Қойдың жүн өнімділігі
Ф.7.03-03
Тенлибаева А.С.
Мал шаруашылығыж және азықтандыру пәні
бойынша
зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау
Шымкент, 2019.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы
Тенлибаева А.С..
Мал шаруашылығы және азыөтандыру пәнінен зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау
5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығы студенттеріне арналған
Шымкент, 2019ж.
ӘОЖ 619. 579.62.
Құрастырғандар:
Оқытушылар: Тенлибаева А.С Мал шаруашылығы пәнінен зертханалық сабақты орындауға арналған әдістемелік нұсқау.
Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2019ж. 210б.
Әдістемелік нұсқау Мал шаруашылығы пәнінің оқу жоспарына және бағдарламасына сәйкес және курстың зертханалық сабақтарын орындауға қажетті барлық мәліметтер қамтылған.
Әдістемелік нұсқау 5В120100 - Ветеринарлық медицина мамандығының студенттеріне арналған Мал шаруашылығы жіне азықтандыру пәніне арналған әдістемелік нұсқау 30 зертханалық сабақ қамтылған.
Пікір беруші:
1.
2.
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасының жиналысында Хаттама № ____ ___________ 2019 ж.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының жоғары мектебі әдістемелік комиссиясында Хаттама № ____ ___________ 2019 ж қаралып, баспаға ұсынылды.
М. Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу - Әдістемелік Кеңесінде
Хаттама № ____ ___________ 2019 ж. баспадан шығаруға ұсынылды.
(C)М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,2019ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4 бет
Зертханалық №1 Мал түліктерін өсіру. Малдың сыртқы пішіні
мен дене бітімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет.
Зертханалық №2 Малдың бойын өлшеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .16 бет
Зертханалық №3 Малды генотипі бойынша сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ..24 бет
Зертханалық №4 Жұп таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39 бет
Зертханалық №5. Будандастыру мен гибридтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .58 бет
Зертханалық № 6. Қой шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74 бет
Зертханалық №7. Жылқы шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87 бет
Зертханалық №8. Жылқы жасын тісі арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .95 бет
Зертханалық №9. Ірі кара шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105 бет
Зертханалық №10. Сүттің майлылығымен белок мөлшсрін
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111 бет
Зертханалық №11.Түйе шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115 бет
Зертханалық № 12.Түйе жасын тісі арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .129 бет
Зертханалық №13. Түйенің сүт өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...135 бет
Зертханалық №14.Шошқа шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143 бет
Зертханалық №15. Шошқаның ет өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...148 бет
Зертханалық №16.Құс шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 55 бет
Зертханалық №17. Құс өнімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..168 бет
Ауыл шаруашылғы малдарын азықтандыру
Зертханалық №1 Азықтағы ылғалды және құрғақ заттарды анықтау ... ...183бет
Зертханалық №2 Малазығынындағы шикі күлді анықтау ... ... ... ... ... 185бет
Зертханалық №3 Шикі протеинді анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...186 бет
Зертханалық №4 Малазығынындағы шикі жасунықты анықтау ... ... ... 188 бет
Зертханалық №5 Малазығынындағы шикі майды анықтау ... ... ... ... ... 189 бет
Зертханалық №6 Азотсыз экстрактілі заттарды(АЭЗ) анықтау ... ... ... ... ..190 бет
Зертханалық №7 Кальцийді анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19 1бет
Зертханалық №8 Фосфорды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 193 бет
Зертханалық №9 Азықтың сараптау нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..194 бет
Зертханалық №10 Сүрленген малазығынының сапасын анықтау ... ... ... .195 бет
Зертханалық №11 Малазығынындағы каротинді анықтау ... ... ... ... ... ... ..19 8 бет
Зертханалық №12 Малазығынындағы қантты йодометриялық
әдіспен анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 00 бет
Зертханалық №13 Қанттың құрамындағы қанның сарысуындағы жалпы ақуызды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 202 бет
Зертханалық №14 Қан сарысуындағы сілтілікті анықтау
(Раевский әдісі бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..202 бет
Зертханалық №15 Сүттегі кетонды денешіктерді және қышқылдылықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..203 бет
КІРІСПЕ
Мал шаруашылығы және азықтандыру курсын тереңдеп оку жоғарымаманданған ветеринарлық дәрігерлер дайындауға қажет. Ветеринарлық дәрігер селекцияның, мал өсірудің және азықтандырудың ғылыми негіздерін игергенде, ауыл шаруашылык малдардың биологиялық, тұқымдық ерекшеліктерін, асыл тұқымдық,, өнімділік касиеттер көрсеткіштерін, өндіру технологиясы, азықтандыру және өсіру әдістерін, мал өнімдерін өндіру технологиясын жақсы білгенде ғана мал денсаулығын дұрыс қорғап емдей алады.
Селекциялық - генетикалық әдістері және мал мен құсты азықтандыру деңгейін бақылау әдістерін қолдану ұрпақта алдыңғы буынның құнды өнімділік касиеттерін бекітуге, өндірістік технология жағдайында шаруашылықка тиімді белгілер мен бейімделу кабілетін арттыруға мүмкіндік береді. Генетика мен селекция малдың ауруларға карсы төзімділігін жоғарлатады. Өсіп дамудың биологиялық заңдылықгарын заталмасу процестерінің физиологиясы мен биохимиясын ескеретін үгымды технологияда тиімді азықтандыру мен бағып-күту мен катар мал ауруларынын аддын алу негізі болып келеді.
Отандық мал шаруашылығының қалыптасуына асыл тұқымдық жұмыстық орталықтандыруы, тұқымдармен жұмыс істеудің болашаққа жоспар кұруы, қолдан ұрықтандыруды кеңінен қолдану, әлемде алғашқы болып тұқымды аудандастыру жоспарын енгізу, малдың жаңа тұқымын, тұқымдық топтарын, типтерін және аталық іздерін шығару үлкен ролін атқарады.
Зертханалық № 1.
Мал түліктерін өсіру
Сабақтын мақсаты - малдың салмағы мен дене бітімдерінің көрсеткіштерін негізге ала отырып, оның өсу ерекшеліктеріне дұрыс баға беру, шаруашылықта пайдалану жолдарын көрсету.
Малдың дене бітімінің қалыптасуына және одан жоғары көрсеткішті өнім алуға әсер ететін негізгі факторларға тұқым- қуалаушылық қасиеті мен сыртқы орта жағдайы жатады. Осы себептерді білген жағдайда малдың жас кезінен бастап дұрыс өсуін қалыптастыруды меңгеріп, шаруашылықта одан алынатын өнімді басқара аламыз.
Мысалы, малды белгілі мөлшерде азықтандырып, бағып-күту жолдарын дұрыс ұйымдастырған жағдайда, оның тұріне байланысты дене бітімін керекті бағытта қалыптастыруға болады.
Шаруашылықтағы мал өнімдерін қажетті мөлшерде өндіруді қамтамасыз етудің негізгі жолы - малдың жетілу ерекшеліктерін, мән-мазмұнын жете түсіну және оларды меңгеру.
Малдың кұрсақтағы және құрсақтан кейінгі өсіп-жетілуін он - тогенез дейді. Ол малдың жекелей өсіп-жетілу жолдарын көрсе- теді де, бір-бірімен өте тығыз байланысты негізгі екі құбылыс - өсу және жетілу арқылы жұреді.
Малдың өсуі дегеніміз - оның торшаларының, ткандері мен мүшелерінің үлкеюі, жалпы бойының, көлемінің, салмағының артуы. Бұлардың бәрінің негізінде торшаның бөлінуі мен көбеюі, торшааралық заттың өсуі сияқты үш құбылыс жатады.
Жетілу деп организмдегі сапалық өзгеріс процестерін айтамыз. Ал жеке организмдегі сапа тұрғысынан алғанда жетілу дегеніміз - оның кұрделенуі, белгілі бір арнайы қызмет атқаратын ткандердің, мүшелердің пайда болуы және олардың арасында жаңа қатынастың қалыптасуы, яғни организмдегі сапалық өзгерістер жиынтығы. Малдың өсіп-жетілуін белгілі бір құбылыс ретінде, кем дегенде, үш көрсеткіш бойынша сипаттау керек. Олар өсу жылдамдығы, өсу ұзақтығы және өсу процесінің жұру сипаты. Өсу жылдамдығы деп белгілі бір уақыт аралығында малдың дене мөлшерінің (салмағының, бойының, тұрқының, көлемінің т.б.) ұлғаю дәрежесін айтады.
Өсу жылдамдығын абсолюттік немесе салыстырмалы көрсеткіштер арқылы анықтайды. Абсолюттік өсу деп белгілі бір уақыт (тэулік, онкүндік, ай, жыл) аралығында қосылған салмақты ай- тамыз. Абсолюттік өсуді мына төмендегі теңдік бойынша анықтайды.
А=W1 -W0, D = W1-W0t (г)
мұндағы: А - абсолюттік өсу көрсеткіші;
W0- бастапқы өлшеудің көрсеткіші;
W1- соңғы өлшеудаң көрсеткіші.
Мал шаруашылығында етті малды, төлді бағушыға еңбек ақыны баққан малдың тәулігіне қосқан салмағына қарап төлейді. Тәулігіне қосқан салмақты (г) жоғарыда көрсетілген абсолюттік өсу теңдігі бойынша есептейді (яғни, D = W1 -W0 \t) (г).
Өсу интенсивтілігін дэлірек сипаттау үшін салыстырма - лы үдеме өсудің көрсеткішін есептейді. Бұл үшін Майнот теңдігі қолданылады:
к= W1-W0W0
Майнот теңдігін С. Бродий жаңартып, мына теңдікті ұсынды:
W1-W0 W1- W0
Е= 2 ::100%
Бұл теңдік өсу қарқынына тек бастапқы салмақ емес, кейінгі қосылатын салмақтардың да тигізетін әсерін есептеуге мүмкіндік береді. Осы теңдік арқылы анықтаған көрсеткіш организмнің өсу қарқынын біршама дұрыс сипаттайды. Сондықтан бұл теңдік зоотехникалық ғылыми зерттеулерде жиі қолданылады.
Тапсырма: өсу журналына қарап отырып, жас малдың туылған уақытынан бастап 6 айға дейінгі салмағын жазып алып, оның абсолюттік және салыстырмалы үдеме өсу көрсеткіштерін анықтау керек.
1-кесте. Қара ала тұқымды малдың салмақ көрсеткіштері
Жасы
(ай)
Жоғары дәрежедегі азықтандыру кезіндегі көрсеткіштер
Орта дәрежедегі азықтандыру кезіндегі көрсеткіштер
Салмағы (кг)
Айлық абсолюттік өсу салмағы (кг)
Тәулігіне қосқан салмағы (г)
Салыстырмалы көрсеткіші, (%)
Салмағы (кг)
Айлык абсолюттік өсу салмағы (кг)
Тәулігіне коскан салмағы (г)
Салыстырмалы көрсеткіші, (%)
Туылғандағ
37,95
32,25
1
61,09
47,35
2
79,15
64,63
3
102,89
82,90
4
127,20
98,54
5
149,75
110,68
6
168,80
126,20
2-кестедегі көрсеткіштерді қолдана отырып, малдың салмағы мен өсу ерекшеліктерін сипаттау қажет.
Содан соң оның өсу жылдамдығының графигін төмендегідей сызыңыздар:
Абсолюттік өсуі Тәуліктік қосуы Салыстырмалы қосуы
(КГ) (г) (%)
2- Кесте Ярослав тұқымды жас малдың салмақ көрсеткіштері,кг
(Р.Ф.Овсянниковтың деректері бойынша)
Көрсет-
кіштері
Малдың жасы,(ай)
0
3
6
9
12
15
18
21
24
Бұқалар
Саны
15
15
15
13
11
6
6
4
4
Орташа салмағы
(кг)
26,3
98,0
174,0
249,0
337,0
412,0
476,0
545,0
608
Құнажындар
Саны
51
51
51
51
51
51
51
51
51
Орташа салмағы
(кг)
22,7
86,0
151,0
205,0
257,3
306,3
340,2
378,0
410
Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімі
Жалпы түсінік. Мал тұқымын асылдандыру жұмысында, оның сыртқы пішініне (тұр-тұлғасына) үлкен мән береді. Себебі малдың (тұр-тұлғасы) оның жалпы дене бітімінің (конституциясының) және белгілі бір өнім беруге бейімділігінің сыртқы көрінісі іспетті. Сондықтан да малдың қай тұрінің болмасын, тұқымдық және өнімдік құндылығын анықтағанда, сыртқы пішініне берілген баға есепке алынады.
Екінші жағынан, малдың дене бітіміне баға беру де оның сыртқы пішінін жан-жақты тексеруден басталады.
Сонымен, малға пішініне (тұр-тұлғасына) қарап баға беру қажетті де жауапты зоотехниялық шаралардың бірі және мұны жетік меңгеру үшін маман оны іс жүзінде жұргізіп, машықтануы керек.
Сұрыптау тәжірибесінде малдың сыртқы пішінін бағалау үшін төмендегі әдістер қолданылады: көзбен бағалау, балл жүйесі (цифрлік дәрежелік жүйе) бойынша бағалау, бойын өлшеу және суретке түсіру арқылы. Бүл әдістердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері - артықшылығы мен кемшіліктері бар, олар бір- бірін толықтырады. Бұған студент зертханалық және тәжірибелік сабақтарында өзі көзін жеткізіп, арнайы жұмыс дәптеріне жазбаша тұрде тұжырымдауы қажет.
3.2.1 Малдың сыртқы дене мүшелерімен танысу
Сабақтын мақсаты - малдың тұрі мен өнімділік бағытына
байланысты сыртқы дене мүшелердің ерекшеліктерімен танысу.
Сабақка кажетті көрнекі кұралдар мен жабдыктар: жұмыс дәптері, оқу құралы, өнімділік бағытына, жынысына, жасына бай - ланысты мал түліктерінің нақнұсқасы, қаңқасы немесе суреттері.
Тапсырма. Зертханалық жұмыс дэптеріне берілген мал нұсқалары бойынша негізгі дене мүшелерінің шекарасын көрсетіп, аталымын жазыңыздар.
Әдістемелік нұскау: осы оқу кұралдарындағы малдың сыртқы дене мүшелері көрсетілген суреттерге немесе арнайы плакаттарға қарап, әр студент өзінің жүмыс дәптеріндегі мал нұсқаларында эр түлікке тэн сыртқы дене мүшелерінің шекарасын анықтап, нақтылы бір цифрмен белгілейді. Рет нөмірі басшылыққа алынған көрнекі құралдарға сәйкес келу керек. Жұмыс дәптеріндегі мал нұскасының астына ретімен дене мүшелерінің аталымын жазып шығып, жақша ішіне сол мүшеге негіз болып отырған сәйкестерді атап өту қажет
1-сурет. Сүтті бағыттағы сиырдың сыртқы дене мүшелері: 1- шүйде; 2 - маңдай; 3 - тұмсык; 4 - төменгі жақ; 5 - мойын; 6 - желке; 7 - әуке; 8 - төс; 9 - шоктык; 10 - жауырын; 11 - жауырын мйі кол жілік буыны; 12 - шынтақ; 13 - білек; 14 - алдыңғы тізе; 15 - алдыңғы сирақ; 16 - бақай; 17 - арка; 18 - бел; 19 - шап; 20 - сүт құдығы; 21 - сүт тамыры; 22 - желін; 23 - сербегі; 24 - құйымшақ; 25 - шонданай сүйегінің төмпешігі; 26 - сан; 27 - тізе тобығы; 28 - тірсек; 29 - кұйрықтың шашағы; 30 - тілерсек.
2-сурет. Жылқының сыртқы дене мүшелері: 1 - иек; 2 - танау; 3 - маңдай мен кекіл; 4 - сағақ; 5 - мойын; 6 - мойын желкесі мен жал; 7 - шүйде; 8 - шоқтық; 9 -жауырын; 10 - иык кыры; 11 - иык; 12 - колтык; 13 - кол; 14 - алдыңғы тізе; 15 -алдыңғы жіліншік; 16 - бакай; 17 - тұяк; 18 - шашак; 19 - арқа; 20 - бел; 21 - сауыр;22-кұйрық; 23 - сербегі; 24 - шонданай сүйегінің артқы бүдыры; 25 - кабырғалар; 26 -бауыр; 27 - үма; 28 - артқы тізе; 29 - жамбас; 30 - сан; 31 - тілерсек; 32 - тірсек; 33 -артқы жіліншік; 34 - шашак; 35 - шоктығының биіктігі; 36 - тұркыныц киғаш ұзындығы; 37 - кеуде орамы; 38 - жіліншік орамы.
.
3-сурет Қойдың сыртқы дене мүшелері: 1 - тұмсык; 2 - ауыз; 3 - танау; 4 -ерін; 5 - мұрын; 6 - мұрынның қыры; 7 - маңдай; 8 - көз; 9 - құлақ; 10 - мойын;11-иық лды;12-шоқтық;13-иық;14-кеуде;15-тө с;16-алдыңғы аяқ;17-арқа;18-бел;19-аш бүйір;20-қабырғалар(бүйір);21-қолты қ;22-құрсақ;23-шат;24-құйымшақ;25-с ан;26-тарпа тұсы;27-құйрықтың түбі;28-артқы аяқ
4-сурет. Шошқаның сыртқы дене мүшелері: 1 - тумсық; 2 - көз; 3 - тұмсықтың қыры; 4 - құлақ; 5 - бұғақ; 6 - мойын; 7 - иық; 8 - алдыңғы аяқ; 9 - артқы аяқ; 10 - төс; 11 - тартпалық; 12 - арқа; 13 - бел; 14 - бүйір; 15 - қуйрык; 16 - қолтық; 17 - шап; 18 - аш бүйір; 19 - сауыр; 20 - кұрсақ; 21 - сан; 22 - тізе; 23 - тірсек; 24 - бақай; 25 - тұяқша; 26 - тұяк;
5-сурет. Әтештің сыртқы дене мүшелері: 1 - басы; 2 - айдары; 3 - көзі; 4 - тұмсығы; 5 - құлақтағы сырғалықтар; 6 - мойын; 7 - көкірегі; 8 - арқасы; 9 - іші; 10 - төс қыры; 11 - аяқтары
48*
Малдың сыртқы дене мүшелерін сипаттау
Сабақтын мақсаты - сыртқы дене мүшелерінің малдың жасына, жынысына және өнімділік бағытына байланысты қалыпты жағдайы мен ауытқу дәрежелерін,- ақаулары мен кемшіліктерін анықтап,сипаттауға машықтану
Сабаққа кажетті кұралдар мен жабдыктар: жұмыс дәптері, оқу құралы, малдың сыртқы пішінінің ақаулары көрсетілген плакаттар, қажет болса тірі мал
Тапсырма. Студенттердің әр тобы (3-4), кем дегенде, үш-төрт малдың сыртқы дене мүшелерін сипаттауы керек.
Әдістемелік нұскау: сабақ мал қорасында жұргізіледі. Әдетте, сауын сиырларды пайдаланады. Себебі олар жуас, дене мүшелері өте ірі, көзге жақсы көрінеді. Бұл сабақта басқа да мал тү- ліктерін қолдануға болады. Түлікті таңдау жоғары оқу орны орналасқан аймақтың табиғи срегшіеліктері мен студенттердің мамандығына байланысты шешіледі. Тапсырманы мына тәртіп бойынша орындаған жөн. Әуелі қорадағы барлық малды көріп шығып, оқытушының басшылығымен мал тұқымының ұнамды типімен (стандартымен) танысады. Бүдан кейін студенттер шағын топтарға (3-4 адамнан) бөлінеді, эр топ сыртқы пішіні жағынан біршама айырмашылығы бар үш-төрт малды өздеріне бөліп алады да, оларды жеке бағалауға кіріседі. Әрбір малдың сыртқы пішінін оқу құральінда берілген үлгіге қарап сипаттайды да, жұмыс дәптеріне жазады (3-кесте).
3-кесте. Сауын сиырдың сыртқы пішінін (экстерьерін) сипаттау
Сыртқы дене мүшелері
Ауытқу тұрлері
Сиырдың нөмірі мен лақап аты
1
2
3
4
Тұқымы
Түсі
Ақ,қара, қоңыр, қызыл,көк т.б.
Қоңдылығы
Орташа, семіз, арық
Басы
Маубас, ауыр, бұқабас, жеңіл, қалыпты, үзын, қысқа сүйрік, түмша ойыс т.б.
Мүйізі
Жуан, жіңішке, орташа, тік, аймүйіз, алшақ, ақ, кара, ақшыл т.б.
Мойыны
Жуан, жіңішке, орташа, үзын, қысқа, жалпақ, жүмыр т.б.
Иығы
(шоқтығы)
Тік, тегіс, жалпақ, айыр, шығыңқы, биік, аласа, т.б.
Әукесі
Жақсы жетілген, нашар жетілген, жетілмеген
Төсі
Жалпақ, тар, орташа, шығыңқы, т.б.
Кеудесі
Кең, тар, қушиған, орташа, терең, қысыңқы
Қабырғасы
Жалпак, жіңішке, дөңес, жазық орналасқан
Арқасы мен белі
Кең, жазық, ұзын, қысқа, тар, бүкір, қайқы т.б.
Құрсағы,бауыры
Дөңгелек, тусіңкі, тартыңқы т.б.
Бөксесі
Кең, тар, биік, аласа, түсіңкі
Аяқтары
Yenзын, қысқа, орташа, тік, жақын, алшақ, т.б.
Құйрығы
Жуан, жіңішке, орташа, жоғары немесе төмен орналасқан
Желіні: көлемі
Үлкен, шағын, орташа, шошақ, астау тәрізді, дөңгелек. Сұт бездері жетілген Етті, тас желін, май басқан
Бөлімдері
Бөлімдері біркелкі тең жетілген, бөлімдері тең емес
Емшектері
Yenзын, қысқа, жуан, жіңішке, цилиндр не - месе конус тәрізді
Құрсағы,
бауыры
Дөңгелек, тусіңкі, тартыңқы т.б.
Бөксесі
Кең, тар, биік, аласа, түсіңкі
Аяқтары
Yenзын, қысқа, орташа, тік, жақын, алшақ, т.б.
Құйрыгы
Жуан, жіңішке, орташа, жоғары немесе төмен орналасқан
Желіні: көлемі
Үлкен, шағын, орташа, шошақ, астау тәрізді, дөңгелек. Сұт бездері жетілген Етті, тас желін, май басқан
Бөлімдері
Бөлімдері біркелкі тең жетілген, бөлімдері тең емес
Емшектері
Yenзын, қысқа, жуан, жіңішке, цилиндр не - месе конус тәрізді
Терісі
Қалың, жұқа, тығыз, созылғыш
Түктері
Қалың, жүндес, сирек, майда
Сүт тамырлары
Үлкен, кіші, жақсы, нашар жетілген
Сүт кұдыгы
Кең, тар, орташа, терең, таяз,
Бұлшық етгері
Тығыз, бос, жетілуі жақсы, нашар ::
Жалпы тұр тұлғасы
Қалыпты, ұнамды, типке сәйкес немесе сәйкес келмейді, кораш, жетілмеген
Қажетті малды бағалап болғаннан кейін, қайтадан табынды аралап, көзге анық түсетін сыртқы пішіні ақаулары мен кемшіліктерін дәптерге жазу керек.
3.6-сурет. Сиырда кездесетін 3.7-сурет. Сөлекет бас
тым нәзік бас
3.8-сурет. Шошқаның тым нәзік басы.
сурет. Ірі қарада кездесетін жалпақ әрі биік шоқтықтың тұрі
сурет. Ірі қарада кездесетін шоқтықтың үшкір тұрі
сурет. Үшкір шоқтықты әрі қайқы бел бие
сурет. Кеуде мен аяқтардың орналасу тұрлері: 1 - кең кеуде және аяқтары калыпты орналасқан; 2 - тар кеуде және аяқтары тым жақын орналасқан; 3 - артқы аяқтардың маймак тұрі; 4 - артқы аяқтың тым тік орналасқан тұрі.
3.13-сурет. Арқа мен белдің (жотаның) жазық тұрі
3.14-сурет. Қайқы бел
3.15-сурет. Жалпақ төсті жылқы
3.17-сурет. Еңсесі төмен шошқа
сурет. Қой басының қалыпты тұрі
3.16-сурет. Кеудесі қушиған жылқы
3.18-сурет. Бүкір бел
Қойдың тым нәзік басы
.
21-сурет. Қойдың дұрыс орналасқан алдыңғы аяқтары
ет. Алдыңғы аяқтың маймақ тұрі
сурет. Алдыңғы аяқтың
маймақ тұрі
3 Малдың сыртқы пішінін балл жүйесі бойынша багалау
Сабақтын мақсаты - малдың сыртқы пішінін балл беру арқылы бағалау әдісін меңгёру. Сабаққа кажетті көрнекі кұралдар мен жабдықтар: жұмыс дәптері, малдың түлік пен тұқымына сәйкес сыртқы пішінін бағалайтын балл шамасын көрсететін кестелер, жеткілікті мал басы.
Әдістемелік нұскау: жұмыстың мақсаты малдың сыртқы пішініне көзбен берген жалпы бағаны дәлірек жасау. Сыртқы пішінін балл жүйесі бойынша бағалаған уақытта әуелі жеке немесе бір топ дене мүшелеріне нақтылы балл береді. Осыдан кейін, баллдарды қосу арқылы қорытынды баға шығарады. Селекция тәжірибесінде малдың түлігіне, тұқымына, жынысына байланысты әртүрлі балл жүйесі қолданылады
Жалпы жетілуі
мен дене мүшелері
Бағалаған уақытта мән берілетін көрсеткіштер
Берілетін ең
жоғарғы балл саны
жалпы түр-
тұлғасы мен
жетілуі
дене мүшелерінің үйлесімділігі, жалпы келбетінің келістілігі, дене бітімінің , тұқымына тән пішін ұқсастығы
3
желін
көлемі, бөлімдерінің біркелкілігі, денеге бекіген аумағының көлемі, сүт бездерінің жетілуі, үрпілерінің жетілуі, орналасуы
5
аяқтары
алдыңғы және артқы аяктарының жетілу дәрежесі, орналасуы және тұяктарының тұрі мен жетілуі
2
жалпы балл саны
10
3.1-кесте. Сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиыр тұқымдарынын сыртқы пішінін бағалайтын балл жүйесінің шкаласы
Мысалы: 5 балдық, 10 балдық, 100 балдық жүйелер. Сондықтан бағалаудың алдында балл жүйесімен танысып алу керек. Осы тұрғыдан төмендегі кестелерде сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиыр тұқымдарының сыртқы пішінін бағалайтын балл жүйесімен танысыңыздар.
3.2-кесте. Сүтті және сүтті-етті бағыттағы бұка тұқымдарының сыртқы пішінін бағалайтын балл жүйесінін шкаласы.
Жалпы жетілуі
мен дене мүшелері
Бағаланған уақытта берілетін
көрсеткіштер
Берілген ең жоға-
ры балл саны
Жалпы түр-тұлға-
сы мен жетілуі
Дене мүшелерінің үйлесімділігі,дене
Бітімінің мықтылығы,тұқымына тән
Пішін, ұқсастығығ,бұқаға тән кайр-
аттылығы,бұлшық еттері мен сүйегі-
нің жетілуі
4
Дене мүшелері
А)бас пен мойын,кеудесі мен иығы,
арқасы мен белі,бөксесі.б) алдыңғы
және артқы аяқтарының мықтылығы
мен орналасуы,тұяқтарының жіктелуі
4
2
жалпы балл саны
10
3.1,3.2-кестелерде көрсетілген балл жүйесі шкаласының дене мүшелеріне немесе
Мүшелер тобына берілетін ең жоғары балл саны әр түрлі,себебі мұнда мүшенің
сол малдың негізгі өнімін берудегі атқаратын рөлі басшылыққа алынады
Малды сыртқы пішінін балл жүйесімен бағалау әдетте мына тәртіп бойынша жұргізіледі. Әуелі малды алдынан, бүйірінен 1,5-2 метр жерден қарау арқылы оның дене мүшелерінің үйлесімділігін, жалпы тұр-тұлғасын, жетілу дәрежесін анықтайды. Бұдан кейін әр уақытта мал өнімділігіне, бейімділігіне тікелей әсер ететін экс - терьер ақаулары мен кемшіліктеріне үлкен мән береді.
