Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуді дамытуда ойындарды қолдану және коммуникативті құзіреттілігін дамыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ОЙЫН БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУДІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСІ РЕТІНДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамытудағы ойын әдісінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуді дамытуда ойындарды қолдану және коммуникативті құзіреттілігін дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...15
II. ОЙЫН БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУДІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСІ РЕТІНДЕГІ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1. Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде ойын арқылы сөйлеуді дамыту оқу іс - әрекетін дайындау және өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы сөйлеуді дамыту оқу іс - әрекетін талдау және диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі озық заман талабына сай, жан-жақты дамыған, психологиясы дұрыс қалыптасқан, білімге құштар ұрпақ тәрбиелеу, жетілдіру, білім беру бүгінгі отбасының, балабақшаның, мектеп қабырғасында қызмет етіп жүрген барлық мамандардың жалпы барша елдің, халықтың міндеті Н.Ә. Назарбаев.
Бала - үйдің базары, өмірдің ажары. Дүниеге ұрпақ әкелу, оны бәсекеге қабілетті етіп тәрбиелеу әр ата-ананың, балабақша мамандарының, білім жолында қызмет етіп жүрген ұстаздардың, жалпы еліміздің ең басты міндеті. Себебі, бүгінгі бала - ертеңгі ел қорғаны, елдің тұтқасын ұстар азамат. Яғни, болашақ осы бой түзеп келе жатқан жастарымыздың қолында. Тәрбие отбасынан басталады - деген сөз халқымызда бар. Осыған мән беріп қарасақ, баланың тәлім - тәрбиесіне ерекше мән берген халқымыз баланы жастан деп мәтелдеген. Өмірдің базарын бала деп білген халқымыз Жаста берген тәрбие жас қайыңды игендей.- демей ме? Иә, қазақ халқында сонау ежелгі заманнан бері өзіндік тәрбие мектебі, қалыптасқан дәстүрі болған. Ал сол дәстүр отбасында басталып, мектепте берілетін тәрбиемен қалай қабысады.
Көптеген көрнекті ғалымдар, ежелгі мұғалімдер мен ойшылдарымызда ойын мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеуді дамыту құралы ретінде пайдаланған. Педагогтар мен психологтар таңдау қажеттілігі туралы қорытындыға келді. Табиғи балаларға ең жақын білім беру әдістері, танымдық қабілетін арттыру құралы ретінде (сөйлеуді дамыту) ойын екені дәлелденген. "Сөз-сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады?" демекші. Қазіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге, отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді. Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап сөйлеу тілін түзету ұтымды болады.
Ойын арқылы бала айналасындағы заттардың өзіне қызықтысына назары ауып, оны таңдап алады. Балалардың бойындағы ерекше қасиеті - сөйлеуден еш жалықпауы. Ойын - бала тілінің дамуына ықпал етіп,таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Себебі кез - келген мектеп жасына дейінгі бала ойынмен өседі. Өйткені бала табиғаты ойынмен тікелей байланысты. Ойын барысында мектеп жасына дейінгі бала еш нәрсеге тәуелсіз, еркін болады. Ал, еркіндік дегеніміз - барлық дамудың баспалдағы. Бәрін білуге деген құлшынысы мен талпынысы артады. Бұл дегеніміз баланың сөйлеуінің даму үрдісі жылдам жүреді деген сөз. Баланың қалай толық дамып келе жатқанын немес интелектуалдық қабілетін айқындайтын баланың сөздік қорының мол болуы. Қазіргі таңда дамуы артта келе жатқан, кеш сөйлеп, сөздік қоры аз балалар қоғамызда жетерлік. Басты қателік баланың дамуына ата-ана мен мектепке дейінгі ұйымдардың дұрыс жасамауы. Себебі қазіргі таңда балалармен жетуіліуті деңгейде сөйлеспейміз. Ойынбалалардың негізгі іс - әрекеті ретінде психологияда, физиологияда, анатомияда, педагогикада дәлелденген. Ойын теориясының дамуына үлкен үлесін қосқан Н.К. Крупская. Ойын мағынасына кеңінен тоқталсақ, ойын - бұл білім беру және жеке тұлғаны қалыптастыру құралы. Ойын - бала үшін білім, ойын - олар үшін жұмыс, ойын олар үшін маңызды білім беру нысаны. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған ойын - бұл қоршаған ортаны танудың және сөйлеуді дамытудың тиімді әдіс - тәсілі болып табылады. Ойнау кезінде ол түстерді, пішінді, материалды қасиеттерді, кеңістікті зерттейді және атап үйренеді. Бұл дегеніміз - сөздік қорларының молаюы деген сөз. Ойын - балалар іс-әрекетінің негізгі түрлерінің бірі. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, оларды оқыту үшін мамандар ойын әдісін пайдаланады. Байланыс объектілері, әдістері мен құралдарымен әр түрлі әрекеттер арқылы балалардың сөйлеу қабілеттерін арттыруға болады. Біріншіден, ойында бала тұлға ретінде дамиды, екіншіден, онда баланың психиканың сол жақтары қалыптасады, бұл кейіннен оның оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қызметі болғандықтан баланың дамуында маңызды орын алады, мен таңдаған тақырып өзекті және маңызды қазіргі кезеңде. Дидактикалық ойындардың көмегімен балаларды оқыту және оқу барысында олардың алған білімдері бекітіледі, қоршаған әлем туралы идеялар қалыптасады, сөйлеу дамиды. Ұйымдастырылған оқу іс - әрекетінде тиімді ойындарды қолдану балалардың дұрыс сөйлеуге өзіндік ықпалын тигізеді. Сөздер, дыбыстар, сөз тіркестері, сөйлеу жылдамдығы, сөйлеуді есту. Және т.б. Жалпы ойын барысында тек балалардың сөйлеу қабілеті ғана емес, ойлау, есте сақтау, зейін, бақылау қоса дамиды. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеуді толық дамытуға арналған компоненттер ол ойын. Бұдан шығатын қорытынды, мектепке дейінгі білім беру мекемесндеі негізінде сөйлеуді дамыту жүйесі әр түрлі қолданатын әдістер бар. Соның ішінде ойын әдісі сөйлеуді, түсінуді дамытуға, кеңейтуге ықпал етеді және балалардың қоршаған орта туралы ойларын байыту, жалпылама қалыптастыру заттар мен әрекеттер туралы идеялар, белсенді сөйлеуді дамыту, байыту және сөздік қорын кеңейту, сөйлеудің дыбыстық мәдениетін жетілдіру, дамыта сөйлеу, қарапайым формаларды үйрену арқылы балалардың қарым-қатынасқа қажетті монолог және диалогтық сөйлеуді меңгереді. Қазіргі уақытта жыл сайын кездесетін мәселелердің бірі - балалардың сөйлеу дамыуындағы ауытқулар анықталады. Жақсы дамыған балалар сөйлеу барысында басқалармен қарым-қатынасқа оңай түседі. Олар өз ойларын, тілектерін анық білдіреді, сұрақтарды қоядығ, құрдастарымен бірге ойнау туралы келіссөздер жүргізеді. Керісінше, баланың түсініксіз сөйлеуі оның адамдармен, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасын қиындатады және оның мінезіне, оның дамуына ауыр із қалдырады. Ол өзін ерекше сезінбейді ыңғайсыздық болуы мүмкін. Егер оның сөйлеуі жетілмеген болса, бірақ шеңбер біртіндеп кеңейе берсе оның сыртқы әлеммен байланысы және оны түсіну өте қиын болады. Баланың сөйлеу әрекетін қалыптастырудың бастауы мынада: мектепке дейінгі балалық шақ (бұл балабақша да, отбасы да), осы кезеңде сөйлеуді дамытудың негізі қаланады. Балалардың сөздік қоры байытылады, балалардың сөйлеуінің дыбыстық мәдениеті қалыптасады. Ойын жетекші түр болғандықтан, мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекеті ретінде осы әдісті тиімді пайдалана білу керек. Әр түрлі ойын әдістері арқылы балалардың сөйлеу тілін дамытуға мүмкіншілік өте көп. Ойындардың негізгі мақсаты - баланы дамыту, онда қаланған және көрінетін нәрсені түзету, баланың шығармашылық, эксперименталды мінез-құлыққа қорытынды жасау.
Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойын әрекетіндегі басты педагогикалық мақсаттары - баланың алдағы өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай бейімделуі ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалануды көздейді. Осы тұста ғалым бала ойын әрекетінде ғана тынығып, жұмыс жасап, өсіп жетіледі, оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым - қатынас жасау мүмкіндігі артады деген пікірді білдірген.
М. Жұмабаев Ойын - бала үшін өмірлік тәжірибе - деп атап көрсетсе, ал, шетелдік ғалым Ж. Пиаже ойын - баланың рухани дамуының негізі - деген, сонымен қатар, К. Левин, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин сияқты ғалымдар да өз еңбектерінде ойын әрекетінің оқу үрдісінде маңызды құрал болып табылатындығын атап көрсеткен. Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын алып, оның баланы дамытудағы мәні анықталды. Зерттеушілер ойын арқылы оқу міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С. П. Шацкий және Н.К.Крупская өз пікірін білдірген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мәселесі сөйлеуді дамыту проблемасында жатыр. Ойын әдісі қоршаған шындық туралы ойларды кеңейтуге, зейінді, есте сақтауды, бақылау мен ойлауды жақсартуға көмектесетіндіктен, сөйлеуді дамытумен қатар, ойында да танымдық даму жүзеге асырылады. Мен ойындағы негізгі орынды дыбыспен, әріппен, сөйлеммен жұмыс істеуге ұйымдастырамын. Себебі тәжірибеде көрсеткендей, баланың фонетикалық және сөйлеу, есту қабілетін қалыптастыра отырып, сөзді дыбыстық қабылдауға жеткілікті уақыт бөлу керек. Көптеген балаларда айтылуында ақаулар бар. Фонематикалық дамудағы жұмсақ ақаулардың болуы баланың оқу мен жазудағы бағдарламалық материалды ойдағыдай игеруіне үлкен кедергілер тудырады. Өйткені сөздің дыбыстық құрамы туралы практикалық жалпылау жеткіліксіз қалыптасады. Мектепке дейінгі жасққа дейінгі тілдік араласулар баланың даму нәтижелеріне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Тілдік интервенцияларды жүзеге асыруға болатын кем дегенде төрт жалпыланған контекст бар: жеке, шағын топтарда, сыныпта және тәрбиешіні оқытуда. Тілдерді оқытудың төрт стратегиясы балалардың тілдік дағдыларын жақсартуда тиімді екендігі көрсетілген. Оларға мыналар жатады: балаларды алдын-ала әдейі қарым-қатынасқа көшуге көмектесетін тілді ортаға дейінгі оқыту; баланың ағымдағы іс-әрекеті мен қарым-қатынасына енгізілген арнайы техникадан тұратын экологиялық оқыту (ортаны оқыту); ересектерді баланың қарым-қатынас жасауға тырысуына үлкен жауапкершілікпен қарауға үйретуді көздейтін өзара әрекеттестік; тікелей оқыту, бұл дұрыс құрылымдалған сабақтарда грамматика немесе лексика туралы жедел жауап беру, бекіту және жедел кері байланыспен сипатталады.
Жоғарыда айтып өткендей, мектеп жасына дейінгі бала үшін, өзіңіз білетіндей, ойын - бұл негізгі әрекет. Ойнау кезінде бала әлемді біледі, біледі, ақыл-ой және физикалық тұрғыдан дамиды, құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасауды үйренеді. Сондықтан мұғалімдер мен психологтар мектепке дейінгі балалармен жұмыс жасауды ойын негізінде жүзеге асырады.Ойындарды әр түрлі тәсілдермен жіктеуге болады: дидактикалық, дамытушылық, қозғалмалы, сюжеттік және т.б. Алайда, барлық ойындарда бір жалпылық бар: олар табиғатынан дамиды, өйткені кез-келген ойын ақыл-ой процестерін дамытады - танымдық, эмоционалды, коммуникативті.
Ойын сөйлеуді дамыту тұрғысынан көптеген функцияларды орындайды:
сөйлеу процесінің мотивациясын қалыптастыру;
ой мен ерік білдіруді сөйлеу дизайнына зейінін тәрбиелеу;
сөйлеудің дыбыстық мәдениетін дамыту: артикуляциялық моториканы, сөйлеуді тыныс алуды, дыбысты дұрыс айтуды, фонематикалық қабылдауды, сөйлеудің интонациялық мәнерлілігін;
сөздікті толықтыру және белсендіру;
сөйлеудің грамматикалық құрылымын жетілдіру;
тікелей және жанама сөйлеуді қолдану дағдыларын бекіту;
сөйлеудің монологтық және диалогтық түрлерін жетілдіру;
жалпы және ұсақ моториканы дамыту: қимылдарды үйлестіру, қолдар мен саусақтардың ұсақ моторикасын, бұлшықет кернеуін жою, дұрыс қалып қалыптастыру;
ауызша емес қарым-қатынас әдістерін игеру: мимика, пантомима, қимылдар, оларды коммуникация практикасында қолдану;
ауызша қарым-қатынас мәдениетін, ұжымда бірлесіп әрекет ету қабілетін тәрбиелеу.
Ойындар ана тілі сезімін және сөздерді дұрыс айту қабілеттерін дамытуға, грамматикалық нормаларды оңай үйренуге, мектепте орыс тілін ойдағыдай игеруге дайындалуға көмектеседі. Дидактикалық ойындардың ерекшелігі - оларды негізінен тар нақты мақсатқа жету үшін қолдану. Мысалы, сөйлеу тынысын дамытуға арналған ойындар, саусақтардың ұсақ моторикасын дамытуға арналған ойындар, дыбыстардың айтылуын дамытуға арналған ойындар және т.б. Бірақ сонымен бірге оларды мақсат пен міндеттерді арттыру үшін біріктіруге болады. Дұрыс сөйлеу тәрбиесі коммуникативті құзыреттілікті дамытуға, айналасындағы адамдармен лингвистикалық (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) және сөйлеуге жатпайтын құралдарды (мимика, қимылдар, қалыптар, көзқарастар, объектілік әрекеттер) қолдана отырып, қарым-қатынас орнатуға бағытталған.
Кез-келген ойында балалардың сөйлеу тілін дамытуға болады және қажет деп айтқым келеді. Балалармен ойнаған кезде біздің мұғалімдерге таза, анық, мәнерлі, асықпай сөйлеуге, сөйлемдерді грамматикалық тұрғыдан дұрыс құруға тырысу маңызды. Өйткені, біз балаға дұрыс сөйлеудің үлгісі (стандарт) болып табыламыз. Ойын барысында мұғалім, ата-ана баланың сөйлеу кезінде қателік жіберсе де, оған кедергі келтірмеуге тырысу керек. Сөйлеудегі қиындықтары бар баланы бөлуге немесе асықтыруға болмайды, оған өз ойын ойын жеткізуге мүмкіндік беріңіз. Балалармен ойнау кезінде баланың қарым-қатынасқа деген ұмтылысын қолдау керек, кішігірім жетістіктерге жігерлендіру керек және осы жетістіктерге өзіңіз қуануыңыз керек. Балада сөйлеу қабілеті бұзылған кезде оны байқамай ренжітпеу үшін абай болу керек, сонда балада бірдеңе айту кезінде қателік жіберуден қорықпау керек.
Ойын ойлауды, қиялды және әрине сөйлеуді дамытады. Ойын балалардың сөйлеу қабілетін дамытуда маңызды рөл атқарады, дәл мектепке дейінгі жаста. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту үшін ойын әдісінің барлық түрлері қолданылады. Лингвистикалық ойындар өз ойын айтуға көмектеседі. Басқаларға түсінікті сөздер, баланың бойында тапқырлық, байқағыштық, көңілділік сияқты көптеген құнды адами қасиеттерді қалыптастыруға да өз ықпалын тигізеді. Лингвистикалық арқасында балалардағы ойындар сөйлеу, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырады. Бала әр сөзді анық айтуға, сөздерде дұрыс күйзеліс жасауға үйренеді. Лингвистикалық ойындар сізге сауатты, анық мүмкіндік береді, өзгелерді түсінуге мүмкіндік беретін өз ойларын білдіреді. Лингвистикалық ойындардың арқасында, диалогтық және монологтық сөйлеу, сөздік қоры кеңейеді, жазбаша сөйлеудің алғышарттары қалыптасады.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-тәрбие үдерісінде балалардың ойын әдісі арқылы сөйлеуін дамыту;
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуда ойын әдісін теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің болжамы: егер, мектеп жасына дейінгі мекемеде ойын әдістерін тиімді пайдаланса, балалардың сөйлеу қабілеттері дамитын еді, өйткені оқу-тәрбие іс-әрекетіндегі тапсырмалар балалардың сөздік қорының мол болуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- балабақша балаларының сөйлеуін дамытудағы ойын түрлерінің
теориялық негіздерін айқындау;
- балабақша балаларының сөйлеуін дамытуда ойын әдістерінің педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық-теориялық негізіне философиялық таным теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары, ізгіліктік педагогика тұжырымдамалары, құндылықтар туралы психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдіснамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы, Тәрбие жұмыстары жөніндегі тұжырымдамалар, Зерттеу проблемаларына байланысты мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытудағы психологиялық - педагогикалық мәселелерге байланысты озық тәжірибелер, кешенді бағдарламалар, психолог, педагог, әлеуметтанушы және әлеуметтік педагог ғалымдардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми-әдістемелік, философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерге, зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық және статистикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорытындылау т.б
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- балабақша балаларының ойын әдістері арқылы сөйлеуін дамытудың теориялық негізі айқындалды.
- балабақша балаларының ойын әдістері арқылы сөйлеуін дамытудың педагогикалық шарттары анықталды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс нормативті сілтемелер, анықтама, кіріспе, екі тарауша, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамытудағы ойын әдісінің түрлері.
Мектепке дейінгі жас - бұл адам өміріндегі ерекше кезең. Мектепке дейінгі балалық шақта ана тілін меңгеру - аланың әлеуметтік және интеллектуалды дамудағы, сонымен қатар балалардың белсенділігі мен шығармашылығын дамытудағы сәттіліктің маңызды шарты Баланың ойында қандай болатыны көп жағдайда ол өскенде жұмыста болады. Сондықтан болашақ жасаушының тәрбиесі ең алдымен ойында болады [1]. Бала әрбір затты ұстап, дәмін татып, сан рет байқап көреді. Балабақшада бала психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар (Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т. б) өз еңбектерінде айтып кеткен. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс - әрекет және өмірі деп дәлелдеген [2]. Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген.Жеке тұлғаның бүкіл тарихы істеуші және жұмысшы жасай алады ойын дамытуда ұсынылуы керек және оның біртіндеп жұмысқа ауысуы ... (Макеренко). Баланы оқыту үдерісіндегі басым міндеттердің бірі - грамматикалық тұрғыдан дұрыс, фонетикалық тұрғыдан нақты сөйлеуді қалыптастыру және әрине бай сөздік қорын дамыту. Баланың мектепке даярлығын анықтау кезінде ескерілетін ең маңызды көрсеткіш - дұрыс сөйлеу. Ол сауаттылық пен оқуды ойдағыдай игерудің кілті болып табылады. Мектепке дейінгі жаста дұрыс сөйлеуді тәрбиелеу мен сіңіруге тиісті назар аудару қажет. Балада сауатты сөйлеуді мектепке дейінгі жастан бастап дамыту керек. Мектепке дейінгі білім берудің қазіргі кезеңінде ойын технологиялары тәрбиешілер арасында өте танымал, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамытуда. Бұл технологияларды таңдау мектепке дейінгі жаста ойын жетекші әрекет болып табылатындығына негізделген. Психологиялық-педагогикалық зерттеулер ойын балалардың дамуы мен оқу процесіне оң әсер ететіндігін дәлелдеді. Ойын - бұл мінез-құлықты өзін-өзі басқару дамып, жетілдірілетін әлеуметтік тәжірибені қайта құруға және сіңіруге бағытталған жағдайлардағы әрекет түрі. Ойынның атқаратын қызметтері: ойын-сауық, диагностикалық, коммуникативті, терапиялық, өзін-өзі тану функциясы, түзету функциясы, әлеуметтену функциясы. Сөйлеуді дамытудағы қазіргі заманғы ойын технологиялары педагогикалық процесті әр түрлі педагогикалық ойындар түрінде ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерінің үлкен тобын қамтиды. Оқыту процесінде ойын технологияларын қолдану мен қолданудың ең қолайлы кезеңі - мектепке дейінгі жас [3]. Баланың сөйлеу тілін дамыту үшін үнемі педагогикалық басшылық қажет. Осыған байланысты мектепке дейінгі білім беру мекемесі негізінде сөйлеуді түсінуді дамытуға, балалардың қоршаған орта туралы ойларын кеңейтуге және байытуға, заттар мен іс-әрекеттер туралы жалпыланған түсініктерді қалыптастыруға, белсенді сөйлеуді дамытуға, сөздік қорын байыту мен кеңейтуге, жетілдіруге ықпал ететін педагогикалық процесте ойын технологияларын қолдана отырып сөйлеуді дамыту жүйесін дамыту қажет. сөйлеудің дыбыстық мәдениеті, балалардың сөйлеу арқылы қарым-қатынасқа қажеттілігін дамыту, монологтық және диалогтық сөйлеудің қарапайым түрлерін үйрету. Менің ойымша, сөйлеуді сәтті дамытудың шарттары:
Бірінші шарт - қарым-қатынасқа қажеттілік, немесе қарым-қатынас. Мен баланы сөйлеу өрнектеріне деген қажеттіліктің алдына қоятын жағдайларды жасаймын [4].
Екінші шарт - балаларға сөйлеу үлгілерін беретін сөйлеу ортасын құру. Сөйлеу ортасы - бұл ата-аналардың, туыстардың, достардың сөзі, фольклор, көркем әдебиет, радио мен теледидар, кино мен театр, мұғалімнің сөзі.
Сөйлеуді дамытудағы қазіргі заманғы ойын әдістері педагогикалық процесте әр түрлі педагогикалық ойындар түрінде ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерінің үлкен тобын қамтиды. Ойын технологияларына мыналар жатады: дидактикалық ойындар, театрландырылған ойындар, саусақ ойындары, өлең жаттауға арналған ойын техникасы, дыбыстық сөйлеу мәдениетін дамытуға арналған ойын техникасы (БҚ), ысқырықты дыбыстарды айтуға арналған ойындар мен жаттығулар.
Дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ол балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймай, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі: дидактикалық ойындар дегеніміз - балаларға белгілі - бір білім беріп, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс - әрекет [12]. Тәрбиеші сөйлеуді дамыту жұмыстарында қолданатын ойындардың негізгі түрі. Дидактикалық ойын - бұл көп мағыналы, күрделі, педагогикалық құбылыс: бұл мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ойын әдісі де, балаларды оқыту формасы да, өзіндік ойын әрекеті де, баланы жан-жақты тәрбиелеу құралыда бола алады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығушылықтары мен белсенділіктері ерекше болады. Өмірдің алғашқы жылдарынан бастап балалар өздігінен қоршаған әлемнің материалдық нысандарын зерттейді: олар сынғыштықты, жұмсақтықты, температураны, байсалдылықты тексереді. Е.Тихеева балалардың сөйлеу тілінің дамуын олардың қызметімен тығыз байланыста қарастырады. Ол жазды: Ойында ұсынылған заттармен бірге бала жиі қайталанатын қарым-қатынасқа түседі, нәтижесінде олар оңай қабылданады және мида сақталады [19]. Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңіндегі жетекші әрекет ойын болып табылады. Балалар әртүрлі құралдарды, заттарды, олардың арасындағы қатынасты ынтамен зерттейді. Дербес іс-әрекет баланың жеке қасиеттерін қалыптастыру және оның ересек жастағы жетістіктері үшін маңызды. Дидактикалық ойындардың бірнеше түрі бар:
көрнекі материалдармен ойында;
сөздік ойындар;
заттық ойындар;
үстел ойындары және арнайы лексикалық жаттығулар.
Дидактикалық ойынның негізгі мақсаты - балалардың ықылас зейінін,сөздік қорын,байқампаздығын, есте сақтау қабілетін, икемділігін арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс - әрекетін бағалауды, құрметтеуді қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен мәнді, мағыналы істер туындап, дамитынын байқаймыз. Сондықтан ойын бала үшін қанда да бір бастаманың бастауы деп білеміз. Баланың тәрбиесіндегі мектепке дейінгі мекемелердің, әсіресе дидактикалық ойындар арқылы баланың математикалық қабілеттерін оятудың әсерін Ресей ғалымдары Т. В. Лодкина, А. И. Захаров, В. С. Мухина, А. М. Леушина, Е. И. Щербакова, Е. О. Смирновалар атап көрсеткен. Дидактикалық ойындардың ықпалын баланың сезініп, түйсінуі және сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А. В. Запорожец, А. Д. Кошелева және т. б. Белгілеген [23]. Бір нәрсе жасауға тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте - бірте қалыптастырады.
Дидактикалық ойын баланың қоршаған дүние туралы түсінігін кеңейтіп және оны бекітіп нақтылай түседі. Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып табылады. Дидактикалық ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді жеңіл келеді. Сондықтан дидактикалық ойынды іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын ескертуге ерекше назар аударған жөн.
Дидактикалық ойындардың мақсаты:
1. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдылар жайында түсінік беру;
2. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды қалыптастыру;
3. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды тиянақтау және бекіту;
4. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды қайталау және пысықтау;
5. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды тексеру.
Дидактикалық ойынның міндеті:
1. Баланың қызығушылығын туғызу;
2. Баланың белсенділігін арттыру.
Балабақшадағы тәрбиелеу - оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс - әрекет кезіндегі тілдік қарым - қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеуді дамыту міндеттерінің көпшілігі театрландырылған ойын арқылы жүзеге асырылады. Театр ойындары екі үлкен топқа бөлінеді - режиссерлік ойындар және ойындар - сахналандыру. Ойын - драматургияда бала суретшінің рөлін атқарады, сәйкесінше ол вербалды және вербалды емес экспрессивтілік құралдарының жиынтығын пайдаланып образ ойлап табады. Мәнерліліктің вербалды құралдарына ең алдымен сөйлеу, вербалды емес қимылдар, мимика және пантомима жатады. Режиссер ойынында басты рөлдерді ойыншықтар ойнайды, ал мектеп жасына дейінгі бала режиссер ретінде іс-әрекеттерді ұйымдастырады. Әр түрлі мәнерлілік құралдарын қолдана отырып, ол өз кейіпкерлерін дауыстайды, олармен орындалған әрекеттерді дауыстап айтады. Қолданылатын театрға байланысты режиссер ойынының түрі де сәйкесінше анықталады.
Саусақ ойындары - мектеп жасына дейінгі баланы іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауыстырудың тиімді құралдарының бірі. Өлеңдерді қол қимылдарымен бірге айту балалардың сөйлеуін ырғақты, айқын, эмоционалды етеді. Мысалы:
Үлкен саусақ қара өрікке арналған баққа кірді (біз сұқ және орта саусақтармен жүреміз).
Есік алдындағы индекс оған жол көрсетті.
Ортаңғы саусақ ең дәл!
Ол өріктерді бұтақтан құлатады (біз құлатып жатқандай қимыл жасаймыз).
Атаусыз адам жинайды, ал кішкентай саусақ-джентльмен жерге сүйектерді отырғызады (кішкентай саусақты үстелге соғып)
Өлең жаттауға арналған ойын техникасы. Өлеңді айта отырып, бала сюжетті сөздерді, мимика мен қимылдарды қолдана отырып көбейтеді. Балаларға арналған әр түрлі питомниктерді, әзілдерді оқығанда бала дыбыстарды дұрыс айтуға ғана емес, кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын бейнелеуге де үйренеді.
Сөйлеудің дыбыстық мәдениетін дамытудағы ойын техникасы (ЗҚР). Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті сөз тіркестері мен тілдің бұралуын анық айтудың арқасында дамиды. Тіл бұралаңдарын айту арқылы бала дауысының күшін, интонациясын өзгерте алады, бұл таңдану, сұрақ қою немесе қорқыныш білдіруі мүмкін.
Ысқырған дыбыстарды айтуға арналған ойындар мен жаттығулар. Тәрбиеші балалармен суреттерді қарап, мысалы, Кірпі және кірпі тапсырманы орындауды ұсынады: Ш және Ж дыбыстарымен сөз тіркестерін анық айту (Ша-ша-ша - біз баланы шомыламыз; шу-шу-шу - мен саңырауқұлақ беремін балақай; ши-ши-ши - балалар қайда серуендейді? немесе: ханым ханым-ханым - біз кірпіні көрдік; чжу-жу-жу - біз кірпіге саңырауқұлақ береміз; чжи-чжи-чжи - кірпілер саңырауқұлақтарды қайда апарады? ). Осы жаттығудың арқасында мектеп жасына дейінгі бала сұрақ интонациясын үйренеді, ырғақ сезімі дамиды. Баланың сөзді немесе сөйлемді нақты айтуымен дыбысты оқшаулау кезінде ол біртіндеп дыбыс және сөз ұғымдарын біледі.
Сөйлеуді іс-әрекеттің ойын формаларының көмегімен дамыту үлкен нәтиже береді деп қорытынды жасауға болады. Барлық балалар белсенді, бұл процесс ақыл-ой әрекетін белсендіреді, сөздік қорын байытады, заттарды белгілері мен қасиеттері бойынша салыстырады және жинақталған білімді жүйелейді. Әр түрлі ойын технологияларын қолдана отырып, балалардың сөйлеу тілін дамыту бойынша менің жұмысымның негізгі бағыттары:
1.Сөздік қорын дамыту: сөздердің мағыналарын меңгеру және оларды сөйлеу мәтініне сәйкес, қарым-қатынас орын алатын жағдайға сәйкес қолдану.
2. Сөйлеудің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу: ана тілі мен сөйлеу дыбыстарын қабылдауды дамыту.
3. Грамматикалық құрылымның қалыптасуы: морфология (сөздердің жынысына, сандарына, жағдайларына байланысты өзгеруі), синтаксис (сөз тіркестері мен сөйлемдердің әр түрін меңгеру),
4. Когерентті сөйлеуді дамыту: диалогтық (ауызекі) сөйлеу, монологтық сөйлеу (әңгімелеу).
5. Тіл мен сөйлеу құбылыстары туралы қарапайым хабардарлықты қалыптастыру: дыбыс пен сөзді ажырату, дыбыстың сөздегі орнын табу. Көркем сөзге деген сүйіспеншілік пен қызығушылықты тәрбиелеу.
6. Сенсорлық даму: қолдың ұсақ моторикасын дамыту.
Ойындардың мазмұны оларды сабақта пайдалануға мүмкіндік береді, ойын әрекеттері, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу және коммуникативтік қызметін дамытады. Кез-келген ойынға қажетті құрал-жабдықтарды әр түрлі қолдануға болады, өйткені барлық ойындар оқу процесінде көп мақсатты қолдануға және мектеп жасына дейінгі балалардың дұрыс сөйлеуін қалыптастыруға арналған. Ойын-сауық және ойыншықтар кітабын Люль сақиналары пайдалану барысында мен сөйлеу әрекетінің әр түрлі аспектілерін түзете аламын, атап айтқанда:
- фонематикалық процестерді дамыту;
-сөздік қорын нақтылау және белсендіру;
- сөздің буын құрамын жақсарту;
- сөйлеу дыбыстарын автоматтандыру;
- ұсыныстар құрылымын қалыптастыру;
- келісімді сөйлеуді дамытуды жақсарту.
Бұл ойын құралы артикуляциялық жаттығуларды шоғырландыруға, сөйлеудің дыбыстық жағын түзетуге, лексикалық-грамматикалық категориялар мен келісілген сөйлеуді дамытуға пайдаланылуы мүмкін. Осылайша, сөйлеу әрекетін ойынның ойын түрінде дамыту үлкен нәтиже береді: ақыл-ой әрекетін белсендіретін, балалардың сөздік қорын байытатын, бақылау, басты нәрсені бөлектеу, ақпаратты нақтылау, заттарды, белгілер мен құбылыстарды салыстыру қабілетін дамытатын бұл процеске барлық балалардың қатысуға деген құштарлығы бар; жинақталған білімді жүйелеу.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуді дамытуда ойындарды қолдану және коммуникативті құзіреттілігін дамыту
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында жетекші рөл атқарады, сондай - ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Сондықтан да егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс - тәсілдерін қолдана отырып терең білімді, оқу барысында танымдық әрекеттерді бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Бұл ретте мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік - тілдік құзыреттіліктерін қалыптастырудың білім, біліктерін жетілдірудің әлеуметтік мәні зор [30.31.32.33.34.35]
Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік - тілдік әрекетке қызығушылықтары мен ынта - ықыластарын қалыптастыру арқылы олардың белсенділігін арттыру маңызды. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында мектепке дейінгі тәрбие және оқыту деңгейінде бес жастағы балаларды мектеп алды даярлығымен толық қамтамасыз ету, баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу міндеттері айқын көрсетілді. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында оқу қызметін меңгерту олардың коммуникативтік - тілдік құзыреттіліктерін жетілдіру басты бағыттарының бірі болып саналады [39].
Сөйлеу бала үшін қарым - қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін және мінез - құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады. Тілдің, сөйлеудің немесе сөздің әсерінен баланың қабылдау сипаттамасы өзгереді. Сөздердің ауызша көрсетілуі мен мән - мағынасын түсіне бастайды, демек, сөйлеу арқылы қабылдаудың сенсорлық типі мән - мағыналық, заттық типке ауысады. Сөздік қорын байқау. Бала тілін дамытудағы маңызды мәселелердің бірі - өзі айтқан сөзінің мағынасын түсініп, қажетті жерінде қолдана білуі. Сөздің мағыналық жағынан дұрыс қолданылмай тұрғандығын байқай білу үшін өтірік өлеңдер пайдалану. Тәрбиеші оқыған өлеңді тыңдап болып, ондағы қандай сөздердің орынды қолданылмай тұрғандығын анықтап, түзетеді.
Грамматикалық формада дұрыс сөйлеуін тексеру күнделікті өмірде үлкендермен қарым - қатынас барысында жүзеге асады. Баланың бір ойды әртүрлі сөздермен жеткізе алу қабілетіне назар аудару. Мысалы, Сыртта жел соғып тұр, Далада жел болып тұр.
Байланыстырып сөйлеу қабілетін тексеру - ақыл - ой және эмоционалдық даму деңгейін байқатады. Оны мына тәсілмен жүргізеді:
-әңгімелеу. Баланың өзі білетін ертегі немесе әңгіме мазмұнын айтып беруін сұрау;
-өз бетінше әңгімелеуі;
-жетекші сұрақтарсыз әңгімелей алады;
-ересек адамның көмегін қажет етуі;
-мәтін мазмұнын толық жеткізуі;
-оқиғаны баяндауда бірізділікті сақтайды;
-кейбір бөліктерінің орнын ауыстырып алады;
-мәнелеу құралдарын пайдалану іскерлігі;
-мәнерлеу құралдарын жиі дұрыс пайдалану іскерлігі;
-мәнерлеу құралдарын сирек қолданады;
-мәтінді ешқандай мәнерсіз жеткізеді.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы білім беру үнемі коммуникативті тілдік бағытқа негізделіп, оқу іс - әрекеттері қарым - қатынас және мақсатты тапсырмалармен ұйымдастырылуы керек. Осы бағытта түрлі мониторингтер жүргізуге болады.
Жеке. Тәрбиеші ай сайын балалардың коммуникативті құзыреттіліктерінің қалыптасуын бақылайды.
Топтық
Жалпы ұжымдық [41].
Балалардың қарым - қатынас әрекеттерін дамыту мақсатында ең алдымен ойын әдістерін қолдану керек. Яғни, баланы қарым - қатынасқа баулитын тренингтер мен ұжымдық ойындар ұйымдастыруда басты назарымыз баланы сөйлету, басқалармен жағдаятта болып, оларға өзінің, немесе, керісінше, өзіне олардың қажет екенін түсінуін қадағалауымыз қажет. Бала ойынын ұйымдастыруда педагог оның мазмұнының тартымдылығына ғана емес, ойындағы ойындық және шындық қарым - қатынастарға назар аударған абзал. Ойын үстінде балалардың өзара шындық қатынастары көптеген ғалымдар еңбектерінде зерттелді. Алғаш рет А.П. Усова балалар қауымдастығының тұлғаның қоғамдық қасиеттерін қалыптастыруға ықпалы және ерекшеліктері туралы арнайы зерттеулер жүргізген. М.Б. Теплицкая зерттеуінде балалар арасындағы жағымды қарым - қатынасты қалыптастыруда ойынды пайдалану мүмкіндіктеріне тоқталды. Шетелдік педагогикада бала ойынының дамуында және өзара қарым - қатынас үрдісінде педагогтың пассивті рөлі туралы пікірлер басым болғаны белгілі. Қарым - қатынас үрдісінде ойынның маңызын талқылау үшін балалар арасындағы қарым - қатынас проблемасын қалыптастыру қажет.
Ойындардың өту барысы: Таңқурайдан - балалар бірінің қолы, бірінің басына жетерліктей мөлшерде дөңгеленіп отырады. Тренинг жүргізушіден басқасы жалаң бас болуы керек. Тренинг жүргізуші: Таңқурайдан, таңқурайдан - деп , айта түседі де өз басындағы тақияны оң жағындағы көршісінің басына кигізе қояды. Көрші де сол сөзді қайталап оң жағындағы көршісіне кигізеді. Осылай жалғасып кете береді. Бір мезетте тренинг жүргізуші көзін жұмып отырады да : Тау-тау - деп басын өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ОЙЫН БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУДІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСІ РЕТІНДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамытудағы ойын әдісінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуді дамытуда ойындарды қолдану және коммуникативті құзіреттілігін дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...15
II. ОЙЫН БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУДІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСІ РЕТІНДЕГІ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1. Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде ойын арқылы сөйлеуді дамыту оқу іс - әрекетін дайындау және өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы сөйлеуді дамыту оқу іс - әрекетін талдау және диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі озық заман талабына сай, жан-жақты дамыған, психологиясы дұрыс қалыптасқан, білімге құштар ұрпақ тәрбиелеу, жетілдіру, білім беру бүгінгі отбасының, балабақшаның, мектеп қабырғасында қызмет етіп жүрген барлық мамандардың жалпы барша елдің, халықтың міндеті Н.Ә. Назарбаев.
Бала - үйдің базары, өмірдің ажары. Дүниеге ұрпақ әкелу, оны бәсекеге қабілетті етіп тәрбиелеу әр ата-ананың, балабақша мамандарының, білім жолында қызмет етіп жүрген ұстаздардың, жалпы еліміздің ең басты міндеті. Себебі, бүгінгі бала - ертеңгі ел қорғаны, елдің тұтқасын ұстар азамат. Яғни, болашақ осы бой түзеп келе жатқан жастарымыздың қолында. Тәрбие отбасынан басталады - деген сөз халқымызда бар. Осыған мән беріп қарасақ, баланың тәлім - тәрбиесіне ерекше мән берген халқымыз баланы жастан деп мәтелдеген. Өмірдің базарын бала деп білген халқымыз Жаста берген тәрбие жас қайыңды игендей.- демей ме? Иә, қазақ халқында сонау ежелгі заманнан бері өзіндік тәрбие мектебі, қалыптасқан дәстүрі болған. Ал сол дәстүр отбасында басталып, мектепте берілетін тәрбиемен қалай қабысады.
Көптеген көрнекті ғалымдар, ежелгі мұғалімдер мен ойшылдарымызда ойын мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеуді дамыту құралы ретінде пайдаланған. Педагогтар мен психологтар таңдау қажеттілігі туралы қорытындыға келді. Табиғи балаларға ең жақын білім беру әдістері, танымдық қабілетін арттыру құралы ретінде (сөйлеуді дамыту) ойын екені дәлелденген. "Сөз-сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады?" демекші. Қазіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге, отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді. Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап сөйлеу тілін түзету ұтымды болады.
Ойын арқылы бала айналасындағы заттардың өзіне қызықтысына назары ауып, оны таңдап алады. Балалардың бойындағы ерекше қасиеті - сөйлеуден еш жалықпауы. Ойын - бала тілінің дамуына ықпал етіп,таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Себебі кез - келген мектеп жасына дейінгі бала ойынмен өседі. Өйткені бала табиғаты ойынмен тікелей байланысты. Ойын барысында мектеп жасына дейінгі бала еш нәрсеге тәуелсіз, еркін болады. Ал, еркіндік дегеніміз - барлық дамудың баспалдағы. Бәрін білуге деген құлшынысы мен талпынысы артады. Бұл дегеніміз баланың сөйлеуінің даму үрдісі жылдам жүреді деген сөз. Баланың қалай толық дамып келе жатқанын немес интелектуалдық қабілетін айқындайтын баланың сөздік қорының мол болуы. Қазіргі таңда дамуы артта келе жатқан, кеш сөйлеп, сөздік қоры аз балалар қоғамызда жетерлік. Басты қателік баланың дамуына ата-ана мен мектепке дейінгі ұйымдардың дұрыс жасамауы. Себебі қазіргі таңда балалармен жетуіліуті деңгейде сөйлеспейміз. Ойынбалалардың негізгі іс - әрекеті ретінде психологияда, физиологияда, анатомияда, педагогикада дәлелденген. Ойын теориясының дамуына үлкен үлесін қосқан Н.К. Крупская. Ойын мағынасына кеңінен тоқталсақ, ойын - бұл білім беру және жеке тұлғаны қалыптастыру құралы. Ойын - бала үшін білім, ойын - олар үшін жұмыс, ойын олар үшін маңызды білім беру нысаны. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған ойын - бұл қоршаған ортаны танудың және сөйлеуді дамытудың тиімді әдіс - тәсілі болып табылады. Ойнау кезінде ол түстерді, пішінді, материалды қасиеттерді, кеңістікті зерттейді және атап үйренеді. Бұл дегеніміз - сөздік қорларының молаюы деген сөз. Ойын - балалар іс-әрекетінің негізгі түрлерінің бірі. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, оларды оқыту үшін мамандар ойын әдісін пайдаланады. Байланыс объектілері, әдістері мен құралдарымен әр түрлі әрекеттер арқылы балалардың сөйлеу қабілеттерін арттыруға болады. Біріншіден, ойында бала тұлға ретінде дамиды, екіншіден, онда баланың психиканың сол жақтары қалыптасады, бұл кейіннен оның оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қызметі болғандықтан баланың дамуында маңызды орын алады, мен таңдаған тақырып өзекті және маңызды қазіргі кезеңде. Дидактикалық ойындардың көмегімен балаларды оқыту және оқу барысында олардың алған білімдері бекітіледі, қоршаған әлем туралы идеялар қалыптасады, сөйлеу дамиды. Ұйымдастырылған оқу іс - әрекетінде тиімді ойындарды қолдану балалардың дұрыс сөйлеуге өзіндік ықпалын тигізеді. Сөздер, дыбыстар, сөз тіркестері, сөйлеу жылдамдығы, сөйлеуді есту. Және т.б. Жалпы ойын барысында тек балалардың сөйлеу қабілеті ғана емес, ойлау, есте сақтау, зейін, бақылау қоса дамиды. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеуді толық дамытуға арналған компоненттер ол ойын. Бұдан шығатын қорытынды, мектепке дейінгі білім беру мекемесндеі негізінде сөйлеуді дамыту жүйесі әр түрлі қолданатын әдістер бар. Соның ішінде ойын әдісі сөйлеуді, түсінуді дамытуға, кеңейтуге ықпал етеді және балалардың қоршаған орта туралы ойларын байыту, жалпылама қалыптастыру заттар мен әрекеттер туралы идеялар, белсенді сөйлеуді дамыту, байыту және сөздік қорын кеңейту, сөйлеудің дыбыстық мәдениетін жетілдіру, дамыта сөйлеу, қарапайым формаларды үйрену арқылы балалардың қарым-қатынасқа қажетті монолог және диалогтық сөйлеуді меңгереді. Қазіргі уақытта жыл сайын кездесетін мәселелердің бірі - балалардың сөйлеу дамыуындағы ауытқулар анықталады. Жақсы дамыған балалар сөйлеу барысында басқалармен қарым-қатынасқа оңай түседі. Олар өз ойларын, тілектерін анық білдіреді, сұрақтарды қоядығ, құрдастарымен бірге ойнау туралы келіссөздер жүргізеді. Керісінше, баланың түсініксіз сөйлеуі оның адамдармен, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасын қиындатады және оның мінезіне, оның дамуына ауыр із қалдырады. Ол өзін ерекше сезінбейді ыңғайсыздық болуы мүмкін. Егер оның сөйлеуі жетілмеген болса, бірақ шеңбер біртіндеп кеңейе берсе оның сыртқы әлеммен байланысы және оны түсіну өте қиын болады. Баланың сөйлеу әрекетін қалыптастырудың бастауы мынада: мектепке дейінгі балалық шақ (бұл балабақша да, отбасы да), осы кезеңде сөйлеуді дамытудың негізі қаланады. Балалардың сөздік қоры байытылады, балалардың сөйлеуінің дыбыстық мәдениеті қалыптасады. Ойын жетекші түр болғандықтан, мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекеті ретінде осы әдісті тиімді пайдалана білу керек. Әр түрлі ойын әдістері арқылы балалардың сөйлеу тілін дамытуға мүмкіншілік өте көп. Ойындардың негізгі мақсаты - баланы дамыту, онда қаланған және көрінетін нәрсені түзету, баланың шығармашылық, эксперименталды мінез-құлыққа қорытынды жасау.
Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойын әрекетіндегі басты педагогикалық мақсаттары - баланың алдағы өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай бейімделуі ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалануды көздейді. Осы тұста ғалым бала ойын әрекетінде ғана тынығып, жұмыс жасап, өсіп жетіледі, оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым - қатынас жасау мүмкіндігі артады деген пікірді білдірген.
М. Жұмабаев Ойын - бала үшін өмірлік тәжірибе - деп атап көрсетсе, ал, шетелдік ғалым Ж. Пиаже ойын - баланың рухани дамуының негізі - деген, сонымен қатар, К. Левин, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин сияқты ғалымдар да өз еңбектерінде ойын әрекетінің оқу үрдісінде маңызды құрал болып табылатындығын атап көрсеткен. Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын алып, оның баланы дамытудағы мәні анықталды. Зерттеушілер ойын арқылы оқу міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С. П. Шацкий және Н.К.Крупская өз пікірін білдірген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мәселесі сөйлеуді дамыту проблемасында жатыр. Ойын әдісі қоршаған шындық туралы ойларды кеңейтуге, зейінді, есте сақтауды, бақылау мен ойлауды жақсартуға көмектесетіндіктен, сөйлеуді дамытумен қатар, ойында да танымдық даму жүзеге асырылады. Мен ойындағы негізгі орынды дыбыспен, әріппен, сөйлеммен жұмыс істеуге ұйымдастырамын. Себебі тәжірибеде көрсеткендей, баланың фонетикалық және сөйлеу, есту қабілетін қалыптастыра отырып, сөзді дыбыстық қабылдауға жеткілікті уақыт бөлу керек. Көптеген балаларда айтылуында ақаулар бар. Фонематикалық дамудағы жұмсақ ақаулардың болуы баланың оқу мен жазудағы бағдарламалық материалды ойдағыдай игеруіне үлкен кедергілер тудырады. Өйткені сөздің дыбыстық құрамы туралы практикалық жалпылау жеткіліксіз қалыптасады. Мектепке дейінгі жасққа дейінгі тілдік араласулар баланың даму нәтижелеріне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Тілдік интервенцияларды жүзеге асыруға болатын кем дегенде төрт жалпыланған контекст бар: жеке, шағын топтарда, сыныпта және тәрбиешіні оқытуда. Тілдерді оқытудың төрт стратегиясы балалардың тілдік дағдыларын жақсартуда тиімді екендігі көрсетілген. Оларға мыналар жатады: балаларды алдын-ала әдейі қарым-қатынасқа көшуге көмектесетін тілді ортаға дейінгі оқыту; баланың ағымдағы іс-әрекеті мен қарым-қатынасына енгізілген арнайы техникадан тұратын экологиялық оқыту (ортаны оқыту); ересектерді баланың қарым-қатынас жасауға тырысуына үлкен жауапкершілікпен қарауға үйретуді көздейтін өзара әрекеттестік; тікелей оқыту, бұл дұрыс құрылымдалған сабақтарда грамматика немесе лексика туралы жедел жауап беру, бекіту және жедел кері байланыспен сипатталады.
Жоғарыда айтып өткендей, мектеп жасына дейінгі бала үшін, өзіңіз білетіндей, ойын - бұл негізгі әрекет. Ойнау кезінде бала әлемді біледі, біледі, ақыл-ой және физикалық тұрғыдан дамиды, құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасауды үйренеді. Сондықтан мұғалімдер мен психологтар мектепке дейінгі балалармен жұмыс жасауды ойын негізінде жүзеге асырады.Ойындарды әр түрлі тәсілдермен жіктеуге болады: дидактикалық, дамытушылық, қозғалмалы, сюжеттік және т.б. Алайда, барлық ойындарда бір жалпылық бар: олар табиғатынан дамиды, өйткені кез-келген ойын ақыл-ой процестерін дамытады - танымдық, эмоционалды, коммуникативті.
Ойын сөйлеуді дамыту тұрғысынан көптеген функцияларды орындайды:
сөйлеу процесінің мотивациясын қалыптастыру;
ой мен ерік білдіруді сөйлеу дизайнына зейінін тәрбиелеу;
сөйлеудің дыбыстық мәдениетін дамыту: артикуляциялық моториканы, сөйлеуді тыныс алуды, дыбысты дұрыс айтуды, фонематикалық қабылдауды, сөйлеудің интонациялық мәнерлілігін;
сөздікті толықтыру және белсендіру;
сөйлеудің грамматикалық құрылымын жетілдіру;
тікелей және жанама сөйлеуді қолдану дағдыларын бекіту;
сөйлеудің монологтық және диалогтық түрлерін жетілдіру;
жалпы және ұсақ моториканы дамыту: қимылдарды үйлестіру, қолдар мен саусақтардың ұсақ моторикасын, бұлшықет кернеуін жою, дұрыс қалып қалыптастыру;
ауызша емес қарым-қатынас әдістерін игеру: мимика, пантомима, қимылдар, оларды коммуникация практикасында қолдану;
ауызша қарым-қатынас мәдениетін, ұжымда бірлесіп әрекет ету қабілетін тәрбиелеу.
Ойындар ана тілі сезімін және сөздерді дұрыс айту қабілеттерін дамытуға, грамматикалық нормаларды оңай үйренуге, мектепте орыс тілін ойдағыдай игеруге дайындалуға көмектеседі. Дидактикалық ойындардың ерекшелігі - оларды негізінен тар нақты мақсатқа жету үшін қолдану. Мысалы, сөйлеу тынысын дамытуға арналған ойындар, саусақтардың ұсақ моторикасын дамытуға арналған ойындар, дыбыстардың айтылуын дамытуға арналған ойындар және т.б. Бірақ сонымен бірге оларды мақсат пен міндеттерді арттыру үшін біріктіруге болады. Дұрыс сөйлеу тәрбиесі коммуникативті құзыреттілікті дамытуға, айналасындағы адамдармен лингвистикалық (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) және сөйлеуге жатпайтын құралдарды (мимика, қимылдар, қалыптар, көзқарастар, объектілік әрекеттер) қолдана отырып, қарым-қатынас орнатуға бағытталған.
Кез-келген ойында балалардың сөйлеу тілін дамытуға болады және қажет деп айтқым келеді. Балалармен ойнаған кезде біздің мұғалімдерге таза, анық, мәнерлі, асықпай сөйлеуге, сөйлемдерді грамматикалық тұрғыдан дұрыс құруға тырысу маңызды. Өйткені, біз балаға дұрыс сөйлеудің үлгісі (стандарт) болып табыламыз. Ойын барысында мұғалім, ата-ана баланың сөйлеу кезінде қателік жіберсе де, оған кедергі келтірмеуге тырысу керек. Сөйлеудегі қиындықтары бар баланы бөлуге немесе асықтыруға болмайды, оған өз ойын ойын жеткізуге мүмкіндік беріңіз. Балалармен ойнау кезінде баланың қарым-қатынасқа деген ұмтылысын қолдау керек, кішігірім жетістіктерге жігерлендіру керек және осы жетістіктерге өзіңіз қуануыңыз керек. Балада сөйлеу қабілеті бұзылған кезде оны байқамай ренжітпеу үшін абай болу керек, сонда балада бірдеңе айту кезінде қателік жіберуден қорықпау керек.
Ойын ойлауды, қиялды және әрине сөйлеуді дамытады. Ойын балалардың сөйлеу қабілетін дамытуда маңызды рөл атқарады, дәл мектепке дейінгі жаста. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту үшін ойын әдісінің барлық түрлері қолданылады. Лингвистикалық ойындар өз ойын айтуға көмектеседі. Басқаларға түсінікті сөздер, баланың бойында тапқырлық, байқағыштық, көңілділік сияқты көптеген құнды адами қасиеттерді қалыптастыруға да өз ықпалын тигізеді. Лингвистикалық арқасында балалардағы ойындар сөйлеу, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырады. Бала әр сөзді анық айтуға, сөздерде дұрыс күйзеліс жасауға үйренеді. Лингвистикалық ойындар сізге сауатты, анық мүмкіндік береді, өзгелерді түсінуге мүмкіндік беретін өз ойларын білдіреді. Лингвистикалық ойындардың арқасында, диалогтық және монологтық сөйлеу, сөздік қоры кеңейеді, жазбаша сөйлеудің алғышарттары қалыптасады.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-тәрбие үдерісінде балалардың ойын әдісі арқылы сөйлеуін дамыту;
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуда ойын әдісін теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің болжамы: егер, мектеп жасына дейінгі мекемеде ойын әдістерін тиімді пайдаланса, балалардың сөйлеу қабілеттері дамитын еді, өйткені оқу-тәрбие іс-әрекетіндегі тапсырмалар балалардың сөздік қорының мол болуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- балабақша балаларының сөйлеуін дамытудағы ойын түрлерінің
теориялық негіздерін айқындау;
- балабақша балаларының сөйлеуін дамытуда ойын әдістерінің педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық-теориялық негізіне философиялық таным теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары, ізгіліктік педагогика тұжырымдамалары, құндылықтар туралы психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдіснамасы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы, Тәрбие жұмыстары жөніндегі тұжырымдамалар, Зерттеу проблемаларына байланысты мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытудағы психологиялық - педагогикалық мәселелерге байланысты озық тәжірибелер, кешенді бағдарламалар, психолог, педагог, әлеуметтанушы және әлеуметтік педагог ғалымдардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне қатысты ғылыми-әдістемелік, философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерге, зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық және статистикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорытындылау т.б
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- балабақша балаларының ойын әдістері арқылы сөйлеуін дамытудың теориялық негізі айқындалды.
- балабақша балаларының ойын әдістері арқылы сөйлеуін дамытудың педагогикалық шарттары анықталды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс нормативті сілтемелер, анықтама, кіріспе, екі тарауша, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамытудағы ойын әдісінің түрлері.
Мектепке дейінгі жас - бұл адам өміріндегі ерекше кезең. Мектепке дейінгі балалық шақта ана тілін меңгеру - аланың әлеуметтік және интеллектуалды дамудағы, сонымен қатар балалардың белсенділігі мен шығармашылығын дамытудағы сәттіліктің маңызды шарты Баланың ойында қандай болатыны көп жағдайда ол өскенде жұмыста болады. Сондықтан болашақ жасаушының тәрбиесі ең алдымен ойында болады [1]. Бала әрбір затты ұстап, дәмін татып, сан рет байқап көреді. Балабақшада бала психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар (Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т. б) өз еңбектерінде айтып кеткен. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс - әрекет және өмірі деп дәлелдеген [2]. Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген.Жеке тұлғаның бүкіл тарихы істеуші және жұмысшы жасай алады ойын дамытуда ұсынылуы керек және оның біртіндеп жұмысқа ауысуы ... (Макеренко). Баланы оқыту үдерісіндегі басым міндеттердің бірі - грамматикалық тұрғыдан дұрыс, фонетикалық тұрғыдан нақты сөйлеуді қалыптастыру және әрине бай сөздік қорын дамыту. Баланың мектепке даярлығын анықтау кезінде ескерілетін ең маңызды көрсеткіш - дұрыс сөйлеу. Ол сауаттылық пен оқуды ойдағыдай игерудің кілті болып табылады. Мектепке дейінгі жаста дұрыс сөйлеуді тәрбиелеу мен сіңіруге тиісті назар аудару қажет. Балада сауатты сөйлеуді мектепке дейінгі жастан бастап дамыту керек. Мектепке дейінгі білім берудің қазіргі кезеңінде ойын технологиялары тәрбиешілер арасында өте танымал, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамытуда. Бұл технологияларды таңдау мектепке дейінгі жаста ойын жетекші әрекет болып табылатындығына негізделген. Психологиялық-педагогикалық зерттеулер ойын балалардың дамуы мен оқу процесіне оң әсер ететіндігін дәлелдеді. Ойын - бұл мінез-құлықты өзін-өзі басқару дамып, жетілдірілетін әлеуметтік тәжірибені қайта құруға және сіңіруге бағытталған жағдайлардағы әрекет түрі. Ойынның атқаратын қызметтері: ойын-сауық, диагностикалық, коммуникативті, терапиялық, өзін-өзі тану функциясы, түзету функциясы, әлеуметтену функциясы. Сөйлеуді дамытудағы қазіргі заманғы ойын технологиялары педагогикалық процесті әр түрлі педагогикалық ойындар түрінде ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерінің үлкен тобын қамтиды. Оқыту процесінде ойын технологияларын қолдану мен қолданудың ең қолайлы кезеңі - мектепке дейінгі жас [3]. Баланың сөйлеу тілін дамыту үшін үнемі педагогикалық басшылық қажет. Осыған байланысты мектепке дейінгі білім беру мекемесі негізінде сөйлеуді түсінуді дамытуға, балалардың қоршаған орта туралы ойларын кеңейтуге және байытуға, заттар мен іс-әрекеттер туралы жалпыланған түсініктерді қалыптастыруға, белсенді сөйлеуді дамытуға, сөздік қорын байыту мен кеңейтуге, жетілдіруге ықпал ететін педагогикалық процесте ойын технологияларын қолдана отырып сөйлеуді дамыту жүйесін дамыту қажет. сөйлеудің дыбыстық мәдениеті, балалардың сөйлеу арқылы қарым-қатынасқа қажеттілігін дамыту, монологтық және диалогтық сөйлеудің қарапайым түрлерін үйрету. Менің ойымша, сөйлеуді сәтті дамытудың шарттары:
Бірінші шарт - қарым-қатынасқа қажеттілік, немесе қарым-қатынас. Мен баланы сөйлеу өрнектеріне деген қажеттіліктің алдына қоятын жағдайларды жасаймын [4].
Екінші шарт - балаларға сөйлеу үлгілерін беретін сөйлеу ортасын құру. Сөйлеу ортасы - бұл ата-аналардың, туыстардың, достардың сөзі, фольклор, көркем әдебиет, радио мен теледидар, кино мен театр, мұғалімнің сөзі.
Сөйлеуді дамытудағы қазіргі заманғы ойын әдістері педагогикалық процесте әр түрлі педагогикалық ойындар түрінде ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерінің үлкен тобын қамтиды. Ойын технологияларына мыналар жатады: дидактикалық ойындар, театрландырылған ойындар, саусақ ойындары, өлең жаттауға арналған ойын техникасы, дыбыстық сөйлеу мәдениетін дамытуға арналған ойын техникасы (БҚ), ысқырықты дыбыстарды айтуға арналған ойындар мен жаттығулар.
Дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ол балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймай, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі: дидактикалық ойындар дегеніміз - балаларға белгілі - бір білім беріп, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс - әрекет [12]. Тәрбиеші сөйлеуді дамыту жұмыстарында қолданатын ойындардың негізгі түрі. Дидактикалық ойын - бұл көп мағыналы, күрделі, педагогикалық құбылыс: бұл мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ойын әдісі де, балаларды оқыту формасы да, өзіндік ойын әрекеті де, баланы жан-жақты тәрбиелеу құралыда бола алады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығушылықтары мен белсенділіктері ерекше болады. Өмірдің алғашқы жылдарынан бастап балалар өздігінен қоршаған әлемнің материалдық нысандарын зерттейді: олар сынғыштықты, жұмсақтықты, температураны, байсалдылықты тексереді. Е.Тихеева балалардың сөйлеу тілінің дамуын олардың қызметімен тығыз байланыста қарастырады. Ол жазды: Ойында ұсынылған заттармен бірге бала жиі қайталанатын қарым-қатынасқа түседі, нәтижесінде олар оңай қабылданады және мида сақталады [19]. Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңіндегі жетекші әрекет ойын болып табылады. Балалар әртүрлі құралдарды, заттарды, олардың арасындағы қатынасты ынтамен зерттейді. Дербес іс-әрекет баланың жеке қасиеттерін қалыптастыру және оның ересек жастағы жетістіктері үшін маңызды. Дидактикалық ойындардың бірнеше түрі бар:
көрнекі материалдармен ойында;
сөздік ойындар;
заттық ойындар;
үстел ойындары және арнайы лексикалық жаттығулар.
Дидактикалық ойынның негізгі мақсаты - балалардың ықылас зейінін,сөздік қорын,байқампаздығын, есте сақтау қабілетін, икемділігін арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс - әрекетін бағалауды, құрметтеуді қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен мәнді, мағыналы істер туындап, дамитынын байқаймыз. Сондықтан ойын бала үшін қанда да бір бастаманың бастауы деп білеміз. Баланың тәрбиесіндегі мектепке дейінгі мекемелердің, әсіресе дидактикалық ойындар арқылы баланың математикалық қабілеттерін оятудың әсерін Ресей ғалымдары Т. В. Лодкина, А. И. Захаров, В. С. Мухина, А. М. Леушина, Е. И. Щербакова, Е. О. Смирновалар атап көрсеткен. Дидактикалық ойындардың ықпалын баланың сезініп, түйсінуі және сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А. В. Запорожец, А. Д. Кошелева және т. б. Белгілеген [23]. Бір нәрсе жасауға тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте - бірте қалыптастырады.
Дидактикалық ойын баланың қоршаған дүние туралы түсінігін кеңейтіп және оны бекітіп нақтылай түседі. Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып табылады. Дидактикалық ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді жеңіл келеді. Сондықтан дидактикалық ойынды іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын ескертуге ерекше назар аударған жөн.
Дидактикалық ойындардың мақсаты:
1. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдылар жайында түсінік беру;
2. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды қалыптастыру;
3. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды тиянақтау және бекіту;
4. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды қайталау және пысықтау;
5. Бағдарламада анықталған білім, білік және дағдыларды тексеру.
Дидактикалық ойынның міндеті:
1. Баланың қызығушылығын туғызу;
2. Баланың белсенділігін арттыру.
Балабақшадағы тәрбиелеу - оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс - әрекет кезіндегі тілдік қарым - қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеуді дамыту міндеттерінің көпшілігі театрландырылған ойын арқылы жүзеге асырылады. Театр ойындары екі үлкен топқа бөлінеді - режиссерлік ойындар және ойындар - сахналандыру. Ойын - драматургияда бала суретшінің рөлін атқарады, сәйкесінше ол вербалды және вербалды емес экспрессивтілік құралдарының жиынтығын пайдаланып образ ойлап табады. Мәнерліліктің вербалды құралдарына ең алдымен сөйлеу, вербалды емес қимылдар, мимика және пантомима жатады. Режиссер ойынында басты рөлдерді ойыншықтар ойнайды, ал мектеп жасына дейінгі бала режиссер ретінде іс-әрекеттерді ұйымдастырады. Әр түрлі мәнерлілік құралдарын қолдана отырып, ол өз кейіпкерлерін дауыстайды, олармен орындалған әрекеттерді дауыстап айтады. Қолданылатын театрға байланысты режиссер ойынының түрі де сәйкесінше анықталады.
Саусақ ойындары - мектеп жасына дейінгі баланы іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауыстырудың тиімді құралдарының бірі. Өлеңдерді қол қимылдарымен бірге айту балалардың сөйлеуін ырғақты, айқын, эмоционалды етеді. Мысалы:
Үлкен саусақ қара өрікке арналған баққа кірді (біз сұқ және орта саусақтармен жүреміз).
Есік алдындағы индекс оған жол көрсетті.
Ортаңғы саусақ ең дәл!
Ол өріктерді бұтақтан құлатады (біз құлатып жатқандай қимыл жасаймыз).
Атаусыз адам жинайды, ал кішкентай саусақ-джентльмен жерге сүйектерді отырғызады (кішкентай саусақты үстелге соғып)
Өлең жаттауға арналған ойын техникасы. Өлеңді айта отырып, бала сюжетті сөздерді, мимика мен қимылдарды қолдана отырып көбейтеді. Балаларға арналған әр түрлі питомниктерді, әзілдерді оқығанда бала дыбыстарды дұрыс айтуға ғана емес, кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын бейнелеуге де үйренеді.
Сөйлеудің дыбыстық мәдениетін дамытудағы ойын техникасы (ЗҚР). Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті сөз тіркестері мен тілдің бұралуын анық айтудың арқасында дамиды. Тіл бұралаңдарын айту арқылы бала дауысының күшін, интонациясын өзгерте алады, бұл таңдану, сұрақ қою немесе қорқыныш білдіруі мүмкін.
Ысқырған дыбыстарды айтуға арналған ойындар мен жаттығулар. Тәрбиеші балалармен суреттерді қарап, мысалы, Кірпі және кірпі тапсырманы орындауды ұсынады: Ш және Ж дыбыстарымен сөз тіркестерін анық айту (Ша-ша-ша - біз баланы шомыламыз; шу-шу-шу - мен саңырауқұлақ беремін балақай; ши-ши-ши - балалар қайда серуендейді? немесе: ханым ханым-ханым - біз кірпіні көрдік; чжу-жу-жу - біз кірпіге саңырауқұлақ береміз; чжи-чжи-чжи - кірпілер саңырауқұлақтарды қайда апарады? ). Осы жаттығудың арқасында мектеп жасына дейінгі бала сұрақ интонациясын үйренеді, ырғақ сезімі дамиды. Баланың сөзді немесе сөйлемді нақты айтуымен дыбысты оқшаулау кезінде ол біртіндеп дыбыс және сөз ұғымдарын біледі.
Сөйлеуді іс-әрекеттің ойын формаларының көмегімен дамыту үлкен нәтиже береді деп қорытынды жасауға болады. Барлық балалар белсенді, бұл процесс ақыл-ой әрекетін белсендіреді, сөздік қорын байытады, заттарды белгілері мен қасиеттері бойынша салыстырады және жинақталған білімді жүйелейді. Әр түрлі ойын технологияларын қолдана отырып, балалардың сөйлеу тілін дамыту бойынша менің жұмысымның негізгі бағыттары:
1.Сөздік қорын дамыту: сөздердің мағыналарын меңгеру және оларды сөйлеу мәтініне сәйкес, қарым-қатынас орын алатын жағдайға сәйкес қолдану.
2. Сөйлеудің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу: ана тілі мен сөйлеу дыбыстарын қабылдауды дамыту.
3. Грамматикалық құрылымның қалыптасуы: морфология (сөздердің жынысына, сандарына, жағдайларына байланысты өзгеруі), синтаксис (сөз тіркестері мен сөйлемдердің әр түрін меңгеру),
4. Когерентті сөйлеуді дамыту: диалогтық (ауызекі) сөйлеу, монологтық сөйлеу (әңгімелеу).
5. Тіл мен сөйлеу құбылыстары туралы қарапайым хабардарлықты қалыптастыру: дыбыс пен сөзді ажырату, дыбыстың сөздегі орнын табу. Көркем сөзге деген сүйіспеншілік пен қызығушылықты тәрбиелеу.
6. Сенсорлық даму: қолдың ұсақ моторикасын дамыту.
Ойындардың мазмұны оларды сабақта пайдалануға мүмкіндік береді, ойын әрекеттері, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу және коммуникативтік қызметін дамытады. Кез-келген ойынға қажетті құрал-жабдықтарды әр түрлі қолдануға болады, өйткені барлық ойындар оқу процесінде көп мақсатты қолдануға және мектеп жасына дейінгі балалардың дұрыс сөйлеуін қалыптастыруға арналған. Ойын-сауық және ойыншықтар кітабын Люль сақиналары пайдалану барысында мен сөйлеу әрекетінің әр түрлі аспектілерін түзете аламын, атап айтқанда:
- фонематикалық процестерді дамыту;
-сөздік қорын нақтылау және белсендіру;
- сөздің буын құрамын жақсарту;
- сөйлеу дыбыстарын автоматтандыру;
- ұсыныстар құрылымын қалыптастыру;
- келісімді сөйлеуді дамытуды жақсарту.
Бұл ойын құралы артикуляциялық жаттығуларды шоғырландыруға, сөйлеудің дыбыстық жағын түзетуге, лексикалық-грамматикалық категориялар мен келісілген сөйлеуді дамытуға пайдаланылуы мүмкін. Осылайша, сөйлеу әрекетін ойынның ойын түрінде дамыту үлкен нәтиже береді: ақыл-ой әрекетін белсендіретін, балалардың сөздік қорын байытатын, бақылау, басты нәрсені бөлектеу, ақпаратты нақтылау, заттарды, белгілер мен құбылыстарды салыстыру қабілетін дамытатын бұл процеске барлық балалардың қатысуға деген құштарлығы бар; жинақталған білімді жүйелеу.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуді дамытуда ойындарды қолдану және коммуникативті құзіреттілігін дамыту
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында жетекші рөл атқарады, сондай - ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Сондықтан да егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс - тәсілдерін қолдана отырып терең білімді, оқу барысында танымдық әрекеттерді бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Бұл ретте мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік - тілдік құзыреттіліктерін қалыптастырудың білім, біліктерін жетілдірудің әлеуметтік мәні зор [30.31.32.33.34.35]
Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік - тілдік әрекетке қызығушылықтары мен ынта - ықыластарын қалыптастыру арқылы олардың белсенділігін арттыру маңызды. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында мектепке дейінгі тәрбие және оқыту деңгейінде бес жастағы балаларды мектеп алды даярлығымен толық қамтамасыз ету, баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу міндеттері айқын көрсетілді. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында оқу қызметін меңгерту олардың коммуникативтік - тілдік құзыреттіліктерін жетілдіру басты бағыттарының бірі болып саналады [39].
Сөйлеу бала үшін қарым - қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін және мінез - құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады. Тілдің, сөйлеудің немесе сөздің әсерінен баланың қабылдау сипаттамасы өзгереді. Сөздердің ауызша көрсетілуі мен мән - мағынасын түсіне бастайды, демек, сөйлеу арқылы қабылдаудың сенсорлық типі мән - мағыналық, заттық типке ауысады. Сөздік қорын байқау. Бала тілін дамытудағы маңызды мәселелердің бірі - өзі айтқан сөзінің мағынасын түсініп, қажетті жерінде қолдана білуі. Сөздің мағыналық жағынан дұрыс қолданылмай тұрғандығын байқай білу үшін өтірік өлеңдер пайдалану. Тәрбиеші оқыған өлеңді тыңдап болып, ондағы қандай сөздердің орынды қолданылмай тұрғандығын анықтап, түзетеді.
Грамматикалық формада дұрыс сөйлеуін тексеру күнделікті өмірде үлкендермен қарым - қатынас барысында жүзеге асады. Баланың бір ойды әртүрлі сөздермен жеткізе алу қабілетіне назар аудару. Мысалы, Сыртта жел соғып тұр, Далада жел болып тұр.
Байланыстырып сөйлеу қабілетін тексеру - ақыл - ой және эмоционалдық даму деңгейін байқатады. Оны мына тәсілмен жүргізеді:
-әңгімелеу. Баланың өзі білетін ертегі немесе әңгіме мазмұнын айтып беруін сұрау;
-өз бетінше әңгімелеуі;
-жетекші сұрақтарсыз әңгімелей алады;
-ересек адамның көмегін қажет етуі;
-мәтін мазмұнын толық жеткізуі;
-оқиғаны баяндауда бірізділікті сақтайды;
-кейбір бөліктерінің орнын ауыстырып алады;
-мәнелеу құралдарын пайдалану іскерлігі;
-мәнерлеу құралдарын жиі дұрыс пайдалану іскерлігі;
-мәнерлеу құралдарын сирек қолданады;
-мәтінді ешқандай мәнерсіз жеткізеді.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы білім беру үнемі коммуникативті тілдік бағытқа негізделіп, оқу іс - әрекеттері қарым - қатынас және мақсатты тапсырмалармен ұйымдастырылуы керек. Осы бағытта түрлі мониторингтер жүргізуге болады.
Жеке. Тәрбиеші ай сайын балалардың коммуникативті құзыреттіліктерінің қалыптасуын бақылайды.
Топтық
Жалпы ұжымдық [41].
Балалардың қарым - қатынас әрекеттерін дамыту мақсатында ең алдымен ойын әдістерін қолдану керек. Яғни, баланы қарым - қатынасқа баулитын тренингтер мен ұжымдық ойындар ұйымдастыруда басты назарымыз баланы сөйлету, басқалармен жағдаятта болып, оларға өзінің, немесе, керісінше, өзіне олардың қажет екенін түсінуін қадағалауымыз қажет. Бала ойынын ұйымдастыруда педагог оның мазмұнының тартымдылығына ғана емес, ойындағы ойындық және шындық қарым - қатынастарға назар аударған абзал. Ойын үстінде балалардың өзара шындық қатынастары көптеген ғалымдар еңбектерінде зерттелді. Алғаш рет А.П. Усова балалар қауымдастығының тұлғаның қоғамдық қасиеттерін қалыптастыруға ықпалы және ерекшеліктері туралы арнайы зерттеулер жүргізген. М.Б. Теплицкая зерттеуінде балалар арасындағы жағымды қарым - қатынасты қалыптастыруда ойынды пайдалану мүмкіндіктеріне тоқталды. Шетелдік педагогикада бала ойынының дамуында және өзара қарым - қатынас үрдісінде педагогтың пассивті рөлі туралы пікірлер басым болғаны белгілі. Қарым - қатынас үрдісінде ойынның маңызын талқылау үшін балалар арасындағы қарым - қатынас проблемасын қалыптастыру қажет.
Ойындардың өту барысы: Таңқурайдан - балалар бірінің қолы, бірінің басына жетерліктей мөлшерде дөңгеленіп отырады. Тренинг жүргізушіден басқасы жалаң бас болуы керек. Тренинг жүргізуші: Таңқурайдан, таңқурайдан - деп , айта түседі де өз басындағы тақияны оң жағындағы көршісінің басына кигізе қояды. Көрші де сол сөзді қайталап оң жағындағы көршісіне кигізеді. Осылай жалғасып кете береді. Бір мезетте тренинг жүргізуші көзін жұмып отырады да : Тау-тау - деп басын өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz