Қазіргі ағылшын тілінің құрылымын анықтау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

I. Диахрониядағы қазақ және ағылшын тілдеріндегі есімшенің семантикасы, прагматикасы және мазмұны
1.1 Ежелгі және орта ағылшын кезеңдеріндегі ағылшын тіліндегі есімшенің семантикасы, прагматикасы және мазмұны
1.2 Ежелгі түркі тілдеріндегі қазақ тіліндегі есімшенің семантикасы, прагматикасы және мазмұны
1.3 Пропозицияның мәні: ежелгі түркі тілдеріндегі қазақ тіліндегі қарапайым және күрделі сөйлемдердегі есімшелердің пропозициясы
1.4 Ежелгі түркі тілдеріндегі қазақ тіліндегі жай және күрделі сөйлемдердегі есімшенің пропозициясы

II. Синхрониядағы қазақ және ағылшын тілдеріндегі есімшенің семантикасы, прагматикасы және мазмұны
2.1 Ағылшын тіліндегі қазіргі семантика, прагматика және есімше мазмұны
2.2 Қазақ тіліндегі қазіргі семантика мен прагматика және есімше мазмұны
2.3 Сөйлемнің құрылымы мен түрлері: жай сөйлем және бағыныңқы құрмалас сөйлем
2.4 Ағылшын тіліндегі жай және күрделі сөйлемдердегі есімше функциясы
2.5 Қазақ тіліндегі жай және күрделі сөйлемдердегі есімше функциясы
2.6 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі есімше семантикасының, мазмұны мен функциясының айырмашылықтары мен ұқсастықтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Қазіргі мәдени және экономикалық қатынастарда елдер арасындағы қарым-қатынас пен тұрақты ынтымақтастықтың жиі туындайтын қажеттілігіне сүйене отырып, тілдердің әртүрлі аспектілерін зерттеу қажет. Бұл әсіресе ағылшын және қазақ тілдеріне қатысты, біріншіден, біз дамушы елміз және біздің халқымыздың және еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін шет тілдерін үйренуіміз керек. Екіншіден, біздің президент алдымызға үш тілді білу мақсатын қойды, өйткені: қазақ тілі - біздің мемлекеттік тіліміз, орыс тілі-ресми тіл және ағылшын тілі-бүкіл әлемдегі халықаралық қатынастар тілі, яғни біз осы тілді неғұрлым табысты болу және қазіргі әлемде оқу мүмкіндігіне ие болу үшін меңгеруіміз керек.
Осыған байланысты біздің жұмысымыздың өзектілігі күрделі синтаксистік бірліктерді салыстыру және ағылшын және қазақ тілдерінде сөйлем түрлерінің ұқсас және ерекше сипаттамаларын белгілеу арқылы анықталады. Зерттеудің өзектілігі ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемдерді салыстырмалы талдаудан тұрады. Сөйлем түрлерін теориялық және практикалық тұрғыдан салыстыру және салыстыру грамматиканың өзекті мәселесі болып табылады. Зерттеудің мақсаты-ұсыныс құбылысын зерттеу және осы құбылыстың көрінісі мен сипатындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау.
Жоғарыда көрсетілген мақсат келесі міндеттерді шешуді көздейді:
1. Ағылшын тарихына шолу;
2. Қазақ тілі тарихы бойынша мәліметтерге шолу;
3. Ескі ағылшын тілінің құрылымын анықтау;
4. Ортағасырлық ағылшын тілінің құрылымын анықтау;
5. Қазіргі ағылшын тілінің құрылымын анықтау;
6. Қазақ және ағылшын есімдіктеріне мысалдар келтіру және салыстыру;
7. Құру жолдарын, даму заңдылықтарын анықтау.
Зерттеу нысаны: ағылшын және қазақ тілдерінің қатыстылығы әр түрлі авторлардың шығармаларынан және әр түрлі стильдерден алынған.
Зерттеу пәні: ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемдердің түрлері.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа қатысты ақпарат жинау, ғылыми-әдістемелік әдебиеттермен жұмыс, екі тілдегі қатысушы мысалдарды жинау, салыстырмалы талдау жүргізу, ерекшеліктер мен айырмашылықтарды анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: зерттеудің ғылыми жаңалығы салыстырмалы әдістерді пайдалана отырып, ағылшын және қазақ тілдеріндегі қатыстылықтармен сөйлем типтерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау бойынша зерттеу жұмысы жүргізілгендігінде.
Диссертациялық жұмыстың теориялық маңыздылығы: салыстырмалы-қарама-қайшылықты талдаудың көмегімен ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемдердің типтері зерттеліп, оларға тән белгілері, негізгі типтері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы ғалымдардың маңызды пікірлері беріледі. Бұл жұмыста синтаксистегі сөйлем түрлері туралы айтылған пікірлер мен тұжырымдар қолданылады. Сонымен қатар, бұл сөйлемнің ерекшеліктерін, оны қолдану ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді.
Диссертациялық жұмыстың практикалық маңыздылығы: сөйлем түрлеріне жүргізілген талдау нәтижелері синтаксистік жүйенің кейбір аспектілерінде ағылшын және қазақ тілдерінің ерекше қасиеттері қандай деген сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді. Алынған нәтижелер ағылшын тілін шет тілі ретінде оқыту тәжірибесінде ескерілуі мүмкін және оқытушылар мен студенттерге оны ағылшын және қазақ сөйлемдерін оқу кезінде өз жұмысында және болашақ жұмысында пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл сөйлемдерді теориялық және практикалық тұрғыдан түсінуге көмектеседі.
Жұмыстың бірінші бөлімінде ағылшын және қазақ тілдерінің тарихын жүргізудің теориялық негіздері; көне ағылшын, ортағасырлық ағылшын және қазіргі ағылшын тілдерінің құрылымын анықтау; қазақ тілінің тарихы; ағылшын тілінде сөйлемдерді қолдану қарастырылады.
Жұмыстың екінші бөлімі сөйлемді салыстырмалы-қарама-қарсы талдауға; ағылшын және қазақ тілдеріне қарама-қайшы сөйлемдерге; ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемдердің түрлерін салыстыруға; ағылшын және қазақ байланыстарын қалыптастыру тәсілдеріне; ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемдердің ерекшеліктеріне арналған.
Жұмыс құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертациялық жұмыстың тақырыбы, мақсаты, міндеттері, теориялық және практикалық маңыздылығы біздің жұмысымыздың алғы сөзінде баяндалған.

Диахрониядағы қазақ және ағылшын тілдеріндегі есімшенің семантикасы, прагматикасы және мазмұны

Ежелгі және орта ағылшын кезеңдеріндегі ағылшын тіліндегі есімшенің семантикасы, прагматикасы және мазмұны

Есімшелердің қалыптасу тарихы. Қазіргі кезде қазақ тілінде -ған (-ген,-қан, -кен), -ар (-ер, -р, -е), -атын (-етін, -итын, -йтын), -ушы (-уші), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) тәрізді жұрнақтарын қолданатынымыз анық [12, 300 б.]. Бұл есімшелердің барлығы кенеттен аяқ астынан тап болған жоқ. Осы таңда қазақ тілінде қолданып келген туынды түбір етістіктерді жинап, оларды құрайтын аффикстерді талдай келіп, барлық фонетикалық нұсқаларымен қоса есептегенде 200-ге жуық аффикстердің қатысы бар екендігі байқалады [13, 141 б.].
Есімше тұлғаларының Орхон Енисей жазбаларында кездесетіндігін көптеген зерттеушілер байқаған болатын. Айтарлықтай, есімшенің өткен шақтағы тұлғалары -мыш, -міш, -дұқ, -дүк ескерткіште баяндауыштық рөлде жұмсалған болатын. Қазақ тіл білімін ең алғаш зерттеушілердің бірі П.Я.Мелиоранский түркі тілдерінде -ған тұлғасы мен -мыш тұлғасы қатар жұмсалып келе жатқан тұлғалар екендігін анықтаған болатын.
Қазақ тілінің грамматикасын алғаш рет жіктеген әйгілі түркітанушы (бірінші бөлім (фонетика мен этимология) 1894 жылы, екінші бөлім (синтаксис, 1897 жылы) Санк-Петербургте басылып шыққан болатын) есімшелерді шақтық мағынасы бойынша екі топқа бөліп жіктейді:
1) Өткен шақтық есімшелер: оларға -ған, -ген аффикстері арқылы жасалатын формалар жатқызылған;
2) Келер шақтық есімшелер: оларға -ар, -ер, -р аффикстері арқылы жасалатын формалар жатқызылған болатын.
Есімшелердің осы шағы жайлы бұл түркітанушы жазбады. Сонымен қатар, мағынасына орай жіктеп, міндет мағыналы есімше (долженствовательное причастие) терминімен келер шақтық есімшенің екінші түрін келтіреді. Бұған жатқызылған аффикстер -тұғын, -тын түрлері (алатұғын, алатын) [14, 54 б.].
Автор бұл кезде қазақ тілі есімшелерінің шағына байланысты бөлінуін дұрыс көрсеткенімен, семантикалық мәні бойынша бөлінуінде кемшілік жіберген болатын.
Түрік тілдерінің алғаш грамматикаларының бірі - Общая грамматика турецко-татарского языка деген еңбегінде профессор Қазем-Бек есімшелік формалардың барлығын райлардың негізі деп атап кеткен. Алайда кесте бойынша мұндай болғанмен, анатолы түрік тілінде автордың нақты амалдық формалар деп қарастыратыны -мыш (бақмыш), -ар, -ер (бақар) формалы есімшелер келеді. Яғни, есімшелерді септелмейтін, септелетін деп екі түрге ажыратады да, етістіктердің райларын жасау жөнінде септелетін есімшені септелмейтін есімшеден бөліп қарастырады. Мәселен, септелмейтін есімшелердің рай жасаудағы қызметін айта келіп, септелетін есімшелер жайлы: Мұны септелетін есімшелер жайлы айтуға болмайды. Олардың қолданылуы сын есімдердің қолданылуы қандай болса, сондай, - деген сияқты пікір айтады [15, 12 б.]. Көне қолданыстағы -мыш, -дук тұлғалары қазіргі қазақ тіліндегі -ған, -ген формаларына жұмсалым жағынан жақын келеді. Мәселен, Ұзә көк тәңірі, асра яғыз иер қылындунда екін ара кіши ұғлы қылынмыш - жоғарыда көк тәңірі, ал төменде қара жер жаратылғанда, екі арасында адам баласы жаратылған болатын.
Біздің ойлауымызша, -мыш тұлғасын -ған тұлғасымен салыстырған жағдайда, -мыш ежелірек болып келеді. Орта ғасыр жазбаларында екі тұлға жарыса қолданылған болатын:
Тіле йоқ дұр - дигеним,
Жалған сөзни білмәди
Көзи йоқ дигәним,
Намахра мыш көрмәди (Бақырғани)
Мұндай қатар қолданыстар Бақырғани шығармаларымен бірге, Науаи және Яссауи еңбектерінде де көп кезігеді.
Есімшенің -ған, -ген, -қан, -кен аффикстері түрінде түбірге жалғанатын -қан, -кен және -ан, -ен жұрнақтарымен омонимдес болып келеді. А.Хасенованың ойлауынша, бұл жұрнақ құранды: -қа, -ке аффикстеріне өздік етіс мәнін беретін -л, -н аффикстерімен бірігіп құралған. Мәселен, буырқан (буырқанып, буырқанған), жиіреніп (жиркеніп, жиіркенген), сескен (сескеніп, сескенген) және тағы басқалары [16, 77 б.].
Бірдей тұлғада келген есімше жұрнақтары мен сөз тудырушы жұрнақтардың омоним екендігін және бір-бірінен айырмашылығын Ы.Маманов бөліп көрсеткен етістіктің синтагмалық құрамына қарап анықтауға болады:
1. Түбір
2. Негізгі түбір
3. Модификациялық
4. Функциялы [17, 73 б.].
Ы.Мамановтың көрсеткендей, функциялық жұрнақтар өзара синтагма құра алмайды. Яғни есімше, көсемше жұрнақтарының орны болымсыз етістік жұрнағы мен жіктік жалғауының ортасы болып келеді. Айтушының мақсатына қарай бұлардың бір тұлғасы ғана қолданыла алады. Ал буырқанған дегендегі - қан, -ған жұрнақтарының бірі етістік тудырушы, ал бірі есімше жұрнақтарына жатады да, Ы.Маманов көрсеткен етістіктің синтагмалық құрамының бірі негізгі түбір жағына, бірі функциялық жұрнақтар тобына кіреді. Яғни екеуі функциялық жұрнақтарды бөліп тұратын дәнекер көпір болымсыз етістік жұрнағының екі жағында орналасады. Бұның өзі оларды ажыратудың формалды белгісіне жатады деуге болады.
Есімшелер функциялық жұрнақ болғандықтан, шаққа байланысты түркітанушылар еңбектерінде айтылған пікірлердің барлығында есімше жұрнақтары жөнінде сөз болып отырады. Салыстырған жағдайда, қазақ тіліндегі шақ категорияларынан -ған, -ген, -атын, -етін, -ар, -ер, -р; қарақалпақ тіліндегі -ған, -ген, -ар, -ер, -туғын жұрнақтары; ноғай тілінде -ған, -ген, -ар, -ер жұрнақтары; татар тілінде -ған, -ген, -ар, -әр, -аган, -әгән жұрнақтары; башқұрт тілінде -ған, -ген, -ар, -ер, -әсак, -асак жұрнақтары; өзбек тілінде -ған, -ген, -диган, -дигон, -ар, -ер жұрнақтары; ұйғыр тіліндегі -ған, -гән, -ар, -әр жұрнақтары; түркімен тіліндегі -ан, -ен, -ер, -ар, -жақ, -жек жұрнақтары және тағы басқалары [18, 103 б.].
Көне түркі әдебиеті жазу нұсқаларында -ар, -ер жұрнақтарының синонимдері ретінде осы шақтың мәніне жақын -асы, -есі формаларын қолданған болатын. Дегенмен шығыс түрік тілдерінің мағлұматтары бойынша атрибутивтік қызметі -ар, -ер формасынан қатты алшақ келмейді. (мәселен, барасы йер - барар жер деген мағынаны білдіреді). Қазақ тіліндегі -асы, -есі формасының қазіргі қалдығына қарағанда, соңғыға (атрибутивтік форма) сәйкеседі. Мәселен, аласы тамақ, бересі құн. Субстантивтенген түрін алсақ: аласым бар, бересім бар.
Сібір тайпаларының тілін зерттеген Д.Г.Тумашева -ған тұлғасының үш парадигмалық қатары бар екендігін атап кетеді:
алған - мын алған - пыс
алған - сың алған - сыс
алған - алға - нар [19, 63 б.]
-ған, -ген тұлғасы жайлы А.Н.Баскаковтың ойы мынандай: Форма на -ған, -ген исторический относилось к группе форм, составляющие пассивные результаты действия, которые позже были приосмыслены в значении законченного, завершенного факта действия, а затем получили семантику причастия прошедшего времени, сохранившего еще однако, семантическую связь с прежним своим значениям завершенного факта действия безотносительно к категории времени [20, 438 б.].
М.Оразовтың ойлауынша А.Н.Баскаковтың пікірі логикалық жақтан алғанда дұрыс, бірақ тілдік материалдар бойынша оны дәлелдеу өте қиын келеді. Кейбір қазіргі түркі тілдерінде (карачай-балқар) -ған, -ген қосымшалары келер шақта да қолданылып келеді. Мәселен, Карсоньга барған адам жоқъпуду болады - Кисловодскиге баратын адам жоқ па? [18, 104 б.].
-ған, -ген қосымшалары М.Қашғари сөздігінде де көрсетілген болатын [21, 63 б.]. Бұл қосымшаның қалдығы ретінде қимылдың қайталануын білдіретін -аған, -еген жұрнақтарын көрсетәп кетуге болады. -аған, -еген қосымшалары қазіргі түркі тілдерінде етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ ретінде сақталған. Мәселен, қазақ тілінде: көреген, қашаған, жамаған, күмпиген және тағы басқалары, өзбек тілінде: билагон, алигон, тепагон, конагон; қарақалпақ тілінде: алаған, береген, қабаған, қашаған, сүзеген; түркімен тілінде: денеген, үйреген; азербайджан тілінде: гачаган, бураган, атоган және тағы басқалары [18, 89 б.].
-ған, -ген формасынан өзгерген, яғни көнеленген кейбір элементтерді алатын болсақ, олардың сын есімге айналып көнеленуі ерекше көзге түседі. Сонымен қоса, бұндай жағдай біз сөз етіп отырған форманың, негізінде, сипат мағынасында, екінші сөзбен айтқанда, атрибутивтік функцияда дамыған түрін көрсетеді. Себебі, олар етістіктердің басқа категорияларына айналдырғанда, ол мәнінен айырылып, өзінің негізгі мәнінде қалады (күмпиіп, күмписе, күмпимек, күмпию, күмпиді). Бұл біріншіден болса, екіншіден, тексеріп қарағанда көнеленген -қан жұрнағы жалғанған кейбір есімшенің зат есімге айналып кеткен түрі байқалады. Мысалы, қақпан деген сөздің қақ+пан деген туынды түбірден жасалып, дыбыс алмасу жолымен өзгеріске ұшырауы айқын. Себебі, қ дыбысы мен п дыбысының тоғысқан жерінде олардың біріне-бірінің алмасып кетуі - жалғыз есімшелік формадан ғана емес, қазақ тілі дыбыс заңындағы жалпы табиғи құбылыс болып келеді. Сол тәрізді Оразбайды тік көтеріп алды да, күйменің түкпіріне арық тоқтыдай қып, қойып кеп жіберді (М.Ә.) деген сөйлемдегі түкпір деген түбір сөздің бастапқы құрылысындағы түп+кір деген түбірден өзгергендігінде дау жоқ. Бұндай жағдайлар түбірі сақталып жазылатын, емле заңына байланысты, әдеби жазба тілде көп ұшырамай, сөйлеу тілінде жиі кездеседі. Ал қорған деген сөздің қоры+ған деген сөзден жасалуы лексикалық мағынасының да, тұлғасының да, қабысуына қарағанда, айқын көрінетін сияқты. Өйткені түркі тілдерінде есімшелер өздерінің алдында тұрған сөздермен қосылып субстантивтеніп (заттанып) кетуі - жиі кездесетін жағдай (Қасқырқамаған, Атшапқан деген жер аттары сияқты). Олай болса, бұл жағдай -қан аффиксінің негізінде атрибуттық формаға қалыптасқан элемент екенін көрсетеді.
Көне түркі тілінде -дұқ, -мыш, -ған тұлғалары негізінен өткен шақ есімшеге жатады. Олар анықтауыштық мәндегі есім сөз тіркесін құрағанда да синонимдес ұғымдар білдірген. Кейінгі даму барысында бірін-бірі ығыстырып тілден шығарып тастамаған; түркі рулары мен тайпалары да бір-бірінен ажыратып даралана келіп, жеке-жеке халық болып қалыптасқанда -мыш, -дұқ тұлғалары оғуз, қарлұқ тілдер тобына ығысып, сондағы өткен шақтық есімше формасы ретінде қалыптасса, -ған тұлғасы қыпшақ тілінде қалып, осы қызметті осы топтағы тілдерде атқаратын болған [22, 46 б.]. Біз көне -ған тұлғасының қалыптасуы жөнінен осы Е.Ағмановтың пікірін қолдаймыз.
Рабғұзи хикаясының нақты нұсқасындағы мағлұматтарға қарағанымызда, XIV - XV ғасырлардағы түркі тілдерінде -мыш формасы және -ған формасының функциясы белгіленгенге ұқсайды. Яғни, бұл кезеңде -ған формасы түркі тілдерінің шағатай тілі деп аталатын тобында негізінде атрибутивтік категорияға қалыптасып, -мыш формасы көбінесе предикаттық қызметке жұмсалуға айналған тәрізді. Бірнеше мысал келтіруге болады:
1. Юлда бу нәмәни, алып барған кіши Мұхаммед бән Әбубәкирге юликти (Жолда бұл хатты алып барған кісі Мұхаммет пен Абубакірге жолықты).
2. Ол туани ултургән, Мурат қабилалық ерди (Ол түйені өлтірген Мұрат руының адамы еді).
Бұл мысалдардағы белгіленген сөздер - -ған формалы есімшелер. Бірінші мысалдағы есімше анықтауыш, екінші мысалдағы есімше бастауыш қызметін атқарып тұр.
Ал -мыш формасының қызметіне келсек, ол мына сияқты:
1. Ол әни ұмытыш.
2. Түрлі гүлләраталмыш.
3. Бу ұлуғйерни кім тоқтатмыш.
4. Ол хатунның ерини Ғали үлтірміш.
Бұндағы белгіленген -мыш формалы есімшелер баяндауыш қызметінде тұр.
Енді қазақ тілінің мағлұматына келетін болсақ, ондағы ауыз әдебиетінің көрсететін деректеріне орай, өткен шақтық есімшенің -ған, -ген формалары ғана көзге түседі. Мысалы:
а) Қарсы келген қабақтан
Буырыл қарғып жөнеледі (Қобыланды батыр жырынан алынған үзінді).
ә) Барған жерің Балқаш тау,
О да біздің көрген тау (мәтел).
Бұл фактілер есімшелік -қан формасының сипат мағыналы элемент екенін, оның етістіктердің атрибутивтік функцияға жұмсалуындағы дамыған бір кезеңінде иеленген белгісі екеніне көз жеткізеді. Басқаша сөзбен айтқанда, жоғарыдағы -мыш, -дұқ формаларынан гөрі бұл - түркі тілдері есімшелерінің жаңа сапаға айналған түрі болып келеді.
В.М. Насиловтың ойынша, -мыш, -миш тұлғалары көне ұйғыр тілінде өте жиі қолданылып келген [23, 56 б.]. Бұл тұлға заттық, предикативтік және адъективтік мағыналарда қолданған болатын. Мәселен, Аз ықару бармым, бир өкүш лунғақ көрмиш. Мән түриімишкә сизіәр нәгүіүн анча кәд қагарсызлар? (СЗБ).
-мыш формалы есімше қазақ тілінің ауыз әдебиетінде де, жазба әдебиетінде де кездескен емес. Бұнда жалғыз-ақ, оның көрсеткішінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.