Зертханалық №2
Малдың бойын өлшеу
Жалпы түсінік. Малдың бойын' өлшеу - оның сыртқы пішіні туралы нақтылы деректер береді, сондықтан малдың тұр- тұлғасын дұрыс сипаттау үшін оның рөлі өте зор. Бірақ та бүл әдіс көзбен бағалауға қосымша, көмекші әдіс деп есептелінеді. Себебі бой өлшемдері дене мүшелерінің сандық мөлшерін дұрыс көрсеткенімен, сапалық сипатын толық аша алмайды. Дегенмен де малдың бойы туралы өлшемдер төмендегі зоотехниялық маңызы бар мәселелерді шешуге мүмкіншілік туғызады:
малдың жасына сәйкес өсіп-жетілуін, дене пішінің өзгеруін талдауға болады;
нақтылы бір малдың немесе мал тобының тұр-тұлғасы бойынша бір бірімен немесе сол мал тұқымы стандартымен, әлде басқа мал тұқымымен салыстыруға болады;
әр тұрлі ұрпақ өкілдерін, яғни атасы мен төлін тұр келбеті бойынша салыстыруға болады;
малдың сыртқы пішінін қалаған өнімділік бағытына сәйкестігін анықтайды;
қажет болған уақытта бой өлшемдерін пайдаланып, малдың салмағын болжап анықтауға болады.
Малдың бойын өлшеуге үш құрал керек: 1) өлшеуіш таяқ; 2) өлшеуіш таспа; 3) өлшеуіш циркуль. Кейде бұрыш өлшеуіш (гониометр) пайдаланылады. Алғашқы үш құрал сантиметрлік шамаға бөлінген, әдетте өлшем көрсеткіші 0,5 см-ге дейінгі дәлдікпен есептелінеді.
Өлшеуіш таяқ - ағаштан не темірден жасалынады. Мал түлігінің тұріне, жасына байланысты тұрлі болады. Құрылысы біршама кұрделі. Өлшеуіш таяқ негізгі тік деңгейінен және қосымша жылжымалы, көлденең тіркеліп бекітетін алмалы салмалы таяқшалардан тұрады. Оларды бір-бірімен байланыстырып, жылжыту тұрлерін, осыған байланысты өлшеу көрсеткіштерін анықтау жолдары бой өлшемінің тұріне (биіктігі, ені, ұзындығы)
байланысты тұрлі болады. Сондықтан студент алдын ала таяқтың кұрылысымен, тұрлі бой өлшемдеріне арналған өлшем шкаласымен танысып, оны ыңғайлы ұстап, пайдалануға машықтанады.
Өлшеуіш таспа - ұзындығы 3-5 метр, дәлдігі миллиметрге дейін көрсететін жіңішке таспа. Таспа тұрлі заттан жасалынады. Өлшеуіш таспа негізінен дене мүшелерінің орамын анықтау үшін пайдаланады.
Өлшеуіш ииркулъ - темірден жасалынады. Бір-бірімен жылжымалы қосылған, ұшы жұмыр, жарты шеңберлі екі аяқшасынан және бір аяқшасы бойымен жылжитын жұқа, доға тізді иілген металл табақшасынан тұрады. Доға тізді металл табақшасынан аяқшалары үшының ара қашықтығын миллиметр дәлдігінде көрсететін сантиметрлік бөліктерге бөлінеді. Онда қашықтықты қай жақтан бастап есептеу керектігі көрсетілген. Өлшеуіш циркульмен шағын дене мүшелерінің ені мен ұзындығын өлшеу ыңғайлы.
Малдың бойын өлшеу төменде көрсетілген тәртіп бойынша жұргізіледі. Әуелі өлшеуіш құралдардың дұрыс-бұрыстығы тексеріліп, мал өлшейтін орын дайындалады. Ол орынның едені тегіс, мал еркін тұратын, біршама кең болуы шарт. Мал бойын таңертең, аш қарында немесе азықтандырғаннан кейін 3 сағаттан соң өлшеген дұрыс. Малды өлшегенде ол керіліп-созылмауы, табиғи қалыпты жағдайда еркін тұруы қажет. Бұл өлшеушіден шыдамдылықты (әсіресе, ұсақ немесе қолда сирек ұсталатын малды өлшегенде) қажет етеді.
Мал бойының өлшемдері өте көп. Олардың жалпы саны 70-ке жуық. Дегенмен бір мал түлігінің дене өлшемдерінің қалыптас қан саны бар.
Ірі қара бойының өлшемдері
Өлшеуіш таяқпен өлшегенде:
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғарғы нүктесінен жерге дейін;
Арқасының биіктігі - соңғы көкірек омыртқасының арқа өсіндісінің үстінен жерге дейін;
Белінің биіктігі - соңғы бел омыртқасының үстінен сербекке жанай жерге дейін.
Құймышағының биіктігі - құймышақтың ең биіктігінен жерге дейін;
Кеудесінің тереңдігі - шоқтығының ең биігінен жауырын сыртын жанай төс сүйегінің ең төменгі нүктесіне дейін;
Кеудесінің енділігі - жауырынның сыртқы тұсынан;
Тұрқының қиғаш ұзындығы - жауырын мен тоқпан (қол) жіліктің қосылысы буынының алдыңғы бұдырынан жамбастың шонданай сүйегінің артқы бұдырына дейін;
Өлшеуіш ииркулъмен өлшегенде:
Басының ұзындығы - мүйіз аралығының ортаңғы нұктесінен мұрын айнасына дейін;
Маңдайының ені - көз сүйегі доғаларының ең алшақ нүктелерінің арақашықтығы ;
Сербегі аралық енділігі - мықын сүйектерінің ең алшақ нүктелерінің арақашықтығы;
Өлшеуіш таспасымен өлшегенде:
Кеуде орамы - жауырын сыртынан орап өлшейді;
Жіліншігінің орамы - сирақтың ең жіңішке жерінен;
Бөксесінің жартылай орамы - сол жақ тізе буынының бүдырынан оң жақ тізе буынының сыртқы бүдырына дейін қүй- рық астынан орап өлшегендегі қашықтық.
Жылқы бойының өлшемдері
Шоқтығының биіктігі;
Арқасының ең аласа жерінің биіктігі;
Сауырының биіктігі - ең биік нүктесінен жерге дейін;
Кеудесінің жерден биіктігі - төс сүйегінің семсер өсіндісі тұсынан жерге дейін (таяқпен өлшенеді);
Кеудесінің енділігі - жауырын мен қол жілік қосылысы буынының сыртқы бүйірлерінің ара қашықтығы (циркульмен)
Кеудесінің тереңділігі;
Тұрқының ұзындығы;
Кеудесінің орамы;
Жіліншігінің орамы
Басының ұзындығы;
Маңдайының ені;
Сауырының енділігі - сербегі аралығы;
Алдыңғы аяғының биіктігі - шынтақтан жерге дейін (таяқ);
Қой бойының өлшемдері:
Иығының биіктігі;
Арқасының биіктігі;
Құймышағының биіктігі;
Кеудесінің жауырын тұсынан енділігі;
Сербек аралық енділігі;
Тұрқының ұзындығы
Кеудесінің орамы;
Жіліншігінің орамы.
Шошқа бойыныц өлшемдері
Иығының биіктігі;
Кеудесінің жауырын сыртынан орамы;
Кеудесінің тереңдігі;
Денесінің ұзындығы - шүйде қырынан құйрығының түбіне дейін (таспамен өлшенеді);
ліншігінің орамы.
Құс бойының өлшемдері:
Тұла бойының ұзындығы - жауырынның бұғана белдеуінің алдыңғы төмпешігінен құйрық қауырсынының түбіне (ер сүйегінің төмпешік тұсы) дейін (таспамен өлшенеді);
Кеудесінің тереңдігі - соңғы мойын омыртқадан төс тұтқасының алдыңғы шетіне дейін (циркульмен).
Кеудесінің енділігі - иық бұғана буынының бүйірлері ара қашықтығы (циркульмен)
Кеуде орамы - қанат сыртынан соңғы мойын омыртқасы мен төс тұтқасының алдын жанай лентамен орап өлшейді.
Сербегі аралық енділігі - жамбас - сан сүйегі буынының сыртқы бүйірлерінің ара қашықтығы (циркульмен)
Өлшеу құралдары және мал бойының негізгі өлшеулері
Сабақтын мақсаты - өлшеу құралдарымен танысу және оны пайдалану тәсілдерін меңгеру. Мал бойының негізгі өлшемдерімен танысу.
Сабақка кажетті кұралдармен жабдыктар: жұмыс дәптері, өлшеу құралдары - өлшеуіш таяқ, өлшеуіш циркуль, өлшеуіш таспа, нақнұсқа, мал бойының негізгі өлшеулерін көрсетілген плакаттар. Сабақ оқу бөлмесінде (практикумда) өткізіледі.
тапсырма. студент 3.2.4 тараудың басында берілген жалпы түсініктемені оқығаннан кейін өлшеу құралдарымен танысып, оларды жұмысқа пайдалану, тәсілдерін игеруі қажет.
тапсырма. Жұмыс дәптеріне тұрлі түліктер бойының негізгі өлшеулері әдістерін көшіріп жазу керек.
Мал тұлғасының индексін анықтау және сыртқы пішінінің графикалық кескінін салу
Сабақтын мақсаты - дене өлшемдерін малдың тұр-тұлғасын сипаттау үшін пайдалану жолдарын меңгеру. Тұлға индекстерін есептеу және сыртқы пішінінің графикалық кескінін салуға машықтану.
Сабақка кажетті кұралдармен жабдыктар: жұмыс дәптері, малдың сыртқы пішінін көрсетілген плакаттар, оқу құралы, мал шаруашылығы пәнінің практикумы.
Малдың сыртқы пішінін дене өлшемдері[1] арқылы сипат - тау үшін тұлғасының индексін анықтаудың маңызы зор. Дене мүшелерінің жеке өлшемдері олардың бір-біріне сәйкестігін, мал түлғасының келістілігін дәл сипаттай алмайды. Осы жетіспеушілікті тұлға индексі толықтырады. Түлға индекстері бойынша малдың тұқымына сәйкес белгілі бір өнімділік бағытына бейімділігін, өсіп-жетілу дәрежесін, дене пішінінің жас пен жыныс ерекшеліктеріне лайықтылығын және осыларға байланысты оның өзгеру заңдылықтарын біршама толық әр і дәл сипаттауға болады
4-кесте.Әр түрлі өнімділік бағыттағы ірі қараның тұлға индекстері
индекстер
Дене өлшемдерінің арақатнасы
Ірі қараның өнімділік бағыты
сүтті
Сүтті-етті
етті
Сирақты-ы
Шоқтығы биік - кеуде терx100
Шоқтығы биік
46
46-47
42-43
Тұрқы сипаты
Тұрқы қиғаш ұзындығыx100
Шоқтығы биік
120
119-120
122-123
кеуделігі
Кеуде ені x100
Кеуде тереңдігі
61
63-66
73-74
Кеуде-бөксе сәйкестігі
Кеуде-ң жауырын сыртынан ен-і
Сербігі аралық еңділігіx100
85
94-96
88-89
Дене жұмырлығы
Кеуде орамы x100
Тұрқы қиғаш ұзындығы
118
123-126
132-133
Дене еңселігі
Құйымшағының биікx100
Шоқтығы биік
101
102-104
101-102
сүйектілігі
Жіліншігінің орамыx100
Шоқтығы биік
14,6
14,7
14,0
Бұл үшін тексеріп отырған малдың тұлға индекстері ғылым мен өндірісте қабылдаған тұлға индекстері стандарттарымен (4-4,1 кестелерде) салыстырылады.
Тұлға индекстері мен дене өлшемдері нақтылы бір мал немесе мал тобының сыртқы пішінің графикалық кескін салуға пайдаланады.
1-тапсырма.Әр студент өткен сабақта өздері алған мал бойының өлшемдерін пайдаланып, сол малдың тұлға индекстерін есептеп 4,1-кесте үлгісіндей етіп,жұмыс дәптеріне жазу керек.
4,1-кесте. Әр түрлі өнімділік бағыттағы жылқының тұлға индекстері
Тұлға
индексі
Дене өлшемдерінің арақатнасы
Тұрқы сипаты
Тұрқы қиғаш ұзындығыx100
Шоқтығы биік
Дене жұмырлығы
Кеуде орамы x100
Тұрқы қиғаш ұзындығы
Дене толықтығы
Кеуде орамы x100
Шоқтығы биік
кеуделілігі
Кеуде ені x100
Кеуде тереңдігі
Сирақт-ғы
Шоқтығы биік - кеуде терx100
Шоқтығы биік
сүйектілігі
Жіліншігінің орамыx100
Шоқтығы биік
2-тапсырма. 4,2-кестеде берілген деректер бойынша тұрлі өнімділік бағытындағы сиырлардың 6-кестеде көрсетілген тұлға индекстерін анықтап, оларды сыртқы және пішіндеріне салыстырмалы тұрде жазбаша сипаттама беру керек.
3-тапсырма. 1-тапсырмада анықтаған тұлға индекстері бойынша сақа сауын сиыр мен бұзау экстерьерінің салыстырмалы графикалық кескінін салып, олардың басты айырмашылықтарына жазбаша түсінік беріңіз.
4.2-кесте. Әр түрлі сиыр тұқымдарының бой өлшемдері, см
Тұқымдары
Өнімділік бағыты
Шоқтығының биіктігі
Кеудесінің биіктігі
Кеудесінін ені
Тұрқынын қиғаш ұзындығы
Кеудесінің орамы
Жіліншігінін орамы
СербегІнің аралық ені
Әулиәата
сүтті
129,0
62,0
43,0
159,0
182,0
18,6
48,3
Алатау
сүтті-етгі
134
69,0
44,0
170,0
185,0
20,0
50,0
Қазақтың ақбас
етті
127
71,5
45,5
155,5
189,0
19,0
53,5
4- тапсырма
4.3- кесте. Әр түрлі бие тұқымдарының бой өлшемдері ,см
Тұқымдары
Шоқтығының биіктігі
Тұрқының қиғаш
ұзындығы
Кеудесінің орамы
Жіліншігінің орамы
Буденный Орлов
Владимир
157 158 158
159 160 163
166 180 186
18,0 19,8
5-тапсырма: кестедегі берілген деректср бойынша тұрлі қой тұқымдары экстерьерлерінің графикалық кескінін салыңыз. Графикалық кескіндерге қарап, тұрлі тұқым қойларының сыртқы дене пішініне жазбаша салыстырмалы тұрде сипаттама беріңіз.
