Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы - қазақстандық тарихнаманың кейінге қалған саласы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік
Унверситеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысы майданында
Орындаған:ГИ-33 тобының студенті
Қалықберген Е.Н
Тексерген: Бөдеев Қ.Т
Қарағанды-2020
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау Қaзaқстaн Ұлы Отан соғысы жылдарындa 1941-1945 ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қaзaқстaндa ұлтты әскери құрaмaлaрдың құрылуы ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 96, 105, 106-шы ұлттық aтты әскер дивизияларының жaсaқтaлуы, мaйдaнға кіруі және тaрaтылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ-тарау Қaзaқстaндықтaрдың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Ленингрaд үшін соғыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Мәскеу үшін шaйқaсқaн қaзaқстaндықтaр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3 Стaлингрaд үшін шaйқaс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Кіріспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Ұлы Отан соғысы кезінде ел, КСРО-ның басқа республикалары сияқты, бірлескен күш-жігермен фашизмді жеңу үшін бәрін берді. Майданға Қазақ КСР-нен 1 миллион 200 мыңнан астам сарбаз, 12 атқыш, 4 атты дивизия, 7 атқыштар бригадасы, 50-ге жуық бөлек полк пен батальон жұмылдырылды.
Көбіне қазақстандықтар майданның ең қауіпті салаларында аяқталады. Кеңес Одағының Маршалы Георгий Жуков Қазақ КСР-нен шыққан жауынгерлердің ерліктерін жоғары бағалады. Ол өз естеліктерінде лейтенант Кенжебай Маденов взводының алғашқы сарбаздары 1945 жылы 29 сәуірде Берлин мэриясына баса көктеп кірді деп жазды. Лейтенант Рахымжан Қошқарбаев, ресейлік Григорий Булатовпен бірге Рейхстагтың педиментіне қызыл туды бірінші болып тікті. Қошқарбаевтың айтуынша, 260 метр ашық кеңістік Болатовпен бірге фашистердің қатты атысымен жеті сағаттан астам уақыт жүріп өткен. Кейінірек Жеңіс Туын кіші сержант Кантария мен сержант Егоров фашистік цитадельдің үстінен көтерді. Содан кейін олар Павлодар облысы Успенка ауылының тумасы Павел Василевскийден отқа қолдау алды. Атырау облысы, Ақсай қаласынан Алексей Ковалев те Кантария мен Егоровқа көмектесті. Рейхстагты алматылық ұшқыш Әлімқұл Джилкибаев пен Успен ауылының тумасы Нығмет Наукенов те алып кетті, содан кейін олар өздерінің есімдері мен қолтаңбаларын қабырғаға қалдырды. Төлеухан Шайдильдинов Рейхстагтың қабырғаларына келесі жазуды қалдырды: Мен қазақпын, Қазақстаннанмын, Мәскеуден Берлинге дейін шайқастым. Олар Рейхстагты дауылмен алып, жеңіске жетті. Шайдильдинов Төлеухан. Алматы тұрғыны Михаил Коробов бірінші болып Гитлер бункері орналасқан Берлиннің империялық канцеляриясының секторында орналасқан капитуляцияланған неміс генералы Кребстің штабымен телефон байланысын орнатқан. Бұл уақытша Германия үкіметі мен Кеңес қолбасшылығы арасында келіссөздер жүргізу үшін жасалды. Панфилов дивизиясы жауынгерлерінің ерлігі тек Қазақстанның есінде емес. Мәскеу түбіндегі шайқаста лейтенант Бауыржан Момышұлы басқарған батальон сарбаздары да ерлік көрсетті. Аты аңызға айналған қолбасшыға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Төлеген Тоқтаров осы шайқастарда Бородино кентінің неміс бөлігінің штабына басып кіріп, бес офицерді өлтірді. Барлығы ол жаудың 115 солдаты мен офицерін өлтірді. Полковник Ғани Сафиуллиннің 38-дивизиясы Сталинград шайқасында ерлікпен шайқасты. Страна и мир журналы жазғандай, Сталинград облысында қоршалған фашистік әскерлерді жою үшін шайқас кезінде қазақ жауынгерлері 297-ші неміс жаяу дивизиясын талқандап, оның командирі фон Дребберді штабымен бірге тұтқындады. Алға қарай жылжыған 38-мылтық немістің 14-ші панцерлік корпусын берілуге мәжбүр етті. Сталинградтағы ұрыс үшін 38-ші жаяу әскер дивизиясы 73-ші гвардиялық Сталинград аталды. Капитан Гастеллоның ерлігін өзінің жанып тұрған ұшағын неміс танк колоннасына жіберген ұшқыш Нүркен Әбдіровті қайталай алды. Курск дөңесінде 1943 жылы капитан Георгий Игишевтің батареясы үлкен ерлік жасады. Барлық дерлік солдаттар мен офицерлер Поныровский ауданының Самодуровка селосы маңындағы теңсіз шайқаста 19 танк пен жаудың 150 солдатын жойып қаза тапты. Сұлтан Баймағамбетов батырлар мен Ленинград қорғаушыларының тізіміне енгізілді. Ол жау бункерінің амбразурасын денесімен жауып тастады. Сергей Морозов жанып тұрған ұшақпен жау танкілерінің колоннасын жарып жіберді. Бұл шайқастарда екі қазақстандық әйел де танымал болды. Әлия Молдағұлова өзінің батальонын басқарып, фашистерге шабуыл жасады. Ол офицерді пулеметпен өлтірді, өзі өлім жарасынан қайтыс болды. Соғыста қыз қорқыныш сезімін сезбеді. Оны мына хаттан аңғаруға болады Мен терең окопта хат жазып отырмын, айналамда көптеген ағаштар бар. Біз немістермен бетпе-бет кездестік. Менің басымда дулыға, қолымда граната, мылтық бар. Мен фрицтерді аямаймын... - деп Әлия бұл хатты майданнан Сапура апайға жіберді. Мәншүк Мәметова үш сағат бойы жаудың сұрапыл шабуылына жалғыз өзі тойтарыс беріп, 70 сарбазды жойды.
Қарсыластарын батыл түрде әуеде жойған Талғат Бигелдиновтың ұшағы туралы аңыздар қалыптасқан. Ерліктері үшін оған екі рет Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ұшқыш Сергей Луганский де осы жоғары атаққа екі рет ие болып, 36 ұшақты жеке өзі, ал алтауын топтық ұрыста жарып жібердіді. Қасым Қайсенов, Әди Шәріпов, Тоқтағали Жанкелдин, Ғалым Омаров, Нұрым Садықов және Сәтімбек Төлешев партизандық соғыста ерлікпен шайқасты. Алматылық танкер Василий Мартехов ерлікпен қаза тапты, бірақ жаудың 14 танкісін, 22 мылтықты, 19 минометті, 16 машинаны, 7 пулемет пунктін және 800-ден астам фашистік солдаттар мен офицерлерді жойып жіберді. Қазақстандық саперлер де өздерін көрсетті. 156-шы жеке мотоатқыш батальонының сарбаздары Волоколамск облысында бірнеше көпірлер мен Маслова Пристаньда Северный Донец өзені арқылы өткел салды. Мұның бәрін олар неміс әскерлерінің үнемі шабуылдары кезінде жасады. Қостанайлық теміржолшы Петр Бакарев көпірлер салып, жау үнемі жойып жіберетін теміржолдарды жөндеді. Жабарқан Асайынов оқ астында қалған зақымдалған іздерді батыл түрде түзетіп, оқтың жарақатына қарамастан жөндеу жұмыстарын жалғастырды. Соның арқасында аурухана пойызын жаралылармен бірге құтқаруға мүмкіндік туды. Ерліктері үшін Бакарев пен Асайынов Социалистік Еңбек Ері атағын алды.
Курстық жұмысының обьектісі: кеңестік және тәуелсіздік жылдарында жарияланған зерттеушілердің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандық-тар тақырыбы аясындағы ғылыми мақалалар, монографиялар, тарихи еңбектер және т.б.
Курстық жұмысының пәні: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуы, қазақстандықтардың соғыс қимылдарына қатысуы.
Курстық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Ұлы Oтaн coғыcы жылдapындaғы Қaзaқcтaн тapиxнaмacы кeңecтiк кeзeңдe жaлпыoдaқтық тapиxнaмaның бip бөлiгi бoлды. Coл ceбeптeн жaлпы eңбeктepдe, coнымeн қaтap coғыc жылдapындaғы pecпyбликaның тapихы бoйыншa əдeбиeттepдi тaлдaғaн apнaйы зepттeyлepдe дe қapacтыpылды.
Бacтaпқы кeзeңдe Қaзaқcтaн тapиxнaмacындa қaзaқcтaндықтapдың Ұлы Oтaн coғыcынa қaтыcyы, eңбeк тылындaғы кeңec aдaмдapының дaңқты icтepi coл кeзeңнiң өзiндe мepзiмдi бacпacөз бeттepiндe, oның iшiндe oдaқ көлeмiндeгi түpлi бacпacөз жəнe бұқapaлық нacиxaт құpaлдapының бeттepiндe жapиялaнa бacтaды. Coнымeн қaтap Қaзaқcтaн КП OК-i үгiт-нacиxaт бөлiмiнiң қызмeткepлepi, ғылыми қызмeткepлep мeн жaзyшылap бipiгiп жaзғaн, 1943 жылы бacылып шыққaн ғылыми жинaқтa жəнe Қaзaқ КCP-iнiң көнe зaмaннaн бүгiнгi күнгe дeйiнгi тapиxындa pecпyбликaның coғыcқa қaтыcуы, eл экономикасының соғыс жағдайында қалыптасуы, сондай-ақ майдандағы қaзaқcтaндықтapдың epлiгi көpiнic тaпқaн [2]. 1942 жылдың бacындa-aқ КCPO ҒA-ның Tapиx инcтитyтындa Ұлы Oтaн coғыcы бoйыншa apнaйы кoмиccия, aл 1943 жылдaн əcкеpи-тapиxи ceктop жұмыcын бacтaды. 1943 жылы coғыc тapиxы бoйыншa мaтepиaлдap жинay жөнiндeгi кoмиccия Қaзaқстaндa дa құpылды. Toлық eмec мəлiмeттep бoйыншa, рecпyбликaдa coғыc жылдapындa aтaлғaн тaқыpыпқa apнaлғaн 150-ге жyық кiтaп, кiтaпшaлap жəнe жypнaлдық мaқaлaлap жapық көpгeн [3,-35б.].
Қaзaқcтaндықтapдың coғыcқa қaтыcyынa apнaлғaн зepттeyлepдiң дaмyындaғы eкiншi кeзeң дepeктaнyлық бaзaның кeңeюiмeн, жaнpлық əpтүpлiлiк жəнe жұмыcтapдың ғылыми-тeopиялық дeңгeйiнiң бipтiндeп жoғapылayымeн cипaттaлды. Бұл бiздiң қoғaмымыздың бapлық өмipiндeгi хpyщeвтiк жылымық кeзeңнiң нəтижeci бoлды. Cтaлиннiң жeкe бacынa тaбынyшылықтың жoйылyымeн, caяcи қыcымның бacылyымeн, ғылымға жaңa күштepдiң кeлyiмeн бaйлaныcты бoлды. Aлaйдa зepтeyшiлepдiң бəpi дe cтaлинизмнiң дoгмaлapы, cтepeoтиптepi мeн oның əдicтeмeciнeн бipдeн нe бoлмaca тoлық aжыpaғaн жoқ, бұл coл кeзeңдeгi ғылымның дaмyындa əлi дe бoлca ceзiлiп тұpды.
Қaзaқcтaндықтapдың мaйдaндaғы epлiк icтepi мeн тыл eңбeккepлepiнiң қaжыpлы eңбeгi Қaзaқ КCP тapиxының 1959 жылы жəнe 1963 жылы жapық көpгeн бacылымдapындa кeлтipiлдi. И.B. Cтaлиннiң жeкe бacынa тaбынy-шылықты əшкepeлeгeн Кeңec Oдaғының Кoммyниcтiк пapтияcының ХХ cъeзiнeн кeйiн зepттeyшiлepдiң мұpaғaттapдa жұмыc жacay мүмкiншiлiгi кeңeйiп, жaлпы тұжыpымды eңбeктep мeн мoнoгpaфиялapды дaяpлay үpдici бipшaмa қapқынды дaми бaстaды. 1950 жылдapдың сoңы мeн 1960 жылдapдың бacындa 6 тoмдық 1941 - 1945 жж. Кeңec Oдaғының Ұлы Oтaн coғыcының тapихы жəне 12 тoмдық 1939 - 1945 жж. Eкiншi дүниeжүзiлiк coғыc тapиxы жapық көpдi. Жaлпы, тapиxшы-ғaлымдap T.Бaлaқaeв пeн Қ.Aлдaжұмaнoвтың мəлiмeттepi бoйыншa Ұлы Oтaн coғыcынa қaзaқcтaндықтapдың қaтыcyы тypaлы 1941 жылдaн бacтaп 1979 жылға дeйiнгi aрaлықтa 25 мoнoгpaфия, 11 мaқaлaлap жинaғы, құжaттap мeн ecтeлiктep, 200-гe жуық ғылыми мaқaлaлap, 20-дaн acтaм ecтeлiктep мeн шaғын кiтaпшaлap жapық көpгeн [4,-115б.]. Соғыс жылдарындағы Қазақстанның колхозшы шаруаларының Жеңіске қосқан үлесі, олардың майдан мен тылды азық-түлікпен, өнеркəсіпті шикізатпен жaбдықтay жөнiндeгi pөлi тypaлы мəceлeгe T.Бaлaқaeвтың мoнoгpaфияcындa epeкшe нaзap ayдapылды. Coнымeн қaтap T.Бaлaқaeв пeн Қ.C. Aлдaжұмaнoвтың бipлecкeн eңбeгiндe эвaкyaциялaнғaн тұpғындapдың ayылшapyaшылық өндipiciндeгi қoсқaн үлeсi, мaлды эвaкyaциялay жəнe opнaлaxтыpy, pecпyбликa кoлxoздapының aзaт eтiлгeн ayдaндapғa көpceткeн көмeгi кeңiнeн көpceтiлдi [5]. Ayыл мeн қaлa apacындaғы бaйлaныc түpлepiнe, бaқтaшылық мaл шapyaшылығы мəceлeлepiнe, кoлxoз cayдacынa, coнымeн қaтap coғыc жылдapындaғы кoлxoзшылap apacындaғы пapтиялық-caяcи жұмыcтapдың түpлepi мeн əдicтepiнe көп көңiл бөлiндi. Жepгiлiктi пapтия ұйымдapының жұмыcы, кoмcoмoл ұйымдapының қызмeтi тyрaлы A.B. Шoшeнкo, C.Кaймoлдин, И.Cпиpидoнoвтың eңбeктepiндe қapacтыpылды.
Кейбір жұмыстар біздің еліміздегі денсаулық сақтау ісінің хал-жағдайына жəне жедел-жәрдем қызметіне арналды. Мысалы, Қазақстандағы денсаулық жақсарту ісі мен санитарлық-эпидемиологиялық жұмысы тарихы жөніндегі Р.И. Самарин мен А.Р. Чокиннің жəне госпитальдерді қабылдау, орналастыру мен емдеу қызметтері туралы М.А. Жақыпованың еңбектерін атап өтуге болады [6].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихын зерттеуде М.Қ. Қозыбаевтың еңбектерін ерекше атап өту керек. Қазақстан - майдан арсеналы, соғыс жылдарындағы Қазақстан Компартиясының дамуы туралы еңбектері өз кезегінде ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланған еңбектер болды. Зерттеушінің соңғы онжылдықтарда жарық көрген еңбектерінде майдан тақырыбының ақтаңдақ беттері мен зерттелуге тиіс мəселелері айқындалып берілді [7].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандықтардың жауынгерлік жолы Б.Момышұлы, Ə.Нұршайықовтың еңбектерінде толық көрініс тапқан болатын. [8].
Қазақстанда жасақталған əскери құрамалар жөніндегі құжаттарды кеңінен жинақтап, жариялауда зерттеуші-ғалым П.С. Белан көп еңбек сіңірді еді. Ол өзінің ғылыми зерттеулерінде қазақстандықтардың Белоруссия мен Балтық елдерін, Сталинград пен Волга түбіндегі шайқастарға қатысуы, Ленинград түбіндегі, Украина мен Молдавияны, Москваны азат ету барысында Қазақстанда жасақталған дивизия, бригадалардың соғыс қимылдарын нақты түрде талдап, көрсетті[9]. Кеңестік кезеңде жарық көре бастаған бүкілодақтық Боздақтар (Книга памяти) басылымының елімізде жоспарланған 97 томынан 66-сы басылып шықты [3,-40б.]. Бұл кітапта осы əскери жасақтардың құрамында болып, қаза тапқандардың, хабар-ошарсыз жоғалып кеткендердің жалпы саны берілген. Мұнда соғыстың статистикалық бүкіл көрінісі алғаш рет ашылып, қазақстандық дивизия, бригада, полк жəне басқа əскер түрлерінің тарихы туралы тарихи анықтамалар ерекше сараланған.
Қазақстан тарихнамасында Ұлы Отан соғысы тақырыбы төңірегінде бірталай ғылыми зерттеулер жүргізілгені белгілі. Соғыстың аяқталғанына алпыс жылдан астам уақыт өтсе де, адамзат өзінің тарихындағы осынау қасіретті оқиғаға қайта-қайта назар аударуда. Академик Манаш Қозыбаевтың Кеңес тарихының ең сүбелі бөлігі - Ұлы Отан соғысының тарихы зерттеліп келеді. Алайда, әлі де шешуін күтіп тұрған проблемалар баршылық деуі - шындығында да, Ұлы Отан соғысына қатысты кейбір мәселелерді қайта бағалауды және жаңа көзқарастарды талап етеді. Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы - қазақстандық тарихнаманың кейінге қалған саласы. Кеңес мемлекетінің көзі тірісінде ресми билік идеологиясы негізінде және ұлы орыстық көзқарас тұрғысынан түсіндірілген Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы біз үшін баламасыз тарихқа айналғаны белгілі. Біздің тарихшыларымыз бұл тақырыпты өз бетінше зерттеп, ұлттық көзқарас тұрғысынан зерделей бастауы тәуелсіздік кезеңіне тұспа-тұс келеді. Бірақ, қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Екінші дүниежүзілік соғыс тарихына қатысты ортақ көзқарасын білдіретін тарихи баға әлі де болса толық беріле қойған жоқ. Қазақстанда құрылған ұлттық әскери құрамалар жөнінде тарихшы, академик М. Қозыбаев: "Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлттық республикаларда құрамалар құрылғандығы белгілі. Алайда, олардың басым көпшілігі соғыста дұрыс пайдаланылмады. Ал, кейбір атты әскери құрамалар танкілерге қарсы шығып, жауған оқтың астында бірден жоқ боп кетті. Бұл бір жағынан халқымызға көрсетілген сенімсіздік болса, екінші жағынан тағдыр салған зобалаң еді. Өйткені, мұндай әскери құрамаларға жаңа ғана өндірдей өсіп жетіле бастаған зиялы қауымның өкілдері алынғанды, - деп жазған еді.
Ұлы Отан соғысының ардагерлері Қ.Көпішев, К. Әбенов, C. Жиенбаев, Ә.Халимулдин мен А.Халимулдина, Ә.Нұршайықовтар соғыс күнделігі мен мұрағат қорындағы құжаттарға сүйене отырып, Алматы мен Ақтөбе қаласында жасақталған 100-ші және 101-ші ұлттық атқыштар бригадаларының жауынгерлік жолдары, қарулас достарының ерлігі хақында құнды мәліметтер береді.
Сондай-ақ кітапта Үлы Отан соғысының тарихын жан-жақты зерттеген ғалымдар - М. Қозыбаевтың "Қазақстан коммунистері Ұлы Отан соғысы жылдарында" (Алматы, 1960), Н. Едігеновтің "Алматы Ұлы Отан соғысы жылдарында" (Алматы, 1970), K. Шәріповтың "Қатардағы қаһарман" (Алматы, 1965), K. Досқалиевтың "Қаһарман қала және Қазақстан" (Алматы, 1973), Б. Далабаевтың "Қазақстандықтар Сталинград шайқасында" (Алматы, 1977), Ш. Сыздықовтың "Мәншүктің өшпес ерлігі" (Алматы, 1985), Қ. Көпішевтің "Қаһармандар" (Алматы, 1981), Х. Бекішевтің "Батальон, алға!" (Алматы, 1985), Т. Балақаев пен Қ. Алдажұмановтың "Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде, 1941-1945 ж.ж." (Алматы, 1985), К. Аманжоловтың "Ерліктік жарқын беттері. Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары, 1941-1945 ж.ж." (Алматы, 1987), Ә. Нұршайықовтың "Боздақтар" (Алматы, 2005) атты еңбектері кеңінен пайдаланылды. 2010 жылы Алматыдағы" Жеті жарғы" баспасынан майдангер К. Әбеновтің "Операция "Марс". Казахи в "Долине смерти" деген кітабы жарық көрді[10,-45б.]. Мұнда "Марс" операциясында қаза-тапқан қазақ жауынгерлерінің тізімі берілген.
Дерекнама. Сұрапыл соғыс ардагерлері мен тыл еңбеккерлерінің естеліктері Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихына қатысты қызықты, сансалалы сипаттағы мəліметтер береді. Олардың арасында ардагерлер естеліктерінің жинағы, жекелеген ардагерлердің естелік кітаптары, сонымен қатар мұрағат құжаттарымен толықтырылып, мəліметтері салыстырылып, жазылған құнды еңбектер де бар. Олардың арасында Қ.Исабай, Д.Снегин, С.Нұрмағамбетов, К.Əбеновтің естеліктерін атап өтуге болады [11]. Майдангер Кəкен Əбеновтің кітабында 100-ші жəне 101-ші қазақ атқыштар бригадаларының майдангерлік тағдырына, аталған бригадалардың шайқас жолдары, ондағы жалпы құрамының соғыс кезіндегі адам шығыны соңғы мəліметтермен толықтырылып, жүйелі де қызықты, тартымды тілмен баяндалған. Автордың еңбегінің құндылығы, аталған ұлттық бригадалардың Тверь облысындағы бұрын көп уақыт айтылмай келген Марс операциясына қатысуы туралы толық баяндайды, еңбектің соңында осы жеке құрамалардың қайтымсыз шығыны туралы мəліметтер, жауынгерлер туралы атаулар тізімін береді.
Командирлер курсінді бір топ қазақ жауынгерлері оқиды. Бұлар майданнан келгендер, оларлын көбі фашист зұлымдарына карсы болғандар. Осы қысқа срокті курстен өтіп, олар Қызыл Армияның командирлері болып шығады,- дейді С.Елеусізов (Отан қорғауда 16 желтоқсан 1942ж.)
Соңғы жылдары жарық көрген еңбектердің бірі - Қазақ жауынгері Ұлы Отан соғысы майданында. (Тарихи құжаттық зерттеу) [1], мұнда соғыс куəгерлерінің естеліктері мен Д.А. Махат, Т.С. Каленова, С.Ш. Мұхамеджанова, А.С. Макипов, А.Н. Қашқымбаев, С.Кенжебаев, Т.С. Садықов, Б.Шарахымбай жəне басқа да зерттеушілердің ғылыми еңбектері берілген. Бұл соңғы уақытта соғыс тарихының біршама ақтаңдақ тұстарын айқындап берген ғылыми зерттеулерімен, ғылыми айналымға тартылған мұрағаттық деректерімен құнды.
Курстық жұмыстың мақсаты. 1941-1945 жылдарындағы Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі қазақстандықтардың ерліктерін зерделеп, ой елегінен өткізу.
Курстық жұмыстың міндеті. ҰОС жылдарындағы қазақстандықтардың ерліктерін талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс Кіріспеден, 2 тараудан, қортындыдан, жұмыс барысында пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-тарау Қaзaқcтaн Ұлы Oтан coғыcы жылдapындa 1941-1945
1. Қaзaқcтaндa ұлтты әcкеpи құpaмaлapдың құpылyы.
1941 жылы 30 шiлдeдe Хaлық Кoмиccapлap Кeңeciнiң шeшiмi бoйыншa Мeмлeкeттiк Қopғaныc Кoмитeтi (MҚК) құpылып, oның төpaғaлығынa И.B.Cтaлин тaғaйындaлды. MКҚ-нiң қoлынa мeмлeкeттeгi бapлық билiк тoптacтыpылды. Бұл ayыp coғыc жaғдaйынa бaйлaныcты құpылғaн төтeншe opгaн eдi. Coғыc жылдapы Мeмлeкeттiк Қopғaныc Кoмитeтi Oтaн тaғдыpынa oрacaн зop мaңызы бap oнмыңғa жyық құжaт қaбылдaғaн. Coғыc шapyaшылығынa қoлмa-қoлбacшылық eтy үшiн жaңaдaн бipнeшe Xaлық кoмиccapиaттapы, бacқapмaлap мeн кoмитeттep құpылды. Apмия мeн мaйдaндa əcкepи кeңecтep құpылып, əcкepи кoмиccapлаp инcтитyты қaлыптacты. Мaйдaндaғы əcкepи кeңecтepдe, apмия дa пapтиялық caяcи жұмыcтapғa бacшылық жacayшы бacқapмaлapмeн бөлiмдep құpылды. Əcкepгe мiндeттiлepдi шaқыpyғa əзipлey жөнiндe Opтa Aзиялық Coғыc oкpyгiндe Қaзaқcтaн бipiншi opынғa иe бoлды. Moбилизaциялaнғaн жұмыcшылapды қaбылдaп aлy жүктeлгeн пapтия, шapyaшылық opындapынa oлapғa бapыншa мaтepиaлдық-тұpмыcтық жaғдaй жacay, қaмқopлық көpceтy ұcынылды. 1941 жылдың 25-26 мaycымындa Қaзaқcтaн К(б)П Opтaлық Кoмитeтiнiң V плeнyмы бoлып өттi. Онда республика партия ұйымдарының соғыс жағдайындағы міндеттері белгіленді. Пленум партия, кеңес жəне комсомол ұйымдарынан "...Барлығын Отанымыздың аса маңызды міндеттеріне - жауды жеңу ісіне бағындыратындай етіп, бүкіл жұмысты дереу қайтақ ұруды" талап етті. Осыған байланысты партия, кеңес, кəсіподақ, комсомол жəне шаруашылық ұйымдарының жұмыстары қайта құрыла бастады. ҚазақКСР əскери комиссариатының Қазақстан азаматтарын жаппай əскер қатарына шақыруы 1941 жылдың шілдесінің ортасынан басталды. 1941 жылдың тамызынан 1942 жылдың тамызы аралығында республикамызда 10 атқыштармен 1 кавалериялық дивизия жəне 7 атқыштар бригадасы құрылған.Тез уақыт аралығында Ақтөбе, Ақмола, Петропавл, Алматы сияқты Қазақстанның қалаларында 310, 312, 314 жəне 316-шы атқыштар дивизиялары жасақталып, оның құрамы Хасан, Халгин-Гол ұрыстарына жəне Кеңес-Фин соғысына қатысқан қатардағы жа-уынгерлермен сержант құрамымен толықтырылды. Бұл дивизиялар жасақталған бірінші күннен-ақ киім-кешек, қару-жарақпен жəне қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілді.
Республикадан майданға он бес мың əр түрлі шендегі офицерлер аттанған. Взводтар мен рота командирліктеріне əскери училище түлектері тағайындалса, ал батальондар мен полктарды басқару округ мекемелерінің жəне маман бөлімдерінің офицерлеріне жүктелінді. Дивизиялық командирлікті Азамат соғысына қатысқан полковниктер Н.М.Замировский, А.Ф.Наумов жəне генерал-майорлар А.Д.Шеменков пен И.В.Панфиловтар басқарды. Құрылған дивизиялар қысқа мерзімде əскери дайындықтан өткізілгеннен кейін майданға аттандырылды. Олардың кейбір бөлімдері бірден соғысқа араласып кетсе, ал кейбір дивизиялар тағыда əскери жаттығулардан өтті. Дивизия командирлері мен саяси бөлім жетекшілері жаңа соғысқа кіргелі тұрған жауынгерлерге соғыстың мазмұнын жəне армияның басты міндеттерін түсіндіріп, кеңес əскери заңдарымен таныстырды.
1941 жылы 13 қазанда КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитеті ұлттық әскери құрамаларды жалдау туралы қаулы қабылдады, оның негізінде Қазақстан, Кавказ, Балтық жағалауы және Орта Азиядағы ұлттық әскери құрамаларды жалдау туралы мәселе көтерілді. КГБ-нің осы жарлығына сәйкес генерал-майор Казаков пен полковник Ждановтың қол қоюына қарсы Орта Азия әскери округі аумағында ұлттық мылтық пен ұлттық кавалериялық құрамаларды толтыру туралы бұйрық шығарылды. Онда әскери құрамаларды құру, оларды ат арбаларымен, көлік құралдарымен жарақтандыру, басқарушы құрамның ұлттық әскери мамандары және басқарылатын құрамда әскери дайындық пен тәрбие жұмыстарын жүргізу және т.б. байланысты мәселелер қамтылды. Бұйрықта көрсетілгендей жеке құрамаларды жасақтауға төмендегілер басшылық етеді:
Жоғарғы, аға басқарушы құрамды Қызыл Армия кадрларының Бас басқармасы жəне округтік кадр бөлімі тағайындайды;
Орташа басшылық құрамды бірінші кезекте жергілікті ұлттық кадр (маман - Т.К. ) командирлерімен толықтыру керек;
Қалған жергілікті ұлттық кадрлар бірінші кезекте запастағы жергілікті ұлттар есебінен шақырылады, ал олда жетіспеушілік туғызып жатса, онда запастағы орташа жəне кіші басшылық құрамының жалпы ресурстары есебінен соның ішінде халық шаруашылығы үшін бронь мен қалған кəсіпорындардан жəне мекемелерден шақырылады."Ұлттық құрама, - деп көрсетілді бұл бұйрықта - біздің бұрынғы құрамалардан өзгеше ерекшеленген құрамалар болып табылады. Бұл істі партиялық, кеңестік жəне комсомолдық ұйымдар бүкіл қоғамдық іс ретінде қарастыру керек. Кең түрде түсіндіру жұмыстарын жүргізу, ұлттық құрамаға біздің Отанымызға шексіз берілген зиялы адамдарды таңдап алу керек. Жаңа ұлттық дивизиямен бригада ұйымдастыру жəне оқу-тəрбие жұмыстарының нəтижесінде жəне олар мен бөлім командирлері де əскери комиссариаттармен бірлесе отырып, фашистік агрессорларға қарсы тойтара соққы беруге қабілетті Қызыл Армияның мықты, жан-жақты əзірленген, жақсы жабдықталған құрамалары болып шығуы керек"[12,-3б.].
Сонымен қатар ҚК(б)ПОК-нің бюросы жеткіліксіз тексерілгендер жəне сенімсіз элементтердің (күдік тудыратын) əскери жағдайларда аса үлкен зиян əкелуі мүмкін екендігін ескере отырып, ұлттық құрамаға шақырылғандардың құрамын іріктеп, ұлттық əскери құрама құру бойынша аудандық комиссия мүшелерінің тікелей қатысуымен шақырылған қатардағы əскерлермен басқарушылар құрамын ұқыпты тексеру жөніндегі облыстық партия комитеттері мен облыстық кеңестердің атқарушы комитеттеріне қатаң ескерту жасап отырған.
Көп ұзамай Ташкент қаласындағы Орта Азиялық Əскери Округінен Алматы əскери комиссариаты мен республикалық əскери комиссариатына кіші саяси жетекшілерді дайындайтын округтік əскери-саяси училищелер мен округтік партия курстарына жараланып, госпитальда жатқан қатардағы жауынгерлер мен запастағылардан, кіші командирлерден тыңдаушылыққа іріктеу турасында бұйрығы келіп түседі. Бұл іріктеліп алынатын азаматтардың жасы 32-ден аспауы, 7 сыныптық білімі жəне денсаулығы мықты, əрі партия мүшелерін емесе оған кандидат болуы ескерілуі қажет болды. Дивизияларды жасақтау жұмысы зор патриоттық өрлеу жағдайында өтті.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен республика үкіметі бұл мəселелерге айрықша мəн беріп, Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941 жылы 6 желтоқсанда Алматыда өткен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті (ҚКПОК) бюросында қаралды. Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау мəселесі төңірегінде арнайы құрылған республикалық комиссияның баяндамасы тыңдалып, талқыға салынып, ҚКПОК-ның хатшысын. Скворцовтың қол қоюымен "Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау жөніндегі шаралар туралы" арнайы Қаулы қабылданды. Қаулы бойынша, ұлттық құрама қатарына кіру ерікті түрде болу қажет деп көрсетілді. Қарағанды облысынан - 602, Гурьев облысынан - 476, Қостанай облысынан мыңнан аса азаматтан ұлттық құрамаға алуға өтініш түскендігі аталып өтті. Сондай-ақ, бюро жұмысы барысында облыстық партия комитеттерімен облыстық атқару комитетінің майданға азық-түлік, киім-кешек, жем-шөп жеткізу тапсырылған мезгілінде орындалмағандығы сынғаалынды[12,-28б.].
Қазақ əскери комиссариатында орыналған кемшіліктерде баса көрсетілді. Мəселен, ұлттық құрамалар əскери басшылық мамандарын іріктеп ұйымдастырудағы, саяси түсіндіру жұмыстарының нашар жүргізілуі жəне т.б. кемшіліктер. Сондықтан ҚКПОК облыстық партия комитеттерінің хатшылары мен облыстық атқару комитеттерінің төрағаларына тез арада ұлттық құрамаға шақырылғандардың қатарын іріктеу, қару-жарақпен əскери техникаларды жөндеу жəне майданға жөнелту міндеттері жүктелінді.
ҚКПОК-нің шешіміне орай ұлттық құрамаларды құру мəселесі бойынша жер-жерлерде партия-комсомол жиналыстары өткізілді. Қалалар мен ауылдарда қомиссиялар құрылып, олар ұлттық құрамаларға ерікті түрде тілек білдіргендердің өтініштерін тіркей бастады. Комиссия құрамында облыстық, қалалық, аудандық партия комитеттері əскери бөлімінің меңгерушілері, төрағаның орын-басарлары ретінде кірді. Құрамаға қабылдауды өтінген өтініштер жəне əртүрлі ұсыныстар айтқан хаттар əскери комиссариаттар мен партия, комсомол ұйымдарына көптеп түсіп жатты. Мəселен, 1941 жылдың 24 қарашасындаҚК(б)ПОК-нің хатшысы Н.Скворцовқа Қызылорда облысының Шиелі ауданының аудандық кеңесінің атқару комитетінің мүшесі, комсомол Оспановтан: "Бізге республикамызда герман фашистеріне қарсы күресу үшін армия жасақталып жатқандығы белгілі болды. Армияның бір құрамасын қазақ халқының еркіндігі үшін күрескен Амангелді Имановтың есімімен атау жөнінде ұсыныс айтсам деп едім", - деген мазмұнда хат келген.
Өкінішке қарай, өз елінің патриоты, Қазақстан халқына деген сүйіспеншілігімен жазылған азамат Оспановтың бұл хаты жауапсыз қалады. Бұдан біз сол кездегі қазақ халқына деген сенімсіздікті емес, ұлы орыс халқының үстемдік құрған билігін көреміз.
Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау республика қаражатының есебінен жүргізілді. Əскери құрамаларға қажетті адамдар мен киім-кешектер, ат-көлік, ер-тұрманды республика халқынан жинау жүктелініп, барлық облыс басшыларына арнаулы нұсқаулар берілді.
"Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау" турасындағы Қаулыны республика еңбекшілері бірауыздан қабылдады. Қысқа мерзім ішінде Семей облысының өзінде ғана 3 мың адам, соның ішінде 450 əйел əскерге баруға ерікті түрде тілек білдірді. Жасақталатын əскери құрамаларға дайындықтары күшті əскери мамандар қажет болды. 1941 жылы 28 қарашада Орта Азия əскери округінің "Ұлттық құрамалар үшін командирлердің саяси орынбасарларын даярлайтын курстар ұйымдастыру" турасындағы Бұйрығы шықты. Бұйрық бойынша Алматы жаяу əскер училищесінде 250 адамды даярлау мəселесі қойылды. Ал, 1941 жылы 1 желтоқсандағы бұйрықта ұлттық жасақтар үшін саяси командирлерді даярлау курсын 15 күндік қылып жəне бұл курстардағы сабақты 4 желтоқсаннан бастау, кавалериялық бөлімдер үшін қабылданған комсомолдарды жеке оқыту, курста даярланушыларға арнап, арнайы лагерьлер ұйымдастыру қажеттігі көрсетілді. Алматыда 80 адамға арнап, лагерь ұйымдастырылу көзделді.
Қазақстан бұл міндетті де шеше білді. Республикада 1940 жылы құрылған Алматы пулеметтік-атқыштар жəне 1941 жылдың басында Алматы жаяу əскери училищелері бар болатын. Соғыс кезінде осы училищелер майданға 6333 офицерлерді дайындап жіберді. Сондайақ, курсанттық бригадалар мен батальондар құрамында училищеде əскери іске тəрбиеленген 7001 сержанттар мен қатардағы жауынгерлер болды. Училищедегі қиындықтарға қарамастан оның қабырғасынан мықты дайындалған командирлер шықты.
1941 жылғы 13 қарашадағы МҚҚ алғашқы жоспары бойынша Қазақстан территориясында республика ресурстарынан 5 аттыəскер, 4 ұлттық атқыштар дивизиясы жəне 4 жекелеген ұлттық атқыштар бригадасы құрылуы тиіс еді. Бірақ, бұл жоспар көптеген себептерге байланысты орындалмады. Тек ұлттық 100, 101-ші атқыштар бригадалары, 105, 106, 96-шы атты əскер дивизиялары құрылды. Орта Азия мен Қазақстан Республикаларында құрылған ұлттық құрамалардың Шығыс Еуропада, яғни Ресей территориясында құрылған ұлттық құрамалардан өзіндік ерекшеліктері болды.
Біріншіден, бұл ұлттық құрамалар өз жерінде құрылды;
екіншіден, бұл ұлттық құрамаларды басқаратын арнайы əскери маман жетіспеді;
үшіншіден, ұлттық құрама жауынгерлерінің көпшілігі орыс тілін жеткілікті білмеді жəне əскер қызметін атқарып көрмегендіктен, əскери тəжірибелері болмады;
төртіншіден, құрамаларды азық-түлік, киім-кешек, қару-жарақ, ат-көлікжəне олардың азығын республикалардың өздері қамтамасыз етті;
бесіншіден, оларды құруға жұмсалған шығынның орыны жергілікті (республикалық) бюджет, сондай-ақ халықтың, колхозсовхоз, кəсіподақтардың қаражаттары есебінде толықтырылды;
алтыншыдан, ұлттық құрамалар агрессорлық соққы алмаған республикаларда құрылғанымен де, олардың Отанды, жерді қорғауға деген ниеттері төмен болған жоқ;
жетіншіден, Кеңестік Шығыс республикалардың ұлттық құрамалары басқа аймақтағыдай атқыштар дивизияларынан емес, жеке атқыштар бригадалары мен атты əскер дивизияларынан тұрды;
сегізіншіден, барлық ұлттық құрамалар майданға жіберілген жоқ.
Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті одақтас республикаларда жеке атты əскер дивизиялары мен атқыштар бригадаларын құру барысында бірнеше жəйттерді ескерді:
Біріншіден, сол аймақтағы халықтың ұлттық дəстүрлерін ескерді, Орта Азия мен Қазақстан жəне Кавказ республикаларының халқы бұрынғы заманнан бері мал өсірумен айналысып келген. Бұл жерлерде дивизия құруға қажет болатын мінетін, артиллериялық жəне арбаға жегетін аттар да, оған керек-жарақ та жеткілікті болды. Кеңестік Шығыстың жігіттерінен ат құлағында ойнаған мықты, мерген əрі суық қаруды жете меңгерген жауынгерлер шықты.
Екіншіден, Ұлы Отан соғысы басталған уақытта əскердің тез қозғалып, жылдам жүруі үшін, əсіресе, жолсыз жер мен ағашты əрі саз балшықты жерден өткенде атты əскерлер өте қолайлы болады деп ойлайды. 1941 жылдың аяғында Қызыл əскер құрамында 82 атты əскер дивизиясы болды.
Үшіншіден, атқыштар бригадасын құруға, атты əскер дивизиясына қарағанда, аз уақыт кетеді. Соғыстың алғашқы қиын-қыстау кездерінде бұл фактордың маңызы үлкен болды. 1941 жылдың желтоқсан айында Қызыл əскерде 159 атқыштар бригадасы болды.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті "Ұлттық бөлімдерде саяси жұмыс жүргізу үшін коммунистер мен комсомолдарды іріктеп алу туралы" арнайы Қаулы қабылдады. Осы Қаулы негізінде республиканың партия ұйымдарыжасақталатын ұлттық құрамалардың саяси бөлімдері мен партия комсомол ұйымдарын нығайту мақсатын көздеп, əскери бөлімдерге жіберу үшін партия жəне комсомол қызметкерлерінен тəжірибелі адамдар іріктеп алынды. Республикалар Компартиясының Орталық Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесі бойынша құрылған ұлттық бөлімдерге арнайы мəселелер бойынша кеңестер беру үшін соғыс округі əрбір одақтас республикаларға оперативтік топ жіберді. Ұлттық əскери бөлімдерге 1190 басшы партия, кеңес жəне комсомоэл қызметіндегі адамдар жіберілді. Олардың ішінде 1 халық комиссары, 7 облыстық, 28 аудандық партия комитеттерінің хатшылары, сондай-ақ, облыстық комитеті мен аудандық комитеттің 41 бөлім меңгерушілері болды. Əскери училищені бітіргендер де əскери бөлімдерге жолдама бойынша келіп, саяси қызметкерлер құрамын толықтырды[4,-113б.]. Ұлттық құрамаларды жасақтауға Алматы, Ақтөбе, Ақмола, Өскемен қалаларынан барлығы 20 311 адам шақырылған. Қазақстанда жасақталған ұлттық əскери құрамалардағы жауынгерлердің көпшілігі бұрын əскери дайындықтан өтпеген, əрі орыс тілін нашар білетін адамдар болғандықтан бұлармен əскери дайындық ісі жəне саяси тəлім-тəрбие жұмысы ана тілінде үзбей жүргізілді. Сондай-ақ, жауынгерлерге мəдени қызмет көрсету ісі де жолға қойылды. Оларға қазақ тілінде шыққан газет-журналдар, көркем əдебиеттер жеткізіліп тұрды. Ұлттық құрамаларға жаңа келгендерінің ішінде бұған дейін майданда болған, соғыстың мəн-жайын білетін жауынгерлер де болды. Олар өз тəжірибелерін көпшілікке таратып, соғыс туралы көргендерін, білгендерін жастарға үйретумен болды. Жауынгерлер күн демей, түн демей соғыс кезеңінің қатаң тəртібімен əскери əзірліктен өтіп, жаттығумен болды.
1.2 96, 105, 106-шы ұлттық атты әскер дивизияларының жасақталуы, майданға кіруі және таратылуы.
Қазақстанда ұлттық атты əскер дивизияларының құрылуы тарихта өз бастауын Азамат соғысынан бастау алатыны белгілі. Ұлы Отан соғысы жылдарында қысқа мерзім ішінде Қазақстан территориясында үш ұлттық атты əскер дивизиясы (105-ші, 106- шы, 96-шы), екі ұлттық жеке атқыштар бригадасы (100-ші, 101-ші) құрылды. Бұлардан басқа республика ресурстарынан 4 атқыштар дивизиясы ұйымдастырылды. Үш ұлттық атты əскер дивизиясы жəне екі атқыштар бригадасын толықтыру үшін əскерге 20 311 ат, 433 автомашина, 1394 арба бөлінді. Қазақстаннан ұлттық құрама қатарына 26 161 адам шақырылып, 6 мыңдай қазақ жауынгерлері 8-ші гвардиялық атқыштар дивизиясын толықтыруға жіберілген.
1941 жылдың 10 желтоқсанында Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің бұйрығымен Жамбыл қаласында 105-ші қазақтың атты əскер дивизиясы жасақтала бастады. Бұл дивизияның шта- ─ 54 ─ бында 15 желтоқсанда 180 жоғары командирлер, 88 кіші командирлер болды. Олардың 70-і кавалерист, 43-і артиллерия, 5-і инженер, 6-ы байланыс, 3-і химия, 18-і ветеринария саласындағы мамандар еді. Дивизияны басқаратын əскери мамандардың 95-і запастан шақырылғандар болса, ал 83-і коммунистер, 34-і комсомол мүшелері болды.
1941 жылдың 18 желтоқсанындағы мəліметке қарағанда жасақталған 105-ші атты əскер дивизиясында 451 кіші командирлер мен 2757 қатардағы жауынгерлер болған. Дивизияның командирлігін Азамат соғысына қатысқан, ұлты татар А.Керзимов, комиссарлығын Семей облыстық партия комитетінің хатшысы болған Қасым Сүлейменов басқарса, ал саяси бөлім басшылығы Ғазиз Лұқмановқа, дивизияның санитарлық бөлім басшылығы екінші дəрежелі əскери дəрігер Əшір Жарылғаевқа, дивизиялық ветеринария қызметінің басшылығы екінші дəрежелі əскери дəрігер Əлім Əбішевке жүктелді.
Дивизия құрамындағы полктерге арнайы командирлер мен комиссарлар тағайындалды. 268-ші полктің командирлігіне Орта Азиялық Əскери Округіндегі Кушка гарнизонының эскадрон командирі болған аға лейтенант Байділдə Доскенов, 287-атты əскер полкінің командирі, майор Ешанов, ал полк комиссарлығын Жамбыл облыстық атқару комитетінің төрағасы болып істеген Əбдірахман Жансақалов басқарды. 306-шы атты əскер полкінің командирлігіне майор Ақаев тағайындалды.
105-қазақ ұлттық атты əскер дивизиясының кадрлар бөлімін капитан Мұсағали Жұбанғалиев, эскадрон командирлігін аға лейтенант Оспан Лайлиев басқарса, полк штабының бастығы болып майор Орлов тағайындалды. Ал, дивизияның 268-ші полкінің санитарлық бөлімін Алматы медициналық институтын бітірген, үшінші дəрежелі əскери дəрігер Əлмағамбет Дайыров, ветеринария бөлімін Алматы зоотехникалықмалдəрігерлік институтының түлегі, лейтенант Əнес Насыров басқарды. Дивизия құрамы запастағы кіші командирлермен толықтырылып отырды. Əбу Тұрлыбеков, Жармағамбет Бозжанов, Қалтай Сандыбеков, Жұмаш Оспанбеков, Жалғас Құттыбеков, Ағыбай Шəріпбаев, Аманқос Əбілжанов, Жекен Төгісов, Алтай Асқанбеков, Сəкен Сүлейменов, Жұматай Əлмағанбетов, Сатыбалды Жүрсінбаев, Зекен Қыдырбаев, Айталы Бөкенбаев жəне тағы басқа запастағы офицерлер дивизияның құрамында болды[4,-117-118б.].
Жамбыл қаласында жасақталып жатқан 105-ші дивизияның штабы мен арнаулы бөлімдері, ал оның полктері мен қала маңындағы елді мекендерге, ауылдарға орналасты. Бұл туралы дивизия штабының 1942 жылғы 20 қаңтарда Орта Азия əскери округының қолбасшысына жолдаған ақпарында: "Дивизия 4 пунктте орналасты: басты құрамы мен арнайы бөлімдері қаланың өзінде, полктері қаладан 4-10-40 шақырымдай жердегі мекенде", - делінді.
Кейбір ғылыми еңбектерде 105-ші атты əскер дивизиясының командалық құрамы білікті əскери мамандардан құралды деп жазылды. Алайда, мұрағат құжаттары керісінше мəлімет келтіреді. Орта Азиялық əскери округтің əскери қолбасшысына берілген ақпарда 105-ші ұлттық атты əскер дивизиясындағы командирлер құрамының барлығы запастан шақырылғандар, олардың 60%-ы əскер қатарында мүлдем болмағандар жəне əскер ісімен айналыспағандар екендігі көрсетілді[13,-120-125б.].
Ақпарда көрсетілгендей, полктер мал фермасының қораларына орналасты. Жылыту мақсатында қораның қабырғалары қалың маталармен тығындалды. Ал, бір полк қызылша ұжымшарындағы тұрғын үйге орналастырылды. Дивизияның барлық бөлімдері арнайы асханалардың жоқтығынан жылжымалы асханамен тамақтандырылды. Жергілікті партия жəне кеңес ұйымдары жасақталған дивизияға қолдарынан келген көмектерін аямады.
Құраманы жауынгерлермен толықтыру үшін арнайы саяси аппарат құрылып, үгіт-насихат пункті жұмыс істеді. Бұл пунктте партия жəне комсомол белсенділерінен іріктелген саяси бөлім қызметкерлері қызмет істеді. Саяси қызметкерлер жауынгерлер арасында əскери ант қабылдағанша саяси сабақтар өткізді.
Атты əскер құрамында əскер басқармасы, үш атты əскер полкі, жеке эскадронды химиялық қорғаныс бөлімі, медициналықсанитарлық взводы болған.
Дивизияның жылқыларын шөп-жеммен қамтамасыз ету республика халқына жүктелді. Қазақ дивизиясының қатарына келіп сапқа тұрғандардың ішінде өз ат-тұрмандарымен келгендер де болды. Бұдан біз сол кездегі қазақстандық жастардың Отан жүктеген жауапты міндеттерді орындау жолында жан аямай қызмет етіп, ел қорғау ісінде өмірлерін пида етуге кез-келген уақытта əзір тұрғандығын көреміз.
Дивизияда журналист, аудармашы Əнуар Ипмағамбетовтың редакторлығымен "Қызыл семсер" атты газет шыға бастады. Бұл газетте ақын Дихан Əбілов пен журналист Омарғали Құдышевтар белсенді авторлары болып, өлеңдері мен мақалаларын жариялап отырған. Дивизияның жауынгерлері майданға аттанар сəтте оларға қазақ ақыны Жамбыл Жабаев келіп, жауынгерлерге Қобыланды, Махамбет, Амангелді батырлар сияқты отанды, елді, жерді қорғауға шақырып, ақ батасын берді.
Жамбыл қаласында жасақталған 105-ші ұлттық құрамамен бір уақытта 106-шы ұлттық атты əскер дивизиясы да Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941 жылдың 10 желтоқсанындағы бұйрығы бойыншаАқмола қаласындажасақтала бастады. Дивизия құрамында Ақмола, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Семей, Қарағанды облыстарының жас жігіттері өтініш бойынша алынды. Мəселен, Ақмола облысынан ұлттық құрамаға 2329 қазақ азаматтары өтініш білдірген. 106-шы атты əскер дивизиясының құрамында атты əскер басқармасы, 269, 288, 307-ші полктері, 106-шы дербес химиялық қорғаныс эскадроны, 106-шы медициналық-санитарлық взводы болған.
Ал, келесі ұлттық құраманың бірі Өскемен қаласында МҚКнің 1942 жылғы 10 қаңтардағы бұйрығымен жасақталды. Бұл құрама 96-шы ұлттық атты əскер дивизиясы деп аталынды. Дивизия командирі болып подполковник Баумштейн, комиссарлығына батальон комиссары Əубəкіров, ал штаб басшылығына полковник Дмитриев тағайындалды. Бастапқы кездерде ұлттық əскери дивизия құрамасында 341 адам болды, ал негізінде штат бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік
Унверситеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысы майданында
Орындаған:ГИ-33 тобының студенті
Қалықберген Е.Н
Тексерген: Бөдеев Қ.Т
Қарағанды-2020
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау Қaзaқстaн Ұлы Отан соғысы жылдарындa 1941-1945 ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қaзaқстaндa ұлтты әскери құрaмaлaрдың құрылуы ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 96, 105, 106-шы ұлттық aтты әскер дивизияларының жaсaқтaлуы, мaйдaнға кіруі және тaрaтылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ-тарау Қaзaқстaндықтaрдың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Ленингрaд үшін соғыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Мәскеу үшін шaйқaсқaн қaзaқстaндықтaр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3 Стaлингрaд үшін шaйқaс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Кіріспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Ұлы Отан соғысы кезінде ел, КСРО-ның басқа республикалары сияқты, бірлескен күш-жігермен фашизмді жеңу үшін бәрін берді. Майданға Қазақ КСР-нен 1 миллион 200 мыңнан астам сарбаз, 12 атқыш, 4 атты дивизия, 7 атқыштар бригадасы, 50-ге жуық бөлек полк пен батальон жұмылдырылды.
Көбіне қазақстандықтар майданның ең қауіпті салаларында аяқталады. Кеңес Одағының Маршалы Георгий Жуков Қазақ КСР-нен шыққан жауынгерлердің ерліктерін жоғары бағалады. Ол өз естеліктерінде лейтенант Кенжебай Маденов взводының алғашқы сарбаздары 1945 жылы 29 сәуірде Берлин мэриясына баса көктеп кірді деп жазды. Лейтенант Рахымжан Қошқарбаев, ресейлік Григорий Булатовпен бірге Рейхстагтың педиментіне қызыл туды бірінші болып тікті. Қошқарбаевтың айтуынша, 260 метр ашық кеңістік Болатовпен бірге фашистердің қатты атысымен жеті сағаттан астам уақыт жүріп өткен. Кейінірек Жеңіс Туын кіші сержант Кантария мен сержант Егоров фашистік цитадельдің үстінен көтерді. Содан кейін олар Павлодар облысы Успенка ауылының тумасы Павел Василевскийден отқа қолдау алды. Атырау облысы, Ақсай қаласынан Алексей Ковалев те Кантария мен Егоровқа көмектесті. Рейхстагты алматылық ұшқыш Әлімқұл Джилкибаев пен Успен ауылының тумасы Нығмет Наукенов те алып кетті, содан кейін олар өздерінің есімдері мен қолтаңбаларын қабырғаға қалдырды. Төлеухан Шайдильдинов Рейхстагтың қабырғаларына келесі жазуды қалдырды: Мен қазақпын, Қазақстаннанмын, Мәскеуден Берлинге дейін шайқастым. Олар Рейхстагты дауылмен алып, жеңіске жетті. Шайдильдинов Төлеухан. Алматы тұрғыны Михаил Коробов бірінші болып Гитлер бункері орналасқан Берлиннің империялық канцеляриясының секторында орналасқан капитуляцияланған неміс генералы Кребстің штабымен телефон байланысын орнатқан. Бұл уақытша Германия үкіметі мен Кеңес қолбасшылығы арасында келіссөздер жүргізу үшін жасалды. Панфилов дивизиясы жауынгерлерінің ерлігі тек Қазақстанның есінде емес. Мәскеу түбіндегі шайқаста лейтенант Бауыржан Момышұлы басқарған батальон сарбаздары да ерлік көрсетті. Аты аңызға айналған қолбасшыға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Төлеген Тоқтаров осы шайқастарда Бородино кентінің неміс бөлігінің штабына басып кіріп, бес офицерді өлтірді. Барлығы ол жаудың 115 солдаты мен офицерін өлтірді. Полковник Ғани Сафиуллиннің 38-дивизиясы Сталинград шайқасында ерлікпен шайқасты. Страна и мир журналы жазғандай, Сталинград облысында қоршалған фашистік әскерлерді жою үшін шайқас кезінде қазақ жауынгерлері 297-ші неміс жаяу дивизиясын талқандап, оның командирі фон Дребберді штабымен бірге тұтқындады. Алға қарай жылжыған 38-мылтық немістің 14-ші панцерлік корпусын берілуге мәжбүр етті. Сталинградтағы ұрыс үшін 38-ші жаяу әскер дивизиясы 73-ші гвардиялық Сталинград аталды. Капитан Гастеллоның ерлігін өзінің жанып тұрған ұшағын неміс танк колоннасына жіберген ұшқыш Нүркен Әбдіровті қайталай алды. Курск дөңесінде 1943 жылы капитан Георгий Игишевтің батареясы үлкен ерлік жасады. Барлық дерлік солдаттар мен офицерлер Поныровский ауданының Самодуровка селосы маңындағы теңсіз шайқаста 19 танк пен жаудың 150 солдатын жойып қаза тапты. Сұлтан Баймағамбетов батырлар мен Ленинград қорғаушыларының тізіміне енгізілді. Ол жау бункерінің амбразурасын денесімен жауып тастады. Сергей Морозов жанып тұрған ұшақпен жау танкілерінің колоннасын жарып жіберді. Бұл шайқастарда екі қазақстандық әйел де танымал болды. Әлия Молдағұлова өзінің батальонын басқарып, фашистерге шабуыл жасады. Ол офицерді пулеметпен өлтірді, өзі өлім жарасынан қайтыс болды. Соғыста қыз қорқыныш сезімін сезбеді. Оны мына хаттан аңғаруға болады Мен терең окопта хат жазып отырмын, айналамда көптеген ағаштар бар. Біз немістермен бетпе-бет кездестік. Менің басымда дулыға, қолымда граната, мылтық бар. Мен фрицтерді аямаймын... - деп Әлия бұл хатты майданнан Сапура апайға жіберді. Мәншүк Мәметова үш сағат бойы жаудың сұрапыл шабуылына жалғыз өзі тойтарыс беріп, 70 сарбазды жойды.
Қарсыластарын батыл түрде әуеде жойған Талғат Бигелдиновтың ұшағы туралы аңыздар қалыптасқан. Ерліктері үшін оған екі рет Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ұшқыш Сергей Луганский де осы жоғары атаққа екі рет ие болып, 36 ұшақты жеке өзі, ал алтауын топтық ұрыста жарып жібердіді. Қасым Қайсенов, Әди Шәріпов, Тоқтағали Жанкелдин, Ғалым Омаров, Нұрым Садықов және Сәтімбек Төлешев партизандық соғыста ерлікпен шайқасты. Алматылық танкер Василий Мартехов ерлікпен қаза тапты, бірақ жаудың 14 танкісін, 22 мылтықты, 19 минометті, 16 машинаны, 7 пулемет пунктін және 800-ден астам фашистік солдаттар мен офицерлерді жойып жіберді. Қазақстандық саперлер де өздерін көрсетті. 156-шы жеке мотоатқыш батальонының сарбаздары Волоколамск облысында бірнеше көпірлер мен Маслова Пристаньда Северный Донец өзені арқылы өткел салды. Мұның бәрін олар неміс әскерлерінің үнемі шабуылдары кезінде жасады. Қостанайлық теміржолшы Петр Бакарев көпірлер салып, жау үнемі жойып жіберетін теміржолдарды жөндеді. Жабарқан Асайынов оқ астында қалған зақымдалған іздерді батыл түрде түзетіп, оқтың жарақатына қарамастан жөндеу жұмыстарын жалғастырды. Соның арқасында аурухана пойызын жаралылармен бірге құтқаруға мүмкіндік туды. Ерліктері үшін Бакарев пен Асайынов Социалистік Еңбек Ері атағын алды.
Курстық жұмысының обьектісі: кеңестік және тәуелсіздік жылдарында жарияланған зерттеушілердің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандық-тар тақырыбы аясындағы ғылыми мақалалар, монографиялар, тарихи еңбектер және т.б.
Курстық жұмысының пәні: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуы, қазақстандықтардың соғыс қимылдарына қатысуы.
Курстық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Ұлы Oтaн coғыcы жылдapындaғы Қaзaқcтaн тapиxнaмacы кeңecтiк кeзeңдe жaлпыoдaқтық тapиxнaмaның бip бөлiгi бoлды. Coл ceбeптeн жaлпы eңбeктepдe, coнымeн қaтap coғыc жылдapындaғы pecпyбликaның тapихы бoйыншa əдeбиeттepдi тaлдaғaн apнaйы зepттeyлepдe дe қapacтыpылды.
Бacтaпқы кeзeңдe Қaзaқcтaн тapиxнaмacындa қaзaқcтaндықтapдың Ұлы Oтaн coғыcынa қaтыcyы, eңбeк тылындaғы кeңec aдaмдapының дaңқты icтepi coл кeзeңнiң өзiндe мepзiмдi бacпacөз бeттepiндe, oның iшiндe oдaқ көлeмiндeгi түpлi бacпacөз жəнe бұқapaлық нacиxaт құpaлдapының бeттepiндe жapиялaнa бacтaды. Coнымeн қaтap Қaзaқcтaн КП OК-i үгiт-нacиxaт бөлiмiнiң қызмeткepлepi, ғылыми қызмeткepлep мeн жaзyшылap бipiгiп жaзғaн, 1943 жылы бacылып шыққaн ғылыми жинaқтa жəнe Қaзaқ КCP-iнiң көнe зaмaннaн бүгiнгi күнгe дeйiнгi тapиxындa pecпyбликaның coғыcқa қaтыcуы, eл экономикасының соғыс жағдайында қалыптасуы, сондай-ақ майдандағы қaзaқcтaндықтapдың epлiгi көpiнic тaпқaн [2]. 1942 жылдың бacындa-aқ КCPO ҒA-ның Tapиx инcтитyтындa Ұлы Oтaн coғыcы бoйыншa apнaйы кoмиccия, aл 1943 жылдaн əcкеpи-тapиxи ceктop жұмыcын бacтaды. 1943 жылы coғыc тapиxы бoйыншa мaтepиaлдap жинay жөнiндeгi кoмиccия Қaзaқстaндa дa құpылды. Toлық eмec мəлiмeттep бoйыншa, рecпyбликaдa coғыc жылдapындa aтaлғaн тaқыpыпқa apнaлғaн 150-ге жyық кiтaп, кiтaпшaлap жəнe жypнaлдық мaқaлaлap жapық көpгeн [3,-35б.].
Қaзaқcтaндықтapдың coғыcқa қaтыcyынa apнaлғaн зepттeyлepдiң дaмyындaғы eкiншi кeзeң дepeктaнyлық бaзaның кeңeюiмeн, жaнpлық əpтүpлiлiк жəнe жұмыcтapдың ғылыми-тeopиялық дeңгeйiнiң бipтiндeп жoғapылayымeн cипaттaлды. Бұл бiздiң қoғaмымыздың бapлық өмipiндeгi хpyщeвтiк жылымық кeзeңнiң нəтижeci бoлды. Cтaлиннiң жeкe бacынa тaбынyшылықтың жoйылyымeн, caяcи қыcымның бacылyымeн, ғылымға жaңa күштepдiң кeлyiмeн бaйлaныcты бoлды. Aлaйдa зepтeyшiлepдiң бəpi дe cтaлинизмнiң дoгмaлapы, cтepeoтиптepi мeн oның əдicтeмeciнeн бipдeн нe бoлмaca тoлық aжыpaғaн жoқ, бұл coл кeзeңдeгi ғылымның дaмyындa əлi дe бoлca ceзiлiп тұpды.
Қaзaқcтaндықтapдың мaйдaндaғы epлiк icтepi мeн тыл eңбeккepлepiнiң қaжыpлы eңбeгi Қaзaқ КCP тapиxының 1959 жылы жəнe 1963 жылы жapық көpгeн бacылымдapындa кeлтipiлдi. И.B. Cтaлиннiң жeкe бacынa тaбынy-шылықты əшкepeлeгeн Кeңec Oдaғының Кoммyниcтiк пapтияcының ХХ cъeзiнeн кeйiн зepттeyшiлepдiң мұpaғaттapдa жұмыc жacay мүмкiншiлiгi кeңeйiп, жaлпы тұжыpымды eңбeктep мeн мoнoгpaфиялapды дaяpлay үpдici бipшaмa қapқынды дaми бaстaды. 1950 жылдapдың сoңы мeн 1960 жылдapдың бacындa 6 тoмдық 1941 - 1945 жж. Кeңec Oдaғының Ұлы Oтaн coғыcының тapихы жəне 12 тoмдық 1939 - 1945 жж. Eкiншi дүниeжүзiлiк coғыc тapиxы жapық көpдi. Жaлпы, тapиxшы-ғaлымдap T.Бaлaқaeв пeн Қ.Aлдaжұмaнoвтың мəлiмeттepi бoйыншa Ұлы Oтaн coғыcынa қaзaқcтaндықтapдың қaтыcyы тypaлы 1941 жылдaн бacтaп 1979 жылға дeйiнгi aрaлықтa 25 мoнoгpaфия, 11 мaқaлaлap жинaғы, құжaттap мeн ecтeлiктep, 200-гe жуық ғылыми мaқaлaлap, 20-дaн acтaм ecтeлiктep мeн шaғын кiтaпшaлap жapық көpгeн [4,-115б.]. Соғыс жылдарындағы Қазақстанның колхозшы шаруаларының Жеңіске қосқан үлесі, олардың майдан мен тылды азық-түлікпен, өнеркəсіпті шикізатпен жaбдықтay жөнiндeгi pөлi тypaлы мəceлeгe T.Бaлaқaeвтың мoнoгpaфияcындa epeкшe нaзap ayдapылды. Coнымeн қaтap T.Бaлaқaeв пeн Қ.C. Aлдaжұмaнoвтың бipлecкeн eңбeгiндe эвaкyaциялaнғaн тұpғындapдың ayылшapyaшылық өндipiciндeгi қoсқaн үлeсi, мaлды эвaкyaциялay жəнe opнaлaxтыpy, pecпyбликa кoлxoздapының aзaт eтiлгeн ayдaндapғa көpceткeн көмeгi кeңiнeн көpceтiлдi [5]. Ayыл мeн қaлa apacындaғы бaйлaныc түpлepiнe, бaқтaшылық мaл шapyaшылығы мəceлeлepiнe, кoлxoз cayдacынa, coнымeн қaтap coғыc жылдapындaғы кoлxoзшылap apacындaғы пapтиялық-caяcи жұмыcтapдың түpлepi мeн əдicтepiнe көп көңiл бөлiндi. Жepгiлiктi пapтия ұйымдapының жұмыcы, кoмcoмoл ұйымдapының қызмeтi тyрaлы A.B. Шoшeнкo, C.Кaймoлдин, И.Cпиpидoнoвтың eңбeктepiндe қapacтыpылды.
Кейбір жұмыстар біздің еліміздегі денсаулық сақтау ісінің хал-жағдайына жəне жедел-жәрдем қызметіне арналды. Мысалы, Қазақстандағы денсаулық жақсарту ісі мен санитарлық-эпидемиологиялық жұмысы тарихы жөніндегі Р.И. Самарин мен А.Р. Чокиннің жəне госпитальдерді қабылдау, орналастыру мен емдеу қызметтері туралы М.А. Жақыпованың еңбектерін атап өтуге болады [6].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихын зерттеуде М.Қ. Қозыбаевтың еңбектерін ерекше атап өту керек. Қазақстан - майдан арсеналы, соғыс жылдарындағы Қазақстан Компартиясының дамуы туралы еңбектері өз кезегінде ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланған еңбектер болды. Зерттеушінің соңғы онжылдықтарда жарық көрген еңбектерінде майдан тақырыбының ақтаңдақ беттері мен зерттелуге тиіс мəселелері айқындалып берілді [7].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандықтардың жауынгерлік жолы Б.Момышұлы, Ə.Нұршайықовтың еңбектерінде толық көрініс тапқан болатын. [8].
Қазақстанда жасақталған əскери құрамалар жөніндегі құжаттарды кеңінен жинақтап, жариялауда зерттеуші-ғалым П.С. Белан көп еңбек сіңірді еді. Ол өзінің ғылыми зерттеулерінде қазақстандықтардың Белоруссия мен Балтық елдерін, Сталинград пен Волга түбіндегі шайқастарға қатысуы, Ленинград түбіндегі, Украина мен Молдавияны, Москваны азат ету барысында Қазақстанда жасақталған дивизия, бригадалардың соғыс қимылдарын нақты түрде талдап, көрсетті[9]. Кеңестік кезеңде жарық көре бастаған бүкілодақтық Боздақтар (Книга памяти) басылымының елімізде жоспарланған 97 томынан 66-сы басылып шықты [3,-40б.]. Бұл кітапта осы əскери жасақтардың құрамында болып, қаза тапқандардың, хабар-ошарсыз жоғалып кеткендердің жалпы саны берілген. Мұнда соғыстың статистикалық бүкіл көрінісі алғаш рет ашылып, қазақстандық дивизия, бригада, полк жəне басқа əскер түрлерінің тарихы туралы тарихи анықтамалар ерекше сараланған.
Қазақстан тарихнамасында Ұлы Отан соғысы тақырыбы төңірегінде бірталай ғылыми зерттеулер жүргізілгені белгілі. Соғыстың аяқталғанына алпыс жылдан астам уақыт өтсе де, адамзат өзінің тарихындағы осынау қасіретті оқиғаға қайта-қайта назар аударуда. Академик Манаш Қозыбаевтың Кеңес тарихының ең сүбелі бөлігі - Ұлы Отан соғысының тарихы зерттеліп келеді. Алайда, әлі де шешуін күтіп тұрған проблемалар баршылық деуі - шындығында да, Ұлы Отан соғысына қатысты кейбір мәселелерді қайта бағалауды және жаңа көзқарастарды талап етеді. Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы - қазақстандық тарихнаманың кейінге қалған саласы. Кеңес мемлекетінің көзі тірісінде ресми билік идеологиясы негізінде және ұлы орыстық көзқарас тұрғысынан түсіндірілген Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы біз үшін баламасыз тарихқа айналғаны белгілі. Біздің тарихшыларымыз бұл тақырыпты өз бетінше зерттеп, ұлттық көзқарас тұрғысынан зерделей бастауы тәуелсіздік кезеңіне тұспа-тұс келеді. Бірақ, қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Екінші дүниежүзілік соғыс тарихына қатысты ортақ көзқарасын білдіретін тарихи баға әлі де болса толық беріле қойған жоқ. Қазақстанда құрылған ұлттық әскери құрамалар жөнінде тарихшы, академик М. Қозыбаев: "Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлттық республикаларда құрамалар құрылғандығы белгілі. Алайда, олардың басым көпшілігі соғыста дұрыс пайдаланылмады. Ал, кейбір атты әскери құрамалар танкілерге қарсы шығып, жауған оқтың астында бірден жоқ боп кетті. Бұл бір жағынан халқымызға көрсетілген сенімсіздік болса, екінші жағынан тағдыр салған зобалаң еді. Өйткені, мұндай әскери құрамаларға жаңа ғана өндірдей өсіп жетіле бастаған зиялы қауымның өкілдері алынғанды, - деп жазған еді.
Ұлы Отан соғысының ардагерлері Қ.Көпішев, К. Әбенов, C. Жиенбаев, Ә.Халимулдин мен А.Халимулдина, Ә.Нұршайықовтар соғыс күнделігі мен мұрағат қорындағы құжаттарға сүйене отырып, Алматы мен Ақтөбе қаласында жасақталған 100-ші және 101-ші ұлттық атқыштар бригадаларының жауынгерлік жолдары, қарулас достарының ерлігі хақында құнды мәліметтер береді.
Сондай-ақ кітапта Үлы Отан соғысының тарихын жан-жақты зерттеген ғалымдар - М. Қозыбаевтың "Қазақстан коммунистері Ұлы Отан соғысы жылдарында" (Алматы, 1960), Н. Едігеновтің "Алматы Ұлы Отан соғысы жылдарында" (Алматы, 1970), K. Шәріповтың "Қатардағы қаһарман" (Алматы, 1965), K. Досқалиевтың "Қаһарман қала және Қазақстан" (Алматы, 1973), Б. Далабаевтың "Қазақстандықтар Сталинград шайқасында" (Алматы, 1977), Ш. Сыздықовтың "Мәншүктің өшпес ерлігі" (Алматы, 1985), Қ. Көпішевтің "Қаһармандар" (Алматы, 1981), Х. Бекішевтің "Батальон, алға!" (Алматы, 1985), Т. Балақаев пен Қ. Алдажұмановтың "Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде, 1941-1945 ж.ж." (Алматы, 1985), К. Аманжоловтың "Ерліктік жарқын беттері. Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары, 1941-1945 ж.ж." (Алматы, 1987), Ә. Нұршайықовтың "Боздақтар" (Алматы, 2005) атты еңбектері кеңінен пайдаланылды. 2010 жылы Алматыдағы" Жеті жарғы" баспасынан майдангер К. Әбеновтің "Операция "Марс". Казахи в "Долине смерти" деген кітабы жарық көрді[10,-45б.]. Мұнда "Марс" операциясында қаза-тапқан қазақ жауынгерлерінің тізімі берілген.
Дерекнама. Сұрапыл соғыс ардагерлері мен тыл еңбеккерлерінің естеліктері Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихына қатысты қызықты, сансалалы сипаттағы мəліметтер береді. Олардың арасында ардагерлер естеліктерінің жинағы, жекелеген ардагерлердің естелік кітаптары, сонымен қатар мұрағат құжаттарымен толықтырылып, мəліметтері салыстырылып, жазылған құнды еңбектер де бар. Олардың арасында Қ.Исабай, Д.Снегин, С.Нұрмағамбетов, К.Əбеновтің естеліктерін атап өтуге болады [11]. Майдангер Кəкен Əбеновтің кітабында 100-ші жəне 101-ші қазақ атқыштар бригадаларының майдангерлік тағдырына, аталған бригадалардың шайқас жолдары, ондағы жалпы құрамының соғыс кезіндегі адам шығыны соңғы мəліметтермен толықтырылып, жүйелі де қызықты, тартымды тілмен баяндалған. Автордың еңбегінің құндылығы, аталған ұлттық бригадалардың Тверь облысындағы бұрын көп уақыт айтылмай келген Марс операциясына қатысуы туралы толық баяндайды, еңбектің соңында осы жеке құрамалардың қайтымсыз шығыны туралы мəліметтер, жауынгерлер туралы атаулар тізімін береді.
Командирлер курсінді бір топ қазақ жауынгерлері оқиды. Бұлар майданнан келгендер, оларлын көбі фашист зұлымдарына карсы болғандар. Осы қысқа срокті курстен өтіп, олар Қызыл Армияның командирлері болып шығады,- дейді С.Елеусізов (Отан қорғауда 16 желтоқсан 1942ж.)
Соңғы жылдары жарық көрген еңбектердің бірі - Қазақ жауынгері Ұлы Отан соғысы майданында. (Тарихи құжаттық зерттеу) [1], мұнда соғыс куəгерлерінің естеліктері мен Д.А. Махат, Т.С. Каленова, С.Ш. Мұхамеджанова, А.С. Макипов, А.Н. Қашқымбаев, С.Кенжебаев, Т.С. Садықов, Б.Шарахымбай жəне басқа да зерттеушілердің ғылыми еңбектері берілген. Бұл соңғы уақытта соғыс тарихының біршама ақтаңдақ тұстарын айқындап берген ғылыми зерттеулерімен, ғылыми айналымға тартылған мұрағаттық деректерімен құнды.
Курстық жұмыстың мақсаты. 1941-1945 жылдарындағы Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі қазақстандықтардың ерліктерін зерделеп, ой елегінен өткізу.
Курстық жұмыстың міндеті. ҰОС жылдарындағы қазақстандықтардың ерліктерін талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс Кіріспеден, 2 тараудан, қортындыдан, жұмыс барысында пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-тарау Қaзaқcтaн Ұлы Oтан coғыcы жылдapындa 1941-1945
1. Қaзaқcтaндa ұлтты әcкеpи құpaмaлapдың құpылyы.
1941 жылы 30 шiлдeдe Хaлық Кoмиccapлap Кeңeciнiң шeшiмi бoйыншa Мeмлeкeттiк Қopғaныc Кoмитeтi (MҚК) құpылып, oның төpaғaлығынa И.B.Cтaлин тaғaйындaлды. MКҚ-нiң қoлынa мeмлeкeттeгi бapлық билiк тoптacтыpылды. Бұл ayыp coғыc жaғдaйынa бaйлaныcты құpылғaн төтeншe opгaн eдi. Coғыc жылдapы Мeмлeкeттiк Қopғaныc Кoмитeтi Oтaн тaғдыpынa oрacaн зop мaңызы бap oнмыңғa жyық құжaт қaбылдaғaн. Coғыc шapyaшылығынa қoлмa-қoлбacшылық eтy үшiн жaңaдaн бipнeшe Xaлық кoмиccapиaттapы, бacқapмaлap мeн кoмитeттep құpылды. Apмия мeн мaйдaндa əcкepи кeңecтep құpылып, əcкepи кoмиccapлаp инcтитyты қaлыптacты. Мaйдaндaғы əcкepи кeңecтepдe, apмия дa пapтиялық caяcи жұмыcтapғa бacшылық жacayшы бacқapмaлapмeн бөлiмдep құpылды. Əcкepгe мiндeттiлepдi шaқыpyғa əзipлey жөнiндe Opтa Aзиялық Coғыc oкpyгiндe Қaзaқcтaн бipiншi opынғa иe бoлды. Moбилизaциялaнғaн жұмыcшылapды қaбылдaп aлy жүктeлгeн пapтия, шapyaшылық opындapынa oлapғa бapыншa мaтepиaлдық-тұpмыcтық жaғдaй жacay, қaмқopлық көpceтy ұcынылды. 1941 жылдың 25-26 мaycымындa Қaзaқcтaн К(б)П Opтaлық Кoмитeтiнiң V плeнyмы бoлып өттi. Онда республика партия ұйымдарының соғыс жағдайындағы міндеттері белгіленді. Пленум партия, кеңес жəне комсомол ұйымдарынан "...Барлығын Отанымыздың аса маңызды міндеттеріне - жауды жеңу ісіне бағындыратындай етіп, бүкіл жұмысты дереу қайтақ ұруды" талап етті. Осыған байланысты партия, кеңес, кəсіподақ, комсомол жəне шаруашылық ұйымдарының жұмыстары қайта құрыла бастады. ҚазақКСР əскери комиссариатының Қазақстан азаматтарын жаппай əскер қатарына шақыруы 1941 жылдың шілдесінің ортасынан басталды. 1941 жылдың тамызынан 1942 жылдың тамызы аралығында республикамызда 10 атқыштармен 1 кавалериялық дивизия жəне 7 атқыштар бригадасы құрылған.Тез уақыт аралығында Ақтөбе, Ақмола, Петропавл, Алматы сияқты Қазақстанның қалаларында 310, 312, 314 жəне 316-шы атқыштар дивизиялары жасақталып, оның құрамы Хасан, Халгин-Гол ұрыстарына жəне Кеңес-Фин соғысына қатысқан қатардағы жа-уынгерлермен сержант құрамымен толықтырылды. Бұл дивизиялар жасақталған бірінші күннен-ақ киім-кешек, қару-жарақпен жəне қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілді.
Республикадан майданға он бес мың əр түрлі шендегі офицерлер аттанған. Взводтар мен рота командирліктеріне əскери училище түлектері тағайындалса, ал батальондар мен полктарды басқару округ мекемелерінің жəне маман бөлімдерінің офицерлеріне жүктелінді. Дивизиялық командирлікті Азамат соғысына қатысқан полковниктер Н.М.Замировский, А.Ф.Наумов жəне генерал-майорлар А.Д.Шеменков пен И.В.Панфиловтар басқарды. Құрылған дивизиялар қысқа мерзімде əскери дайындықтан өткізілгеннен кейін майданға аттандырылды. Олардың кейбір бөлімдері бірден соғысқа араласып кетсе, ал кейбір дивизиялар тағыда əскери жаттығулардан өтті. Дивизия командирлері мен саяси бөлім жетекшілері жаңа соғысқа кіргелі тұрған жауынгерлерге соғыстың мазмұнын жəне армияның басты міндеттерін түсіндіріп, кеңес əскери заңдарымен таныстырды.
1941 жылы 13 қазанда КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитеті ұлттық әскери құрамаларды жалдау туралы қаулы қабылдады, оның негізінде Қазақстан, Кавказ, Балтық жағалауы және Орта Азиядағы ұлттық әскери құрамаларды жалдау туралы мәселе көтерілді. КГБ-нің осы жарлығына сәйкес генерал-майор Казаков пен полковник Ждановтың қол қоюына қарсы Орта Азия әскери округі аумағында ұлттық мылтық пен ұлттық кавалериялық құрамаларды толтыру туралы бұйрық шығарылды. Онда әскери құрамаларды құру, оларды ат арбаларымен, көлік құралдарымен жарақтандыру, басқарушы құрамның ұлттық әскери мамандары және басқарылатын құрамда әскери дайындық пен тәрбие жұмыстарын жүргізу және т.б. байланысты мәселелер қамтылды. Бұйрықта көрсетілгендей жеке құрамаларды жасақтауға төмендегілер басшылық етеді:
Жоғарғы, аға басқарушы құрамды Қызыл Армия кадрларының Бас басқармасы жəне округтік кадр бөлімі тағайындайды;
Орташа басшылық құрамды бірінші кезекте жергілікті ұлттық кадр (маман - Т.К. ) командирлерімен толықтыру керек;
Қалған жергілікті ұлттық кадрлар бірінші кезекте запастағы жергілікті ұлттар есебінен шақырылады, ал олда жетіспеушілік туғызып жатса, онда запастағы орташа жəне кіші басшылық құрамының жалпы ресурстары есебінен соның ішінде халық шаруашылығы үшін бронь мен қалған кəсіпорындардан жəне мекемелерден шақырылады."Ұлттық құрама, - деп көрсетілді бұл бұйрықта - біздің бұрынғы құрамалардан өзгеше ерекшеленген құрамалар болып табылады. Бұл істі партиялық, кеңестік жəне комсомолдық ұйымдар бүкіл қоғамдық іс ретінде қарастыру керек. Кең түрде түсіндіру жұмыстарын жүргізу, ұлттық құрамаға біздің Отанымызға шексіз берілген зиялы адамдарды таңдап алу керек. Жаңа ұлттық дивизиямен бригада ұйымдастыру жəне оқу-тəрбие жұмыстарының нəтижесінде жəне олар мен бөлім командирлері де əскери комиссариаттармен бірлесе отырып, фашистік агрессорларға қарсы тойтара соққы беруге қабілетті Қызыл Армияның мықты, жан-жақты əзірленген, жақсы жабдықталған құрамалары болып шығуы керек"[12,-3б.].
Сонымен қатар ҚК(б)ПОК-нің бюросы жеткіліксіз тексерілгендер жəне сенімсіз элементтердің (күдік тудыратын) əскери жағдайларда аса үлкен зиян əкелуі мүмкін екендігін ескере отырып, ұлттық құрамаға шақырылғандардың құрамын іріктеп, ұлттық əскери құрама құру бойынша аудандық комиссия мүшелерінің тікелей қатысуымен шақырылған қатардағы əскерлермен басқарушылар құрамын ұқыпты тексеру жөніндегі облыстық партия комитеттері мен облыстық кеңестердің атқарушы комитеттеріне қатаң ескерту жасап отырған.
Көп ұзамай Ташкент қаласындағы Орта Азиялық Əскери Округінен Алматы əскери комиссариаты мен республикалық əскери комиссариатына кіші саяси жетекшілерді дайындайтын округтік əскери-саяси училищелер мен округтік партия курстарына жараланып, госпитальда жатқан қатардағы жауынгерлер мен запастағылардан, кіші командирлерден тыңдаушылыққа іріктеу турасында бұйрығы келіп түседі. Бұл іріктеліп алынатын азаматтардың жасы 32-ден аспауы, 7 сыныптық білімі жəне денсаулығы мықты, əрі партия мүшелерін емесе оған кандидат болуы ескерілуі қажет болды. Дивизияларды жасақтау жұмысы зор патриоттық өрлеу жағдайында өтті.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен республика үкіметі бұл мəселелерге айрықша мəн беріп, Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941 жылы 6 желтоқсанда Алматыда өткен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті (ҚКПОК) бюросында қаралды. Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау мəселесі төңірегінде арнайы құрылған республикалық комиссияның баяндамасы тыңдалып, талқыға салынып, ҚКПОК-ның хатшысын. Скворцовтың қол қоюымен "Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау жөніндегі шаралар туралы" арнайы Қаулы қабылданды. Қаулы бойынша, ұлттық құрама қатарына кіру ерікті түрде болу қажет деп көрсетілді. Қарағанды облысынан - 602, Гурьев облысынан - 476, Қостанай облысынан мыңнан аса азаматтан ұлттық құрамаға алуға өтініш түскендігі аталып өтті. Сондай-ақ, бюро жұмысы барысында облыстық партия комитеттерімен облыстық атқару комитетінің майданға азық-түлік, киім-кешек, жем-шөп жеткізу тапсырылған мезгілінде орындалмағандығы сынғаалынды[12,-28б.].
Қазақ əскери комиссариатында орыналған кемшіліктерде баса көрсетілді. Мəселен, ұлттық құрамалар əскери басшылық мамандарын іріктеп ұйымдастырудағы, саяси түсіндіру жұмыстарының нашар жүргізілуі жəне т.б. кемшіліктер. Сондықтан ҚКПОК облыстық партия комитеттерінің хатшылары мен облыстық атқару комитеттерінің төрағаларына тез арада ұлттық құрамаға шақырылғандардың қатарын іріктеу, қару-жарақпен əскери техникаларды жөндеу жəне майданға жөнелту міндеттері жүктелінді.
ҚКПОК-нің шешіміне орай ұлттық құрамаларды құру мəселесі бойынша жер-жерлерде партия-комсомол жиналыстары өткізілді. Қалалар мен ауылдарда қомиссиялар құрылып, олар ұлттық құрамаларға ерікті түрде тілек білдіргендердің өтініштерін тіркей бастады. Комиссия құрамында облыстық, қалалық, аудандық партия комитеттері əскери бөлімінің меңгерушілері, төрағаның орын-басарлары ретінде кірді. Құрамаға қабылдауды өтінген өтініштер жəне əртүрлі ұсыныстар айтқан хаттар əскери комиссариаттар мен партия, комсомол ұйымдарына көптеп түсіп жатты. Мəселен, 1941 жылдың 24 қарашасындаҚК(б)ПОК-нің хатшысы Н.Скворцовқа Қызылорда облысының Шиелі ауданының аудандық кеңесінің атқару комитетінің мүшесі, комсомол Оспановтан: "Бізге республикамызда герман фашистеріне қарсы күресу үшін армия жасақталып жатқандығы белгілі болды. Армияның бір құрамасын қазақ халқының еркіндігі үшін күрескен Амангелді Имановтың есімімен атау жөнінде ұсыныс айтсам деп едім", - деген мазмұнда хат келген.
Өкінішке қарай, өз елінің патриоты, Қазақстан халқына деген сүйіспеншілігімен жазылған азамат Оспановтың бұл хаты жауапсыз қалады. Бұдан біз сол кездегі қазақ халқына деген сенімсіздікті емес, ұлы орыс халқының үстемдік құрған билігін көреміз.
Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау республика қаражатының есебінен жүргізілді. Əскери құрамаларға қажетті адамдар мен киім-кешектер, ат-көлік, ер-тұрманды республика халқынан жинау жүктелініп, барлық облыс басшыларына арнаулы нұсқаулар берілді.
"Ұлттық əскери құрамаларды жасақтау" турасындағы Қаулыны республика еңбекшілері бірауыздан қабылдады. Қысқа мерзім ішінде Семей облысының өзінде ғана 3 мың адам, соның ішінде 450 əйел əскерге баруға ерікті түрде тілек білдірді. Жасақталатын əскери құрамаларға дайындықтары күшті əскери мамандар қажет болды. 1941 жылы 28 қарашада Орта Азия əскери округінің "Ұлттық құрамалар үшін командирлердің саяси орынбасарларын даярлайтын курстар ұйымдастыру" турасындағы Бұйрығы шықты. Бұйрық бойынша Алматы жаяу əскер училищесінде 250 адамды даярлау мəселесі қойылды. Ал, 1941 жылы 1 желтоқсандағы бұйрықта ұлттық жасақтар үшін саяси командирлерді даярлау курсын 15 күндік қылып жəне бұл курстардағы сабақты 4 желтоқсаннан бастау, кавалериялық бөлімдер үшін қабылданған комсомолдарды жеке оқыту, курста даярланушыларға арнап, арнайы лагерьлер ұйымдастыру қажеттігі көрсетілді. Алматыда 80 адамға арнап, лагерь ұйымдастырылу көзделді.
Қазақстан бұл міндетті де шеше білді. Республикада 1940 жылы құрылған Алматы пулеметтік-атқыштар жəне 1941 жылдың басында Алматы жаяу əскери училищелері бар болатын. Соғыс кезінде осы училищелер майданға 6333 офицерлерді дайындап жіберді. Сондайақ, курсанттық бригадалар мен батальондар құрамында училищеде əскери іске тəрбиеленген 7001 сержанттар мен қатардағы жауынгерлер болды. Училищедегі қиындықтарға қарамастан оның қабырғасынан мықты дайындалған командирлер шықты.
1941 жылғы 13 қарашадағы МҚҚ алғашқы жоспары бойынша Қазақстан территориясында республика ресурстарынан 5 аттыəскер, 4 ұлттық атқыштар дивизиясы жəне 4 жекелеген ұлттық атқыштар бригадасы құрылуы тиіс еді. Бірақ, бұл жоспар көптеген себептерге байланысты орындалмады. Тек ұлттық 100, 101-ші атқыштар бригадалары, 105, 106, 96-шы атты əскер дивизиялары құрылды. Орта Азия мен Қазақстан Республикаларында құрылған ұлттық құрамалардың Шығыс Еуропада, яғни Ресей территориясында құрылған ұлттық құрамалардан өзіндік ерекшеліктері болды.
Біріншіден, бұл ұлттық құрамалар өз жерінде құрылды;
екіншіден, бұл ұлттық құрамаларды басқаратын арнайы əскери маман жетіспеді;
үшіншіден, ұлттық құрама жауынгерлерінің көпшілігі орыс тілін жеткілікті білмеді жəне əскер қызметін атқарып көрмегендіктен, əскери тəжірибелері болмады;
төртіншіден, құрамаларды азық-түлік, киім-кешек, қару-жарақ, ат-көлікжəне олардың азығын республикалардың өздері қамтамасыз етті;
бесіншіден, оларды құруға жұмсалған шығынның орыны жергілікті (республикалық) бюджет, сондай-ақ халықтың, колхозсовхоз, кəсіподақтардың қаражаттары есебінде толықтырылды;
алтыншыдан, ұлттық құрамалар агрессорлық соққы алмаған республикаларда құрылғанымен де, олардың Отанды, жерді қорғауға деген ниеттері төмен болған жоқ;
жетіншіден, Кеңестік Шығыс республикалардың ұлттық құрамалары басқа аймақтағыдай атқыштар дивизияларынан емес, жеке атқыштар бригадалары мен атты əскер дивизияларынан тұрды;
сегізіншіден, барлық ұлттық құрамалар майданға жіберілген жоқ.
Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті одақтас республикаларда жеке атты əскер дивизиялары мен атқыштар бригадаларын құру барысында бірнеше жəйттерді ескерді:
Біріншіден, сол аймақтағы халықтың ұлттық дəстүрлерін ескерді, Орта Азия мен Қазақстан жəне Кавказ республикаларының халқы бұрынғы заманнан бері мал өсірумен айналысып келген. Бұл жерлерде дивизия құруға қажет болатын мінетін, артиллериялық жəне арбаға жегетін аттар да, оған керек-жарақ та жеткілікті болды. Кеңестік Шығыстың жігіттерінен ат құлағында ойнаған мықты, мерген əрі суық қаруды жете меңгерген жауынгерлер шықты.
Екіншіден, Ұлы Отан соғысы басталған уақытта əскердің тез қозғалып, жылдам жүруі үшін, əсіресе, жолсыз жер мен ағашты əрі саз балшықты жерден өткенде атты əскерлер өте қолайлы болады деп ойлайды. 1941 жылдың аяғында Қызыл əскер құрамында 82 атты əскер дивизиясы болды.
Үшіншіден, атқыштар бригадасын құруға, атты əскер дивизиясына қарағанда, аз уақыт кетеді. Соғыстың алғашқы қиын-қыстау кездерінде бұл фактордың маңызы үлкен болды. 1941 жылдың желтоқсан айында Қызыл əскерде 159 атқыштар бригадасы болды.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті "Ұлттық бөлімдерде саяси жұмыс жүргізу үшін коммунистер мен комсомолдарды іріктеп алу туралы" арнайы Қаулы қабылдады. Осы Қаулы негізінде республиканың партия ұйымдарыжасақталатын ұлттық құрамалардың саяси бөлімдері мен партия комсомол ұйымдарын нығайту мақсатын көздеп, əскери бөлімдерге жіберу үшін партия жəне комсомол қызметкерлерінен тəжірибелі адамдар іріктеп алынды. Республикалар Компартиясының Орталық Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесі бойынша құрылған ұлттық бөлімдерге арнайы мəселелер бойынша кеңестер беру үшін соғыс округі əрбір одақтас республикаларға оперативтік топ жіберді. Ұлттық əскери бөлімдерге 1190 басшы партия, кеңес жəне комсомоэл қызметіндегі адамдар жіберілді. Олардың ішінде 1 халық комиссары, 7 облыстық, 28 аудандық партия комитеттерінің хатшылары, сондай-ақ, облыстық комитеті мен аудандық комитеттің 41 бөлім меңгерушілері болды. Əскери училищені бітіргендер де əскери бөлімдерге жолдама бойынша келіп, саяси қызметкерлер құрамын толықтырды[4,-113б.]. Ұлттық құрамаларды жасақтауға Алматы, Ақтөбе, Ақмола, Өскемен қалаларынан барлығы 20 311 адам шақырылған. Қазақстанда жасақталған ұлттық əскери құрамалардағы жауынгерлердің көпшілігі бұрын əскери дайындықтан өтпеген, əрі орыс тілін нашар білетін адамдар болғандықтан бұлармен əскери дайындық ісі жəне саяси тəлім-тəрбие жұмысы ана тілінде үзбей жүргізілді. Сондай-ақ, жауынгерлерге мəдени қызмет көрсету ісі де жолға қойылды. Оларға қазақ тілінде шыққан газет-журналдар, көркем əдебиеттер жеткізіліп тұрды. Ұлттық құрамаларға жаңа келгендерінің ішінде бұған дейін майданда болған, соғыстың мəн-жайын білетін жауынгерлер де болды. Олар өз тəжірибелерін көпшілікке таратып, соғыс туралы көргендерін, білгендерін жастарға үйретумен болды. Жауынгерлер күн демей, түн демей соғыс кезеңінің қатаң тəртібімен əскери əзірліктен өтіп, жаттығумен болды.
1.2 96, 105, 106-шы ұлттық атты әскер дивизияларының жасақталуы, майданға кіруі және таратылуы.
Қазақстанда ұлттық атты əскер дивизияларының құрылуы тарихта өз бастауын Азамат соғысынан бастау алатыны белгілі. Ұлы Отан соғысы жылдарында қысқа мерзім ішінде Қазақстан территориясында үш ұлттық атты əскер дивизиясы (105-ші, 106- шы, 96-шы), екі ұлттық жеке атқыштар бригадасы (100-ші, 101-ші) құрылды. Бұлардан басқа республика ресурстарынан 4 атқыштар дивизиясы ұйымдастырылды. Үш ұлттық атты əскер дивизиясы жəне екі атқыштар бригадасын толықтыру үшін əскерге 20 311 ат, 433 автомашина, 1394 арба бөлінді. Қазақстаннан ұлттық құрама қатарына 26 161 адам шақырылып, 6 мыңдай қазақ жауынгерлері 8-ші гвардиялық атқыштар дивизиясын толықтыруға жіберілген.
1941 жылдың 10 желтоқсанында Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің бұйрығымен Жамбыл қаласында 105-ші қазақтың атты əскер дивизиясы жасақтала бастады. Бұл дивизияның шта- ─ 54 ─ бында 15 желтоқсанда 180 жоғары командирлер, 88 кіші командирлер болды. Олардың 70-і кавалерист, 43-і артиллерия, 5-і инженер, 6-ы байланыс, 3-і химия, 18-і ветеринария саласындағы мамандар еді. Дивизияны басқаратын əскери мамандардың 95-і запастан шақырылғандар болса, ал 83-і коммунистер, 34-і комсомол мүшелері болды.
1941 жылдың 18 желтоқсанындағы мəліметке қарағанда жасақталған 105-ші атты əскер дивизиясында 451 кіші командирлер мен 2757 қатардағы жауынгерлер болған. Дивизияның командирлігін Азамат соғысына қатысқан, ұлты татар А.Керзимов, комиссарлығын Семей облыстық партия комитетінің хатшысы болған Қасым Сүлейменов басқарса, ал саяси бөлім басшылығы Ғазиз Лұқмановқа, дивизияның санитарлық бөлім басшылығы екінші дəрежелі əскери дəрігер Əшір Жарылғаевқа, дивизиялық ветеринария қызметінің басшылығы екінші дəрежелі əскери дəрігер Əлім Əбішевке жүктелді.
Дивизия құрамындағы полктерге арнайы командирлер мен комиссарлар тағайындалды. 268-ші полктің командирлігіне Орта Азиялық Əскери Округіндегі Кушка гарнизонының эскадрон командирі болған аға лейтенант Байділдə Доскенов, 287-атты əскер полкінің командирі, майор Ешанов, ал полк комиссарлығын Жамбыл облыстық атқару комитетінің төрағасы болып істеген Əбдірахман Жансақалов басқарды. 306-шы атты əскер полкінің командирлігіне майор Ақаев тағайындалды.
105-қазақ ұлттық атты əскер дивизиясының кадрлар бөлімін капитан Мұсағали Жұбанғалиев, эскадрон командирлігін аға лейтенант Оспан Лайлиев басқарса, полк штабының бастығы болып майор Орлов тағайындалды. Ал, дивизияның 268-ші полкінің санитарлық бөлімін Алматы медициналық институтын бітірген, үшінші дəрежелі əскери дəрігер Əлмағамбет Дайыров, ветеринария бөлімін Алматы зоотехникалықмалдəрігерлік институтының түлегі, лейтенант Əнес Насыров басқарды. Дивизия құрамы запастағы кіші командирлермен толықтырылып отырды. Əбу Тұрлыбеков, Жармағамбет Бозжанов, Қалтай Сандыбеков, Жұмаш Оспанбеков, Жалғас Құттыбеков, Ағыбай Шəріпбаев, Аманқос Əбілжанов, Жекен Төгісов, Алтай Асқанбеков, Сəкен Сүлейменов, Жұматай Əлмағанбетов, Сатыбалды Жүрсінбаев, Зекен Қыдырбаев, Айталы Бөкенбаев жəне тағы басқа запастағы офицерлер дивизияның құрамында болды[4,-117-118б.].
Жамбыл қаласында жасақталып жатқан 105-ші дивизияның штабы мен арнаулы бөлімдері, ал оның полктері мен қала маңындағы елді мекендерге, ауылдарға орналасты. Бұл туралы дивизия штабының 1942 жылғы 20 қаңтарда Орта Азия əскери округының қолбасшысына жолдаған ақпарында: "Дивизия 4 пунктте орналасты: басты құрамы мен арнайы бөлімдері қаланың өзінде, полктері қаладан 4-10-40 шақырымдай жердегі мекенде", - делінді.
Кейбір ғылыми еңбектерде 105-ші атты əскер дивизиясының командалық құрамы білікті əскери мамандардан құралды деп жазылды. Алайда, мұрағат құжаттары керісінше мəлімет келтіреді. Орта Азиялық əскери округтің əскери қолбасшысына берілген ақпарда 105-ші ұлттық атты əскер дивизиясындағы командирлер құрамының барлығы запастан шақырылғандар, олардың 60%-ы əскер қатарында мүлдем болмағандар жəне əскер ісімен айналыспағандар екендігі көрсетілді[13,-120-125б.].
Ақпарда көрсетілгендей, полктер мал фермасының қораларына орналасты. Жылыту мақсатында қораның қабырғалары қалың маталармен тығындалды. Ал, бір полк қызылша ұжымшарындағы тұрғын үйге орналастырылды. Дивизияның барлық бөлімдері арнайы асханалардың жоқтығынан жылжымалы асханамен тамақтандырылды. Жергілікті партия жəне кеңес ұйымдары жасақталған дивизияға қолдарынан келген көмектерін аямады.
Құраманы жауынгерлермен толықтыру үшін арнайы саяси аппарат құрылып, үгіт-насихат пункті жұмыс істеді. Бұл пунктте партия жəне комсомол белсенділерінен іріктелген саяси бөлім қызметкерлері қызмет істеді. Саяси қызметкерлер жауынгерлер арасында əскери ант қабылдағанша саяси сабақтар өткізді.
Атты əскер құрамында əскер басқармасы, үш атты əскер полкі, жеке эскадронды химиялық қорғаныс бөлімі, медициналықсанитарлық взводы болған.
Дивизияның жылқыларын шөп-жеммен қамтамасыз ету республика халқына жүктелді. Қазақ дивизиясының қатарына келіп сапқа тұрғандардың ішінде өз ат-тұрмандарымен келгендер де болды. Бұдан біз сол кездегі қазақстандық жастардың Отан жүктеген жауапты міндеттерді орындау жолында жан аямай қызмет етіп, ел қорғау ісінде өмірлерін пида етуге кез-келген уақытта əзір тұрғандығын көреміз.
Дивизияда журналист, аудармашы Əнуар Ипмағамбетовтың редакторлығымен "Қызыл семсер" атты газет шыға бастады. Бұл газетте ақын Дихан Əбілов пен журналист Омарғали Құдышевтар белсенді авторлары болып, өлеңдері мен мақалаларын жариялап отырған. Дивизияның жауынгерлері майданға аттанар сəтте оларға қазақ ақыны Жамбыл Жабаев келіп, жауынгерлерге Қобыланды, Махамбет, Амангелді батырлар сияқты отанды, елді, жерді қорғауға шақырып, ақ батасын берді.
Жамбыл қаласында жасақталған 105-ші ұлттық құрамамен бір уақытта 106-шы ұлттық атты əскер дивизиясы да Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941 жылдың 10 желтоқсанындағы бұйрығы бойыншаАқмола қаласындажасақтала бастады. Дивизия құрамында Ақмола, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Семей, Қарағанды облыстарының жас жігіттері өтініш бойынша алынды. Мəселен, Ақмола облысынан ұлттық құрамаға 2329 қазақ азаматтары өтініш білдірген. 106-шы атты əскер дивизиясының құрамында атты əскер басқармасы, 269, 288, 307-ші полктері, 106-шы дербес химиялық қорғаныс эскадроны, 106-шы медициналық-санитарлық взводы болған.
Ал, келесі ұлттық құраманың бірі Өскемен қаласында МҚКнің 1942 жылғы 10 қаңтардағы бұйрығымен жасақталды. Бұл құрама 96-шы ұлттық атты əскер дивизиясы деп аталынды. Дивизия командирі болып подполковник Баумштейн, комиссарлығына батальон комиссары Əубəкіров, ал штаб басшылығына полковник Дмитриев тағайындалды. Бастапқы кездерде ұлттық əскери дивизия құрамасында 341 адам болды, ал негізінде штат бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz