ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ПРОЗА

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

П. М. Адиева

ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ПРОЗА

Оқу құралы.

Түркістан 2020ж.

УДК 398. 308

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің АК кеңесінің қаулысымен (№ 3 хаттама, 16. 10. 2020ж. ) баспаға ұсынылды.

Жауапты редакторы: Л. Қоныс, филология ғылымдарының кандидаты

Пікір жазғандар: Д. Сартбаева ф. ғ. к., доцент м. а.

А. Дүйсенбі, ф. ғ. к. аға оқытушы

Адиева П. Фольклорлық проза: Оқу құралы . - Түркістан : Тұран баспасы, 2020. - 120 бет.

ISBN

Кітапта халықтық прозасының генезисі, даму тарихы, негізін қалаушылар, фольклордағы демонология, интертекстуалдық ұғымдар туралы, ертегілер, аңыздар, әпсана-хикаяттар классификациясын жасаған ғалымдар сөз болады.

Оқу құралында лекциялар жинағы, деңгейлік сұрақтар, ОБӨЖ, БӨЖ тапсырмалары берілген.

Кітап жалпы оқырман қауымға, жоғары оқу орындарының филология саласы мамандарына, студенттерге, магистранттарға арналған.

ISBN

КІРІСПЕ

Пәннің мақсаты: Халық прозасы туралы түсінік. Оның ертегілер және ертегілерден тыс көптеген түрлерінің бар екендігі. Ертегілердің өзіндік ерекшеліктері. Мифтер, аңыздар, әпсана, хикаяттар. Жиналуы мен зерттелуі. Ертегілердің халықтық сипаты, ондағы қиялдың шығу негіздері, шындыққа қатысы. Қазақ ертегілерінің жанрлық түрлері. Хайуанаттар жайлы ертегілердің пайда болу жолдары. Миф пен тотемизмнің көрінісі. Астарлау (иносказание) мен кейіптеудің атқаратын қызметі. Әлеуметтік, халықтық сипаттары. Фольклортану ғылымындағы жаңа зерттеулер мен бағдарлама жүйесінің сабақтастығы да басты назарда болады.

Пәннің міндеттері: - Фольклорлық прозаның тарихы мен теориясы туралы танып білу.

Фольклорлық прозаның түрлерін анықтау.
Өлең түріндегі фольклор мен қара сөз үлгісіндегі фольклордың айырмашылығы.
Фольклорлық прозадағы типологиялық тектестік мәселелері де қамтылады.

Оқыту нәтижелері:

-ОН1 білімін және дағдыларын тәжірибе жүзінде қолданады;

- ОН4 -кәсіби және тұлғалық тұрғыдан өсуге деген жауапкершілігін сезінеді және өзіне жүктейді

- ОН9 ғылыми зерттеулерді жобалайды және жүргізеді, алынған нәтижелерді сыни тұрғыдан қарастырып, статистикалық сараптаудан өткізеді

Пререквизит: Қазақтың халық ауыз әдебиеті.

Постреквизит: Әдебиет пен фольклордың жалпы теориясы

Дәріс № 1

МОДУЛЬ 1. ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ПРОЗА

Тақырыбы: Қазақтың прозалық фольклорының генезисі.

Сабақ жоспары:

Халық прозасының шығу тегі
Халық прозасының зерттелуі

Лекцияның мақсаты мен міндеттері: Фольклорлық проза - жоғары оқу орындарында магистратура курсында халықтық прозаның мұраларының жанрлық түрлерін толық қамтып отыратын пән. Жалпы фольклордың басқа жанрларынан халықтық прозаны бөліп алу үшін өзінің арнайы критерийлерін анықтап алған жөн. Осыған байланысты, фольклорлық прозаның әдеби көркем прозадан айырмашылығын аныұтау, қара сөзбен берілген халықтық шығармалардан өлең сөзді фольклордың ерекшеліктерін көрсету, ішінара фольклорлық прозаға жататын жанрлардың классификациялануын қарастыру. Бұл принциптерді негізінен фольклорлық прозаны етене зерттеген С. Қасқабасов еңбектерінен де байқаймыз.

Аталған міндеттердің ішінде дау туғызбайтыны - өлең түріндегі фольклор мен қара сөз үлгісіндегі фольклордың айырмашылығы. Бұл мәселені шешуде фольклортану ғылымы әдебиет теориясының тәжірибесіне сүйене алады. Сонымен бірге, еркінірек, кеңірек, тереңірек бара алады. Себебі дүние жүзіндегі көптеген халықтар фольклорының дәстүрінде өлең жанрлары әнмен, әуенмен тығыз байланысты болып келеді. Фольклорлық прозадағы типологиялық тектестік мәселелері де қамтылады. Фольклортану ғылымындағы жаңа зерттеулер мен бағдарлама жүйесінің сабақтастығы да басты назарда болады.

Лекция мазмұны: С. Қасқабасов халықтық проза мәселелсінде терең зерттеп тарихына үңіле қараған ғалым екені айқын. Осы курста біз теориялық сұрақтарда міндетті түрде ғалымның зерттеулерінен мысалдар келтіріп, пікірлеріне сүйеніп отырамыз. Фольклордағы қара сөз мәдениетінің тарихы туралы қарастырғанда, көптеген қиындықтар туады. Негізінен қай халықтың фольклорын алсаңызда ол өлең түрінде кездеседі. Және халықтық проза, сол фольклордың құрамында зерделенген. Дегенмен, жоғарыда айтқанымыздай, өз алдына жанрлық түрлерін реттеу мәселесі прозалық фольклордағы жанрларды іріктеуге себебі бар екенін айтуға болады. С. Қасқабасов: «Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына қарай үш топқа бөлуге болады.

- Бірінші топты танымдық (познавательный) мақсат көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің, адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың мінезінқұлқын түсіндіреді (мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар) .

- Екінші топқа мағлұматтық (информативный) мақсатпен айты латын шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екіүш адамның сұхбаты, әңгімесі түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді (хикая, меморатәңгіме) .

- Үшінші топтың шығармалары көркемдік тәрбиелік () мақсатпен айтылады. Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған болып келеді. Бұған классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді» -деп құрамын анықтап береді.

Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері көркем шығармашылықтың ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан айтарлықтай тұрақты. Сол себепті фольклорлық проза жанрларының әрқайсысының (айталық, ертегінің, аңыздың, хикаят, әпсананың, т. б. ) композициялық және сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға, білуге болады.

Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен «ертегі» деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М. Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: «Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде бастылары:

а) қиялғажайып ертегілер,

ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер,

б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар» . Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда автордың ұстанған шарты белгісіз. Оны мынадан да көруге болады. Осы еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңыз-әңгімелерді жеке бөліп атайды да, оған Алдар көсе, Асан Қайғы, Жиренше шешен туралы шығармаларды жатқызады. М. Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар екендігін аңғарып, М. Әуезовтің пікірімен қосыла отырып, оны аңыз-әңгіме деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі - шығарма оқиғасының шындығы, өмір де болғандығы. Бұл да М. Әуезовтің пікірінен шыққан. М. Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, кейін 1939 жылы Л. Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді.

Ә. Х. Марғұлан - қазақ фольклорын, оның ішінде, қазақтың тарихи жыр-аңыздарына сүйене отырып, тарих пен этнографияны байланыстырып, тарихи фольклорды алғаш рет кешенді түрде зерттеген ғалым. К. Ақышевтің пайымдауынша, «археология мен этнографияны және фольклорды ұштастыра білген Әлкей Марғұланның ғылымға сіңірген еңбегі қызық кітаптың айқарма беті сияқты». Осы кітап уақыт озған сайын құнын еселей арта бермек [1, 45-б. ] .

Ә. Марғұлан өзінің «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Ежелгі жыр- аңыздар» атты еңбегінде: «Ғасырлар бойы сахарада айтылып келген ертегі-жырларды, аңыз әңгімелерді ең алғаш шығарып таратқан, сахараны қоныстанған әртүрлі көшпелі түркі тілдес елдер еді. Олардың ішінде жұртшылық майданынан белгілі орын алып, тарихта көрнекті ат қалдырған жұрттар, ескі дәуірден шолып қарағанда, ғұн мен сақтар, үйсін мен қаңлылар, қырғыз бен ұйғырлар жұрты болмаса, өзгенің барлығы тарихи дәуірлерде бүгінгі қазақ даласында тіршілік жасап, олардан тараған рулардың көпшілігі бері келе қазақ елінің іргесін құруға негіз болды. [2] .

Фольклордың этнографиямен тығыз байланысты екенін, олардың өзара этностың тарихын зерттеуде бірін-бірі толықтырып отыратындығын академик Ә. Х. Марғұлан өз зерттеулерінде дәлелдеді [3, 144 б] . Бұған ғалымның 1946 ж. қорғаған «Қазақ халқының эпикалық әңгімелері (миф, легенда, ертегі-жыр, аңызды әңгімелер) туралы тарихи-әдебиеттік зерттеулер» атты докторлық диссертациясы [4] және 1985 ж. жарық көрген «Ежелгі жыр-аңыздар» атты ірі монографиялық еңбегі дәлел [2] . Бұл еңбектерде Әлкей Марғұлан алғаш рет халықтың жыр-аңыздарын тарихи дерек ретінде пайдаланып, кешенді тұрғыдан зерттеген. Сонымен қатар осы тарихи жыр-аңыздарында қазақ халқының генезисін және өсіп-өрбу жолдарын кеңес дәуірінде алғаш айтқан ғалымдар қатарына жатады.

Ауыз әдебиетінің бай қазынасы Әлкей Хақанұлына әр кездері ой салып, ғылыми терең түйіндер жасауға көмектескенін көреміз. Сондықтан да ғалым халық ауыз әдебиеті үлгілерін үздіксіз және ерекше қадірлеп, көңіл қоя зерттеді. 1931 ж. С. Ф. Ольденбург, А. Н. Самойловичтердің басшылығымен Кеңестер Одағы халықтарының ауыз әдебиетін жинастырып, бірнеше том жинақ шығару мәселесі көтеріледі. Осы кезде Ә. Х. Марғұлан қазақ эпосы мен жыр аңыздарын орыс тіліне аударып, жария ете бастайды. [3, 145 б. ] .

Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазба және сирек кездесетін кітаптар қорында Әлкей Хақанұлы 1939, 1941 жылдары жинап тапсырған жетпістен аса қазақ ертегілері сақталған [5] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.