4.4-кесте. Әр түрлі қой тұқымдарының бой өлшемдері, см
Бой
өлшемдері
Еділбай қойы (кылшықты) тегене құйрық
Дегерес койы (етті- жүнді тегене құйрық)
Қазақтың оңтүстік мериносы (биязы жүнді, жүндес)
Қаракөл қойы (елтірілік)
Шоқтық биіктігі
76,8
70,9
65,3
66,0
Тұрқының қиғаш ұзын-дығы
79,9
75,1
66,3
70,0
Кеудесінің тереңдігі
36,3
35,7
29,6
30,1
Кеудесінің ені
20,8
21,0
19,7
19,1
КеудесІнің орамы
99,9
99,6
91,7
86,0
Бақылау сұрақтары:
Малдың негізгі сыртқы дене мүшелерін атаңыз?
Малдың сыртқы дене пішініне, тұр-тұлғасына баға берудің қандай әдістерін білесіз? Олардың бір-бірінен қандай артықшылығы, кемшіліктері бар?
тұрлі түліктердің дене пішінін сипаттайтын негізгі бой өлшемдерін атап, оларды өлшеу жолдарын көрсетіңіз?
Мал бойын өлшегенде қандай ережелерді сақтау қажет?
Тұлға индексін анықтаудың қандай маңызы бар?
Дене пішінінде кездесетін ақаулар мен кемшіліктерге сипаттама беріңіз. Оларға неліктен мән беріледі?
Сүтті және етті бағыттағы малға тән дене пішінінің ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз?
П.Н. Кулешовтың жіктеуі бойынша дене бітімінің қандай тұрлерін білесіз?
Малды сұрыптаудың негізгі әдістері
Сабақтың мақсаты - органикалық дүниенің эволюциялық дамуында, тірі организмдердің жаңа тұрлерінің, жаңа тұқымдық топтардың пайда болуында сұрыптаудың творчестволық рөлін жете түсініп, әдістерін меңгеру.
Сұрыптау деп тіршілік пен өндіріс технологиясы жағдайына жақсы бейімделген, құнды малды ұрпақтан ұрпаққа іріктеп отыруды айтамыз. Сұрыптаудың ғылыми теориясының негізін қалаушы Ч. Дарвин болды. Ол сұрыптау, тұқым қуалаушылық және өзгергіштік біріге отырып эволюцияның негізгі қозғаушы күшін құрайтындығын дәлелдейді.
Сұрыптауды негізінен екі тұрге бөледі: табиғи сұрыптау және қолдан сұрыптау.
Қолдан сұрыптау кезінде малды негізінен мына қасиеттері бойынша бағалайды: шығу тегі, дене бітімі мен сыртқы дене пішіні, өнімділік нәтижесі және ұрпағының сапасы. Бұл көрсеткіштер бір-бірін толықтыра отырып, сұрыпталатын малдың құндылығы жөнінде, шаруашылыкка тиімді пайдалану жолдарын анықтап отырады.
Малды дене бітімі мен сыртқы дене пішіні бойынша сұрыптау
Барлық мал түліктерінің дене бітімі мен дене пішіні оның өнімділік бағытымен біршама байланысты. Сондықтан малды дене бітімі мен пішіні бойынша сұрыптау арқылы, оның өнімділік қасиеттерін жақсартуға болады. Қай малдың болмасын өнімділік бағытына сәйкес жұмыр дене, кең кеуде, аяқтары мықты және дұрыс бітсе, арқа, белі жазық, бөкселі болса, бұл жалпы дене бітімінің мықтылығын көрсетеді. Осыған орай тек дене бітіміне және дене пішініне қарап малдың негізгі өнімділік бағытын анықтауға болады. Мысалы, сүтті сиырлардың бұқаларының, сол сияқты жұмыртқалағыш тауықтардың әтештерінің өнімділік бағытына сәйкестігін, олардың дене бітіміне, тұр-тұлғасына қарап қана бағалауға, яғни, сұрыптауға болады. Етті қасиеттері үздік жетілген шортгорн, герефорд, абердин-ангус сияқты сиыр тұқымдары сыртқы тұр-пішшіне қарай ұзақ жылдар бойы жұргізілген тиянақты сұрыптау жүмыстарымен байланысты. Қойдың дене пішінін біздің елде негізінен көзбен көріп, қолмен ұстап бағалайды. Шошқа және жылқы өсіргенде, қажет болған жағдайда, бір мүшелерінің жетілу дәрежесін нақтылы сипаттау үшін тиісті өлшеулер қолданылады.
Малды өнімділігі бойынша сұрыптау
Малдың қай тұрі болмасын негізгі өнімімен қатар басқа да қажетті қосымша өнімдер береді. Негізгі өнімнің саны мен сапасы, экономикалық тиімділігі оның бірнеше биологиялық қасиеттерімен тығыз байланысты:
а) сүтті сиыр өсіретін шаруашылықтарда негізгі сұрыптау белгілеріне сауылған сүт мөлшері, оның майлылығы, белок мөлшері,сүттің шығу шапшаңдығы т.б. жатады;
б) етті сиыр шаруашылығындағы негізгі сұрыптау белгілері
баска. Оған тәулігіне қосқан үстеме салмағы, тірілей салмағы, сойыс және ұшасының салмағы, олардың шығымы (түсімі есебімен),қосатын үстеме салмақ бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері, етінің сапасы т.б. жатады;
в) шошқаның өнімділік сұрыптау белгілеріне тірілей салмағы,сойыс салмағы (кг) және оның шығымы (%), төлдегіштігі, тез жетілгіштігі, қосатын үстеме салмақ бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері, сүттілігі және т.б. жатады;
г) қой шаруашылығының барлық саласы сапалы және мол жүн,ет және тері беруге міндетті. Бұл өнімдердің қайсысының саны мен сапасын анықтайтын өнімділік белгілердің өзі біршама. Мысалы, жүн өнімі саны мен сапасы жағынан жүн талшықтарының
тұріне, ұзындығына, тығыздығына, шайырлығына, біркелкілігіне байланысты;
д) өнімділік бағыттағы жылқы өсірудің экономикалық тиімділігі оның ет және сүт өнімімен қатар, тез және жақсы жетілуіне тікелей байланысты;
е) құсшаруашылығындағы сұрыптау белгілеріне жұмыртқалағыштығы, жұмыртқаның орташа салмағы, тауықтың салмағы, балапандарының тірі шығуы жатады.
Мал өнімінің экономикалық тиімділігін бағалайтын бірден бір жағдай жемшөпке жұмсалатын қаражат пен алынған өнімнің өзіндік құны болып табылады. Кейінгі жылдары жоғарғы өнеркәсіптік кешендердің көптеп салынуына байланысты және де ондағы алынатын өнімдсрді интенсивтік жолмен өндіру малды технологиялық сұрыптауға мәжбұр етіп отыр. Мысалы, сүтті сиыр шаруашылығында оны машинамен саууға бейімдеу (барлық ұрпілерінен бір мезгілде сүт алу, оның көлемі, сүт шығу жылдамдығы), тұрлі ауруға қарсы төзімділігі (желінсауға), ұрпақ жалғастыру ерекшіеліктері, аяқтарының мықты болуы және тұрлі сыртқы ортаның стресс жағдайларына бейімдеу жатады. Малдың тұқымдық құндылығын анықтаудың ең сенімді әдісі, оны ұрпағының сапасы бойынша сұрыптау. Малға ұрпағының сапасына байланысты берілетін баға ең соңғы қорытынды баға. Бұл баға селекция тәжірибесінде еркек малға да, ұрғашы малға да жасалады.
Тұқым малын сынау әдістері
а) бағаланатын тұқым малының ұрпағын (құнажынды), басқа малдың ұрпағымен салыстыру;
б) бағаланатын тұқым малының ұрпақтарын енелерімен салыстыру;
в) ұрпақты оның жасты малмен салыстыру;
г) ұрпақтың көрсеткіштерін басқа ұрпақтардың орта көрсеткіштерімен салыстыру.
Тұқым малының ұрпағын тексерген уақытта, оньщ басым қандылығын (препотенттігін) ескерген жөн. Оны анықтаудың мал шаруашылығында маңызы зор (өз ұрпағына бойындағы барлық жақсы қасиетті беру).Сұрыптаудың қаншалықты дұрыс және тиімді жұргізілгенін білу үшін оның дифференциалды көрсеткішін анықтағанымыз жөн. Ол көрсеткіш сұрыптау жұргізілген малдардың орта өнімдік көрсеткіштерінің, басқа малдардың сондай көрсеткіштерін шегергенге тең. Мысалы, шаруашылықтағы сиырлардың орташа сүттілігі 3000 кг, ал сұрыпталған сиырларда 4000 кг болса, онда селекция дифференциалы 1000 кг тең болады. (4000, 6000 кг).
Тұқым қуалаушылық қасиетінің тұрлі болуына байланысты сұрыптаудың да ұрпақтағы көрсеткіштері өзгеше болады. Сұрыптаудың ойдағыдай болуы малдың тұқым қуалаушылық күшіне байланысты болады. Бұл көрсеткіштің коэффициенттік шамасы 0-ден 1-ге дейінгі бірлік мөлшермен, ия болмаса пайыз мөлшерінде 0-ден 100% дейін өлшеніп, төмендегі теңдік бойынша есептеледі:
мұндағы: һ[2] - тұқымқуалаушылық коэффициенті; Е - енелерінің жоғары және төменгі орта өнімдерінің көрсеткіштері; Yen - жоғары және төменгі өнімді енелерден алынған ұрпақтарының орта көрсеткіштері;
Селекция тәжірибесінде осы ұсынып отырған көрсеткіштің нәтижелілігі тексерілетін тұқым мал түлігінің тұріне, шыққан тегіне, өнімділік бағытына, енелерінің сапасына және ұрпағының азықтандыру, бағыпкүту жағдайларына байланысты.
Сұрыптаудық тиімділігін белгілі бір ұрпақ көлемінде мына көрсеткіштерімен анықтауға болады.
Ст =SD::Һ2
мұндағы: С7. - сұрыптаудың тиімділігі; 8О - селекция дифференциалы; һ2 - тұқым қуалағыштық коэффициенті;
Ал бұл көрсеткішті бір жыл көлемінде мынадай жолмен есептейді.
мұнда: Т-Ұрпақтардың арасындағы интервал.
Тапсырма:1. Жоғарғы көрсеткішті сиырлар 4404кг, ал төмен көрсеткіштегі - 3380 кг сүт береді. Ұрпақтарынан алынған жоғарғы сүттілігі 3934 кг, төменгі - 3793 кг. Мұндағы қолданылған бұқаның тұқым қуалағыштық коэффициентін анықтап, оған баға беру қажет.
Егер отар бойынша қырқылатын қой жүнінің орташа салмағы 4,0 кг, тұқымға қалдыратын қошқарлардың жүні 5,6 кг, ал саулық қойдың жуні - 4,5 кг болса олардың сұрыптау тиімділігі қандай болғаны. Мұнда тұқым қуалағыштық коэффициенті 0,40
және 0,25 тең.
Сүтті сиыр шаруашылығында олардың сүттілігін 3 ұрпақ бойы 3600-ден 4500кг дейін көтеруді көздеген жағдайда (мұнда тұқым қуалағыштық коэффиценті 0,30 тең), селекциялық дифференциалын калай белгілеген болар едік.
Зертханалық № 3.
Малды генотипі бойынша сұрыптау
Селекцияның негізгі мақсаты - малдың адамға тиімді қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа жақсарту, осыған орай сұрыптау нәтижесінде таңдап алған малымыздың өнімі жоғары, сапалы болуымен қатар, тұқымдық қасиеті де жақсы болуы керек. Әдетте малдың тұқымдық қасиеті деп оның өнімі өзінен артық болмаса кем емес, сапалы ұрпақ беру қабілетін айтады, малдың бұл қабілеті сайып келгенде оның генотипіне, яғни тұқым қуалаушылық қасиетіне байланысты.
Міне осының бәрі малды тікелей генотипі бойынша сұрыптау қажеттілігін туғызады. ине, өткен тарауларда (1-3) әңгіме болған малды өзіндік генотипі, дене бітімі мен сыртқы пішіні өнімдері бойынша сынауда, оның генотипі туралы біршама ұғым бере алады. Бірақ малдың генотиптік ұқсастығы немесе ерекшелігі олардың генотиптік ұқсастығының немесе ерекшелігінің толық кепілдігі бола алмайды. Себебі нақтылы бір малдың генотипі оның генотипін толық сипаттамайды, тек өскен ортасына байланысты кейбір қырларын ғана бейнелейді. Бұл малдың сандық белгілері мен, қасиеттеріне байланысты: суттілігіне, еттілігіне, жүн өнімділігіне, жұмыртқалағыштығына т.б. Дамуы мен жетілуіне сыртқы орта жағдайларының тым күшті әсер етуіне байланысты.
Жануарлар селекциясының тәжірибесінде малдың генотипін анықтау, бағалау әдістері оның ең жақын ұяластарының ата-тегін, аталас-енелес туыстарының, ұрпағының тіршілік қабылетін тексеруге негізделген.
Сұрыпталатын малдың жоғарыда аталған жақын туыстарының өнімділік ерекшеліктсрі туралы мәліметтің түсу мерзіміне байланысты малға генотиптік баға беру екі кезеңнең тұрады: біріншісі - алдын ала болжау кезеңі - малдың ата-тегі мен жанама, аталас-енелес туыстарының сапасына қарай болжамды, ықтимал тұқымдық құндылығын анықтау; екіншісі - қорытыңды кезең -ұрпағының сапасы бойынша анықталады, тұқымдық қасиетіне қарап, генотипін анықтайды. Сонымен аталмыш тақырып бойынша жұргізілген сабақтардан студенттер малдың ата тегі туралы шежіре жасап, олардың ата тегі мен ұрпағының сапасы бойынша бағалаудың тұрлі тәсілдері туралы толық мағлұмат алып танысуы қажет.
Малды ата-тегіне қарай сұрыптау, малдың шежіресін құрастыру
Сабақтың мацсаты -- шежіре құрастырудың мал шаруашылығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тенлибаева А.С.
Мал шаруашылығыж және азықтандыру пәні
бойынша
зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау
Шымкент, 2019.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы
Тенлибаева А.С..
Мал шаруашылығы және азыөтандыру пәнінен зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау
5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығы студенттеріне арналған
Шымкент, 2019ж.
ӘОЖ 619. 579.62.
Құрастырғандар:
Оқытушылар: Тенлибаева А.С Мал шаруашылығы пәнінен зертханалық сабақты орындауға арналған әдістемелік нұсқау.
Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2019ж. 210б.
Әдістемелік нұсқау Мал шаруашылығы пәнінің оқу жоспарына және бағдарламасына сәйкес және курстың зертханалық сабақтарын орындауға қажетті барлық мәліметтер қамтылған.
Әдістемелік нұсқау 5В120100 - Ветеринарлық медицина мамандығының студенттеріне арналған Мал шаруашылығы жіне азықтандыру пәніне арналған әдістемелік нұсқау 30 зертханалық сабақ қамтылған.
Пікір беруші:
1.
2.
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасының жиналысында Хаттама № ____ ___________ 2019 ж.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының жоғары мектебі әдістемелік комиссиясында Хаттама № ____ ___________ 2019 ж қаралып, баспаға ұсынылды.
М. Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу - Әдістемелік Кеңесінде
Хаттама № ____ ___________ 2019 ж. баспадан шығаруға ұсынылды.
(C)М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,2019ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4 бет
Зертханалық №1 Мал түліктерін өсіру. Малдың сыртқы пішіні
мен дене бітімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет.
Зертханалық №2 Малдың бойын өлшеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .16 бет
Зертханалық №3 Малды генотипі бойынша сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ..24 бет
Зертханалық №4 Жұп таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39 бет
Зертханалық №5. Будандастыру мен гибридтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .58 бет
Зертханалық № 6. Қой шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74 бет
Зертханалық №7. Жылқы шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87 бет
Зертханалық №8. Жылқы жасын тісі арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .95 бет
Зертханалық №9. Ірі кара шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105 бет
Зертханалық №10. Сүттің майлылығымен белок мөлшсрін
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111 бет
Зертханалық №11.Түйе шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115 бет
Зертханалық № 12.Түйе жасын тісі арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .129 бет
Зертханалық №13. Түйенің сүт өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...135 бет
Зертханалық №14.Шошқа шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143 бет
Зертханалық №15. Шошқаның ет өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...148 бет
Зертханалық №16.Құс шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 55 бет
Зертханалық №17. Құс өнімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..168 бет
Ауыл шаруашылғы малдарын азықтандыру
Зертханалық №1 Азықтағы ылғалды және құрғақ заттарды анықтау ... ...183бет
Зертханалық №2 Малазығынындағы шикі күлді анықтау ... ... ... ... ... 185бет
Зертханалық №3 Шикі протеинді анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...186 бет
Зертханалық №4 Малазығынындағы шикі жасунықты анықтау ... ... ... 188 бет
Зертханалық №5 Малазығынындағы шикі майды анықтау ... ... ... ... ... 189 бет
Зертханалық №6 Азотсыз экстрактілі заттарды(АЭЗ) анықтау ... ... ... ... ..190 бет
Зертханалық №7 Кальцийді анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19 1бет
Зертханалық №8 Фосфорды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 193 бет
Зертханалық №9 Азықтың сараптау нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..194 бет
Зертханалық №10 Сүрленген малазығынының сапасын анықтау ... ... ... .195 бет
Зертханалық №11 Малазығынындағы каротинді анықтау ... ... ... ... ... ... ..19 8 бет
Зертханалық №12 Малазығынындағы қантты йодометриялық
әдіспен анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 00 бет
Зертханалық №13 Қанттың құрамындағы қанның сарысуындағы жалпы ақуызды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 202 бет
Зертханалық №14 Қан сарысуындағы сілтілікті анықтау
(Раевский әдісі бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..202 бет
Зертханалық №15 Сүттегі кетонды денешіктерді және қышқылдылықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..203 бет
КІРІСПЕ
Мал шаруашылығы және азықтандыру курсын тереңдеп оку жоғарымаманданған ветеринарлық дәрігерлер дайындауға қажет. Ветеринарлық дәрігер селекцияның, мал өсірудің және азықтандырудың ғылыми негіздерін игергенде, ауыл шаруашылык малдардың биологиялық, тұқымдық ерекшеліктерін, асыл тұқымдық,, өнімділік касиеттер көрсеткіштерін, өндіру технологиясы, азықтандыру және өсіру әдістерін, мал өнімдерін өндіру технологиясын жақсы білгенде ғана мал денсаулығын дұрыс қорғап емдей алады.
Селекциялық - генетикалық әдістері және мал мен құсты азықтандыру деңгейін бақылау әдістерін қолдану ұрпақта алдыңғы буынның құнды өнімділік касиеттерін бекітуге, өндірістік технология жағдайында шаруашылықка тиімді белгілер мен бейімделу кабілетін арттыруға мүмкіндік береді. Генетика мен селекция малдың ауруларға карсы төзімділігін жоғарлатады. Өсіп дамудың биологиялық заңдылықгарын заталмасу процестерінің физиологиясы мен биохимиясын ескеретін үгымды технологияда тиімді азықтандыру мен бағып-күту мен катар мал ауруларынын аддын алу негізі болып келеді.
Отандық мал шаруашылығының қалыптасуына асыл тұқымдық жұмыстық орталықтандыруы, тұқымдармен жұмыс істеудің болашаққа жоспар кұруы, қолдан ұрықтандыруды кеңінен қолдану, әлемде алғашқы болып тұқымды аудандастыру жоспарын енгізу, малдың жаңа тұқымын, тұқымдық топтарын, типтерін және аталық іздерін шығару үлкен ролін атқарады.
Зертханалық № 1.
Мал түліктерін өсіру
Сабақтын мақсаты - малдың салмағы мен дене бітімдерінің көрсеткіштерін негізге ала отырып, оның өсу ерекшеліктеріне дұрыс баға беру, шаруашылықта пайдалану жолдарын көрсету.
Малдың дене бітімінің қалыптасуына және одан жоғары көрсеткішті өнім алуға әсер ететін негізгі факторларға тұқым- қуалаушылық қасиеті мен сыртқы орта жағдайы жатады. Осы себептерді білген жағдайда малдың жас кезінен бастап дұрыс өсуін қалыптастыруды меңгеріп, шаруашылықта одан алынатын өнімді басқара аламыз.
Мысалы, малды белгілі мөлшерде азықтандырып, бағып-күту жолдарын дұрыс ұйымдастырған жағдайда, оның тұріне байланысты дене бітімін керекті бағытта қалыптастыруға болады.
Шаруашылықтағы мал өнімдерін қажетті мөлшерде өндіруді қамтамасыз етудің негізгі жолы - малдың жетілу ерекшеліктерін, мән-мазмұнын жете түсіну және оларды меңгеру.
Малдың кұрсақтағы және құрсақтан кейінгі өсіп-жетілуін он - тогенез дейді. Ол малдың жекелей өсіп-жетілу жолдарын көрсе- теді де, бір-бірімен өте тығыз байланысты негізгі екі құбылыс - өсу және жетілу арқылы жұреді.
Малдың өсуі дегеніміз - оның торшаларының, ткандері мен мүшелерінің үлкеюі, жалпы бойының, көлемінің, салмағының артуы. Бұлардың бәрінің негізінде торшаның бөлінуі мен көбеюі, торшааралық заттың өсуі сияқты үш құбылыс жатады.
Жетілу деп организмдегі сапалық өзгеріс процестерін айтамыз. Ал жеке организмдегі сапа тұрғысынан алғанда жетілу дегеніміз - оның кұрделенуі, белгілі бір арнайы қызмет атқаратын ткандердің, мүшелердің пайда болуы және олардың арасында жаңа қатынастың қалыптасуы, яғни организмдегі сапалық өзгерістер жиынтығы. Малдың өсіп-жетілуін белгілі бір құбылыс ретінде, кем дегенде, үш көрсеткіш бойынша сипаттау керек. Олар өсу жылдамдығы, өсу ұзақтығы және өсу процесінің жұру сипаты. Өсу жылдамдығы деп белгілі бір уақыт аралығында малдың дене мөлшерінің (салмағының, бойының, тұрқының, көлемінің т.б.) ұлғаю дәрежесін айтады.
Өсу жылдамдығын абсолюттік немесе салыстырмалы көрсеткіштер арқылы анықтайды. Абсолюттік өсу деп белгілі бір уақыт (тэулік, онкүндік, ай, жыл) аралығында қосылған салмақты ай- тамыз. Абсолюттік өсуді мына төмендегі теңдік бойынша анықтайды.
А=W1 -W0, D = W1-W0t (г)
мұндағы: А - абсолюттік өсу көрсеткіші;
W0- бастапқы өлшеудің көрсеткіші;
W1- соңғы өлшеудаң көрсеткіші.
Мал шаруашылығында етті малды, төлді бағушыға еңбек ақыны баққан малдың тәулігіне қосқан салмағына қарап төлейді. Тәулігіне қосқан салмақты (г) жоғарыда көрсетілген абсолюттік өсу теңдігі бойынша есептейді (яғни, D = W1 -W0 \t) (г).
Өсу интенсивтілігін дэлірек сипаттау үшін салыстырма - лы үдеме өсудің көрсеткішін есептейді. Бұл үшін Майнот теңдігі қолданылады:
к= W1-W0W0
Майнот теңдігін С. Бродий жаңартып, мына теңдікті ұсынды:
W1-W0 W1- W0
Е= 2 ::100%
Бұл теңдік өсу қарқынына тек бастапқы салмақ емес, кейінгі қосылатын салмақтардың да тигізетін әсерін есептеуге мүмкіндік береді. Осы теңдік арқылы анықтаған көрсеткіш организмнің өсу қарқынын біршама дұрыс сипаттайды. Сондықтан бұл теңдік зоотехникалық ғылыми зерттеулерде жиі қолданылады.
Тапсырма: өсу журналына қарап отырып, жас малдың туылған уақытынан бастап 6 айға дейінгі салмағын жазып алып, оның абсолюттік және салыстырмалы үдеме өсу көрсеткіштерін анықтау керек.
1-кесте. Қара ала тұқымды малдың салмақ көрсеткіштері
Жасы
(ай)
Жоғары дәрежедегі азықтандыру кезіндегі көрсеткіштер
Орта дәрежедегі азықтандыру кезіндегі көрсеткіштер
Салмағы (кг)
Айлық абсолюттік өсу салмағы (кг)
Тәулігіне қосқан салмағы (г)
Салыстырмалы көрсеткіші, (%)
Салмағы (кг)
Айлык абсолюттік өсу салмағы (кг)
Тәулігіне коскан салмағы (г)
Салыстырмалы көрсеткіші, (%)
Туылғандағ
37,95
32,25
1
61,09
47,35
2
79,15
64,63
3
102,89
82,90
4
127,20
98,54
5
149,75
110,68
6
168,80
126,20
2-кестедегі көрсеткіштерді қолдана отырып, малдың салмағы мен өсу ерекшеліктерін сипаттау қажет.
Содан соң оның өсу жылдамдығының графигін төмендегідей сызыңыздар:
Абсолюттік өсуі Тәуліктік қосуы Салыстырмалы қосуы
(КГ) (г) (%)
2- Кесте Ярослав тұқымды жас малдың салмақ көрсеткіштері,кг
(Р.Ф.Овсянниковтың деректері бойынша)
Көрсет-
кіштері
Малдың жасы,(ай)
0
3
6
9
12
15
18
21
24
Бұқалар
Саны
15
15
15
13
11
6
6
4
4
Орташа салмағы
(кг)
26,3
98,0
174,0
249,0
337,0
412,0
476,0
545,0
608
Құнажындар
Саны
51
51
51
51
51
51
51
51
51
Орташа салмағы
(кг)
22,7
86,0
151,0
205,0
257,3
306,3
340,2
378,0
410
Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімі
Жалпы түсінік. Мал тұқымын асылдандыру жұмысында, оның сыртқы пішініне (тұр-тұлғасына) үлкен мән береді. Себебі малдың (тұр-тұлғасы) оның жалпы дене бітімінің (конституциясының) және белгілі бір өнім беруге бейімділігінің сыртқы көрінісі іспетті. Сондықтан да малдың қай тұрінің болмасын, тұқымдық және өнімдік құндылығын анықтағанда, сыртқы пішініне берілген баға есепке алынады.
Екінші жағынан, малдың дене бітіміне баға беру де оның сыртқы пішінін жан-жақты тексеруден басталады.
Сонымен, малға пішініне (тұр-тұлғасына) қарап баға беру қажетті де жауапты зоотехниялық шаралардың бірі және мұны жетік меңгеру үшін маман оны іс жүзінде жұргізіп, машықтануы керек.
Сұрыптау тәжірибесінде малдың сыртқы пішінін бағалау үшін төмендегі әдістер қолданылады: көзбен бағалау, балл жүйесі (цифрлік дәрежелік жүйе) бойынша бағалау, бойын өлшеу және суретке түсіру арқылы. Бүл әдістердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері - артықшылығы мен кемшіліктері бар, олар бір- бірін толықтырады. Бұған студент зертханалық және тәжірибелік сабақтарында өзі көзін жеткізіп, арнайы жұмыс дәптеріне жазбаша тұрде тұжырымдауы қажет.
3.2.1 Малдың сыртқы дене мүшелерімен танысу
Сабақтын мақсаты - малдың тұрі мен өнімділік бағытына
байланысты сыртқы дене мүшелердің ерекшеліктерімен танысу.
Сабақка кажетті көрнекі кұралдар мен жабдыктар: жұмыс дәптері, оқу құралы, өнімділік бағытына, жынысына, жасына бай - ланысты мал түліктерінің нақнұсқасы, қаңқасы немесе суреттері.
Тапсырма. Зертханалық жұмыс дэптеріне берілген мал нұсқалары бойынша негізгі дене мүшелерінің шекарасын көрсетіп, аталымын жазыңыздар.
Әдістемелік нұскау: осы оқу кұралдарындағы малдың сыртқы дене мүшелері көрсетілген суреттерге немесе арнайы плакаттарға қарап, әр студент өзінің жүмыс дәптеріндегі мал нұсқаларында эр түлікке тэн сыртқы дене мүшелерінің шекарасын анықтап, нақтылы бір цифрмен белгілейді. Рет нөмірі басшылыққа алынған көрнекі құралдарға сәйкес келу керек. Жұмыс дәптеріндегі мал нұскасының астына ретімен дене мүшелерінің аталымын жазып шығып, жақша ішіне сол мүшеге негіз болып отырған сәйкестерді атап өту қажет
1-сурет. Сүтті бағыттағы сиырдың сыртқы дене мүшелері: 1- шүйде; 2 - маңдай; 3 - тұмсык; 4 - төменгі жақ; 5 - мойын; 6 - желке; 7 - әуке; 8 - төс; 9 - шоктык; 10 - жауырын; 11 - жауырын мйі кол жілік буыны; 12 - шынтақ; 13 - білек; 14 - алдыңғы тізе; 15 - алдыңғы сирақ; 16 - бақай; 17 - арка; 18 - бел; 19 - шап; 20 - сүт құдығы; 21 - сүт тамыры; 22 - желін; 23 - сербегі; 24 - құйымшақ; 25 - шонданай сүйегінің төмпешігі; 26 - сан; 27 - тізе тобығы; 28 - тірсек; 29 - кұйрықтың шашағы; 30 - тілерсек.
2-сурет. Жылқының сыртқы дене мүшелері: 1 - иек; 2 - танау; 3 - маңдай мен кекіл; 4 - сағақ; 5 - мойын; 6 - мойын желкесі мен жал; 7 - шүйде; 8 - шоқтық; 9 -жауырын; 10 - иык кыры; 11 - иык; 12 - колтык; 13 - кол; 14 - алдыңғы тізе; 15 -алдыңғы жіліншік; 16 - бакай; 17 - тұяк; 18 - шашак; 19 - арқа; 20 - бел; 21 - сауыр;22-кұйрық; 23 - сербегі; 24 - шонданай сүйегінің артқы бүдыры; 25 - кабырғалар; 26 -бауыр; 27 - үма; 28 - артқы тізе; 29 - жамбас; 30 - сан; 31 - тілерсек; 32 - тірсек; 33 -артқы жіліншік; 34 - шашак; 35 - шоктығының биіктігі; 36 - тұркыныц киғаш ұзындығы; 37 - кеуде орамы; 38 - жіліншік орамы.
.
3-сурет Қойдың сыртқы дене мүшелері: 1 - тұмсык; 2 - ауыз; 3 - танау; 4 -ерін; 5 - мұрын; 6 - мұрынның қыры; 7 - маңдай; 8 - көз; 9 - құлақ; 10 - мойын;11-иық лды;12-шоқтық;13-иық;14-кеуде;15-тө с;16-алдыңғы аяқ;17-арқа;18-бел;19-аш бүйір;20-қабырғалар(бүйір);21-қолты қ;22-құрсақ;23-шат;24-құйымшақ;25-с ан;26-тарпа тұсы;27-құйрықтың түбі;28-артқы аяқ
4-сурет. Шошқаның сыртқы дене мүшелері: 1 - тумсық; 2 - көз; 3 - тұмсықтың қыры; 4 - құлақ; 5 - бұғақ; 6 - мойын; 7 - иық; 8 - алдыңғы аяқ; 9 - артқы аяқ; 10 - төс; 11 - тартпалық; 12 - арқа; 13 - бел; 14 - бүйір; 15 - қуйрык; 16 - қолтық; 17 - шап; 18 - аш бүйір; 19 - сауыр; 20 - кұрсақ; 21 - сан; 22 - тізе; 23 - тірсек; 24 - бақай; 25 - тұяқша; 26 - тұяк;
5-сурет. Әтештің сыртқы дене мүшелері: 1 - басы; 2 - айдары; 3 - көзі; 4 - тұмсығы; 5 - құлақтағы сырғалықтар; 6 - мойын; 7 - көкірегі; 8 - арқасы; 9 - іші; 10 - төс қыры; 11 - аяқтары
48*
Малдың сыртқы дене мүшелерін сипаттау
Сабақтын мақсаты - сыртқы дене мүшелерінің малдың жасына, жынысына және өнімділік бағытына байланысты қалыпты жағдайы мен ауытқу дәрежелерін,- ақаулары мен кемшіліктерін анықтап,сипаттауға машықтану
Сабаққа кажетті кұралдар мен жабдыктар: жұмыс дәптері, оқу құралы, малдың сыртқы пішінінің ақаулары көрсетілген плакаттар, қажет болса тірі мал
Тапсырма. Студенттердің әр тобы (3-4), кем дегенде, үш-төрт малдың сыртқы дене мүшелерін сипаттауы керек.
Әдістемелік нұскау: сабақ мал қорасында жұргізіледі. Әдетте, сауын сиырларды пайдаланады. Себебі олар жуас, дене мүшелері өте ірі, көзге жақсы көрінеді. Бұл сабақта басқа да мал тү- ліктерін қолдануға болады. Түлікті таңдау жоғары оқу орны орналасқан аймақтың табиғи срегшіеліктері мен студенттердің мамандығына байланысты шешіледі. Тапсырманы мына тәртіп бойынша орындаған жөн. Әуелі қорадағы барлық малды көріп шығып, оқытушының басшылығымен мал тұқымының ұнамды типімен (стандартымен) танысады. Бүдан кейін студенттер шағын топтарға (3-4 адамнан) бөлінеді, эр топ сыртқы пішіні жағынан біршама айырмашылығы бар үш-төрт малды өздеріне бөліп алады да, оларды жеке бағалауға кіріседі. Әрбір малдың сыртқы пішінін оқу құральінда берілген үлгіге қарап сипаттайды да, жұмыс дәптеріне жазады (3-кесте).
3-кесте. Сауын сиырдың сыртқы пішінін (экстерьерін) сипаттау
Сыртқы дене мүшелері
Ауытқу тұрлері
Сиырдың нөмірі мен лақап аты
1
2
3
4
Тұқымы
Түсі
Ақ,қара, қоңыр, қызыл,көк т.б.
Қоңдылығы
Орташа, семіз, арық
Басы
Маубас, ауыр, бұқабас, жеңіл, қалыпты, үзын, қысқа сүйрік, түмша ойыс т.б.
Мүйізі
Жуан, жіңішке, орташа, тік, аймүйіз, алшақ, ақ, кара, ақшыл т.б.
Мойыны
Жуан, жіңішке, орташа, үзын, қысқа, жалпақ, жүмыр т.б.
Иығы
(шоқтығы)
Тік, тегіс, жалпақ, айыр, шығыңқы, биік, аласа, т.б.
Әукесі
Жақсы жетілген, нашар жетілген, жетілмеген
Төсі
Жалпақ, тар, орташа, шығыңқы, т.б.
Кеудесі
Кең, тар, қушиған, орташа, терең, қысыңқы
Қабырғасы
Жалпак, жіңішке, дөңес, жазық орналасқан
Арқасы мен белі
Кең, жазық, ұзын, қысқа, тар, бүкір, қайқы т.б.
Құрсағы,бауыры
Дөңгелек, тусіңкі, тартыңқы т.б.
Бөксесі
Кең, тар, биік, аласа, түсіңкі
Аяқтары
Yenзын, қысқа, орташа, тік, жақын, алшақ, т.б.
Құйрығы
Жуан, жіңішке, орташа, жоғары немесе төмен орналасқан
Желіні: көлемі
Үлкен, шағын, орташа, шошақ, астау тәрізді, дөңгелек. Сұт бездері жетілген Етті, тас желін, май басқан
Бөлімдері
Бөлімдері біркелкі тең жетілген, бөлімдері тең емес
Емшектері
Yenзын, қысқа, жуан, жіңішке, цилиндр не - месе конус тәрізді
Құрсағы,
бауыры
Дөңгелек, тусіңкі, тартыңқы т.б.
Бөксесі
Кең, тар, биік, аласа, түсіңкі
Аяқтары
Yenзын, қысқа, орташа, тік, жақын, алшақ, т.б.
Құйрыгы
Жуан, жіңішке, орташа, жоғары немесе төмен орналасқан
Желіні: көлемі
Үлкен, шағын, орташа, шошақ, астау тәрізді, дөңгелек. Сұт бездері жетілген Етті, тас желін, май басқан
Бөлімдері
Бөлімдері біркелкі тең жетілген, бөлімдері тең емес
Емшектері
Yenзын, қысқа, жуан, жіңішке, цилиндр не - месе конус тәрізді
Терісі
Қалың, жұқа, тығыз, созылғыш
Түктері
Қалың, жүндес, сирек, майда
Сүт тамырлары
Үлкен, кіші, жақсы, нашар жетілген
Сүт кұдыгы
Кең, тар, орташа, терең, таяз,
Бұлшық етгері
Тығыз, бос, жетілуі жақсы, нашар ::
Жалпы тұр тұлғасы
Қалыпты, ұнамды, типке сәйкес немесе сәйкес келмейді, кораш, жетілмеген
Қажетті малды бағалап болғаннан кейін, қайтадан табынды аралап, көзге анық түсетін сыртқы пішіні ақаулары мен кемшіліктерін дәптерге жазу керек.
3.6-сурет. Сиырда кездесетін 3.7-сурет. Сөлекет бас
тым нәзік бас
3.8-сурет. Шошқаның тым нәзік басы.
сурет. Ірі қарада кездесетін жалпақ әрі биік шоқтықтың тұрі
сурет. Ірі қарада кездесетін шоқтықтың үшкір тұрі
сурет. Үшкір шоқтықты әрі қайқы бел бие
сурет. Кеуде мен аяқтардың орналасу тұрлері: 1 - кең кеуде және аяқтары калыпты орналасқан; 2 - тар кеуде және аяқтары тым жақын орналасқан; 3 - артқы аяқтардың маймак тұрі; 4 - артқы аяқтың тым тік орналасқан тұрі.
3.13-сурет. Арқа мен белдің (жотаның) жазық тұрі
3.14-сурет. Қайқы бел
3.15-сурет. Жалпақ төсті жылқы
3.17-сурет. Еңсесі төмен шошқа
сурет. Қой басының қалыпты тұрі
3.16-сурет. Кеудесі қушиған жылқы
3.18-сурет. Бүкір бел
Қойдың тым нәзік басы
.
21-сурет. Қойдың дұрыс орналасқан алдыңғы аяқтары
ет. Алдыңғы аяқтың маймақ тұрі
сурет. Алдыңғы аяқтың
маймақ тұрі
3 Малдың сыртқы пішінін балл жүйесі бойынша багалау
Сабақтын мақсаты - малдың сыртқы пішінін балл беру арқылы бағалау әдісін меңгёру. Сабаққа кажетті көрнекі кұралдар мен жабдықтар: жұмыс дәптері, малдың түлік пен тұқымына сәйкес сыртқы пішінін бағалайтын балл шамасын көрсететін кестелер, жеткілікті мал басы.
Әдістемелік нұскау: жұмыстың мақсаты малдың сыртқы пішініне көзбен берген жалпы бағаны дәлірек жасау. Сыртқы пішінін балл жүйесі бойынша бағалаған уақытта әуелі жеке немесе бір топ дене мүшелеріне нақтылы балл береді. Осыдан кейін, баллдарды қосу арқылы қорытынды баға шығарады. Селекция тәжірибесінде малдың түлігіне, тұқымына, жынысына байланысты әртүрлі балл жүйесі қолданылады
Жалпы жетілуі
мен дене мүшелері
Бағалаған уақытта мән берілетін көрсеткіштер
Берілетін ең
жоғарғы балл саны
жалпы түр-
тұлғасы мен
жетілуі
дене мүшелерінің үйлесімділігі, жалпы келбетінің келістілігі, дене бітімінің , тұқымына тән пішін ұқсастығы
3
желін
көлемі, бөлімдерінің біркелкілігі, денеге бекіген аумағының көлемі, сүт бездерінің жетілуі, үрпілерінің жетілуі, орналасуы
5
аяқтары
алдыңғы және артқы аяктарының жетілу дәрежесі, орналасуы және тұяктарының тұрі мен жетілуі
2
жалпы балл саны
10
3.1-кесте. Сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиыр тұқымдарынын сыртқы пішінін бағалайтын балл жүйесінің шкаласы
Мысалы: 5 балдық, 10 балдық, 100 балдық жүйелер. Сондықтан бағалаудың алдында балл жүйесімен танысып алу керек. Осы тұрғыдан төмендегі кестелерде сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиыр тұқымдарының сыртқы пішінін бағалайтын балл жүйесімен танысыңыздар.
3.2-кесте. Сүтті және сүтті-етті бағыттағы бұка тұқымдарының сыртқы пішінін бағалайтын балл жүйесінін шкаласы.
Жалпы жетілуі
мен дене мүшелері
Бағаланған уақытта берілетін
көрсеткіштер
Берілген ең жоға-
ры балл саны
Жалпы түр-тұлға-
сы мен жетілуі
Дене мүшелерінің үйлесімділігі,дене
Бітімінің мықтылығы,тұқымына тән
Пішін, ұқсастығығ,бұқаға тән кайр-
аттылығы,бұлшық еттері мен сүйегі-
нің жетілуі
4
Дене мүшелері
А)бас пен мойын,кеудесі мен иығы,
арқасы мен белі,бөксесі.б) алдыңғы
және артқы аяқтарының мықтылығы
мен орналасуы,тұяқтарының жіктелуі
4
2
жалпы балл саны
10
3.1,3.2-кестелерде көрсетілген балл жүйесі шкаласының дене мүшелеріне немесе
Мүшелер тобына берілетін ең жоғары балл саны әр түрлі,себебі мұнда мүшенің
сол малдың негізгі өнімін берудегі атқаратын рөлі басшылыққа алынады
Малды сыртқы пішінін балл жүйесімен бағалау әдетте мына тәртіп бойынша жұргізіледі. Әуелі малды алдынан, бүйірінен 1,5-2 метр жерден қарау арқылы оның дене мүшелерінің үйлесімділігін, жалпы тұр-тұлғасын, жетілу дәрежесін анықтайды. Бұдан кейін әр уақытта мал өнімділігіне, бейімділігіне тікелей әсер ететін экс - терьер ақаулары мен кемшіліктеріне үлкен мән береді.
Зертханалық №2
Малдың бойын өлшеу
Жалпы түсінік. Малдың бойын' өлшеу - оның сыртқы пішіні туралы нақтылы деректер береді, сондықтан малдың тұр- тұлғасын дұрыс сипаттау үшін оның рөлі өте зор. Бірақ та бүл әдіс көзбен бағалауға қосымша, көмекші әдіс деп есептелінеді. Себебі бой өлшемдері дене мүшелерінің сандық мөлшерін дұрыс көрсеткенімен, сапалық сипатын толық аша алмайды. Дегенмен де малдың бойы туралы өлшемдер төмендегі зоотехниялық маңызы бар мәселелерді шешуге мүмкіншілік туғызады:
малдың жасына сәйкес өсіп-жетілуін, дене пішінің өзгеруін талдауға болады;
нақтылы бір малдың немесе мал тобының тұр-тұлғасы бойынша бір бірімен немесе сол мал тұқымы стандартымен, әлде басқа мал тұқымымен салыстыруға болады;
әр тұрлі ұрпақ өкілдерін, яғни атасы мен төлін тұр келбеті бойынша салыстыруға болады;
малдың сыртқы пішінін қалаған өнімділік бағытына сәйкестігін анықтайды;
қажет болған уақытта бой өлшемдерін пайдаланып, малдың салмағын болжап анықтауға болады.
Малдың бойын өлшеуге үш құрал керек: 1) өлшеуіш таяқ; 2) өлшеуіш таспа; 3) өлшеуіш циркуль. Кейде бұрыш өлшеуіш (гониометр) пайдаланылады. Алғашқы үш құрал сантиметрлік шамаға бөлінген, әдетте өлшем көрсеткіші 0,5 см-ге дейінгі дәлдікпен есептелінеді.
Өлшеуіш таяқ - ағаштан не темірден жасалынады. Мал түлігінің тұріне, жасына байланысты тұрлі болады. Құрылысы біршама кұрделі. Өлшеуіш таяқ негізгі тік деңгейінен және қосымша жылжымалы, көлденең тіркеліп бекітетін алмалы салмалы таяқшалардан тұрады. Оларды бір-бірімен байланыстырып, жылжыту тұрлерін, осыған байланысты өлшеу көрсеткіштерін анықтау жолдары бой өлшемінің тұріне (биіктігі, ені, ұзындығы)
байланысты тұрлі болады. Сондықтан студент алдын ала таяқтың кұрылысымен, тұрлі бой өлшемдеріне арналған өлшем шкаласымен танысып, оны ыңғайлы ұстап, пайдалануға машықтанады.
Өлшеуіш таспа - ұзындығы 3-5 метр, дәлдігі миллиметрге дейін көрсететін жіңішке таспа. Таспа тұрлі заттан жасалынады. Өлшеуіш таспа негізінен дене мүшелерінің орамын анықтау үшін пайдаланады.
Өлшеуіш ииркулъ - темірден жасалынады. Бір-бірімен жылжымалы қосылған, ұшы жұмыр, жарты шеңберлі екі аяқшасынан және бір аяқшасы бойымен жылжитын жұқа, доға тізді иілген металл табақшасынан тұрады. Доға тізді металл табақшасынан аяқшалары үшының ара қашықтығын миллиметр дәлдігінде көрсететін сантиметрлік бөліктерге бөлінеді. Онда қашықтықты қай жақтан бастап есептеу керектігі көрсетілген. Өлшеуіш циркульмен шағын дене мүшелерінің ені мен ұзындығын өлшеу ыңғайлы.
Малдың бойын өлшеу төменде көрсетілген тәртіп бойынша жұргізіледі. Әуелі өлшеуіш құралдардың дұрыс-бұрыстығы тексеріліп, мал өлшейтін орын дайындалады. Ол орынның едені тегіс, мал еркін тұратын, біршама кең болуы шарт. Мал бойын таңертең, аш қарында немесе азықтандырғаннан кейін 3 сағаттан соң өлшеген дұрыс. Малды өлшегенде ол керіліп-созылмауы, табиғи қалыпты жағдайда еркін тұруы қажет. Бұл өлшеушіден шыдамдылықты (әсіресе, ұсақ немесе қолда сирек ұсталатын малды өлшегенде) қажет етеді.
Мал бойының өлшемдері өте көп. Олардың жалпы саны 70-ке жуық. Дегенмен бір мал түлігінің дене өлшемдерінің қалыптас қан саны бар.
Ірі қара бойының өлшемдері
Өлшеуіш таяқпен өлшегенде:
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғарғы нүктесінен жерге дейін;
Арқасының биіктігі - соңғы көкірек омыртқасының арқа өсіндісінің үстінен жерге дейін;
Белінің биіктігі - соңғы бел омыртқасының үстінен сербекке жанай жерге дейін.
Құймышағының биіктігі - құймышақтың ең биіктігінен жерге дейін;
Кеудесінің тереңдігі - шоқтығының ең биігінен жауырын сыртын жанай төс сүйегінің ең төменгі нүктесіне дейін;
Кеудесінің енділігі - жауырынның сыртқы тұсынан;
Тұрқының қиғаш ұзындығы - жауырын мен тоқпан (қол) жіліктің қосылысы буынының алдыңғы бұдырынан жамбастың шонданай сүйегінің артқы бұдырына дейін;
Өлшеуіш ииркулъмен өлшегенде:
Басының ұзындығы - мүйіз аралығының ортаңғы нұктесінен мұрын айнасына дейін;
Маңдайының ені - көз сүйегі доғаларының ең алшақ нүктелерінің арақашықтығы ;
Сербегі аралық енділігі - мықын сүйектерінің ең алшақ нүктелерінің арақашықтығы;
Өлшеуіш таспасымен өлшегенде:
Кеуде орамы - жауырын сыртынан орап өлшейді;
Жіліншігінің орамы - сирақтың ең жіңішке жерінен;
Бөксесінің жартылай орамы - сол жақ тізе буынының бүдырынан оң жақ тізе буынының сыртқы бүдырына дейін қүй- рық астынан орап өлшегендегі қашықтық.
Жылқы бойының өлшемдері
Шоқтығының биіктігі;
Арқасының ең аласа жерінің биіктігі;
Сауырының биіктігі - ең биік нүктесінен жерге дейін;
Кеудесінің жерден биіктігі - төс сүйегінің семсер өсіндісі тұсынан жерге дейін (таяқпен өлшенеді);
Кеудесінің енділігі - жауырын мен қол жілік қосылысы буынының сыртқы бүйірлерінің ара қашықтығы (циркульмен)
Кеудесінің тереңділігі;
Тұрқының ұзындығы;
Кеудесінің орамы;
Жіліншігінің орамы
Басының ұзындығы;
Маңдайының ені;
Сауырының енділігі - сербегі аралығы;
Алдыңғы аяғының биіктігі - шынтақтан жерге дейін (таяқ);
Қой бойының өлшемдері:
Иығының биіктігі;
Арқасының биіктігі;
Құймышағының биіктігі;
Кеудесінің жауырын тұсынан енділігі;
Сербек аралық енділігі;
Тұрқының ұзындығы
Кеудесінің орамы;
Жіліншігінің орамы.
Шошқа бойыныц өлшемдері
Иығының биіктігі;
Кеудесінің жауырын сыртынан орамы;
Кеудесінің тереңдігі;
Денесінің ұзындығы - шүйде қырынан құйрығының түбіне дейін (таспамен өлшенеді);
ліншігінің орамы.
Құс бойының өлшемдері:
Тұла бойының ұзындығы - жауырынның бұғана белдеуінің алдыңғы төмпешігінен құйрық қауырсынының түбіне (ер сүйегінің төмпешік тұсы) дейін (таспамен өлшенеді);
Кеудесінің тереңдігі - соңғы мойын омыртқадан төс тұтқасының алдыңғы шетіне дейін (циркульмен).
Кеудесінің енділігі - иық бұғана буынының бүйірлері ара қашықтығы (циркульмен)
Кеуде орамы - қанат сыртынан соңғы мойын омыртқасы мен төс тұтқасының алдын жанай лентамен орап өлшейді.
Сербегі аралық енділігі - жамбас - сан сүйегі буынының сыртқы бүйірлерінің ара қашықтығы (циркульмен)
Өлшеу құралдары және мал бойының негізгі өлшеулері
Сабақтын мақсаты - өлшеу құралдарымен танысу және оны пайдалану тәсілдерін меңгеру. Мал бойының негізгі өлшемдерімен танысу.
Сабақка кажетті кұралдармен жабдыктар: жұмыс дәптері, өлшеу құралдары - өлшеуіш таяқ, өлшеуіш циркуль, өлшеуіш таспа, нақнұсқа, мал бойының негізгі өлшеулерін көрсетілген плакаттар. Сабақ оқу бөлмесінде (практикумда) өткізіледі.
тапсырма. студент 3.2.4 тараудың басында берілген жалпы түсініктемені оқығаннан кейін өлшеу құралдарымен танысып, оларды жұмысқа пайдалану, тәсілдерін игеруі қажет.
тапсырма. Жұмыс дәптеріне тұрлі түліктер бойының негізгі өлшеулері әдістерін көшіріп жазу керек.
Мал тұлғасының индексін анықтау және сыртқы пішінінің графикалық кескінін салу
Сабақтын мақсаты - дене өлшемдерін малдың тұр-тұлғасын сипаттау үшін пайдалану жолдарын меңгеру. Тұлға индекстерін есептеу және сыртқы пішінінің графикалық кескінін салуға машықтану.
Сабақка кажетті кұралдармен жабдыктар: жұмыс дәптері, малдың сыртқы пішінін көрсетілген плакаттар, оқу құралы, мал шаруашылығы пәнінің практикумы.
Малдың сыртқы пішінін дене өлшемдері[1] арқылы сипат - тау үшін тұлғасының индексін анықтаудың маңызы зор. Дене мүшелерінің жеке өлшемдері олардың бір-біріне сәйкестігін, мал түлғасының келістілігін дәл сипаттай алмайды. Осы жетіспеушілікті тұлға индексі толықтырады. Түлға индекстері бойынша малдың тұқымына сәйкес белгілі бір өнімділік бағытына бейімділігін, өсіп-жетілу дәрежесін, дене пішінінің жас пен жыныс ерекшеліктеріне лайықтылығын және осыларға байланысты оның өзгеру заңдылықтарын біршама толық әр і дәл сипаттауға болады
4-кесте.Әр түрлі өнімділік бағыттағы ірі қараның тұлға индекстері
индекстер
Дене өлшемдерінің арақатнасы
Ірі қараның өнімділік бағыты
сүтті
Сүтті-етті
етті
Сирақты-ы
Шоқтығы биік - кеуде терx100
Шоқтығы биік
46
46-47
42-43
Тұрқы сипаты
Тұрқы қиғаш ұзындығыx100
Шоқтығы биік
120
119-120
122-123
кеуделігі
Кеуде ені x100
Кеуде тереңдігі
61
63-66
73-74
Кеуде-бөксе сәйкестігі
Кеуде-ң жауырын сыртынан ен-і
Сербігі аралық еңділігіx100
85
94-96
88-89
Дене жұмырлығы
Кеуде орамы x100
Тұрқы қиғаш ұзындығы
118
123-126
132-133
Дене еңселігі
Құйымшағының биікx100
Шоқтығы биік
101
102-104
101-102
сүйектілігі
Жіліншігінің орамыx100
Шоқтығы биік
14,6
14,7
14,0
Бұл үшін тексеріп отырған малдың тұлға индекстері ғылым мен өндірісте қабылдаған тұлға индекстері стандарттарымен (4-4,1 кестелерде) салыстырылады.
Тұлға индекстері мен дене өлшемдері нақтылы бір мал немесе мал тобының сыртқы пішінің графикалық кескін салуға пайдаланады.
1-тапсырма.Әр студент өткен сабақта өздері алған мал бойының өлшемдерін пайдаланып, сол малдың тұлға индекстерін есептеп 4,1-кесте үлгісіндей етіп,жұмыс дәптеріне жазу керек.
4,1-кесте. Әр түрлі өнімділік бағыттағы жылқының тұлға индекстері
Тұлға
индексі
Дене өлшемдерінің арақатнасы
Тұрқы сипаты
Тұрқы қиғаш ұзындығыx100
Шоқтығы биік
Дене жұмырлығы
Кеуде орамы x100
Тұрқы қиғаш ұзындығы
Дене толықтығы
Кеуде орамы x100
Шоқтығы биік
кеуделілігі
Кеуде ені x100
Кеуде тереңдігі
Сирақт-ғы
Шоқтығы биік - кеуде терx100
Шоқтығы биік
сүйектілігі
Жіліншігінің орамыx100
Шоқтығы биік
2-тапсырма. 4,2-кестеде берілген деректер бойынша тұрлі өнімділік бағытындағы сиырлардың 6-кестеде көрсетілген тұлға индекстерін анықтап, оларды сыртқы және пішіндеріне салыстырмалы тұрде жазбаша сипаттама беру керек.
3-тапсырма. 1-тапсырмада анықтаған тұлға индекстері бойынша сақа сауын сиыр мен бұзау экстерьерінің салыстырмалы графикалық кескінін салып, олардың басты айырмашылықтарына жазбаша түсінік беріңіз.
4.2-кесте. Әр түрлі сиыр тұқымдарының бой өлшемдері, см
Тұқымдары
Өнімділік бағыты
Шоқтығының биіктігі
Кеудесінің биіктігі
Кеудесінін ені
Тұрқынын қиғаш ұзындығы
Кеудесінің орамы
Жіліншігінін орамы
СербегІнің аралық ені
Әулиәата
сүтті
129,0
62,0
43,0
159,0
182,0
18,6
48,3
Алатау
сүтті-етгі
134
69,0
44,0
170,0
185,0
20,0
50,0
Қазақтың ақбас
етті
127
71,5
45,5
155,5
189,0
19,0
53,5
4- тапсырма
4.3- кесте. Әр түрлі бие тұқымдарының бой өлшемдері ,см
Тұқымдары
Шоқтығының биіктігі
Тұрқының қиғаш
ұзындығы
Кеудесінің орамы
Жіліншігінің орамы
Буденный Орлов
Владимир
157 158 158
159 160 163
166 180 186
18,0 19,8
5-тапсырма: кестедегі берілген деректср бойынша тұрлі қой тұқымдары экстерьерлерінің графикалық кескінін салыңыз. Графикалық кескіндерге қарап, тұрлі тұқым қойларының сыртқы дене пішініне жазбаша салыстырмалы тұрде сипаттама беріңіз.
4.4-кесте. Әр түрлі қой тұқымдарының бой өлшемдері, см
Бой
өлшемдері
Еділбай қойы (кылшықты) тегене құйрық
Дегерес койы (етті- жүнді тегене құйрық)
Қазақтың оңтүстік мериносы (биязы жүнді, жүндес)
Қаракөл қойы (елтірілік)
Шоқтық биіктігі
76,8
70,9
65,3
66,0
Тұрқының қиғаш ұзын-дығы
79,9
75,1
66,3
70,0
Кеудесінің тереңдігі
36,3
35,7
29,6
30,1
Кеудесінің ені
20,8
21,0
19,7
19,1
КеудесІнің орамы
99,9
99,6
91,7
86,0
Бақылау сұрақтары:
Малдың негізгі сыртқы дене мүшелерін атаңыз?
Малдың сыртқы дене пішініне, тұр-тұлғасына баға берудің қандай әдістерін білесіз? Олардың бір-бірінен қандай артықшылығы, кемшіліктері бар?
тұрлі түліктердің дене пішінін сипаттайтын негізгі бой өлшемдерін атап, оларды өлшеу жолдарын көрсетіңіз?
Мал бойын өлшегенде қандай ережелерді сақтау қажет?
Тұлға индексін анықтаудың қандай маңызы бар?
Дене пішінінде кездесетін ақаулар мен кемшіліктерге сипаттама беріңіз. Оларға неліктен мән беріледі?
Сүтті және етті бағыттағы малға тән дене пішінінің ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз?
П.Н. Кулешовтың жіктеуі бойынша дене бітімінің қандай тұрлерін білесіз?
Малды сұрыптаудың негізгі әдістері
Сабақтың мақсаты - органикалық дүниенің эволюциялық дамуында, тірі организмдердің жаңа тұрлерінің, жаңа тұқымдық топтардың пайда болуында сұрыптаудың творчестволық рөлін жете түсініп, әдістерін меңгеру.
Сұрыптау деп тіршілік пен өндіріс технологиясы жағдайына жақсы бейімделген, құнды малды ұрпақтан ұрпаққа іріктеп отыруды айтамыз. Сұрыптаудың ғылыми теориясының негізін қалаушы Ч. Дарвин болды. Ол сұрыптау, тұқым қуалаушылық және өзгергіштік біріге отырып эволюцияның негізгі қозғаушы күшін құрайтындығын дәлелдейді.
Сұрыптауды негізінен екі тұрге бөледі: табиғи сұрыптау және қолдан сұрыптау.
Қолдан сұрыптау кезінде малды негізінен мына қасиеттері бойынша бағалайды: шығу тегі, дене бітімі мен сыртқы дене пішіні, өнімділік нәтижесі және ұрпағының сапасы. Бұл көрсеткіштер бір-бірін толықтыра отырып, сұрыпталатын малдың құндылығы жөнінде, шаруашылыкка тиімді пайдалану жолдарын анықтап отырады.
Малды дене бітімі мен сыртқы дене пішіні бойынша сұрыптау
Барлық мал түліктерінің дене бітімі мен дене пішіні оның өнімділік бағытымен біршама байланысты. Сондықтан малды дене бітімі мен пішіні бойынша сұрыптау арқылы, оның өнімділік қасиеттерін жақсартуға болады. Қай малдың болмасын өнімділік бағытына сәйкес жұмыр дене, кең кеуде, аяқтары мықты және дұрыс бітсе, арқа, белі жазық, бөкселі болса, бұл жалпы дене бітімінің мықтылығын көрсетеді. Осыған орай тек дене бітіміне және дене пішініне қарап малдың негізгі өнімділік бағытын анықтауға болады. Мысалы, сүтті сиырлардың бұқаларының, сол сияқты жұмыртқалағыш тауықтардың әтештерінің өнімділік бағытына сәйкестігін, олардың дене бітіміне, тұр-тұлғасына қарап қана бағалауға, яғни, сұрыптауға болады. Етті қасиеттері үздік жетілген шортгорн, герефорд, абердин-ангус сияқты сиыр тұқымдары сыртқы тұр-пішшіне қарай ұзақ жылдар бойы жұргізілген тиянақты сұрыптау жүмыстарымен байланысты. Қойдың дене пішінін біздің елде негізінен көзбен көріп, қолмен ұстап бағалайды. Шошқа және жылқы өсіргенде, қажет болған жағдайда, бір мүшелерінің жетілу дәрежесін нақтылы сипаттау үшін тиісті өлшеулер қолданылады.
Малды өнімділігі бойынша сұрыптау
Малдың қай тұрі болмасын негізгі өнімімен қатар басқа да қажетті қосымша өнімдер береді. Негізгі өнімнің саны мен сапасы, экономикалық тиімділігі оның бірнеше биологиялық қасиеттерімен тығыз байланысты:
а) сүтті сиыр өсіретін шаруашылықтарда негізгі сұрыптау белгілеріне сауылған сүт мөлшері, оның майлылығы, белок мөлшері,сүттің шығу шапшаңдығы т.б. жатады;
б) етті сиыр шаруашылығындағы негізгі сұрыптау белгілері
баска. Оған тәулігіне қосқан үстеме салмағы, тірілей салмағы, сойыс және ұшасының салмағы, олардың шығымы (түсімі есебімен),қосатын үстеме салмақ бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері, етінің сапасы т.б. жатады;
в) шошқаның өнімділік сұрыптау белгілеріне тірілей салмағы,сойыс салмағы (кг) және оның шығымы (%), төлдегіштігі, тез жетілгіштігі, қосатын үстеме салмақ бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері, сүттілігі және т.б. жатады;
г) қой шаруашылығының барлық саласы сапалы және мол жүн,ет және тері беруге міндетті. Бұл өнімдердің қайсысының саны мен сапасын анықтайтын өнімділік белгілердің өзі біршама. Мысалы, жүн өнімі саны мен сапасы жағынан жүн талшықтарының
тұріне, ұзындығына, тығыздығына, шайырлығына, біркелкілігіне байланысты;
д) өнімділік бағыттағы жылқы өсірудің экономикалық тиімділігі оның ет және сүт өнімімен қатар, тез және жақсы жетілуіне тікелей байланысты;
е) құсшаруашылығындағы сұрыптау белгілеріне жұмыртқалағыштығы, жұмыртқаның орташа салмағы, тауықтың салмағы, балапандарының тірі шығуы жатады.
Мал өнімінің экономикалық тиімділігін бағалайтын бірден бір жағдай жемшөпке жұмсалатын қаражат пен алынған өнімнің өзіндік құны болып табылады. Кейінгі жылдары жоғарғы өнеркәсіптік кешендердің көптеп салынуына байланысты және де ондағы алынатын өнімдсрді интенсивтік жолмен өндіру малды технологиялық сұрыптауға мәжбұр етіп отыр. Мысалы, сүтті сиыр шаруашылығында оны машинамен саууға бейімдеу (барлық ұрпілерінен бір мезгілде сүт алу, оның көлемі, сүт шығу жылдамдығы), тұрлі ауруға қарсы төзімділігі (желінсауға), ұрпақ жалғастыру ерекшіеліктері, аяқтарының мықты болуы және тұрлі сыртқы ортаның стресс жағдайларына бейімдеу жатады. Малдың тұқымдық құндылығын анықтаудың ең сенімді әдісі, оны ұрпағының сапасы бойынша сұрыптау. Малға ұрпағының сапасына байланысты берілетін баға ең соңғы қорытынды баға. Бұл баға селекция тәжірибесінде еркек малға да, ұрғашы малға да жасалады.
Тұқым малын сынау әдістері
а) бағаланатын тұқым малының ұрпағын (құнажынды), басқа малдың ұрпағымен салыстыру;
б) бағаланатын тұқым малының ұрпақтарын енелерімен салыстыру;
в) ұрпақты оның жасты малмен салыстыру;
г) ұрпақтың көрсеткіштерін басқа ұрпақтардың орта көрсеткіштерімен салыстыру.
Тұқым малының ұрпағын тексерген уақытта, оньщ басым қандылығын (препотенттігін) ескерген жөн. Оны анықтаудың мал шаруашылығында маңызы зор (өз ұрпағына бойындағы барлық жақсы қасиетті беру).Сұрыптаудың қаншалықты дұрыс және тиімді жұргізілгенін білу үшін оның дифференциалды көрсеткішін анықтағанымыз жөн. Ол көрсеткіш сұрыптау жұргізілген малдардың орта өнімдік көрсеткіштерінің, басқа малдардың сондай көрсеткіштерін шегергенге тең. Мысалы, шаруашылықтағы сиырлардың орташа сүттілігі 3000 кг, ал сұрыпталған сиырларда 4000 кг болса, онда селекция дифференциалы 1000 кг тең болады. (4000, 6000 кг).
Тұқым қуалаушылық қасиетінің тұрлі болуына байланысты сұрыптаудың да ұрпақтағы көрсеткіштері өзгеше болады. Сұрыптаудың ойдағыдай болуы малдың тұқым қуалаушылық күшіне байланысты болады. Бұл көрсеткіштің коэффициенттік шамасы 0-ден 1-ге дейінгі бірлік мөлшермен, ия болмаса пайыз мөлшерінде 0-ден 100% дейін өлшеніп, төмендегі теңдік бойынша есептеледі:
мұндағы: һ[2] - тұқымқуалаушылық коэффициенті; Е - енелерінің жоғары және төменгі орта өнімдерінің көрсеткіштері; Yen - жоғары және төменгі өнімді енелерден алынған ұрпақтарының орта көрсеткіштері;
Селекция тәжірибесінде осы ұсынып отырған көрсеткіштің нәтижелілігі тексерілетін тұқым мал түлігінің тұріне, шыққан тегіне, өнімділік бағытына, енелерінің сапасына және ұрпағының азықтандыру, бағыпкүту жағдайларына байланысты.
Сұрыптаудық тиімділігін белгілі бір ұрпақ көлемінде мына көрсеткіштерімен анықтауға болады.
Ст =SD::Һ2
мұндағы: С7. - сұрыптаудың тиімділігі; 8О - селекция дифференциалы; һ2 - тұқым қуалағыштық коэффициенті;
Ал бұл көрсеткішті бір жыл көлемінде мынадай жолмен есептейді.
мұнда: Т-Ұрпақтардың арасындағы интервал.
Тапсырма:1. Жоғарғы көрсеткішті сиырлар 4404кг, ал төмен көрсеткіштегі - 3380 кг сүт береді. Ұрпақтарынан алынған жоғарғы сүттілігі 3934 кг, төменгі - 3793 кг. Мұндағы қолданылған бұқаның тұқым қуалағыштық коэффициентін анықтап, оған баға беру қажет.
Егер отар бойынша қырқылатын қой жүнінің орташа салмағы 4,0 кг, тұқымға қалдыратын қошқарлардың жүні 5,6 кг, ал саулық қойдың жуні - 4,5 кг болса олардың сұрыптау тиімділігі қандай болғаны. Мұнда тұқым қуалағыштық коэффициенті 0,40
және 0,25 тең.
Сүтті сиыр шаруашылығында олардың сүттілігін 3 ұрпақ бойы 3600-ден 4500кг дейін көтеруді көздеген жағдайда (мұнда тұқым қуалағыштық коэффиценті 0,30 тең), селекциялық дифференциалын калай белгілеген болар едік.
Зертханалық № 3.
Малды генотипі бойынша сұрыптау
Селекцияның негізгі мақсаты - малдың адамға тиімді қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа жақсарту, осыған орай сұрыптау нәтижесінде таңдап алған малымыздың өнімі жоғары, сапалы болуымен қатар, тұқымдық қасиеті де жақсы болуы керек. Әдетте малдың тұқымдық қасиеті деп оның өнімі өзінен артық болмаса кем емес, сапалы ұрпақ беру қабілетін айтады, малдың бұл қабілеті сайып келгенде оның генотипіне, яғни тұқым қуалаушылық қасиетіне байланысты.
Міне осының бәрі малды тікелей генотипі бойынша сұрыптау қажеттілігін туғызады. ине, өткен тарауларда (1-3) әңгіме болған малды өзіндік генотипі, дене бітімі мен сыртқы пішіні өнімдері бойынша сынауда, оның генотипі туралы біршама ұғым бере алады. Бірақ малдың генотиптік ұқсастығы немесе ерекшелігі олардың генотиптік ұқсастығының немесе ерекшелігінің толық кепілдігі бола алмайды. Себебі нақтылы бір малдың генотипі оның генотипін толық сипаттамайды, тек өскен ортасына байланысты кейбір қырларын ғана бейнелейді. Бұл малдың сандық белгілері мен, қасиеттеріне байланысты: суттілігіне, еттілігіне, жүн өнімділігіне, жұмыртқалағыштығына т.б. Дамуы мен жетілуіне сыртқы орта жағдайларының тым күшті әсер етуіне байланысты.
Жануарлар селекциясының тәжірибесінде малдың генотипін анықтау, бағалау әдістері оның ең жақын ұяластарының ата-тегін, аталас-енелес туыстарының, ұрпағының тіршілік қабылетін тексеруге негізделген.
Сұрыпталатын малдың жоғарыда аталған жақын туыстарының өнімділік ерекшеліктсрі туралы мәліметтің түсу мерзіміне байланысты малға генотиптік баға беру екі кезеңнең тұрады: біріншісі - алдын ала болжау кезеңі - малдың ата-тегі мен жанама, аталас-енелес туыстарының сапасына қарай болжамды, ықтимал тұқымдық құндылығын анықтау; екіншісі - қорытыңды кезең -ұрпағының сапасы бойынша анықталады, тұқымдық қасиетіне қарап, генотипін анықтайды. Сонымен аталмыш тақырып бойынша жұргізілген сабақтардан студенттер малдың ата тегі туралы шежіре жасап, олардың ата тегі мен ұрпағының сапасы бойынша бағалаудың тұрлі тәсілдері туралы толық мағлұмат алып танысуы қажет.
Малды ата-тегіне қарай сұрыптау, малдың шежіресін құрастыру
Сабақтың мацсаты -- шежіре құрастырудың мал шаруашылығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz