Бақытжан Бисәліұлының кеңестік кезеңдегі қоғамдық - саяси қызметі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ ҚАЛАЛЫҚ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
ЖЕТІСУ АУДАНДЫҚ БІЛІМ БӨЛІМІ
№43 жалпы білім беретін мектеп
Жақсылық Гүлжайна Ермаханбетқызы
9 А сыныбы
ҒЫЛЫМИ ЖОБА
Б. Қаратаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі
Жетекші мұғалімі: Тлеубаева А.Б. №43 ЖББ мектептің тарих пәнінің мұғалімі
Алматы, 2018 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2
Негізгі бөлім
Б.Қаратаевтың өскен ортасы, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-11
Б.Қаратаев-II Мемлекеттік Дума депутаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-18
Б.Қаратаев -отырықшылыққа көшуді насихаттаушы, Орал қаласында жарық көрген Қазақстан газетінің басты редакторы. Бақытжан Бисәліұлының кеңестік кезеңдегі қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2017 жылдың 16 сәуірінде Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуі тиіс -деп атап көрсетеді. [1.]
Төл тарихымызда XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы қазақ қоғамы үшін күреске толы кезең. Өйткені, Ресей үкіметінің қол астында болып, патша мен оның шенеуніктерінің езгісі мен тепкісін көрген қазақ халқы басқа бұратана халықтармен қатар өз азаттығы үшін күреске шықты. Бұл кезде қазақ қоғамында ұлттың еңсесін көтеріп, патша саясатына ашық түрде қарсы шыққан қазақ интеллигенциясының қатары қалыптаса бастаған болатын. Осы зиялы топ қазақ елін отарлық езгіден құтқарып, ұлт-азаттық жолындағы күресте көш бастаушы болды. Қазақ интеллигенттерінің бұрыннан алдына қойған мақсаттарының бірі- жер мәселесі еді. Жер мәселесін шешуде қазақ интеллигенттері Ресей Мемлекеттік Думасын, патша үкіметінің әкімшілік органдарын пайдалануға тырысты. Осы кезеңде қазақ мүддесі үшін күрес жүргізген нар тұлғалы тұлғалардың бірі, II Мемлекеттік Думаның депутаты - Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев болды.
Жеке тұлғалар тарихы ешқашан халқынан бөлінген емес, керісінше ұлтымыздың әйгілі қайраткерлерін тану арқылы тұтастай еліміздің тарихы жазылады.Сондықтан бүгінгі қазақ тарихнамасына ғасыр басында қазақ қоғамының көкейкесті мәселелерін шешуге тырысқан Бақытжан Қаратаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеу ғылыми жобаның зерттеу обьектісі болуға лайықты, Қазақстан тарих ғылымындағы өзекті мәселердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XX ғасырдың басындағы патша үкіметінің саясатына қарсы мақсаттағы азаттық қозғалыстар мен көкейкесті мәселелерді шешуде жол сілтеп, жол көрсеткен Бақытжан Қаратаевтың саяси мақсатын Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов еңбектері айқындайды. Сонымен қатар, 1923 жылы Орынборда жазылып, 1995 жылы профессор Ә.Тәкенов пен архивист-ғалым Б.Байғалиев, жас ғалым Г.Жүгенбаеваның құрастыруымен жарық көрген Телжан Шонанұлының "Жер тағдыры - ел тағдыры" еңбегінде қазақ жерін талан-таражға салып, қоныстандыру саясатын жүргізіп келген патша үкіметінің заңсыз әрекеттері батыл әшкерелеген. [ 2 ]
Кеңестік кезеңдегі әміршіл-әкімшіл жүйенің салдарынан көптеген зерттеушілер Бақытжан Қаратаевты бай- феодалдар мүддесінің қорғаушысы ретінде танып, таптық көзқарастың шырмауына маталған пікірден алшақ кете алмады. Ғылыми тұрғыда әділетті баға беруге цензорлық тосқауылдар қойылды. Мысалы, танымал, ірі тарихшымыз Е.Бекмахановтың 1957 жылы жарық көрген еңбегінде Бақытжан Қаратаевтың есімі тікелей аталмаса да , II Мемлекеттік Думаға сайланған қазақ депутаттарының бәрі "Ұлтшыл көзқарастағы қазақ зиялыларының өкілдері және бай феодалдардың мүддесін қорғаудағылар"-деп бағаланған еді. [3.317 б]
80 жылдары Бақытжан Қаратаевтың II Мемлекеттік Думада сөйлеген сөздеріне ғылыми тұрғыда талдау жасаған академик С.З.Зиманов [4.55-75б] пен Бақытжан Қаратаевтың мол мұрасына біршама көңіл бөлген М.Ш.Ысмағұлов болды. [5.]
Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі өзгерістер Алаш қозғалысы мен Алашорда тарихын қайта қарап, ақиқат тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік берді. Қазақ интеллигенциясы тарихын, олардың ұлттық ерекшеліктері мен өзіндік қадір-қасиетін анықтауда жаңа тарихи таныммен күрделі зерттеулер басылып шықты. Бұған М.Қозыбаевтың (Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992) [6.], К.Нұрпейісовтің (Алаш һәм Алашорда А., 1995) [7], М.Қойгелдиевтің (Алаш қозғалысы.А.,1995) [8], Б.Қойшыбаевтың (Бақытжан Қаратаев.А.,1993), [9], ғалым Ө.Озғанбайдың монографиясында Мемлекеттік Дума мәселесін, оған қазақтардың қатысу барысын қарастырады. [10]
Ғылыми жобаның деректік негізі. Тақырыптың деректік негізіне келсек, Бақытжан Қаратаевтың II Мемлекеттік Думадағы қызметі туралы II Мемлекеттік Думаның стенографиялық есептерінен толық мәліметтер алуға болады [11],[12]
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті. Ғылыми жобаны жазудағы басты мақсат- Б.Қаратаевтың өмірбаянын зерттеп, қайраткердің қоғамдық-саяси қызметін, ғылыми айналымға енген тың деректер негізінде тарихи шындық тұрғысынан талдауға алу. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер койылды:
- Б.Қаратаевтың өскен және білім алған ортасы, оның қоғамдық көзқарасына әсер еткен жағдайларды;
- Б.Қаратаевтың II Мемлекеттік Думадағы депутаттық қызметін;
- Белсенді публицист-журналист ретінде Бақытжан Бисәліұлының 1911-1914 жылдардағы "Айқап" журналы мен "Қазақстан" газетіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметі мен ағартушылық жұмысын осы уақытқа дейін жарияланған деректік материалдар негізінде талдауға алу көзделінді.
Ғылыми жобаның жаңалығы. Ғылыми жұмысты жазу барысында Б.Қаратаевтың өмірі мен ІІ Мемлекеттік Дума депутаты ретіндегі қызметі тарихи деректер негізінде сипатталды. Б.Қаратаевтың Айқап журналы Орал газетінде өзекті мәселелерді қозғаған журналист ретінде, ұлттық бейресми басылымдардың бірі- Қазақстан газетінің шығуына үлес қосқан ағартушы, қазақ халқынан шыққан тұңғыш заңгер ретінде сипатталды.
Ғылыми жобаның құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Б.Қаратаевтың өскен ортасы, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуы
Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев - қазақ тарихындағы ірі тұлғалардың бірі. Туған халқын құлдық бұғаудан құтқару мақсатында патша үкіметімен ымырасыз күрес жүргізген көрнекті қоғам қайраткері, алғашқы қазақ заңгері болған Бақытжан Қаратаевтың есімі 20 жылдай бойы Ресей мен қазақ баспасөзі беттерінен түспей, қаламы "Айқап", "Қазақстан", "Орал" сияқты т.б. көптеген басылымдардың бағыт-бағдарына үлкен әсерін тигізген еді. Терең публицистикалық мақалалары болса қазақ қоғамының көкейкесті мәселелеріне арналып, Ресей мұсылмандарының назарын аударған-ды. Өткір сынды, ашын жазылған мақалалары халықты азаттық пен бостандық идеяларына баулумен қатар, қазақ халқының рухани өсіп, шыңдалуына да өлшеусіз үлес қосты.
Бақытжан Қаратаевтың табиғатынан ұшқыр ойы, отты жүрек дара тұлғасы, асқан білімділігі, халықтың жарқын болашағы үшін әр салада атқарған қызметі мен заңдылықтарды басқару процесін ауадай қажетті талап ретінде енгізу мәселесін көтеруі-оны даланың дарынды перзенттеріне жатқызады. Энциклопедиялық білім иесі, ірі гуманист, реформатор, публицист, ағартушы демократ, қазақ қоғамының демократиялық жолмен дамуын көксеген қайраткер сонымен қатар, қарама-қайшылықтар мен аумалы-төкпелі өзгерістерге толы өз заманының да ұлы еді.
Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев - Орал облысының Қаратөбе аумағының Ақбақай ауылында 1860 жылы мамырдың 10 жұлдызында Дәулетжан сұлтанның шаңырағында дүниеге келген. Жарық дүниеге енді есік ашқан кішкене Бақытжанды үлкен әкесі Бисәлі Қаратайұлы бауырына басқан екен. Бақытжан Қаратаев сұлтан тұқымы әулетінен тарайды және Кіші Жүздің ханы Әбілхайыр ханның шөбересі болып келеді. Оның атасы Қаратайдың анасы Ырысқа тоқталар болсақ, ол 1771 жылы тарихтағы "қалмақ көшу" немесе "шаңды жорық" кезінде қазақтардың қалмақтармен шайқасында қолға түсіп, Нұралы ханның күңі болған. Өз шежіресінде Бақытжан Қаратаев: " Нұралы хан осы күңге үйленіп, одан: Есім, Қаратай, Орман, Шотқара және Елтай атты бес бала көреді. Ел арасында оларды "бес қалмақ" деп атап кеткен",-деп көрсетеді..[13.22б] Одан тараған Нұралы ұлдарының бесеуі де мүмкіндігінше орыс отарлауына ашық қарсылық танытты. Солардың ішінде 1805-1815 жылдары патша әкімшілігіне қарсы табанды күрес жүргізген - Қаратай Нұралыұлы еді.
Бақытжанның әкесі Бейсәлі ауқатты адам болған және өзінің сұлтан тұқымынан шыққандығына қарамастан өте қарапайым, жағымды мінездерімен жұртшылыққа сыйлы адам болған. Қайсыбір адамды болмасын біліміне, ақыл-ойына қарап баға беріп отырған. [17.69б]
Бақытжан Бисәліұлының тәрбиелік болмысы бала жастан ел арасындағы ғасырлар бойғы көшпелі өмір салты мен кең даланың әдет-ғұрпы ықпалында қалыптасады. Әбілхайыр ханның шөбересі, атасы Қаратайдың тәрбиесінде болып, қазақ дәстүрі бойынша оның есімін өзінің тегі етіп алады. Жасынан зерек болып өскен жас сұлтан алғаш ауыл мектебінен сауат ашады. Білімге деген ынтасын байқаған әкесі оны Орынбор қаласының азаматтық гимназиясына оқуға береді. Бақытжан Қаратаев гимназияны ойдағыдай аяқтап, тәртібі "өте жақсы" деген дәрежемен аяқтап шығады. Өз біліміне сенген Бақытжан Қаратаев Ресей империясының астанасы Санкт-Петербургте, университет қабырғасында білім алуды көксейді. Оның мұндай жауапты шешім қабылдауына Орынбор қаласының өзі дәріс алған гимназиясындағы Нева жағалауынан арнайы жолдамамен немесе саяси қуғынға ұшырап, қудаланып келген озық-ойлы, демократиялық бағыт ұстанған орыс зиялылары зор ықпал етті. Олардың бірсыпырасы гимназияда тек ғана бағдарлама бойынша оқытылатын пән көлемінде дәріс беріп ғана қоймай, сонымен қатар оқулық шеңберінен шығып, гимназистерге сабақ арасында оларға саясаттан, дүниежүзілік азаттық қозғалысынан, Санкт-Петербургте болып жатқан саяси жағдайлардан мәліметтер беріп отырды. Кеудесінде сәулесі бар зерделі шәкірттер, әрине, олардың бәрін саналарына сіңіріп отырды. [14.69б]
"Ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясы сан жағынан көп болған жоқ"- дейді М.Қойгелдиев. Оның себебі түсінікті де. Қазақстанда бірлі-жарым орта білімді мұғалімдер даярлайтын курстар мен училищелер болмаса, арнайы оқу орындары ашылған емес. Түрлі мекемелерде, әкімшілік орындарда қызмет жасаған қазақ мамандары негізінен Ресейлік оқу орындарынан білім алды. Патша үкіметі қазақ халқының жалпы мәдени деңгейінің өсуіне мүдделі болған жоқ, керісінше қараңғылыққа ұстау оған пайдалырақ көрінді. Ал XIX ғасырдың соңғы ширегінен бастап қазақ даласында азын-аулақ ашыла бастаған орыс-қазақ мектептері мен гимназиялары жергілікті жұртты "Мұхаммед дінін уағыздаушы моллалардың зиянды ықпалынан" сақтау үшін және сонымен бірге "далада орыс ықпалын" жүргізу үшін керек болды.
Сонымен бірге отаршыл әкімшілік ресейлік оқу орындарынан бірлі-жарым орынды қазақ жастарына да бөлуге мәжбүр болған. Мұндай шараға ол жыл өткен сайын өсе түскен басқару жүйесінің ұлттық кадрларға мұқтажын қанағаттандыру үшін барды. Осы мақсатта генерал-губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ студенттеріне жылына 3-4 стипендия белгіленіп отырды. Міне, осы белгіленген қаржыға сүйеніп, қазақ жастары Мәскеу, Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Варшава сияқты қалаларда түрлі мамандықтар бойынша білім алды. Ресей империясына ғана емес, бүкіл Еуропа мәдениеті мен ғылымында өзіне лайық орны бар бұл оқу орнында өткен ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде (1917 жылға дейін) 20 жуық қазақ студенті оқып, жоғары білім дипломын иеленді. Олардың қатарында Бақытжан Қаратаев, Бақыткерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, Жаһанша Сейдалин, Айдархан Тұрлыбаев, Жаһанша Досмұхамедов, Мұстафа Шоқаев, Жақып Ақбаев, Райымжан Мәрсеков сияқты XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының саяси өміріне белсене араласқан қайраткерлер болды. [8.88б]
Сол кезеңдегі қазақ жастары үшін нағыз білім шаңырағына айналған орта Петербург университеті еді. Орынбордағы азаматтық гимназиядан рухани нәр алған Бақытжан Қаратаев 1886 жылы қазан айының 7 жұлдызында Санкт-Петербургке келіп, университеттің заң факультетіне түседі. Сол жылы Бақытжан Қаратаевпен бірге Ресей империясының астанасына білім іздеп Жетісудан Барлыбек Сыртанов, қырғыздан Абдолла Теміров, Көкшетаудан Мәмбетәлі Сердалин сияқты жастар да келген еді.[14.69б] Университетінің қабырғасында қазақ жастары бір-бірімен тығыз, туысқандық қатынаста болуымен қатар, Санкт-Петербургтің қайнаған саяси, рухани өмірі мен мәдениетінің тыныс-тіршілігімен де жан-жақты танысып, бойларына сіңіреді. Ресей империясының түпкір-түпкірінен келген басқа жастар сияқты қазақ жігіттері де сол мүдделеріне сай "Жерлестер ұйымын" құрады.
80 жылдары Санкт-Петербургтың барлық жоғарғы оқу орындарында "Жерлестер" деп аталатын астыртын ұйымдар кең қанат жайған болатын. Олардың құрылуының негізгі себебі-бір өлкеден, бір топырақтан шыққан студенттердің қоян-қолтық араласуы және бір-біріне қамқор болуы еді. Алғашында "Жерлестер" ұйымының мүшелерінің мақсаты бір ұлттан немесе бір өлкеден келген мұқтаж студенттерге көмек көрсету болды. Бірақ, бұл ұйымдардың өсіп-жетілуі барысында алдарына қойған мақсаттары саясатқа ұштасып отырды. Бірте-бірте "Жерлестер" үйірмелері ұлғая келе көп студенттерді қамтыған "Жерлестер одағына" айналып отырды. Олардың арнайы уставтары, мүшелік жарналары болды. 80 жылдары бір ғана Санкт-Петербургте студенттер арасында 20 жуық "Жерлестер" үйірмелері болған және олардың мүшелігіне 1500-ге тарта студенттер кірген. Атап айтсақ, студенттердің Сібір, Поволжье, Кубань, Дон, Грузия, Армения сияқты "Жерлестер" үйірмелері мен одақтары тұрақты түрде қалыптасты.
Бақытжан Қаратаев Барлыбек Сыртанов, Абдолла Теміров, Мәмбетәлі Сердалин және шығыстану факультетінде бұлардан бұрын келіп дәріс алып жүрген Бақтыгерей Құлманов сияқты жігіттермен "Жерлестер" үйірмесін құрады. Қазақ жастары үйірмеге мүше болған студенттерге қаражатпен көмектесу, ауырған жағдайда дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету сияқты мәселелерді шешіп қоймай, сонымен қатар, оның жиылыстарында революциялық мазмұндағы прокламацияларды оқып талқылау, теңсіздік пен әділетсіздік, қазақ даласында мәдени-ағартушылық ісін тарату туралы пікірлер жиі айтылып тұрды.
"Землячество как бы собирали и сортировали материал, и не только для себя , но и для дальнейших, более широких политических организации",- деп атап көрсетті сол кездегі оқиғалардың куәгері. [15.25б]
Бақытжан Қаратаев - өзінің университеттік әріптестерімен бірге жалпы саяси ағымның алғы шебінде болып, отарлық саясаттың езгісінен тепкі көрген қазақ халқының ауыр жағдайларына назар аударады. Қазақ жастарымен бірге ол, тек қана дүниежүзіне әйгілі университеттің білімімен шектеліп қалмай, мүмкіндігінше барлық азаттық, демократиялық озық ойлы идеяларды бойына сіңіреді [ 16.26б ]
Патша өкіметі әр уақытта студенттік ортаны ерекше бақылауды көзден таса қылмады. 1886 жылы Ресейдің барлық университеттерінде 1884 жылы бекітілген жаңа Устав енгізіледі. Жаңа Уставтың талаптары студенттер мен оқытушы-профессорларға қатал тәртіптер енгізіп, университетте дәстүрлі болып жалғасып келе жатқан демократиялық дәстүрлер қыспаққа алынды. Жаңа Устав студенттердің ұйымдар мен үйірмелер құруларына, ақшалай қор ұйымдастыруға, тіпті, жиылып концерт қоюларына тыйым салынды. Университет басшылары әрбір студенттен ешқандай қоғамға кірмеуді, студенттік қозғалыс, ұйымдарға қатыспауды талап ететін қолхат алды. Айталық, Бақытжан Қаратаевтың студенттік өзіндік ісіндегі қолхаттың сипаты мынандай: "1887 г. сентября 29 дня, я ниже подписавшиеся, даю сию подписку в том, что во время своего пребывания в числе студентов или слушателей Императорского Санкт-Петербургского университета, обязуюсь не только не принадлежать ни к какому тайному сообществу, но даже без разрешения на то, в каждом отдельным случае, ближайшего начальства, не вступать и в дозволенные законом общества, а так же не участвовать ни в каком денежном сборе; в случае же нарушения мною сего обещания, подвергаюсь немедленному удалению из заведения и лишаюсь всякого права на внесение мною, в пользу недозволенного сбора, деньги.
Студент 3 семестра юридического факультета султан Бахиджан Бисалиевич Каратаев".[14.71б]
Бекітілген тәртіптерге қарсылық білдірген студенттерге Устав бойынша сөгіс жариялау, 24 сағаттан 4 аптаға дейін карцерге қамау, университеттен уақытша куу және оқудан шығару сияқты жазаларды қолдану іс жүзіне асырылды. Студенттердің қайсыбір қалаған жеріне бару үшін университет инспекциясынан міндетті түрде рұқсат куәлігін алу заңдастырылды және оны полицияның талабы бойынша көрсетуге міндетті болды. Сонымен қатар, университетті тәмамдағаннан кейін де қызметке орналасу үшін университет басшыларының "сенімді" деген куәлік қағазын барлық жерде талап етіп отырған. Мұндай әрекеттер адам құқығын аяққа таптаудың айқын көрінісі болуымен қатар, патша өкіметінің жантүршігерлік саясатының полициялық сипатын анық көрсеткендей еді.
Бірақ зерек жігіт терең білімімен университет профессорларының ілтипатына бөленген еді. Осындай саясаттың ызғарынан Бақытжан Қаратаев сүрінбей өтіп, 1860 жылы университетті "ИСПУ. 1890. Қаратаев." деп жазылған алтын медальмен (II степень) аяқтап шығады. Ол туралы "Дала уәлаятының газеті" былай деп жазды: "Император хазіретінің есіміне ашылған Петербург қаласындағы университет курсын екінші дәрежелі дипломмен үздік аяқтаған Торғай облысы, Іле оязы, Бурта елінің сұлтаны Бақытжан Қаратай ұлы Юстиция министрлігінің қарауына кіргізіліп, департаменттік басқару сенатындағы екінші мекемесіне қызметке қалдырылды"[14.71б]
Байқап қарасақ, Бақытжан Қаратаевтың біліміне, оның туа біткен дарынды тұлғасына патша өкіметінің чиновниктері назар аударып, оны Санкт-Петербургте қызметке қалдырған. Ондағы басты мақсаттары оның біліміне, жеке басын отарлық саясатты жүргізуге пайдалану болған. Бірақ Ресей астанасында үлкен қызмет атқара жүріп, Бақытжан Қаратаев "халықтар түрмесі" атанған Ресейдің шет аймақтарында жүргізіп отырған отарлық саясаты, зорлық-зомбылығымен, жерді талан-таражға салып жатқан әрекеттерімен ымыраға келе қоймайды. Бұл мәселелер хақында патша чиновниктерімен айтысқа түсіп, өз пікірін батыл түрде ортаға салып, терең білімін көрсете біледі. Әрине, патша өкіметіне Бақытжан Қаратаевтың мұндай "батырлық" іс-әрекеттері жаға қоймайды. Оларға аймақтағы өз ұлтының құқығын қорғап, мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын қайраткер қажетсіз еді. Демек, одан тез арада құтылудың амалын ойластырған патша чиновниктері оны арнайы тағайындаумен Санкт-Петербургтен алысырақ аймаққа - Грузияның Кутаиси қаласына тергеу жүргізу қызметіне ығыстырып тастайды. Өйткені, 1891 жылы патша үкіметі қазақ даласын басқарудың жаңа Далалық Ережесін даярлап жатқан еді. Сондықтан да олар үшін әкімшілік Сенатында көзі ашық қазақтың жүргені қауіпті болып көрінсе керек. [9.178б]
Грузия жерінде Бақытжан Қаратаев 1897 жылға дейін тергеу жұмысында болып, тау халықтарының тұрмыс-тіршілігімен жақсы танысады. Ержүрек, қайсар, елдің жақсы қасиеттерін бойына сіңіріп, достық қатынасын нығайтады.Табиғатынан дарынды, ойына келген пікірін тіке айтатын Бақытжан Бисәліұлы тау халықтарының арасында да үлкен абырой мен беделге ие болып "князь" атанды. Жеті жылдай Қазақстаннан тыс жүрген Бақытжан Қаратаев 1897 жылы өзінің кіндік кескен Орал топырағына оралады. [10.222б] Өз мамандығы бойынша, халық құқығын сақтау мақсатында, адвокат болып орналасады. Патша чиновниктерінің қазақ даласында жергілікті халыққа қарсы жүргізіліп отырған озбырлық саясатына, адамдық құқықтарын аяққа таптаған әрекеттеріне қарсы үн көтереді. Ел ішіндегі дау-жанжалдарды әділдікпен шешіп, жұртшылықтың ризашылығына бөленіп, үлкен саяси беделге ие болады. Қарапайым халық мүддесін патша өкіметі чиновниктерінің заңсыз әрекеттерінен қорғап, орнатылған тәртіпке наразылық білдірген Бақытжан Қаратаев енді "сенімсіз" адам ретінде таныла бастайды.
Бақытжан Бисәліұлының қазақ халқын, оның жері мен суын, азаматтарының құқығын қорғауға бағытталған іс-әрекеті, қызметі Бірінші Орыс революциясы жылдарында ерекше байқалады. Ендігі жерде Бақытжан Қаратаев халықтың шекесіне батқан жер мәселесіне ерекше көңіл бөледі. 1905 жылы шілде айында орыс қоныс аударушылары мен казактарының қазақ жерін талан-таражға салып жатқан әрекеттерін тоқтату мақсатында Санкт-Петербургке барып, Орал, Орынбор облыстарынан арнайы келген делегацияны патшаның тікелей қабылдауында болатындай етіп ұйымдастыру жұмыстарын жүргізеді. Бұл делегацияның құрамында С.Б.Кейкин, М.Қайдаров, Д.Тоқбаев, С.Алдияров, ишан Д.Мусин, хазірет Ғ.Есмұхамбетов, молда М.Меңдіқұлов, судья А.Бірімжанов, сот мүшесі Ж.Сейдалин сияқты аймаққа танымал болғандар кіреді.[14.72б] Ол бұл жөнінде 1911 жылы "Айқап"журналына: "1905-інші жылы Орал һәм Торғай облыстарынан көп адамдар Петерборға барып, патша ағзамды һәм министрлерді көріп, жер тұрғысында, жер қазақтардың өзіне де жеткіліксіз деп; Қазақ адамдарының ішінде мен де бар едім ",-деп жазады.
Жалпы Қазақстан еңбекшілерінің саяси оянуына, өлкедегі отарлық езгіге, әлеуметтік теңсіздік пен қанаудың басқа да түрлеріне қарсы ұлт-азаттық, жұмысшылар мен шаруалардың бостандығы жолындағы қозғалыстардың ерекше серпін алуына, әрине, патшалық Ресейдегі 1905-1907 жылдарда өткен тұңғыш буржуазиялық-демократиялық революцияның ықпалы зор болды. Біріншіден, өлкенің экономикалық,және саяси дамуы дәрежесінің салдарынан жұмысшы қозғалысы өрістеді. Екіншіден, оған өнеркәсіп пен қала жұмысшылары қатысты. Үшіншіден, аграрлық қозғалыстар, негізінен, қазақ ауылдарының, қоныс аударған деревнялардың, еңбеккерлер топтарының іс-әрекетінен көрінді. Төртіншіден, ұлт зиялылары қоғамдық-саяси жұмысқа белсене араласып, ұлт-азаттық қозғалысты жаңа сатыға көтерді.
Сөйтіп, 1905-1907 жылдарда өткен Қазақстанда жұмысшы қозғалысы өзінің саяси дамуының жаңа кезеңіне қадам басты. Қазақ даласында осы жылдары Ресейдегі революциялық процестердің жалпы барысымен тығыз байланысты жұмысшылардың бірқатар саяси жөне экономикалық толқулары болып өтті. Оларға 1905 жылдың желтоқсанында Успенск мыс руднигіндегі, 1907 жылдың маусым айында Спасск мыс қорыту зауытындағы, Қарағанды кендері мен Успенск руднигіндегі, сондай-ақ , Семей, Орал, Ақтөбе, Верный, Қостанай және басқа да қалалардың кәсіпорындарындағы өткен ереуілдерді жатқызуға болады. [17.89б]
1905 жылдың жазғытұры кеңшілік өмір келісімен далада, жайлауда жергілікті мәселелерді және барлық қазақ жұртының мұқтаждықтарын талқылаған съездер өте бастады. Осы жылғы барлық ірі дала жәрмеңкелері қазақтардың саяси съездерінде қазақтар артынша Жоғары мәртебеліге жолданған петицияларды талқылап, оларға қолдарын қойды." Осылайша қазақ даласында саяси күрес патшаға, орталық билікке петиция жазып тапсыру түрінде көрініс бере бастады.
Отарлық тәуелділіктегі қазақ елінің мұқтажын білдірген арыз-тілектер батыста Оралда, орталықта Қарқаралыда, оңтүстік-шығыста Жетісуда, басқаша айтқанда, кең қазақ даласының барлық аймақтарында жазылды. Жетісу облысы Лепсі уезінің қазақтары дайындаған петицияға 1000 адам, арнайы делегация арқылы Петербургтегі үкімет орындарына тапсырылған Орал және Торғай облыстары қазақтары жазған петицияға 44 адам, ал белгілі Қоянды жәрмеңкесінде өмірге келген Қарқаралы петициясына 14,5 мың адам қол қойған еді. [8.96б] Қазақ халқының атынан жазылған петицияларында жерді тартып алуға, салықтың ауырлығына, төменгі басқару органдары мен патша чиновниктерінің тарапынан озбырлық, қиянат, қоқан-лоққы жасалуына наразылық білдірді.
Бұл петициялардың мазмұны жөнінде нақты түсінікті Орал және Торғай облыстары жолдаған петициямен танысу арқылы алуға болады. Ол қазақ тілінде жазылып, 1905 жылы Орал қаласындағы К.М.Тухватуллин баспасында жарық көреді. Екі бөлімнен тұратын бұл құжатта қазақ елінің дін және жер мәселелеріне байланысты талаптары жан-жақты және дәл баяндалған. Қазақ жерін талан-таражға салуды тоқтату мәселесін назарынан ешқашан тыс қалдырмаған Бақытжан Бисәліұлы бұл петицияны дайындауға да ат салысты және онда жер мәселесіне байланысты мынандай талаптар қойылды:
"1) Қазақ жерінде бұл күнге дейін қала салып алып, бейбіт өмір сүріп отырған орыстар отыра берсін және олар алған жерге талабымыз жоқ. Бірақ қалған жеріміз қырғыз-қазақ халқының өз пайдасына мәңгі ұрпақ мұрасы ретінде ешкімнің ортағынсыз берілсін, сондай-ақ, бұл жерді қырғыз-қазақ халқы императрица Анна Иоановнаның грамотасына сәйкес ықтиярлы, тығыздық көрмей пайдалансын;
2) Мұнан былай орыс шаруаларына қазақ жерінен жер берілмесін және қазақ жерінен қоныс аудару учаскелері ашылмасын ;
3) Далалық Ереженің 119-136, яғни барлық он жеті баптары негізсіз деп танылып, жойылсын;
4) Қырғыз-қазақ халқының қолына жер мәңгілік өзіңдікі деген құжат берілсін; [18.50б]
Ресейдегі азаттық қозғалыстың өрлеу барысында қазақ қоғамына да жеткен үлкен тарихи жаңалықтың бірі -1905 жылы 6 тамызда шыққан манифест бойынша қазақ еліне де Мемлекеттік Думаға депутат сайлау құқығының берілуі еді. 1905 жылдың соңына қарай қазақ интеллигенциясы бірінші Мемлекеттік Думаға депутаттар сайлау науқанына қызу араласып та кетті. Осы арада олар сайлау науқаны сияқты күрделі саяси шараға араласа отырып ірі мәселеге кезікті. Қазақ қоғамында бұл уақытта белгілі бір қоғамдық айқындамадан үгіт-насихат жұмысын жүргізе алатын саяси ұйымдар жоқ еді. Міне, осындай жағдайда Думаға даярлық мерзімінің тар қыспағына іліккен ұлттық интеллигенция тұңғыш рет саяси партия құру әрекетін қолға алды.
1905 жылдың соңына қарай Орал қаласында өткен бес облыстың (Ақмола, Семей, Торғай, Орал және Жетісу) делегаттық съезі "Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын" құру туралы шешім қабылдады. Оралда шығып тұрған "Фикер" газеті (редакторы К.М. Тухватуллин) оның 9 адамнан тұрған Орталық Комитетінің құрамын жариялады. Олар Б.Қаратаев, Т.Бердиев, М.Бақыткереев, И.Тоқтамбердиев, Х.Досмұхамедов, Н.Айтмұхамедов, М.Мұқанов, Т.Рахымбердиев және И. Дүйсембин еді. Бұл съезде қазақ кадеттерінің бағдарламасы 1905-1906 жылдары Орал қаласында Камиль Тухватуллиннің "Фикер" (Пікір) атты газетінде жарық көрген. Онда қазақ жерінің бүтіндей сол елдің меншігі етіп жариялайтын заң қабылдау қажеттілігі, ішкі Ресейден көшіп келіп қоныстану толқынын тежеу, қазақ жұмысшыларына еркіндік, теңдік беру, олардың мүддесін қорғайтын заңдар шығару, қазақ балалары үшін мектеп, медресе, университеттер ашу, тағы сол сияқты осы жылы түрлі облыстарда жазылған петицияларда көтерілген түрлі талап-тілектер айтылған. [8.106б].
Думаға дайындық барысында қазақ интеллигенциясының кадеттер партиясы тұғырнамасына жақын болуының бір себебі - 1905 жылы Ресейдің мұсылман дініндегі халықтар арасында отарлық езгіге қарсы саяси одақ қалыптасып және ол діни сипат ала бастайды. 1905-1906 жылдары мұсылмандардың бүкіл ресейлік үш съезі өтеді. Үкімет орындарының келісім бермеуіне қарамастан, Петербургте 15-23 қаңтар аралығында өткен екінші бүкіл ресейлік мұсылмандар съезі "Ресей империясының мұсылмандарын жалпы мемлекеттік мүддеге сай, сондай-ақ Ресей өмірі мен жағдайында бүгін және болашақта бірігіп қимыл жасау үшін бір саяси партияға бірігуге үндейтін" жарғы қабылдап, қаулысында "Мемлекеттік Думаға депутат сайлау мерзіміне дейін тым аз уақыт қалуына байланысты ішкі губерния мұсылмандарының осы сайлау науқанында "Конституциялық-демократиялық партиямен" ынтымақтаса әрекет жасауға шақырған" ұсынысын қуаттайды. Енді ғана күрес жолына түсе бастаған қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басқа халықтармен ынтымақтастықтан бас тартуы, әрине мүмкін емес еді. Сол кезеңдегі Кадет партиясының мүшесі болған Бақытжан Қаратаев, Әлихан Бөкейханов сияқты қазақ интеллигенттері саяси күресте діни фактордың маңызын жақсы түсінді. Отаршыл күресте өз мүмкіншілігін терең ұғынған қазақ зиялылары орыс және басқа халықтардың демократиялық күштермен бір болу қажеттілігін жақсы түсіне отырып, бұл шараларға белсенді түрде араласты, сол арқылы қазақ қоғамының негізгі мәселелерін шешуді мақсат етті. Алайда, қазақ интелигенттерінің 1905-1906 жылдары саяси партия құру әрекеті сәтсіз аяқталады. Тарихшы М.Қойгелдиев оның екі себебін көрсетеді: "Біріншіден қазақ қоғамында жалпы ұлттық негізде саяси партияның құрылуына қажет алғышарттар әлі пісіп жетіле қойған жоқтын. Екіншіден, ұлыдержавалық, шовинисттік бағыт ұстанған кадеттер партиясының басшылығы үшін Қазақстан сияқты аймақта ұлттық еркіндік пен теңдікті мұрат тұтқан саяси ұйымның пайда болуы соншалықты тиімді емес-тін. Сондықтан да олар қазақ кадеттеріне қолдау жасап, ыңғай таныта қоймады."- деп көрсетеді. [8.109б]
Міне, осындай даярлықпен қазақ интеллигенциясы Мемлекеттік Думаға сайлау да келіп жетті. 1906 жылғы 22 ақпанда Николай II "Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарында Мемлекеттік Думаға сайлау жағдайын қолдану ережесі мен оған қосымша енгізулер" деген арнайы жиналыста қаралған заң жобасын бекітті. Түркістан өлкесіндегі Думаға сайлау Дурнов жобасы бойынша жүргізілді. Дума заңы бойынша орыс тілін білмейтін адамдар сайлауға қатыстырылмады. Бұл ереже қазақтарға ауыр тиген болатын.
Қазақ халқынан Думаға сайлау 1906 жылғы 22 ақпандағы заң бойынша Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарындағы бұратаналардан Мемлекеттік Думаға бір-бір мүшеден, ал қалалық жерлерде және отырықшы өмір сүретін халық арасынан әр облыстан Мемлекеттік Думаға I мүше сайлауға тиіс болды.
Мемлекеттік Думаға сайлау құрылымы бірнеше сатыға бөлінді. Мәселен, Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарындағы қазақтарды сайлау үш сатылы, ал Сырдария облысы қазақтары үшін төрт сатылы болды. Жетісу облысының тұрғылықты халықтары, соның ішінде ұйғыр, дұнғандар да үш сатылы құрылыммен сайланатын болды. Сібір, Орал, Жетісу әскери бөлімшелерінің казактарын Думаға сайлауда көптеген жеңілдіктер жасалды. Олар үшін сайлау екі сатылы болды.
Сонымен Мемлекеттік Думаға 30 млн мұсылман халқының атынан 14-ақ адам қатысты. Бұл Мемлекеттік Дума құрамының 3,1% ғана еді. Мемлекеттік Дума қарсаңында қазақ халқының саны 4 млн 800 мың болды. І Мемлекеттік Дума жұмысына қазақ елінің атынан үш депутат қатысты. Олар Орал облысынан-Алпысбай Қалменов, Торғай облысынан-Ахмет Бірімжанов және Семей облысынан-Әлихан Бөкейханов болатын.1906 жылдың 27 сәуірінен 7 шілдеге дейін бар болғаны бір сессия, 40 отырыс өткізіп, 72 күн жұмыс жасаған I Мемлекеттік Дума 1906 жылы 9 шілдеде үкімет шешімімен таратылады. Қазақ халқының мүддесін білдіретін ендігі бар үміт- II Мемлекеттік Думаға жүктелген болатын.
2. Бақытжан Қаратаев - II Мемлекеттік Дума депутаты
Бақытжан Қаратаев - патша өкіметінің саясаты салдарынан туған жеріндегі қиындықтарды көзімен көріп, жан дүниесімен сезініп, халқының азаттығы үшін бар ғұмырын сарп еткен батыл күрескер. Ол империяның қазақ өлкесін отарлауы жөніндегі еңбегінде: "Вдруг Временное положение обьявило казахам, что земли занимаемые казахскими кочевьями, признаются государственным и предоставляются в общественное пользование казахов. Это было для них ударом молнии в ясный день... Сразу же почувствовалась, что они тепер как будто бы на чужой земле "-деп Уақытша Ереженің қазақ даласына әкелген зардаптары мен жерінен айырылған қазақтардың басына төнген ауыр жағдай мен шеккен ауыр қайғы-қасіретін ашық жазады.[10.29б] Өз халқының қабырғасына ерекше батқан жер мәселесіне ерекше көңіл бөліп, оны шешу үшін белсенді әрекеттер жасаған II Мемлекеттік Дума депутатының бірі- Бақытжан Қаратаев болды.
II Мемлекеттік Думаға сайлау 1907 жылдың қаңтар-ақпан айларында болды. Оған дайындық жұмыстары үйездік, қалалық сайлау комиссияларының құрылған кезінен бастап-ақ, яғни 1906 жылдың қараша айынан соң басталды.
Сайлауға сайланушылар мерзімі қалаларда 1906 жылдың желтоқсанынан 1907 жылдың ақпаны аралығында өтуге тиіс болса, ауылдық жерлерде 1906 жылдың желтоқсаны деп белгіленді. [13.107б]
II Мемлекеттік Думаға депутат сайлау қазақ даласында негізінен ескі жүйе бойынша өтті. Ешқандай да ілгерілеудің нышаны байқалған жоқ. Керісінше сенаттан өткен заң, ережелердің түсіндірмелерімен танысудан соң үкімет сайланушылар санын қысқартуға тырысты. 1906 жылы 19 желтоқсанда Ішкі Істер Министрі "қалалық сайлауға өз атынан үй жалдап, бірақ біршама уақыт онда тұрмаса" және "пәтер ақысын төлей алмаса", сондай-ақ баспанасы жоқтар сайлауға қатыса алмайтындығын білдіріп жарлық шығарды. Сонымен қатар курьер, вахтер және от жағу жұмыстарын атқарушы адамдар сайлаушылар қатарына енгізілмеді. Сайлау құқығынан темір жол қызметкерлері, бу машинасын жүргізушілер, вагон тексерушілер, құрылысшылар және жол айрығында жұмыс істеушілер айырылды.
Сайлау науқаны қарсаңында елде тыныштық сақтауды талап еткен, Ресей мен оның құрамындағы елдерде жиын, митингілер өткізуге, әсіресе халық арасында революциялық ықпалда үгіт-насихат жүргізүге тыйым салған, ал бола қойған жағдайда оны бастаған адамдарды "қылмысты" деп сотқа тарту жөнінде Столыпиннің арнайы бұйрығы шығады.
Бұл Дума 1907 жылы 20 ақпанда ашылып, өзінің 103 жұмыс күнінде 2 рет сессия ашып, 53 мәжіліс жасады.
1907 жылы Бақытжан Қаратаев кадет партиясының мүшесі болды. Ол 1907 жылы II Мемлекеттік Думаға қатысу үшін Петербургке жүрер алдында Орынборда шығып тұрған татар-социал демократтарының "Орал" газетінің 7 ақпандағы санында орыс жұмысшыларына бағыштап "Орыс халқына ашық хат" деген тақырыпта өзінің болашақ депутаттық жұмысын неден бастайтынын көрсететін бағдарлама іспетті болған мақаласын жариялайды. Бұл мақала оның қазақ халқын отарлық саясаттан, жерді талан-таражға салуға қарсы бағытталған жан айқайынан туындаған еді. Патша үкіметінің жаулап алу саясатын батыл түрде әшкерелеп, былай деп жазды: "Руссия граждандары! Біз қырғыздар үкіметтен біздің жерімізге Руссия ішіндегі крестьяндарды көшіріп, бізді талауда... Бұл үшін бізге зорлық болған секілді бүтін Руссия халықтарына да бек көп ақшаларымызды өтіне-өтіне биік күн... бітірдік. Біздің ықтиярымызға үкімет бірде илтифат етпеді... Енді біз үкіметке ышанмайынша бүтін Руссия халқына жалбарынамыз. Туғандар! Үкімет біздің надандылықпен, біздің оқымағандығымызды пайдаланып, біздің бүтін облыстардағы жақсы жерлерімізді талап алып, көшіп келген адамдарға беріп тура. Бізге құмнан, әм шағыр, әрім өсетін жерлерден басқа бір нәрсе де қалмады "- дей келе соның салдарынан қан-төгіске апаратын қақтығыстардың болып жатқандығын көрсетеді. "Біз бұларды орыс халқына жаулық қарым-қатынаста болғандықтан емес, біздің онымен ортақ дұшпанымыз бар, ол патшалық самодержавие- дүр... біз былай ойлаймыз: ең алдымен Россияның өз ішінде жеке адамдарға, кабинетке, монастрларға бөлінген және басқа да жерлер - жерсіз шаруалар қолына берілу керек, ал күллі ел бойынша жер біткен халық меншігі ретінде танылуы тиіс. Бұл үшін елдің барша жоғары өкіметі халықтың өз қолына өтсін. Самодержавие құламайынша, жер мәселесі оң шешілмейді, сондықтан да біз жер үшін күресті Россияның барлық халқымен бірлесіп жүргізу ниетіндеміз." [9.179б] Осы сөздерінен Бақытжан Қаратаевтың революцияға дейінгі де, одан кейінгі де іс- әрекеттерін айқындаған мақсатын аңғаруға болатындай.
Орал қаласының қазақтары мен орыс шаруалары 15 ақпанда II Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланған Б. Қаратаев пен Ф.Ереминді шығарып салуға вокзал басына келіп, олардың Думада мұң-мұқтаждарын шешуге күш салатындықтарына сенімдерін білдіреді. Қазақ халқының атынан сайланған депутат Бақытжан Қаратаев өз сөзінде сенімдерін толық ақтайтындығына уәде береді. 1907 жылғы "Уральский листок" газетінің 38 санында: "Депутат из инородцев Б.Б. Каратаев в своей речи, обращенной к провожающим, указал, что при настоящем трудном положении родины, осуществление начал манифеста 17-го октября возможно только при хладнокровном усидчивом труде Б.Б. Каратаев сказал, что в Думе всем депутатам, желающим умиротворить Родину, придется работать совместно и т.к. в Уральской области живут иногородцы, инородцы и казаки, то они тоже дожны действовать совместно и идти рука об руку",-деп жазылды.
Патша үкіметі патша әкімшілігіне қарсы шыққан адамдарды сайлауға қатыстырмауға тырысты. Осыған орай 1906 жылы 23 желтоқсанда Заң министрі Ішкі Істер министрімен кеңесе отырып, Дала генерал-губернатолығына Омбы қаласының қалалық сайлау тізімінен Ә.Бөкейхановты "Выборг үндеуіне " қол қойып, сотқа тартылғаны үшін тез арада шығару турасында нұсқау жібереді. Нұсқау тиісімен Омбы қалалық сотының басқарушысы бұрынғы Мемлекеттік Дума мүшесі Ә.Бөкейхановтың кандидатурасын сайлаушылар тізімінен алынып тасталғаны жөнінде мәлімет түсіреді.
Қазақ халқынан депутаттыққа Орал облысынан Бақытжан Қаратаев, Ақмола облысынан Ш. Қосшығұлов, Торғай облысынан А.Бірімжанов, Семей облысынан Т.Нұрекенов, Жетісу облысынан М.Тынышбаев, Сырдария облысынан Т.Алдабергенов, Астрахан губерниясынан Б.Құлманов сайланады.
II Мемлекеттік Думаға Дала өлкесінен Ақмола облысынан Виноградов (соц-дем. партия), Орал облысынан И.И. Космодамианский (соц-дем. партия), Торғай облысынан И.В. Голованов (соц-дем. партия), Семей облысынан Мемлекеттік Думада Сібір автономияшыларын құрған Н.Я. Коншин (соц-дем. партия), Орал казактарынан атынан Ф.А. Еремин, Ақмола облысының Сібір казактарынан И.П. Лаптев сайланады.
Бұл II Дума да үкіметтің аграрлық және отаршыл саясатын сынға алады. II Мемлекеттік Дума депутаттарының құрамы жағынан да, күн тәртібіне қойылған мәселерді талқылау жағынан да бірінші Думаға қарағанда солшыл болып шықты. [19.115б]
II Мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясына 36 депутат кірді. Бұл фракцияның өзі "Мұсылман фракциясына" және "Мұсылман қызмет фракциясы" (кей деректе "Мұсылман қызмет тайпасы") болып екіге бөлінді. Бұл фракция өз бағдарламасын жасап, Дума барысында бірнеше отырыстар өткізген еді.
Б.Қаратаев Думаның ашылуы қарсаңында тіркеу тізімі бойынша кадет партиясының құрамына енген болатын. Алайда, Дума жұмысы барысында партиялық фракция мен топтарды толықтай қайта құрған кезде мұсылман фракциясының тізіміне кіреді. [20.26б] Қазақ депутаттары Т.Нұрекенов, Т.Алдабергенов, Ш. Қосшығұлов, А.Бірімжанов және Б.Құлмановтар мұсылман фракциясының бөліміне, ал Жетісу облысынан сайланған М.Тынышбаев конституциялық-демократиялық фракцияның тізіміне кірді.
Дума барысында оның мүшесі Ахмет Бірімжанов Далалық сот пен жергілікті сот комиссиясының құрамында, ал М.Тынышбаев пен Б.Қаратаев 1907 жылы 3 сәуірде құрылған аграрлық комиссияның құрамында болды.[11 39б ].
Дума отырыстарының арасында Бақытжан Қаратаев Егіншілік пен Жерге орналастыру Бас басқарамасына барып, қазақ өлкесіндегі үкіметтің жүргізіп отырған жер саясатының көшпелі қазақтарға үлкен зиянын тигізіп отырғанын, Дала өлкесіне орыс шаруаларын қоныстандыруды тоқтату қажеттігін айтқан болатын. Осы жылдың 24 наурызында Ресей өкіметінің төрағасы П.Столыпин Думаға қазақ даласынан сайланған депутаттармен жер мәселесі туралы кеңес өткізеді. Мұндай мәжбүрлік әрекетке көп ықпал еткен Бақытжан Қаратаев болды. Ол өзінің жан-жақты білімділігі нәтижесінде бар мүмкіндігін пайдалана отырып, патша үкіметіне батыл түрде, тайсалмай мәселе қоя білді. "Тургайская газета" деп аталатын басылым осы оқиға туралы кезінде былай деп жазды: "24 марта состоялась первое заседание образованного председателем Совета министров П.А. Столыпиным совещание приглашены так же члены Государственной Думы - киргизы. При обсуждении земельных нужд населения степных областей депутаты, между прочим, указали на урегулирование переселенческого вопроса. Во избежания возможных недорозумений и даже кровавых столкновений, на местах, по мнению депутатов необходимо, чтобы правительство приостановило переселение и выждало разрешение аграрного вопроса Государственной Думы".[14.74б] Ал осы кеңеске байланысты қазақ баспасөзі "Айқаптың" "Қазақ жерінің хақында" деген мақаласында: 1907 - інші жылда март ішінде 2-інші государственный думаның депутаттары сұлтан Қаратаев, Бірімжанов, Қосшығұлов һәм Нұрекенов бас министр Столыпин мен Жер министрі дәрежесіндегі князь Васильчиковқа жолығып, жер мұқтажын айтып сөйлесті деп жазды.
"Қазақ дапутаттары сұлтан Қаратаевқа сөз беріп еді, ол айта - айта келіп, байлауында былай деді: "Қара шекпенділерді переселениеден тоқтату керек. Азиатск облыстарындағы қазақ жерлерін өлшеп жақсысы қанша, жаманы қанша білу керек, көшпелі һәм отырықшы қазақтарды жақсы деген жерлерге орналастыру керек, одан соң артық жақсы жерлер болса переселение пайдасына шығару керек; Жаман жерлерін ешкімнен қызғанбайды."
Бақытжан Қаратаев Думаның аграрлық комиссияның құрамына еніп, аграрлық заң жобасын жасауға қатынасты. Сондай-ақ бірнеше рет қазақ өлкесіндегі жер саясатына байланысты отырыстарға қатысып сөз сөйлейді. Думаның 39 пленарлық отырысында аграрлық мәселені талқылауға қатысып (16 мамыр) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ ҚАЛАЛЫҚ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
ЖЕТІСУ АУДАНДЫҚ БІЛІМ БӨЛІМІ
№43 жалпы білім беретін мектеп
Жақсылық Гүлжайна Ермаханбетқызы
9 А сыныбы
ҒЫЛЫМИ ЖОБА
Б. Қаратаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі
Жетекші мұғалімі: Тлеубаева А.Б. №43 ЖББ мектептің тарих пәнінің мұғалімі
Алматы, 2018 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2
Негізгі бөлім
Б.Қаратаевтың өскен ортасы, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-11
Б.Қаратаев-II Мемлекеттік Дума депутаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-18
Б.Қаратаев -отырықшылыққа көшуді насихаттаушы, Орал қаласында жарық көрген Қазақстан газетінің басты редакторы. Бақытжан Бисәліұлының кеңестік кезеңдегі қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2017 жылдың 16 сәуірінде Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуі тиіс -деп атап көрсетеді. [1.]
Төл тарихымызда XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы қазақ қоғамы үшін күреске толы кезең. Өйткені, Ресей үкіметінің қол астында болып, патша мен оның шенеуніктерінің езгісі мен тепкісін көрген қазақ халқы басқа бұратана халықтармен қатар өз азаттығы үшін күреске шықты. Бұл кезде қазақ қоғамында ұлттың еңсесін көтеріп, патша саясатына ашық түрде қарсы шыққан қазақ интеллигенциясының қатары қалыптаса бастаған болатын. Осы зиялы топ қазақ елін отарлық езгіден құтқарып, ұлт-азаттық жолындағы күресте көш бастаушы болды. Қазақ интеллигенттерінің бұрыннан алдына қойған мақсаттарының бірі- жер мәселесі еді. Жер мәселесін шешуде қазақ интеллигенттері Ресей Мемлекеттік Думасын, патша үкіметінің әкімшілік органдарын пайдалануға тырысты. Осы кезеңде қазақ мүддесі үшін күрес жүргізген нар тұлғалы тұлғалардың бірі, II Мемлекеттік Думаның депутаты - Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев болды.
Жеке тұлғалар тарихы ешқашан халқынан бөлінген емес, керісінше ұлтымыздың әйгілі қайраткерлерін тану арқылы тұтастай еліміздің тарихы жазылады.Сондықтан бүгінгі қазақ тарихнамасына ғасыр басында қазақ қоғамының көкейкесті мәселелерін шешуге тырысқан Бақытжан Қаратаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеу ғылыми жобаның зерттеу обьектісі болуға лайықты, Қазақстан тарих ғылымындағы өзекті мәселердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XX ғасырдың басындағы патша үкіметінің саясатына қарсы мақсаттағы азаттық қозғалыстар мен көкейкесті мәселелерді шешуде жол сілтеп, жол көрсеткен Бақытжан Қаратаевтың саяси мақсатын Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов еңбектері айқындайды. Сонымен қатар, 1923 жылы Орынборда жазылып, 1995 жылы профессор Ә.Тәкенов пен архивист-ғалым Б.Байғалиев, жас ғалым Г.Жүгенбаеваның құрастыруымен жарық көрген Телжан Шонанұлының "Жер тағдыры - ел тағдыры" еңбегінде қазақ жерін талан-таражға салып, қоныстандыру саясатын жүргізіп келген патша үкіметінің заңсыз әрекеттері батыл әшкерелеген. [ 2 ]
Кеңестік кезеңдегі әміршіл-әкімшіл жүйенің салдарынан көптеген зерттеушілер Бақытжан Қаратаевты бай- феодалдар мүддесінің қорғаушысы ретінде танып, таптық көзқарастың шырмауына маталған пікірден алшақ кете алмады. Ғылыми тұрғыда әділетті баға беруге цензорлық тосқауылдар қойылды. Мысалы, танымал, ірі тарихшымыз Е.Бекмахановтың 1957 жылы жарық көрген еңбегінде Бақытжан Қаратаевтың есімі тікелей аталмаса да , II Мемлекеттік Думаға сайланған қазақ депутаттарының бәрі "Ұлтшыл көзқарастағы қазақ зиялыларының өкілдері және бай феодалдардың мүддесін қорғаудағылар"-деп бағаланған еді. [3.317 б]
80 жылдары Бақытжан Қаратаевтың II Мемлекеттік Думада сөйлеген сөздеріне ғылыми тұрғыда талдау жасаған академик С.З.Зиманов [4.55-75б] пен Бақытжан Қаратаевтың мол мұрасына біршама көңіл бөлген М.Ш.Ысмағұлов болды. [5.]
Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі өзгерістер Алаш қозғалысы мен Алашорда тарихын қайта қарап, ақиқат тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік берді. Қазақ интеллигенциясы тарихын, олардың ұлттық ерекшеліктері мен өзіндік қадір-қасиетін анықтауда жаңа тарихи таныммен күрделі зерттеулер басылып шықты. Бұған М.Қозыбаевтың (Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992) [6.], К.Нұрпейісовтің (Алаш һәм Алашорда А., 1995) [7], М.Қойгелдиевтің (Алаш қозғалысы.А.,1995) [8], Б.Қойшыбаевтың (Бақытжан Қаратаев.А.,1993), [9], ғалым Ө.Озғанбайдың монографиясында Мемлекеттік Дума мәселесін, оған қазақтардың қатысу барысын қарастырады. [10]
Ғылыми жобаның деректік негізі. Тақырыптың деректік негізіне келсек, Бақытжан Қаратаевтың II Мемлекеттік Думадағы қызметі туралы II Мемлекеттік Думаның стенографиялық есептерінен толық мәліметтер алуға болады [11],[12]
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті. Ғылыми жобаны жазудағы басты мақсат- Б.Қаратаевтың өмірбаянын зерттеп, қайраткердің қоғамдық-саяси қызметін, ғылыми айналымға енген тың деректер негізінде тарихи шындық тұрғысынан талдауға алу. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер койылды:
- Б.Қаратаевтың өскен және білім алған ортасы, оның қоғамдық көзқарасына әсер еткен жағдайларды;
- Б.Қаратаевтың II Мемлекеттік Думадағы депутаттық қызметін;
- Белсенді публицист-журналист ретінде Бақытжан Бисәліұлының 1911-1914 жылдардағы "Айқап" журналы мен "Қазақстан" газетіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметі мен ағартушылық жұмысын осы уақытқа дейін жарияланған деректік материалдар негізінде талдауға алу көзделінді.
Ғылыми жобаның жаңалығы. Ғылыми жұмысты жазу барысында Б.Қаратаевтың өмірі мен ІІ Мемлекеттік Дума депутаты ретіндегі қызметі тарихи деректер негізінде сипатталды. Б.Қаратаевтың Айқап журналы Орал газетінде өзекті мәселелерді қозғаған журналист ретінде, ұлттық бейресми басылымдардың бірі- Қазақстан газетінің шығуына үлес қосқан ағартушы, қазақ халқынан шыққан тұңғыш заңгер ретінде сипатталды.
Ғылыми жобаның құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Б.Қаратаевтың өскен ортасы, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуы
Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев - қазақ тарихындағы ірі тұлғалардың бірі. Туған халқын құлдық бұғаудан құтқару мақсатында патша үкіметімен ымырасыз күрес жүргізген көрнекті қоғам қайраткері, алғашқы қазақ заңгері болған Бақытжан Қаратаевтың есімі 20 жылдай бойы Ресей мен қазақ баспасөзі беттерінен түспей, қаламы "Айқап", "Қазақстан", "Орал" сияқты т.б. көптеген басылымдардың бағыт-бағдарына үлкен әсерін тигізген еді. Терең публицистикалық мақалалары болса қазақ қоғамының көкейкесті мәселелеріне арналып, Ресей мұсылмандарының назарын аударған-ды. Өткір сынды, ашын жазылған мақалалары халықты азаттық пен бостандық идеяларына баулумен қатар, қазақ халқының рухани өсіп, шыңдалуына да өлшеусіз үлес қосты.
Бақытжан Қаратаевтың табиғатынан ұшқыр ойы, отты жүрек дара тұлғасы, асқан білімділігі, халықтың жарқын болашағы үшін әр салада атқарған қызметі мен заңдылықтарды басқару процесін ауадай қажетті талап ретінде енгізу мәселесін көтеруі-оны даланың дарынды перзенттеріне жатқызады. Энциклопедиялық білім иесі, ірі гуманист, реформатор, публицист, ағартушы демократ, қазақ қоғамының демократиялық жолмен дамуын көксеген қайраткер сонымен қатар, қарама-қайшылықтар мен аумалы-төкпелі өзгерістерге толы өз заманының да ұлы еді.
Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев - Орал облысының Қаратөбе аумағының Ақбақай ауылында 1860 жылы мамырдың 10 жұлдызында Дәулетжан сұлтанның шаңырағында дүниеге келген. Жарық дүниеге енді есік ашқан кішкене Бақытжанды үлкен әкесі Бисәлі Қаратайұлы бауырына басқан екен. Бақытжан Қаратаев сұлтан тұқымы әулетінен тарайды және Кіші Жүздің ханы Әбілхайыр ханның шөбересі болып келеді. Оның атасы Қаратайдың анасы Ырысқа тоқталар болсақ, ол 1771 жылы тарихтағы "қалмақ көшу" немесе "шаңды жорық" кезінде қазақтардың қалмақтармен шайқасында қолға түсіп, Нұралы ханның күңі болған. Өз шежіресінде Бақытжан Қаратаев: " Нұралы хан осы күңге үйленіп, одан: Есім, Қаратай, Орман, Шотқара және Елтай атты бес бала көреді. Ел арасында оларды "бес қалмақ" деп атап кеткен",-деп көрсетеді..[13.22б] Одан тараған Нұралы ұлдарының бесеуі де мүмкіндігінше орыс отарлауына ашық қарсылық танытты. Солардың ішінде 1805-1815 жылдары патша әкімшілігіне қарсы табанды күрес жүргізген - Қаратай Нұралыұлы еді.
Бақытжанның әкесі Бейсәлі ауқатты адам болған және өзінің сұлтан тұқымынан шыққандығына қарамастан өте қарапайым, жағымды мінездерімен жұртшылыққа сыйлы адам болған. Қайсыбір адамды болмасын біліміне, ақыл-ойына қарап баға беріп отырған. [17.69б]
Бақытжан Бисәліұлының тәрбиелік болмысы бала жастан ел арасындағы ғасырлар бойғы көшпелі өмір салты мен кең даланың әдет-ғұрпы ықпалында қалыптасады. Әбілхайыр ханның шөбересі, атасы Қаратайдың тәрбиесінде болып, қазақ дәстүрі бойынша оның есімін өзінің тегі етіп алады. Жасынан зерек болып өскен жас сұлтан алғаш ауыл мектебінен сауат ашады. Білімге деген ынтасын байқаған әкесі оны Орынбор қаласының азаматтық гимназиясына оқуға береді. Бақытжан Қаратаев гимназияны ойдағыдай аяқтап, тәртібі "өте жақсы" деген дәрежемен аяқтап шығады. Өз біліміне сенген Бақытжан Қаратаев Ресей империясының астанасы Санкт-Петербургте, университет қабырғасында білім алуды көксейді. Оның мұндай жауапты шешім қабылдауына Орынбор қаласының өзі дәріс алған гимназиясындағы Нева жағалауынан арнайы жолдамамен немесе саяси қуғынға ұшырап, қудаланып келген озық-ойлы, демократиялық бағыт ұстанған орыс зиялылары зор ықпал етті. Олардың бірсыпырасы гимназияда тек ғана бағдарлама бойынша оқытылатын пән көлемінде дәріс беріп ғана қоймай, сонымен қатар оқулық шеңберінен шығып, гимназистерге сабақ арасында оларға саясаттан, дүниежүзілік азаттық қозғалысынан, Санкт-Петербургте болып жатқан саяси жағдайлардан мәліметтер беріп отырды. Кеудесінде сәулесі бар зерделі шәкірттер, әрине, олардың бәрін саналарына сіңіріп отырды. [14.69б]
"Ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясы сан жағынан көп болған жоқ"- дейді М.Қойгелдиев. Оның себебі түсінікті де. Қазақстанда бірлі-жарым орта білімді мұғалімдер даярлайтын курстар мен училищелер болмаса, арнайы оқу орындары ашылған емес. Түрлі мекемелерде, әкімшілік орындарда қызмет жасаған қазақ мамандары негізінен Ресейлік оқу орындарынан білім алды. Патша үкіметі қазақ халқының жалпы мәдени деңгейінің өсуіне мүдделі болған жоқ, керісінше қараңғылыққа ұстау оған пайдалырақ көрінді. Ал XIX ғасырдың соңғы ширегінен бастап қазақ даласында азын-аулақ ашыла бастаған орыс-қазақ мектептері мен гимназиялары жергілікті жұртты "Мұхаммед дінін уағыздаушы моллалардың зиянды ықпалынан" сақтау үшін және сонымен бірге "далада орыс ықпалын" жүргізу үшін керек болды.
Сонымен бірге отаршыл әкімшілік ресейлік оқу орындарынан бірлі-жарым орынды қазақ жастарына да бөлуге мәжбүр болған. Мұндай шараға ол жыл өткен сайын өсе түскен басқару жүйесінің ұлттық кадрларға мұқтажын қанағаттандыру үшін барды. Осы мақсатта генерал-губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ студенттеріне жылына 3-4 стипендия белгіленіп отырды. Міне, осы белгіленген қаржыға сүйеніп, қазақ жастары Мәскеу, Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Варшава сияқты қалаларда түрлі мамандықтар бойынша білім алды. Ресей империясына ғана емес, бүкіл Еуропа мәдениеті мен ғылымында өзіне лайық орны бар бұл оқу орнында өткен ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде (1917 жылға дейін) 20 жуық қазақ студенті оқып, жоғары білім дипломын иеленді. Олардың қатарында Бақытжан Қаратаев, Бақыткерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, Жаһанша Сейдалин, Айдархан Тұрлыбаев, Жаһанша Досмұхамедов, Мұстафа Шоқаев, Жақып Ақбаев, Райымжан Мәрсеков сияқты XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының саяси өміріне белсене араласқан қайраткерлер болды. [8.88б]
Сол кезеңдегі қазақ жастары үшін нағыз білім шаңырағына айналған орта Петербург университеті еді. Орынбордағы азаматтық гимназиядан рухани нәр алған Бақытжан Қаратаев 1886 жылы қазан айының 7 жұлдызында Санкт-Петербургке келіп, университеттің заң факультетіне түседі. Сол жылы Бақытжан Қаратаевпен бірге Ресей империясының астанасына білім іздеп Жетісудан Барлыбек Сыртанов, қырғыздан Абдолла Теміров, Көкшетаудан Мәмбетәлі Сердалин сияқты жастар да келген еді.[14.69б] Университетінің қабырғасында қазақ жастары бір-бірімен тығыз, туысқандық қатынаста болуымен қатар, Санкт-Петербургтің қайнаған саяси, рухани өмірі мен мәдениетінің тыныс-тіршілігімен де жан-жақты танысып, бойларына сіңіреді. Ресей империясының түпкір-түпкірінен келген басқа жастар сияқты қазақ жігіттері де сол мүдделеріне сай "Жерлестер ұйымын" құрады.
80 жылдары Санкт-Петербургтың барлық жоғарғы оқу орындарында "Жерлестер" деп аталатын астыртын ұйымдар кең қанат жайған болатын. Олардың құрылуының негізгі себебі-бір өлкеден, бір топырақтан шыққан студенттердің қоян-қолтық араласуы және бір-біріне қамқор болуы еді. Алғашында "Жерлестер" ұйымының мүшелерінің мақсаты бір ұлттан немесе бір өлкеден келген мұқтаж студенттерге көмек көрсету болды. Бірақ, бұл ұйымдардың өсіп-жетілуі барысында алдарына қойған мақсаттары саясатқа ұштасып отырды. Бірте-бірте "Жерлестер" үйірмелері ұлғая келе көп студенттерді қамтыған "Жерлестер одағына" айналып отырды. Олардың арнайы уставтары, мүшелік жарналары болды. 80 жылдары бір ғана Санкт-Петербургте студенттер арасында 20 жуық "Жерлестер" үйірмелері болған және олардың мүшелігіне 1500-ге тарта студенттер кірген. Атап айтсақ, студенттердің Сібір, Поволжье, Кубань, Дон, Грузия, Армения сияқты "Жерлестер" үйірмелері мен одақтары тұрақты түрде қалыптасты.
Бақытжан Қаратаев Барлыбек Сыртанов, Абдолла Теміров, Мәмбетәлі Сердалин және шығыстану факультетінде бұлардан бұрын келіп дәріс алып жүрген Бақтыгерей Құлманов сияқты жігіттермен "Жерлестер" үйірмесін құрады. Қазақ жастары үйірмеге мүше болған студенттерге қаражатпен көмектесу, ауырған жағдайда дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету сияқты мәселелерді шешіп қоймай, сонымен қатар, оның жиылыстарында революциялық мазмұндағы прокламацияларды оқып талқылау, теңсіздік пен әділетсіздік, қазақ даласында мәдени-ағартушылық ісін тарату туралы пікірлер жиі айтылып тұрды.
"Землячество как бы собирали и сортировали материал, и не только для себя , но и для дальнейших, более широких политических организации",- деп атап көрсетті сол кездегі оқиғалардың куәгері. [15.25б]
Бақытжан Қаратаев - өзінің университеттік әріптестерімен бірге жалпы саяси ағымның алғы шебінде болып, отарлық саясаттың езгісінен тепкі көрген қазақ халқының ауыр жағдайларына назар аударады. Қазақ жастарымен бірге ол, тек қана дүниежүзіне әйгілі университеттің білімімен шектеліп қалмай, мүмкіндігінше барлық азаттық, демократиялық озық ойлы идеяларды бойына сіңіреді [ 16.26б ]
Патша өкіметі әр уақытта студенттік ортаны ерекше бақылауды көзден таса қылмады. 1886 жылы Ресейдің барлық университеттерінде 1884 жылы бекітілген жаңа Устав енгізіледі. Жаңа Уставтың талаптары студенттер мен оқытушы-профессорларға қатал тәртіптер енгізіп, университетте дәстүрлі болып жалғасып келе жатқан демократиялық дәстүрлер қыспаққа алынды. Жаңа Устав студенттердің ұйымдар мен үйірмелер құруларына, ақшалай қор ұйымдастыруға, тіпті, жиылып концерт қоюларына тыйым салынды. Университет басшылары әрбір студенттен ешқандай қоғамға кірмеуді, студенттік қозғалыс, ұйымдарға қатыспауды талап ететін қолхат алды. Айталық, Бақытжан Қаратаевтың студенттік өзіндік ісіндегі қолхаттың сипаты мынандай: "1887 г. сентября 29 дня, я ниже подписавшиеся, даю сию подписку в том, что во время своего пребывания в числе студентов или слушателей Императорского Санкт-Петербургского университета, обязуюсь не только не принадлежать ни к какому тайному сообществу, но даже без разрешения на то, в каждом отдельным случае, ближайшего начальства, не вступать и в дозволенные законом общества, а так же не участвовать ни в каком денежном сборе; в случае же нарушения мною сего обещания, подвергаюсь немедленному удалению из заведения и лишаюсь всякого права на внесение мною, в пользу недозволенного сбора, деньги.
Студент 3 семестра юридического факультета султан Бахиджан Бисалиевич Каратаев".[14.71б]
Бекітілген тәртіптерге қарсылық білдірген студенттерге Устав бойынша сөгіс жариялау, 24 сағаттан 4 аптаға дейін карцерге қамау, университеттен уақытша куу және оқудан шығару сияқты жазаларды қолдану іс жүзіне асырылды. Студенттердің қайсыбір қалаған жеріне бару үшін университет инспекциясынан міндетті түрде рұқсат куәлігін алу заңдастырылды және оны полицияның талабы бойынша көрсетуге міндетті болды. Сонымен қатар, университетті тәмамдағаннан кейін де қызметке орналасу үшін университет басшыларының "сенімді" деген куәлік қағазын барлық жерде талап етіп отырған. Мұндай әрекеттер адам құқығын аяққа таптаудың айқын көрінісі болуымен қатар, патша өкіметінің жантүршігерлік саясатының полициялық сипатын анық көрсеткендей еді.
Бірақ зерек жігіт терең білімімен университет профессорларының ілтипатына бөленген еді. Осындай саясаттың ызғарынан Бақытжан Қаратаев сүрінбей өтіп, 1860 жылы университетті "ИСПУ. 1890. Қаратаев." деп жазылған алтын медальмен (II степень) аяқтап шығады. Ол туралы "Дала уәлаятының газеті" былай деп жазды: "Император хазіретінің есіміне ашылған Петербург қаласындағы университет курсын екінші дәрежелі дипломмен үздік аяқтаған Торғай облысы, Іле оязы, Бурта елінің сұлтаны Бақытжан Қаратай ұлы Юстиция министрлігінің қарауына кіргізіліп, департаменттік басқару сенатындағы екінші мекемесіне қызметке қалдырылды"[14.71б]
Байқап қарасақ, Бақытжан Қаратаевтың біліміне, оның туа біткен дарынды тұлғасына патша өкіметінің чиновниктері назар аударып, оны Санкт-Петербургте қызметке қалдырған. Ондағы басты мақсаттары оның біліміне, жеке басын отарлық саясатты жүргізуге пайдалану болған. Бірақ Ресей астанасында үлкен қызмет атқара жүріп, Бақытжан Қаратаев "халықтар түрмесі" атанған Ресейдің шет аймақтарында жүргізіп отырған отарлық саясаты, зорлық-зомбылығымен, жерді талан-таражға салып жатқан әрекеттерімен ымыраға келе қоймайды. Бұл мәселелер хақында патша чиновниктерімен айтысқа түсіп, өз пікірін батыл түрде ортаға салып, терең білімін көрсете біледі. Әрине, патша өкіметіне Бақытжан Қаратаевтың мұндай "батырлық" іс-әрекеттері жаға қоймайды. Оларға аймақтағы өз ұлтының құқығын қорғап, мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын қайраткер қажетсіз еді. Демек, одан тез арада құтылудың амалын ойластырған патша чиновниктері оны арнайы тағайындаумен Санкт-Петербургтен алысырақ аймаққа - Грузияның Кутаиси қаласына тергеу жүргізу қызметіне ығыстырып тастайды. Өйткені, 1891 жылы патша үкіметі қазақ даласын басқарудың жаңа Далалық Ережесін даярлап жатқан еді. Сондықтан да олар үшін әкімшілік Сенатында көзі ашық қазақтың жүргені қауіпті болып көрінсе керек. [9.178б]
Грузия жерінде Бақытжан Қаратаев 1897 жылға дейін тергеу жұмысында болып, тау халықтарының тұрмыс-тіршілігімен жақсы танысады. Ержүрек, қайсар, елдің жақсы қасиеттерін бойына сіңіріп, достық қатынасын нығайтады.Табиғатынан дарынды, ойына келген пікірін тіке айтатын Бақытжан Бисәліұлы тау халықтарының арасында да үлкен абырой мен беделге ие болып "князь" атанды. Жеті жылдай Қазақстаннан тыс жүрген Бақытжан Қаратаев 1897 жылы өзінің кіндік кескен Орал топырағына оралады. [10.222б] Өз мамандығы бойынша, халық құқығын сақтау мақсатында, адвокат болып орналасады. Патша чиновниктерінің қазақ даласында жергілікті халыққа қарсы жүргізіліп отырған озбырлық саясатына, адамдық құқықтарын аяққа таптаған әрекеттеріне қарсы үн көтереді. Ел ішіндегі дау-жанжалдарды әділдікпен шешіп, жұртшылықтың ризашылығына бөленіп, үлкен саяси беделге ие болады. Қарапайым халық мүддесін патша өкіметі чиновниктерінің заңсыз әрекеттерінен қорғап, орнатылған тәртіпке наразылық білдірген Бақытжан Қаратаев енді "сенімсіз" адам ретінде таныла бастайды.
Бақытжан Бисәліұлының қазақ халқын, оның жері мен суын, азаматтарының құқығын қорғауға бағытталған іс-әрекеті, қызметі Бірінші Орыс революциясы жылдарында ерекше байқалады. Ендігі жерде Бақытжан Қаратаев халықтың шекесіне батқан жер мәселесіне ерекше көңіл бөледі. 1905 жылы шілде айында орыс қоныс аударушылары мен казактарының қазақ жерін талан-таражға салып жатқан әрекеттерін тоқтату мақсатында Санкт-Петербургке барып, Орал, Орынбор облыстарынан арнайы келген делегацияны патшаның тікелей қабылдауында болатындай етіп ұйымдастыру жұмыстарын жүргізеді. Бұл делегацияның құрамында С.Б.Кейкин, М.Қайдаров, Д.Тоқбаев, С.Алдияров, ишан Д.Мусин, хазірет Ғ.Есмұхамбетов, молда М.Меңдіқұлов, судья А.Бірімжанов, сот мүшесі Ж.Сейдалин сияқты аймаққа танымал болғандар кіреді.[14.72б] Ол бұл жөнінде 1911 жылы "Айқап"журналына: "1905-інші жылы Орал һәм Торғай облыстарынан көп адамдар Петерборға барып, патша ағзамды һәм министрлерді көріп, жер тұрғысында, жер қазақтардың өзіне де жеткіліксіз деп; Қазақ адамдарының ішінде мен де бар едім ",-деп жазады.
Жалпы Қазақстан еңбекшілерінің саяси оянуына, өлкедегі отарлық езгіге, әлеуметтік теңсіздік пен қанаудың басқа да түрлеріне қарсы ұлт-азаттық, жұмысшылар мен шаруалардың бостандығы жолындағы қозғалыстардың ерекше серпін алуына, әрине, патшалық Ресейдегі 1905-1907 жылдарда өткен тұңғыш буржуазиялық-демократиялық революцияның ықпалы зор болды. Біріншіден, өлкенің экономикалық,және саяси дамуы дәрежесінің салдарынан жұмысшы қозғалысы өрістеді. Екіншіден, оған өнеркәсіп пен қала жұмысшылары қатысты. Үшіншіден, аграрлық қозғалыстар, негізінен, қазақ ауылдарының, қоныс аударған деревнялардың, еңбеккерлер топтарының іс-әрекетінен көрінді. Төртіншіден, ұлт зиялылары қоғамдық-саяси жұмысқа белсене араласып, ұлт-азаттық қозғалысты жаңа сатыға көтерді.
Сөйтіп, 1905-1907 жылдарда өткен Қазақстанда жұмысшы қозғалысы өзінің саяси дамуының жаңа кезеңіне қадам басты. Қазақ даласында осы жылдары Ресейдегі революциялық процестердің жалпы барысымен тығыз байланысты жұмысшылардың бірқатар саяси жөне экономикалық толқулары болып өтті. Оларға 1905 жылдың желтоқсанында Успенск мыс руднигіндегі, 1907 жылдың маусым айында Спасск мыс қорыту зауытындағы, Қарағанды кендері мен Успенск руднигіндегі, сондай-ақ , Семей, Орал, Ақтөбе, Верный, Қостанай және басқа да қалалардың кәсіпорындарындағы өткен ереуілдерді жатқызуға болады. [17.89б]
1905 жылдың жазғытұры кеңшілік өмір келісімен далада, жайлауда жергілікті мәселелерді және барлық қазақ жұртының мұқтаждықтарын талқылаған съездер өте бастады. Осы жылғы барлық ірі дала жәрмеңкелері қазақтардың саяси съездерінде қазақтар артынша Жоғары мәртебеліге жолданған петицияларды талқылап, оларға қолдарын қойды." Осылайша қазақ даласында саяси күрес патшаға, орталық билікке петиция жазып тапсыру түрінде көрініс бере бастады.
Отарлық тәуелділіктегі қазақ елінің мұқтажын білдірген арыз-тілектер батыста Оралда, орталықта Қарқаралыда, оңтүстік-шығыста Жетісуда, басқаша айтқанда, кең қазақ даласының барлық аймақтарында жазылды. Жетісу облысы Лепсі уезінің қазақтары дайындаған петицияға 1000 адам, арнайы делегация арқылы Петербургтегі үкімет орындарына тапсырылған Орал және Торғай облыстары қазақтары жазған петицияға 44 адам, ал белгілі Қоянды жәрмеңкесінде өмірге келген Қарқаралы петициясына 14,5 мың адам қол қойған еді. [8.96б] Қазақ халқының атынан жазылған петицияларында жерді тартып алуға, салықтың ауырлығына, төменгі басқару органдары мен патша чиновниктерінің тарапынан озбырлық, қиянат, қоқан-лоққы жасалуына наразылық білдірді.
Бұл петициялардың мазмұны жөнінде нақты түсінікті Орал және Торғай облыстары жолдаған петициямен танысу арқылы алуға болады. Ол қазақ тілінде жазылып, 1905 жылы Орал қаласындағы К.М.Тухватуллин баспасында жарық көреді. Екі бөлімнен тұратын бұл құжатта қазақ елінің дін және жер мәселелеріне байланысты талаптары жан-жақты және дәл баяндалған. Қазақ жерін талан-таражға салуды тоқтату мәселесін назарынан ешқашан тыс қалдырмаған Бақытжан Бисәліұлы бұл петицияны дайындауға да ат салысты және онда жер мәселесіне байланысты мынандай талаптар қойылды:
"1) Қазақ жерінде бұл күнге дейін қала салып алып, бейбіт өмір сүріп отырған орыстар отыра берсін және олар алған жерге талабымыз жоқ. Бірақ қалған жеріміз қырғыз-қазақ халқының өз пайдасына мәңгі ұрпақ мұрасы ретінде ешкімнің ортағынсыз берілсін, сондай-ақ, бұл жерді қырғыз-қазақ халқы императрица Анна Иоановнаның грамотасына сәйкес ықтиярлы, тығыздық көрмей пайдалансын;
2) Мұнан былай орыс шаруаларына қазақ жерінен жер берілмесін және қазақ жерінен қоныс аудару учаскелері ашылмасын ;
3) Далалық Ереженің 119-136, яғни барлық он жеті баптары негізсіз деп танылып, жойылсын;
4) Қырғыз-қазақ халқының қолына жер мәңгілік өзіңдікі деген құжат берілсін; [18.50б]
Ресейдегі азаттық қозғалыстың өрлеу барысында қазақ қоғамына да жеткен үлкен тарихи жаңалықтың бірі -1905 жылы 6 тамызда шыққан манифест бойынша қазақ еліне де Мемлекеттік Думаға депутат сайлау құқығының берілуі еді. 1905 жылдың соңына қарай қазақ интеллигенциясы бірінші Мемлекеттік Думаға депутаттар сайлау науқанына қызу араласып та кетті. Осы арада олар сайлау науқаны сияқты күрделі саяси шараға араласа отырып ірі мәселеге кезікті. Қазақ қоғамында бұл уақытта белгілі бір қоғамдық айқындамадан үгіт-насихат жұмысын жүргізе алатын саяси ұйымдар жоқ еді. Міне, осындай жағдайда Думаға даярлық мерзімінің тар қыспағына іліккен ұлттық интеллигенция тұңғыш рет саяси партия құру әрекетін қолға алды.
1905 жылдың соңына қарай Орал қаласында өткен бес облыстың (Ақмола, Семей, Торғай, Орал және Жетісу) делегаттық съезі "Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын" құру туралы шешім қабылдады. Оралда шығып тұрған "Фикер" газеті (редакторы К.М. Тухватуллин) оның 9 адамнан тұрған Орталық Комитетінің құрамын жариялады. Олар Б.Қаратаев, Т.Бердиев, М.Бақыткереев, И.Тоқтамбердиев, Х.Досмұхамедов, Н.Айтмұхамедов, М.Мұқанов, Т.Рахымбердиев және И. Дүйсембин еді. Бұл съезде қазақ кадеттерінің бағдарламасы 1905-1906 жылдары Орал қаласында Камиль Тухватуллиннің "Фикер" (Пікір) атты газетінде жарық көрген. Онда қазақ жерінің бүтіндей сол елдің меншігі етіп жариялайтын заң қабылдау қажеттілігі, ішкі Ресейден көшіп келіп қоныстану толқынын тежеу, қазақ жұмысшыларына еркіндік, теңдік беру, олардың мүддесін қорғайтын заңдар шығару, қазақ балалары үшін мектеп, медресе, университеттер ашу, тағы сол сияқты осы жылы түрлі облыстарда жазылған петицияларда көтерілген түрлі талап-тілектер айтылған. [8.106б].
Думаға дайындық барысында қазақ интеллигенциясының кадеттер партиясы тұғырнамасына жақын болуының бір себебі - 1905 жылы Ресейдің мұсылман дініндегі халықтар арасында отарлық езгіге қарсы саяси одақ қалыптасып және ол діни сипат ала бастайды. 1905-1906 жылдары мұсылмандардың бүкіл ресейлік үш съезі өтеді. Үкімет орындарының келісім бермеуіне қарамастан, Петербургте 15-23 қаңтар аралығында өткен екінші бүкіл ресейлік мұсылмандар съезі "Ресей империясының мұсылмандарын жалпы мемлекеттік мүддеге сай, сондай-ақ Ресей өмірі мен жағдайында бүгін және болашақта бірігіп қимыл жасау үшін бір саяси партияға бірігуге үндейтін" жарғы қабылдап, қаулысында "Мемлекеттік Думаға депутат сайлау мерзіміне дейін тым аз уақыт қалуына байланысты ішкі губерния мұсылмандарының осы сайлау науқанында "Конституциялық-демократиялық партиямен" ынтымақтаса әрекет жасауға шақырған" ұсынысын қуаттайды. Енді ғана күрес жолына түсе бастаған қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басқа халықтармен ынтымақтастықтан бас тартуы, әрине мүмкін емес еді. Сол кезеңдегі Кадет партиясының мүшесі болған Бақытжан Қаратаев, Әлихан Бөкейханов сияқты қазақ интеллигенттері саяси күресте діни фактордың маңызын жақсы түсінді. Отаршыл күресте өз мүмкіншілігін терең ұғынған қазақ зиялылары орыс және басқа халықтардың демократиялық күштермен бір болу қажеттілігін жақсы түсіне отырып, бұл шараларға белсенді түрде араласты, сол арқылы қазақ қоғамының негізгі мәселелерін шешуді мақсат етті. Алайда, қазақ интелигенттерінің 1905-1906 жылдары саяси партия құру әрекеті сәтсіз аяқталады. Тарихшы М.Қойгелдиев оның екі себебін көрсетеді: "Біріншіден қазақ қоғамында жалпы ұлттық негізде саяси партияның құрылуына қажет алғышарттар әлі пісіп жетіле қойған жоқтын. Екіншіден, ұлыдержавалық, шовинисттік бағыт ұстанған кадеттер партиясының басшылығы үшін Қазақстан сияқты аймақта ұлттық еркіндік пен теңдікті мұрат тұтқан саяси ұйымның пайда болуы соншалықты тиімді емес-тін. Сондықтан да олар қазақ кадеттеріне қолдау жасап, ыңғай таныта қоймады."- деп көрсетеді. [8.109б]
Міне, осындай даярлықпен қазақ интеллигенциясы Мемлекеттік Думаға сайлау да келіп жетті. 1906 жылғы 22 ақпанда Николай II "Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарында Мемлекеттік Думаға сайлау жағдайын қолдану ережесі мен оған қосымша енгізулер" деген арнайы жиналыста қаралған заң жобасын бекітті. Түркістан өлкесіндегі Думаға сайлау Дурнов жобасы бойынша жүргізілді. Дума заңы бойынша орыс тілін білмейтін адамдар сайлауға қатыстырылмады. Бұл ереже қазақтарға ауыр тиген болатын.
Қазақ халқынан Думаға сайлау 1906 жылғы 22 ақпандағы заң бойынша Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарындағы бұратаналардан Мемлекеттік Думаға бір-бір мүшеден, ал қалалық жерлерде және отырықшы өмір сүретін халық арасынан әр облыстан Мемлекеттік Думаға I мүше сайлауға тиіс болды.
Мемлекеттік Думаға сайлау құрылымы бірнеше сатыға бөлінді. Мәселен, Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарындағы қазақтарды сайлау үш сатылы, ал Сырдария облысы қазақтары үшін төрт сатылы болды. Жетісу облысының тұрғылықты халықтары, соның ішінде ұйғыр, дұнғандар да үш сатылы құрылыммен сайланатын болды. Сібір, Орал, Жетісу әскери бөлімшелерінің казактарын Думаға сайлауда көптеген жеңілдіктер жасалды. Олар үшін сайлау екі сатылы болды.
Сонымен Мемлекеттік Думаға 30 млн мұсылман халқының атынан 14-ақ адам қатысты. Бұл Мемлекеттік Дума құрамының 3,1% ғана еді. Мемлекеттік Дума қарсаңында қазақ халқының саны 4 млн 800 мың болды. І Мемлекеттік Дума жұмысына қазақ елінің атынан үш депутат қатысты. Олар Орал облысынан-Алпысбай Қалменов, Торғай облысынан-Ахмет Бірімжанов және Семей облысынан-Әлихан Бөкейханов болатын.1906 жылдың 27 сәуірінен 7 шілдеге дейін бар болғаны бір сессия, 40 отырыс өткізіп, 72 күн жұмыс жасаған I Мемлекеттік Дума 1906 жылы 9 шілдеде үкімет шешімімен таратылады. Қазақ халқының мүддесін білдіретін ендігі бар үміт- II Мемлекеттік Думаға жүктелген болатын.
2. Бақытжан Қаратаев - II Мемлекеттік Дума депутаты
Бақытжан Қаратаев - патша өкіметінің саясаты салдарынан туған жеріндегі қиындықтарды көзімен көріп, жан дүниесімен сезініп, халқының азаттығы үшін бар ғұмырын сарп еткен батыл күрескер. Ол империяның қазақ өлкесін отарлауы жөніндегі еңбегінде: "Вдруг Временное положение обьявило казахам, что земли занимаемые казахскими кочевьями, признаются государственным и предоставляются в общественное пользование казахов. Это было для них ударом молнии в ясный день... Сразу же почувствовалась, что они тепер как будто бы на чужой земле "-деп Уақытша Ереженің қазақ даласына әкелген зардаптары мен жерінен айырылған қазақтардың басына төнген ауыр жағдай мен шеккен ауыр қайғы-қасіретін ашық жазады.[10.29б] Өз халқының қабырғасына ерекше батқан жер мәселесіне ерекше көңіл бөліп, оны шешу үшін белсенді әрекеттер жасаған II Мемлекеттік Дума депутатының бірі- Бақытжан Қаратаев болды.
II Мемлекеттік Думаға сайлау 1907 жылдың қаңтар-ақпан айларында болды. Оған дайындық жұмыстары үйездік, қалалық сайлау комиссияларының құрылған кезінен бастап-ақ, яғни 1906 жылдың қараша айынан соң басталды.
Сайлауға сайланушылар мерзімі қалаларда 1906 жылдың желтоқсанынан 1907 жылдың ақпаны аралығында өтуге тиіс болса, ауылдық жерлерде 1906 жылдың желтоқсаны деп белгіленді. [13.107б]
II Мемлекеттік Думаға депутат сайлау қазақ даласында негізінен ескі жүйе бойынша өтті. Ешқандай да ілгерілеудің нышаны байқалған жоқ. Керісінше сенаттан өткен заң, ережелердің түсіндірмелерімен танысудан соң үкімет сайланушылар санын қысқартуға тырысты. 1906 жылы 19 желтоқсанда Ішкі Істер Министрі "қалалық сайлауға өз атынан үй жалдап, бірақ біршама уақыт онда тұрмаса" және "пәтер ақысын төлей алмаса", сондай-ақ баспанасы жоқтар сайлауға қатыса алмайтындығын білдіріп жарлық шығарды. Сонымен қатар курьер, вахтер және от жағу жұмыстарын атқарушы адамдар сайлаушылар қатарына енгізілмеді. Сайлау құқығынан темір жол қызметкерлері, бу машинасын жүргізушілер, вагон тексерушілер, құрылысшылар және жол айрығында жұмыс істеушілер айырылды.
Сайлау науқаны қарсаңында елде тыныштық сақтауды талап еткен, Ресей мен оның құрамындағы елдерде жиын, митингілер өткізуге, әсіресе халық арасында революциялық ықпалда үгіт-насихат жүргізүге тыйым салған, ал бола қойған жағдайда оны бастаған адамдарды "қылмысты" деп сотқа тарту жөнінде Столыпиннің арнайы бұйрығы шығады.
Бұл Дума 1907 жылы 20 ақпанда ашылып, өзінің 103 жұмыс күнінде 2 рет сессия ашып, 53 мәжіліс жасады.
1907 жылы Бақытжан Қаратаев кадет партиясының мүшесі болды. Ол 1907 жылы II Мемлекеттік Думаға қатысу үшін Петербургке жүрер алдында Орынборда шығып тұрған татар-социал демократтарының "Орал" газетінің 7 ақпандағы санында орыс жұмысшыларына бағыштап "Орыс халқына ашық хат" деген тақырыпта өзінің болашақ депутаттық жұмысын неден бастайтынын көрсететін бағдарлама іспетті болған мақаласын жариялайды. Бұл мақала оның қазақ халқын отарлық саясаттан, жерді талан-таражға салуға қарсы бағытталған жан айқайынан туындаған еді. Патша үкіметінің жаулап алу саясатын батыл түрде әшкерелеп, былай деп жазды: "Руссия граждандары! Біз қырғыздар үкіметтен біздің жерімізге Руссия ішіндегі крестьяндарды көшіріп, бізді талауда... Бұл үшін бізге зорлық болған секілді бүтін Руссия халықтарына да бек көп ақшаларымызды өтіне-өтіне биік күн... бітірдік. Біздің ықтиярымызға үкімет бірде илтифат етпеді... Енді біз үкіметке ышанмайынша бүтін Руссия халқына жалбарынамыз. Туғандар! Үкімет біздің надандылықпен, біздің оқымағандығымызды пайдаланып, біздің бүтін облыстардағы жақсы жерлерімізді талап алып, көшіп келген адамдарға беріп тура. Бізге құмнан, әм шағыр, әрім өсетін жерлерден басқа бір нәрсе де қалмады "- дей келе соның салдарынан қан-төгіске апаратын қақтығыстардың болып жатқандығын көрсетеді. "Біз бұларды орыс халқына жаулық қарым-қатынаста болғандықтан емес, біздің онымен ортақ дұшпанымыз бар, ол патшалық самодержавие- дүр... біз былай ойлаймыз: ең алдымен Россияның өз ішінде жеке адамдарға, кабинетке, монастрларға бөлінген және басқа да жерлер - жерсіз шаруалар қолына берілу керек, ал күллі ел бойынша жер біткен халық меншігі ретінде танылуы тиіс. Бұл үшін елдің барша жоғары өкіметі халықтың өз қолына өтсін. Самодержавие құламайынша, жер мәселесі оң шешілмейді, сондықтан да біз жер үшін күресті Россияның барлық халқымен бірлесіп жүргізу ниетіндеміз." [9.179б] Осы сөздерінен Бақытжан Қаратаевтың революцияға дейінгі де, одан кейінгі де іс- әрекеттерін айқындаған мақсатын аңғаруға болатындай.
Орал қаласының қазақтары мен орыс шаруалары 15 ақпанда II Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланған Б. Қаратаев пен Ф.Ереминді шығарып салуға вокзал басына келіп, олардың Думада мұң-мұқтаждарын шешуге күш салатындықтарына сенімдерін білдіреді. Қазақ халқының атынан сайланған депутат Бақытжан Қаратаев өз сөзінде сенімдерін толық ақтайтындығына уәде береді. 1907 жылғы "Уральский листок" газетінің 38 санында: "Депутат из инородцев Б.Б. Каратаев в своей речи, обращенной к провожающим, указал, что при настоящем трудном положении родины, осуществление начал манифеста 17-го октября возможно только при хладнокровном усидчивом труде Б.Б. Каратаев сказал, что в Думе всем депутатам, желающим умиротворить Родину, придется работать совместно и т.к. в Уральской области живут иногородцы, инородцы и казаки, то они тоже дожны действовать совместно и идти рука об руку",-деп жазылды.
Патша үкіметі патша әкімшілігіне қарсы шыққан адамдарды сайлауға қатыстырмауға тырысты. Осыған орай 1906 жылы 23 желтоқсанда Заң министрі Ішкі Істер министрімен кеңесе отырып, Дала генерал-губернатолығына Омбы қаласының қалалық сайлау тізімінен Ә.Бөкейхановты "Выборг үндеуіне " қол қойып, сотқа тартылғаны үшін тез арада шығару турасында нұсқау жібереді. Нұсқау тиісімен Омбы қалалық сотының басқарушысы бұрынғы Мемлекеттік Дума мүшесі Ә.Бөкейхановтың кандидатурасын сайлаушылар тізімінен алынып тасталғаны жөнінде мәлімет түсіреді.
Қазақ халқынан депутаттыққа Орал облысынан Бақытжан Қаратаев, Ақмола облысынан Ш. Қосшығұлов, Торғай облысынан А.Бірімжанов, Семей облысынан Т.Нұрекенов, Жетісу облысынан М.Тынышбаев, Сырдария облысынан Т.Алдабергенов, Астрахан губерниясынан Б.Құлманов сайланады.
II Мемлекеттік Думаға Дала өлкесінен Ақмола облысынан Виноградов (соц-дем. партия), Орал облысынан И.И. Космодамианский (соц-дем. партия), Торғай облысынан И.В. Голованов (соц-дем. партия), Семей облысынан Мемлекеттік Думада Сібір автономияшыларын құрған Н.Я. Коншин (соц-дем. партия), Орал казактарынан атынан Ф.А. Еремин, Ақмола облысының Сібір казактарынан И.П. Лаптев сайланады.
Бұл II Дума да үкіметтің аграрлық және отаршыл саясатын сынға алады. II Мемлекеттік Дума депутаттарының құрамы жағынан да, күн тәртібіне қойылған мәселерді талқылау жағынан да бірінші Думаға қарағанда солшыл болып шықты. [19.115б]
II Мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясына 36 депутат кірді. Бұл фракцияның өзі "Мұсылман фракциясына" және "Мұсылман қызмет фракциясы" (кей деректе "Мұсылман қызмет тайпасы") болып екіге бөлінді. Бұл фракция өз бағдарламасын жасап, Дума барысында бірнеше отырыстар өткізген еді.
Б.Қаратаев Думаның ашылуы қарсаңында тіркеу тізімі бойынша кадет партиясының құрамына енген болатын. Алайда, Дума жұмысы барысында партиялық фракция мен топтарды толықтай қайта құрған кезде мұсылман фракциясының тізіміне кіреді. [20.26б] Қазақ депутаттары Т.Нұрекенов, Т.Алдабергенов, Ш. Қосшығұлов, А.Бірімжанов және Б.Құлмановтар мұсылман фракциясының бөліміне, ал Жетісу облысынан сайланған М.Тынышбаев конституциялық-демократиялық фракцияның тізіміне кірді.
Дума барысында оның мүшесі Ахмет Бірімжанов Далалық сот пен жергілікті сот комиссиясының құрамында, ал М.Тынышбаев пен Б.Қаратаев 1907 жылы 3 сәуірде құрылған аграрлық комиссияның құрамында болды.[11 39б ].
Дума отырыстарының арасында Бақытжан Қаратаев Егіншілік пен Жерге орналастыру Бас басқарамасына барып, қазақ өлкесіндегі үкіметтің жүргізіп отырған жер саясатының көшпелі қазақтарға үлкен зиянын тигізіп отырғанын, Дала өлкесіне орыс шаруаларын қоныстандыруды тоқтату қажеттігін айтқан болатын. Осы жылдың 24 наурызында Ресей өкіметінің төрағасы П.Столыпин Думаға қазақ даласынан сайланған депутаттармен жер мәселесі туралы кеңес өткізеді. Мұндай мәжбүрлік әрекетке көп ықпал еткен Бақытжан Қаратаев болды. Ол өзінің жан-жақты білімділігі нәтижесінде бар мүмкіндігін пайдалана отырып, патша үкіметіне батыл түрде, тайсалмай мәселе қоя білді. "Тургайская газета" деп аталатын басылым осы оқиға туралы кезінде былай деп жазды: "24 марта состоялась первое заседание образованного председателем Совета министров П.А. Столыпиным совещание приглашены так же члены Государственной Думы - киргизы. При обсуждении земельных нужд населения степных областей депутаты, между прочим, указали на урегулирование переселенческого вопроса. Во избежания возможных недорозумений и даже кровавых столкновений, на местах, по мнению депутатов необходимо, чтобы правительство приостановило переселение и выждало разрешение аграрного вопроса Государственной Думы".[14.74б] Ал осы кеңеске байланысты қазақ баспасөзі "Айқаптың" "Қазақ жерінің хақында" деген мақаласында: 1907 - інші жылда март ішінде 2-інші государственный думаның депутаттары сұлтан Қаратаев, Бірімжанов, Қосшығұлов һәм Нұрекенов бас министр Столыпин мен Жер министрі дәрежесіндегі князь Васильчиковқа жолығып, жер мұқтажын айтып сөйлесті деп жазды.
"Қазақ дапутаттары сұлтан Қаратаевқа сөз беріп еді, ол айта - айта келіп, байлауында былай деді: "Қара шекпенділерді переселениеден тоқтату керек. Азиатск облыстарындағы қазақ жерлерін өлшеп жақсысы қанша, жаманы қанша білу керек, көшпелі һәм отырықшы қазақтарды жақсы деген жерлерге орналастыру керек, одан соң артық жақсы жерлер болса переселение пайдасына шығару керек; Жаман жерлерін ешкімнен қызғанбайды."
Бақытжан Қаратаев Думаның аграрлық комиссияның құрамына еніп, аграрлық заң жобасын жасауға қатынасты. Сондай-ақ бірнеше рет қазақ өлкесіндегі жер саясатына байланысты отырыстарға қатысып сөз сөйлейді. Думаның 39 пленарлық отырысында аграрлық мәселені талқылауға қатысып (16 мамыр) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz