағидаттарын бұзу оның сипаты мен елеулі болуына қарай процестік әрекетті немесе шешімді заңсыз деп тануға, осындай іс жүргізу барысында шығарылған шешімдердің күшін жоюға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдемелік күші жоқ деп немесе іс бойынша болып өткен іс жүргізуді жарамсыз деп тануға әкеп соғады.
Жоғарыда келтірілген ҚР ҚПК ережесінің кеңінен түсіндірілуі келесі тұжырымдарды қағидат ретінде қабылдауға негізделеді:
қылмыстық-процестік құқық жүйесінде қағидаттар орталық, жетекші орынға ие;
олар өзара тығыз әрі үйлесімді байланысқан бастапқы, әуелгі норма-лар болып табылады;
әдетте, қағидаттар құқықтық ережелер ретінде қалыптасады және нормативтік сипатқа ие болады;
олар қылмыстық процестің әлеуметтік орнын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің кілті қызметін атқарады;
- қағидаттар процестік құқықтың негізгі бағыттарын, даму болашағын анықтайды;
олар қолданыстағы заңнаманы өзгертуге және толықтыруға байла-нысты ұсыныстардың негізділігін анықтау кезінде басты критерий ретінде қолданылады;
қағидаттар құқықтық-шығармашылық қызметте әлеуеметтік бағдар беру ролін атқарады;
қағидаттар процестік нормалардың дұрыс, біркелкі пайымдалуына, түсіндірілуіне және қолданылуына септігін тигізеді.
2. Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаттарының жүйесі
Қағидаттар жиынтығына жүйелік сипатты беру - олардың қылмыстық іс бойынша іс жүргізу процесінен туындайтын құқық қатынастарының құрылымын (тәртібін) құрастырудағы орнын, ролін және маңызын ұғынудың объективті нәтижесі болып табылады. Этимиологиялық тұрғыдан жүйе термині грек тіліндегі systema сөзінен шыққан және біртұтас, бөліктерден құралған біріктіру деген мағынаны береді. Жүйе терминінің лексикалық түсіндірмелерінің бірі, оны біртұтас құрылым, тұтас болып келетін өзара байланысқан элементтердің (заттардың, құбылыстардың, көзқарастардың, қағидаттардың, ілімдердің және т.с.с.) жиынтығы ретінде ұғынуды ұйғарады [2, 614 б.].
Қылмыстық-процестік қағидаттардың мәнін жүйелік құрылым ретінде тану үшін әр түрлі тәсілдер қолданылуы мүмкін. Бұл тәсілдер қағидат-тардың өздерінің сыртқы, сондай-ақ ішкі белгілеріне негізделуі мүмкін.
Қылмыстық-процестік белгілердің жүйелілігінің сыртқы белгілері олардың құқық қайнар көздеріндегі бекітілу тәсілінде қамтып көрсетілген. Осылайша, ҚР Конституциясының ережелері қылмыстық-процестік қағидаттардың түпкі көзі болып табылады, Конституцияның 77-бабында заңды қолдану кезінде судьяның сот ісін жүргізу барысында басшылыққа алуы тиіс он қағидат көрсетілген. Бұл ретте ҚР Конституциясы - бұл еркімен құрылмаған, жүйелі жиынтық екендігі маңызды мәнге ие. Демек қағидаттар да тиісті құрылымдық, логикалық және мазмұнды сипатқа бағынады деуге болады. ҚР ҚПК ережелері ҚР Конституциясының рухы мен мазмұнына қарама-қайшы болмауы тиіс. Оған сай болуы тиіс.
Егер ҚР Қылмыстық-процестік кодексі - бұл да нормалар жүйесі екен-дігін ескерсек, онда қағидаттар, осы Кодекстің құрамдас бөлігі бола тұра, автоматты түрде жүйеллілік белгісіне ие болады.
Жүйеліліктің ішкі белгілері Қылмыстық процестің міндеттері мен қағидаттары деп аталатын ҚР ҚПК 2-тарауындағы қағидаттарды регла-менттейтін нормалардың орналасу реттілігінен; әр қағидатқа жеке-жеке арналған нормалардың құрылымынан; әр қағидатпен қатар процесс қатысушыларының қағидаттарды ұстануын қамтамасыз етудің ықпалды құқықтық құралдары болып табылатын айрықша кепілдіктердің қоса жүруінен өз көрінісін табады.
Осылайша, қылмыстық процесс қағидаттары - бұл ең алдымен өзара байланысқан элементтердің жүйесі. Осы элементтердің мәнісі мен орны жоғары ықтималдылықпен жүйе қалыптастырушы факторлар негізінде анықталады.
Қылмыстық процесс қағидаттарына қатысты жүйе қалыптастырушы факторларға мыналарды жатқызамыз:
қағидаттардың мақсаттар мен міндеттердің ортақтығымен байланыста болуы;
ішкі қарама-қайшылықтардың жоқтығы;
объективті және субъективті бастаулардың тұтастығы;
өзара шарттастық және құқық қатынастарының сипатына жеке түрде, сондай-ақ жиынтықта бір уақытта ықпал ету қасиеті;
қағидаттардың қылмыстық сот ісін жүргізудің тағайындалуына, мақсаттарына қол жеткізуге және міндеттерін шешуге бағдарлануы;
барлық қағидаттардың бірдей дәрежедегі маңыздылығы. Шартты түрде қағидаттар жеке топтарға бөлінеді. Қағидаттардытоптастыруға қатысты талпыныстардың бірі құқық дамуының кеңестік кезеңінің белгілі процессуалисті М.Л. Якубқа тиесілі.
Осылайша, ол процестің нысанына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz