Дулат Исабеков драматургиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Әдебиет әлеміндегі тұғырлы тұлға -
Дулат Исабеков

Орындаған: Үсенбекова Г.С.
ПИК 15-15 К3
Ғылыми жетекші: Емкулова А.

Шымкент 2016 ж
Мазмұны
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

II.Негізгі бөлім
1.1 Дулат Исабеков өмірі мен шығармашылығы ... ... ... 6
1.2 Дулат Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Дулат Исабеков драматургиясы ... ... ... ... ... .. ... ... .21

III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38

IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ...41

Кіріспе
Дулат Исабеков - ұлттық әдебиетімізден тарихи-психологиялық, әлеуметтік-философиялық, лирикалық шығармаларымен орын алған қаламгер. Д.Исабеков шығармашылығын зерттеудің қажеттігі, оның әңгіме, повестерінің көркемдік жетістігі мен өзектілік сипатында және бүгінгі өмір құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр.
Замандас келбетін әр жазушы әр қырынан кесіп, әр кейіпкерді әр түрлі кейіпкерлерге тосырқай қарамай, оның жан дүниесін жете тануымыз керек. Нақ сондықтан да әр жазушының шығармашылығына, оның көркемдік жағына, оларды тануға күш салғанымыз жөн.
Адамның іші-тысы бірдей бүлініп, адам есебінде азып-тозуы, рухани санасының, кең көңілінің күйреуі аяқ басқан кезең. Кезең қайшылығында, қасіретінде ішке бүккен, үнсіз тығып жатқан уақыт. Өмір сүріп жатқан қоғамында болып жатқан оқиғалардың баршасы жазушы жүрегі арқылы өтеді десек, көркем сөздегі алғашқы қадамын осы кезеңмен бірге астап, толысуы да осы уақытқа сәйкес келген қаламгердің қандай қиямет ой кешуінен өткенін түсінген абзал. Нақ қазіргі кездегі қазақ әдебиетіндегі ерекше көзге түсер бір жазушы Дулат Исабеков. Оның шығармаларының бірін әрі, бірін бері деу бізге лайықсыз. Оларды түгел оқып талдауға күшіміз де, қабілетіміз де олқы. Жазушының талантты қаламгерге тән жазу мәнері көркем әдебиетінің басты және бірден-бір обьектісі адам екендігін әуел бастан-ақ ұғынған жазушының өмір зерттеушілік қабілеті, адам жанының терең сырларын қапысыз тани білетін зерделігі, сонан соң сол кезден бастап-ақ ол таңдап алған көркемдік бағдар қарапайым адамдар көкірегіндегі құпия қазыналарды ашуға ұмтылған суреткерлік нысана сол әңгімелерде-ақ айқын байқалады.
Сыршыл, сыншыл, шыншыл заманы өзіміз айта беретін тоқырау заманымен тұстас келеді. Үш ғасырға жуық орыс империясының, оның ішінде жетпіс жылдан аса қызыл империяның басыбайлы боданы болғанымен тілі мен дінінен айрылмаған, тарихтың небір тайғақ жолында иілсе де сынбаған, сөйтіп бүгінгі тәуелсіздігіміздің туын көтерген іргелі ел болып отырған қазақ халқының табиғи мінезі Дулат әңгімелеріне шебер беріледі.
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Дулат Исабеков өзіне таныс ауыл адамдарының тағдырын шығармаларына өзекті тақырып етіп алады. Әр шығармаларын оқыған сайын ауылдың кейіпкері арқылы ауыл адамдарының іс-әрекетін тамашалаймыз. Жалпы Дулат Исабековтің әдеби шығармаларының ең басты обьектісі - адам, оның ішінде заман адамы. Кейіпкерлері жүрек дірілінен, жан тынысымен, ісімен, ойымен күнделікті өмірде кездесетін қарапайым адамдар. Дулат әр кісінің өз мінез құлқы, басқадан оны өзгешелендіріп тұрар ерекшелігін, әр ұлттың да өзге жұртқа ұқсамас өз образы, өз жан-дүние ерекшелігі болатынын оқырманға тағы бір сендіреді, жеке-жеке кейіпкерлер галлереясын түзу арқылы өз қазағының образын сомдайды. Әңгімелерінде заман адамының бейнесін шебер берген қаламгердің шығармаларын қазақ әдебиетінің інжу-маржан қорына қосыларына кәміл сенеміз. Өйткені Дулат Исабеков қазақ әдебиетінде бұрын кездеспеген әңгіме үлгілерін жасады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты:
- Д.Исабеков шығармаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, олардың бүгінгі жазушы өмір сүріп отырған дәуір шындығымен байланысын, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәнін анықтау;
Д.Исабеков әңгімелері, повестері мен пьесаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін жүйелеу, суреткердің шығармасына өзек болған замана мәселелеріне сипаттама беру;
Шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарының көрінісі мен шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ізденіс тәсілдері мен даралығын сараптау;
Жазушының ең қарымды шыққан туындыларына мазмұндық-құрылымдық сипаттама жасау;
Міндеттері:
- Жазушының шығармаларындағы адамдардың қарым-қатынастық жүйесін талдау;
- Кейіпкер таңдау, оның жан дүниесін, адамгершілік ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
- Жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін саралайтын диолог, ішкі монолог, ой ағымы, тартыс, т.б. көркемдік тәсілдердің қолдану ерекшеліктерін айқындау;
- Жазушының өзіндік стилін таныту;
Зерттеу жұмысының нәтижесі: Д.Исабеков әңгімелері, повестері мен пьесаларындағы тақырып және идея мәселесіне, образдар жасау ерекшелігіне, жазушы шығармаларынан аңғарылатын автордың өзіндік стильдік, тілдік ерекшеліктеріне ғылыми талдаулар жасалуы.

1.1 Дулат Исабеков өмірі мен шығармашылығы
Жазушы, драматург, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Дулат Исабеков - 1942 жылы 20 желтоқсан күні Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданында туған. 1966 жылы С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін бітірген (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ). Қазаақ КСР Телевизия және радио хабарларын тарату жөніндегі мемлекеттік комитетте аға редактор(1966-1968), Қазақ Совет энциклопедиясы бас редакциясында аға ғылыми редактор(1968-1970), Жұлдыз журналында бөлім меңгерушісі (1971-1976), Жалын баспасында редакция меңгерушісі(1976-1980), ҚазКСР Мәдениет министірлігінің репертуарлық-редакциялық коллегиясының бас редакторы(1980-1988), Қазақ теледидарының бас редакторы(1988-1997), Жазушы баспасының директоры, Қазақстан жазушылар одағының хатшысы қызметтерін атқарды. 1998 жылы ҚР Мәдениеттану ғылыми зерттеу институтының директоры болды. Қазіргі кезде Мәдениет журналының бас редакторы болып табылады. ҚР-ның Құрмет орденімен марапатталған.
Жазушының алғашқы әңгімелері 1963 жылы Жолда, Замандастар атты жинақтарда жарияланды. Кейін Бекет(1966), Ащы бал(1969), Мазасыз күндер(1970), Қара шаңырақ(1973), Тіршілік!(1975) атты повестер мен әңгімелер жинақтары, Қарғын(1980) романы басылды. Таңдаулы повестері Екі жиырма(1983) деген атпен жарық көрді. Бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылып, Полынь(1978), Отчий дом(1979), Смятение(1986), Новоселье в старом доме(1986) деген атпен басылды.
Дулат Исабековтің Ректордың қабылдау күндері(1975), Әпке(1977), Ертеңді күту(1979), Мұрагерлер(1982), Алыстан келген ананас(1984), Кішкентай ауыл(1986), т.б. пьесалары республика, облыс театр сахналарында қойылды Жеті желкен таңдаулы пьесалары 1987жылы жарық көрді. Мұрагерлер пьесасы үшін Мұхтар Әуезов атындағы сыйлық берілді(1985).
Жекелеген туындылары бойынша Гауһар тас(реж. Ш.Бейсембаев,1975), Дермене(реж. А.Әшімов,1986) көркем фильмдері түсірілді.
Жазушыға сапалы да жемісті еңбектері үшін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1992 жылғы желтоқсанның 15-індегі Әдебиет, өнер және сәулет саласындағы Қазақстан Республикасының 1992 жылғы мемлекеттік сыйлықтарын беру туралы қаулысымен Ай-Петри ақиқаты деген повестер мен әңгімелер жинағы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілді. Ол кісі сондай-ақ, халықаралық ПЕН-клуб сыйлығының лауреаты болып табылады.
Дулат Исабековтің шығармалары венгр, поляк, неміс, чех, тілдеріне аударылып, Израиль, Ресей, Чехия, Франция, Германия елдеріндегі театрлардың тұрақты репертуарларына енді. 2010 жылы Тәуелсіздік толғауы байқауында жазушының Жаужүрек драмасы бас жүлдеге ие болды.
2012 жылы 29 қараша күні Дулат Исабековтің 70 жылдығына орай Атамұра баспасынан шыққан 7 томдық шығармалар жинағының тұсаукесері өтті. Ол жинақта жазушының бұдан бұрын Өлке баспасынан жарық көрген 5 томдық кітабына енген повесть, әңгімелері және соңғы кезде жазылған жаңа пьесалары қамтылған. Сонымен бірге жазушының бұрын жарияланбаған аудармалары - Ф.Достоевскийдің Ақ түндер романы мен А.П.Чеховтың әңгімелері енгізілді.
Дулат Исабеков - оқымай мақтай салсаң, обал болатын, оқып мақтасаң сауап болатын айрықша талант. Өйткені оның шығармаларында данышпандарды да ойландыратын ойлылық бар. Оны ойланбай оқу мүмкін емес, оқыған соң ойланбау да мүмкін емес. Оның жазушылық құдіреті солай.
Шығармашылық адамның барлық туындылары оның өмірімен тығыз байланысты. Тіпті ол фантастика жанрында жазса да, кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен ой-санасы жағынан автордың жеке өмірінен алшақ кетпейді екен. Детектив, 200 роман жазған Жорж Сименон да шытырман оқиғаларға толы шығармаларында, Агата Кристи де өз шығармаларында өмірбаяндық сарын жататынын әзілдеп болса да айтып кеткен екен. Ал шығармалары реалистік өмірді суреттеуге арналған жазушының барлық туындыларында өмірбаяндық ұшқын жататыны ақиқат. Ұлы жазушы Лев Толстойдан Анна Каренинаның өмірде прототипі бар ма?- деп сұрағанда, ол Анна Каренина- мен -деп жауап беріпті. Демек, барлық шығармаларда автордың жан дүниесі шашылып жатады. Жазушы, драматург Дулат Исабековтің шығармашылығының бәрінде де автор өмірінің ұшқындары жатыр. Оның өмірбаянын тыңдап, шығармаларына зер сала қарасақ осы пайымдаудың рас екеніне көз жеткізе түсеміз.
40 жылдары жаппай колхоздастыру , колхоздар ұйымдастыру, колхоздар ашу, Оңтүстікте мақта егу науқаны басталған уақыт. Сайрам ауданында ұйымдастырылған Ленин жолы колхозына әкесі, төрт бауыры және ана құрсағында Дулат көшіп келген екен. 1942 жылы 20 қазан айында болашақ жазушы дүние есігін ашады. Сәби есімін азан шақырып Нысанбай қояды. Атасы ағайындас Мәулен атты үлкен молда болған екен. Әкесі Исабек сол кісінің қолында ер жетіп , тіпті үйленген де екен. Төрт-бес күн өте Сырдың ар жағынан үш-төрт атты кісі келіпті. Ана Исабектің үйіндегі келіннің ай-күні жақындап қалды, қыз туса есімін өздері қойсын, ұл дүниеге келіп жатса, анаң Дулат деген елдің ішіне барып дүниеге әкеліп жатыр, есімін Дулат қойыңдар - деп Мәулен ақсақал жіберген екен. Қарияның айтқаны заң болып, қайтадан азан шақырып, қайтадан есімін Дулат қойыпты.
Дулат аға 6 айлық нәресте шағында әкесі майданға аттанып кетіпті. Бір сөзінде: Біздің лексиконда көке деген сөз болған жоқ. Қорықсақ та апа, қуансақ та апа және жұрттың бәрінде әке болмау керек сияқты болып көрінетін.- деген болатын.
Бір жарым екі жасар шағы. Бір күні кешке қарай дем алмай қалған екен, жұрттың бәрі Дулатты өлдіге санапты. Шешесі көзіне жас алып, ертесіне жерлейміз деп дәлізге шығарып, киізге орап қойған екен. Ол кез шелекке мұз қатып жатқан кез екен. Келесі күні таңертең адамдар қабір қазуға кекпен-күрегін алып кеткен, содан молашылар тез-тез қазып болып күтіп отыр дейді. Әні жоқ, міні жоқ. Содан кісі жібереді. Баланы алып шығыңдар, апарайық, көрін ұзақ күткізуге болмайды деп алып шығайын деп жатқанда, көрші кемпір барып беті ашық қалған баланы көтеріп қараса, бала ыржиып күліп жіберген екен. Әлгі кемпір шалқасынан түсіпті. Ойбай, Күміскүл мына балаң тірі ғой- деп жан ұшыра айқайлапты, шешесі жүгіріп келіп, баласын көре еңіреп тұрып жылаған екен. Ортаншы ағасы Пәрмен екеуі бір сыныпта оқыған екен. Үш жас үлкендігі болса да, бір мектепте, бір сыныпта оқыпты. Ол кез сондай заман болатын. Бір сұхбатында: Ағам екеуміз таласып қалатынбыз. Асыққа таласамыз, допқа таласамыз, ләңгіге таласамыз. Ол күшті торпақ болатын, төртінші класста болсақ та жетінші класстың балалары менің ағамнан қорқатын. Мен ғана қорықпаймын одан. Содан оны тапал деймін, шәлтік деймін. Ол не дедің, қайтып айт дейді, мен қайтып айтамын. Ал дейді де келіп ұрады,қайта-қайта ұрады. Қайтып ал сөзіңді дейді, мен астында жатсам да қайтып алмаймын деймін. Ұрып- ұрып шаршап қояды. Сол кезде ентігіп, демалып отырып Вот, сол кезде сені көміп тастай салу керек еді - дейді ғой. - деп есіне алып, бір толқығаны бар.
Балалық шағы 1 сыныпқа дейін Сайрам ауданы, Ленин жолы колхозында өтсе, кейін ағайындары көшіріп алып кеткеннен кейін Арыс қаласы, қазіргі Қараспан совхозында өткен екен.
1956 жылы анасы Күміскүл дүниеден өтеді. Қаламгер ағалары Набиалқан мен Пәрменнің қолында тәрбиеленген. Үлкен ағасы үйленгенше әпкелері Бибіхан мен Күлайна өз үй-жайы, бала-шағалары болса да кезекпе-кезек үйде болып, түтінін түтетіп отырды. Әпкелері кейіннен үлкен ағасын үйлендіріп, екі баланы келіннің қолына табыстап, осы екі балаға ана бол деп уәдесін алып аттанған екен.
Жазушының Бекет повестінде автобиографиялық сарын мол. Ол повесть 1965 жылы университеттің 4 курсында оқып жүрген кезінде жазылған. Осыныңа алдында ғана Шойынқұлақ әңгімесі сол кезде ең көп тарайтын Лениншіл жас газетінің үш нөмірінде жарияланып, оның есімі оқырман қауымға бірден танымал болған екен. Осы әңгіменің сәтті шығуы оны қанаттандырып, іле-шала, жазғы демалыста ауылға бармай, жатақханада қалып, студенттер қайтып оралғанша ол повестін бітіріп үлгерген еді. Шығармада сол кездің тұрмыс ауыртпалығына байланысты бір класста, бір партада бірге оқып жүрген ағайынды бауырлардың қиын тағдыры, бір-біріне деген бауырмалдылық сезімі әсерлі жазылған.
Аулында үлкен бір шұқыр болған екен. Талақан 186 сатиралық әңгімеде жұртты дүрліктірген помидор дәл осы шұқырда өсіп тұрған. Егер жалқаулықтан дүниежүзілік жарыс өтсе, оған ерінбей қазақтар да қатыса қалса, қазылар алқасы бас бәйгені сөз жоқ қазақтарға беретін еді- деп басталатын әңгімеге басты себепкер болған помидордың өсіп тұрғанын, Оны жеуге бола ма, болмай ма? Бұл шұқырға оның дәні қайдан түсіп жүр - деп ауыл қазақтары түгел дүрлігіпті. Семейде салмағы 120 килотонна бомба жарылыпты дегенді елең ете қоймайтын адамдар осы шұқырды төңіректеп, қалай жеудің амалын қарастыруға кірісіпті. Міне осы әңгіме арқылы аңғал да бейқам қазақтардың тіршілігін осы шұқырдағы жабайы помидор арқылы көрсетпек болған екен.
Ауылдың шетінде Дәулет деген көкнәрші шал тұрған екен. Теректері, талдары да жоқ жалғыз үй. Баласын әскерге жіберген Дәулет шал, кемпірімен екеуі ғана қалған екен. Тіршілік повестіндегі Киеван, яғни көкнәрші Молдірәсілдің протатипі сол кісіні еске түсіреді. Көп баланың ішінен бала Дулатты тауып алып, Қараспан базарына ертіп баратын да сол шал екен. Арада көп жылдар өткен соң, сол көкнәрші шалдың шалғайына жармасып, Қараспан базарына талай-талай табанын тілдіріп жүрген бала кезекті бір шығармасына тағдыр соққысын көп көрген бір шалды басты кейіпкер етіп алды. Ол повестің аты Тіршілік еді. Совет әдебиетінде марехуананы насихаттады деп кезінде автордың атына қатты сын да айтылды. Бірақ, Мәскеудің Советский писатель баспасы бұл шығармадан апиынды насихаттау емес, тәлкекке түскен адам тағдырын көріп 1979 жылы Отчий дом деген атпен басып шығарды. Артынша Литературная газета О повестях Дулата Исабекова деген көлемді мақала жазып, сол кездің сауысқаннан сақ сыншыларының айбарақ пікірлеріне осылайша тоқтау салды. Соңынан бір елі қалмайтын бала Дулатқа көкнәрші шал ешкісінің лағын бәсіре етіп берген екен, өзің бағып өсір деп. Ендігі шағын әңгіменің оқиғасы осы бәсіре лақ аясында. Бұл әңгіменіңоқиғасы ауырлау. Бірінші жақпен жазылған әңгіменің кейіпкері, яғни болашақ автор бір дәулетті тұратын досының велосипедін бір күнге сұрап мінеді. Ол бермеген соң, әлгі көкнәрші шал берген лақты әкеп досының үйіне кепіл етіп қояды. Осылайша досының велосипедін алған екен. Ол кезде велосипед біреуде болса, біреуде жоқ болатын. Велосипедті мініп барған жерінде оны біреулер ұрлап әкетеді. Жылап еңіреген бала болған оқиғаны досына айтады, ал досы лағыңды велосипедті алып келгенде аласың деп оның бәсіре лағын бермей қояды. Ол ағайын-туыс, нағашы-жиен дегендерді, бәрін аралап жүріп ақша жинап, велосипед аламын дегенше бір ай уақыт өтеді. Әйтеуір ақша жинап, велосипедті алып досының үйіне келсе, олар лақты сойып тастапты. Дәулет шал берген бәсіре лақтың ақыры осылай бітеді. Одау деген әңгіменің жазылу тарихы осылай болған екен.
Ал Гауһар тас повесінің жазылу тарихы былай. Университетті бітіргеннен кейін әскерге аттанады. Мәскеудің арғы жағындағы Кубинка деген станциясында атақты әскери аэродром болыпты, сонда күзет ботольонына түседі. Объектілерді қарайды, күзетеді, орман ішін ториды. Сөйтіп жүрген бір күндері таңғы сағат 5-6 шамасы, таң енді-енді қылаулап атып келе жатқан шақта Маяк радиостанциясынан концерт беріп жатады. Бибігүл Төлегенованың орындауында Гауһар тас деген ән. Өз сөзінде: Алматыда мың рет тыңдаған ән, сол жолы ерекше әсер етті, көзіме қалай жас толғанын байқамай қалдым. Бір әдемілік, сондай сәтте қазақ болып туылғаныма қуандым, және қазақ болып сол әнді түсіне алатындығыма қуандым. Бибігүлдің сол әні көп нәрсеге ноқта болды, жетеледі. Бірнеше күн бойы есімнен кетпей қойды. Бір нәзіктік, сұлулық жайлы дүние жазу керек, мынадай әні бар халықтың тың дүниесі болу керек деген ой санамнан кетпей қойды. Ақыры нәзіктік қыз болды, есімін бірден Салтанат деп қойдым. Ал енді нәзіктікке қарама-қайшы, керағар образ, оны түсінбейтін басқа адам болу керек болды. Ол образ да табылды. Сөйтіп Гауһар тас повесі жазылды. Бастапқыда Дала еркесі болатын, кейін Гауһар тас болды.- деп повестің жазылу тарихын айтқан болатын. Повесть - жазушы әскерден келе сала бірден жарияланды. Кейін Қазақфильм Гауһар тас жайлы сценарий жазуға ұсыныс жасайды. Осылайша фильм түсіріліп, 1975 жылдың 31 желтоқсан күні экран алдына шығады.
Жазушы Дермене повесін қолға алуды ертеректен ойға алып жүрген, бірақ ол ойы уақыт өте жүзеге асты. Жатсаң- тұрсаң мұрнынан кетпейтін дерменелі дала иісі, барған сайын сол далаға қарыздар секілді күйге ұшырататын. Неге мен дерменені қолға алдым? Жай ғана жазып кете беруге болатын еді ғой, бірақ мен неге ұзақ жүрдім? Өйткені кілті табылмады. Тек қана қиындығы, ақша қуған, пайда тапқысы келген адамдардың бей-берекет тіршілігін, қастығын, достығын, жауыздығын жаза беру, ол жәй ғана анайы шығарма болып қала беруші еді. Мұнда айтылғалы жатқан идеясы не? Мен әдейі үш адамды шығардым алаңға. Осылардың жан дүниесі қандай, бетпе-бет келгенде мінездері, қандай қабілеттері ашылады екен? Өмір деген алма-кезек. Өмірде бақыт, жақсылық деген ылғида бір адамның басында тұра бермейді, ауысып отырады. Адам баласы күресе білсе, кісілікті жоғалтпаса, адамгершілікті жоғалтпаса жақсы ғой. Міне осы повестегі Тоқсанбай сондай адамдардың бірі. Қиянаттың бәрін жасап кетті, тіпті алдап та кетті, ол сонда да сынбады. Немересі үшін мойымады. Немересі болмаса ол әлдеқашан Омаштың қолынан өлуі мүмкін еді, бірақ өзінің өмірінен гөрі жалғыз немересінің өмірі қымбат болды.- дейді автор. Дермене повесіндегі Омаштың жұмыртқаларды сабан шляпасына толтыра жинап, отқа пісіріп жейтіні, ішінде балапан болып қалған жұмыртқаларды жарып, оларды тірідей отқа лақтырып, Осыларға өмір сүрудің қажеті қанша? дейтіні бар еді. Повестегі осы қатыгез көрініс сол балалық шақты еске түсіретін немесе дермене жинау кезінде кездескен оқиғаның бірі де болуы мүмкін. Ол да бар, бұл да бар. Аянышты көріністердің өшпестей болып есте қалатындығынан шығар, кейін осы көріністерді Дерменеде повесінде қолданған екен.
Дулат Исабеков 7 сыныпты бітіргенше өз ауылындағы мектепте оқиды, 8 сыныпқа келе Арыс қаласындағы интернат-пансионда оқиды. Біз соғысты көрген жоқпыз! повесіндегі оқиға осы мектеп оқушыларының басынан өтті. Әрине автор кейіпкерлерінің жасы повестегі балалар жасына сай келмейді. Автордың өзі 1942 жылы туған, ал оқиға майдан қызып жатқан кезде өтеді. Мұндағы балалардың жасы ол кезде он үш, он төртте, бірақ автор майдан кезіндегі оқиғаны өзінің балалық шағына, яғни 55-56 жылдарға ысырған. Демек, сол жылдардың өзінде майдан салған ауыртпалық, қиын-қыстау ел тұрмысы әлі оңала қоймаған кез екен. Майдан даласында ысқырып ұшқан оқ жол жөнекей талай қалалар мен ауылдардың үстімен өтіп, дәл біздің ауылға жетіп, дәл біздің көк желкемізден адаспай келіп тиіп, балалық шағымызды сұлатып, қиратып жатты, балалық шағымызды оратып жатты. Бізде балалық болды, бірақ балалық шақ болмады- деп жазушы өзінің бала кезін есіне алады. Міне осындай кездерді ойлай Біз соғысты көрген жоқпыз повесі жазылған екен.
Дулат ағаның әдебиеттегі ұстазы Тахауи Ахтанов Біз соғысты көрген жоқпыз повесін оқып шыққаннан кейін Әй Дулат, мен осы уақытқа шейін соғысқа бардық, қан төктік, қырылдық, отанды қорғадық деп міндет қылып жүруші едім, мынадан кейін міндет қылуымды қойдым, өйткені біздің өлетініміз өлдік, тірі қалғандарымыз аман-есен елімізге қайта оралды, ал сендердің балалық шақтарың түгелімен қырылып қалыпты ғой- деп өз толқынысын жеткізген екен. Міне бұл шығарманың құдіреттілігі.
1.2 Дулат Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
Жазушы Дулат Исабековтің характер ашуда тиімді пайдаланар тәсілінің бірі - контраст. Ол қарама-қарсы мінездерді әрекетке салады. Кейіпкерінің тағдыры қарама-қайшылықта шиеленістіріп тұлғалайды.
Оның Гауһар тас повесіндегі Ыбыш пен Салтанат қарама-қарсы характерлер. Олардың ойы, сезімі, адамгершілік сапасы әр басқа, содан келіп туындайтын әрекеттері контраст. Бұл - мінез өзгешелігінен туындайтын қарама-қайшылық.
Ол Гауһар таста характер қарама-қайшылығын диологпен де ұтымды ашады. Соған дәлел ретінде кішкене үзінді көрсете кетсе:
Ол жүгіріп келіп сыртқа көз тастады. Қарды көрген бетте есік алдында тұрған мені итеріп тастап, үйде киіп жүрген кебісімен далаға жүгіре шықты.
-Қандай тамаша, қандай ғажап! Міне, бері қара.
Салтанат ұлпа қардан уыстап алды да, шалқалап тұрып аузына салып жіберді
-Өй, есерсоқ, - деді бағаналы бері оған жынды ма, сау ма деген кісіше үнсіз қарап тұрған Ыбыш:
-Қар жегені несі ол. Ауырып өлесің, кір үйге.
-Һім, өлмеймін, - деді ол уысындағы қарды тағы асап.-Ал сен ойын білесің бе?
-Неғыл дейді?
-Ойын білесің бе деймін.
-Не айтып тұр мынау, ойыны несі ол?
-Кәдімгі ойын. Міне, мынадай, Салтанат ұлпа қардан уыстап,оны сығымдап, сығымдап алды да, Ыбышқа лақтырып жіберді. Ыбыш ауыр денесін тез игеріп еңкейемін дегенше сығымдалған қар оның малақайын ұшырып түсірді.
-Әй, бұның не бұл, - деді Ыбыш ашуланып. - Үйбай, бір бәле көрдің бе? Жоғал әрман.
Салтанат ішек-сілесі қатып майыса күліп тұр...
-Әй, неге күлесің-ай, - дейді ол малақайын киіп жатып. - Осы да күлкілі ме? Таяқ жемей, тынбауға бекінгенсің ғой өзің.
-Адам таяқты жемейді, не айтып тұрсың өзің, - деді де ол жайбарақат күле жауап беріп. - Міне, былай етіп ұлпа қардан жейді. Ол үлпілдек қардан тағы алып, ақша қармен бірдей аппақ тістерін көрсете бір шөкім аузына салып жіберді. Ыбыш терең бір күрсінді де:
-Молдаға оқыту керек сені, - деп теріс айналып кетті.
Гауһар тас повесінен келтірілген осы үзіндіде Салтанат жаны мен кіршіксіз ақ қарлы ұлпа табиғат астастырылған. Доғал Ыбыш пен нәзік Салтанат арасындағы мінез қарама-қайшылығының көрініс берер сәті де осы. Сол қарама-қайшылықты диолог аңғартып тұр. Кейіпкердің жан-дүниесі табиғатқа қатынасында тереңдей ашыла түскен.
Ыбыш ұзаған соң Салтанат соңынан қарды шұбалтып ішке кірді. Уув, ищай деп мұздай дымқыл алақанын мойнына басқанда денем ду етіп ыршып кеттім. Ол темір пеш жанына барып ішіне қар толған кебісін шешті де, жып-жылы жұмсақ бөстектің үстіне тұра қалды.
Үйбай, қарағым-ау, бала боп кеттің бе, желең шығып қар кешкенің қалай? Ауруға шалдығып қаласың ғой. Міне, мұнда кеп отыр, - деп апам пеш алдындағы орнын Салтанатқа берді.
Осы жолдардан ене мен келін арасындағы аналық түсіністік аңғарылады. Табиғат суреттері жазушының басқа шығармаларында міндетсіз сурет болса, Гауһар тас олай емес. Ақ қар - Салтанат жанын, тағдырын аңғартады.
Жанрлық табиғатына лирикалық, психологиялық, философиялық шығармалар деп қарауға болатын Дулаттың повестерін жазушы мәнеріне, стильдік ізденістерне ойыса барласақ, Гауһар тас повесінде эллегиялық сарын басым екені аңғарылады. Ол алған тақырыбына орай стильдік мәнер алмастырып отырды. Алғашқы сәтті шығармасының бірі Гауһар тас повесі бір жанұяның трагедиясын баяндайды.
Сырты қарапайым шығармалардың ішкі шырайы, ішкі иірімдері күрделене түскен. Мұның баршасы жазушының стильдік машығына байланысты құбылыс. Демек, Дулат стильдік жетілу, өсу, марқаю процесін бастан кешкен.
Жазушының алғашқы жазған Гауһар тас повесі кейін жазылған шығармаларымен салыстырғанда жанр мүмкіндігін тиімді пайдаланып, тынысты суреткерге айналғанына куә боламыз. Жоғарыда айтып өткеніміздей, Гауһар тас - бір жанұяның адамдарының жан-дүниесіне жасалған барлау.
Бұл жазушының стильдік сыйымдылыққа талпынысының дәлелі. Стильге компонент ретінде қатыспас проблема аз. Әйтсе де көп зерттеушілер стильді тілге тиек қарастырады. Әдеби ұғым уақытқа сай өзгеріп, жетіліп отыратын құбылыс.
Сондай-ақ Д.Исабековтің Гауһар тас повесіндегі Салтанаттың қайнысы Қайыркенге: Әйтсе де, мен енді басқа жақтан бақыт іздемеймін, -деп ағынан жарылса, артанан: мен ол бақытты қиын жерден іздеймін, өмір сонысымен қызық, сонысымен мағыналы - деп шешенсиді. Адам психологиясына қатты зер салып, мінез иірімдеріне бой ұрсам деген жазушыға бұл жараспайды. Қайта қарапайым айтылса да: байқа қойлар шашырап кетпесін... і-і, менімен бірге тағы кімдер баратын болыпты деген Ыбыштың сөздері мейлінше нанымды, барынша бейнелі жатыр (Бұл Ыбыштың қайын жұртына жүріп бара жатқандағы інісіне айтқаны).
Стиль шығарма тілімен ғана шектелмейді. Стиль - творчестволық мәнер дегенде, Дулат шығармаларының басталуына зер салмауға болмайды. Шығарманың басталуы - Д.Исабековке әрі стильдік мәнерді аңғартады.
Ар тазалығы, шынайы сезім байлығы, адам жанындағы тереңдік пен кеңдік, азаматтық ой-өріс биіктігі, адамгершілік принциптерге адалдық, оны жан-тәнімен қорғай білушілік, жақсылыққа, ізгілікке, игі іске құлшыныс, философиялық толғам ауқымдылығы, парасатты мінез, салауатты салмақтылық, қоғамдағы, табиғаттағы, адам өміріндегі дұрыс-бұрыс құбылыстарға диалектикалық тұрғыдан ой жүгірту, байсалды баға беру - Д.Исабековтің повестеріндегі орталық қаһармандардың квитэссенциялық сыр-сипаттары.
Гауһар тас повесінде Д.Исабеков оқиға шытырманынан гөрі жан-дүниесінің шытырманын алға шығарады және адам жанының арпалысын әрбір нүкте, үтіріне дейін дәл басып жазады.
Өмір құбылыстары - сырларын, адамдардың өзара қарым-қатынастарының мән мағынасын, қам-қарекеін суреттеуде Д.Исабековтің жазу мәнері ерекше. Ол қарапайым құбылыстардан, елеусіз әрекеттерден үлкен жинақтаулар жасауға үйір. Жазушы мөлшерімен ғана, бояуын қалыңдатпай, бірқалыпты күйінен жаңылмай, ұстамды жазып отырады. Асығып-аптығу оған жат. Оның өзіндік ерекшелігі, қуаты алған объектісіне зерттегіш көзбен үңіліп, типтік жағдайлардан туындайтын құбылыстар мен әрекеттердің философиялық, эстетикалық межесіне жетуге, сыр-сипатын ашуға ұмтылуында.
Тіршілік, Сүйекші повестерінде автордың суреткер ретінде толыса түсіп түйген ойы, концепциясы бар. Табиғаты бір-біріне жақын, үшінші жақтан баяндалатын, көлденең екінші бір кісінің тағдырына тікелей авторлық талдау арқылы айтылатын ойлар - аумалы-төкпелі дүние, өмір мен өлім арақатынасы, жеке адам және тағдыр салмағы, ұрпақ жалғастығы жайлы.
Бұл екі шығармада жасы жетіп, артынан алды жуық, тәні ғана емес жаны да тозған адамдардың тағдыры талданады. Тіршілік пен Сүйекші повестерінде болған, біткен, аяқталған тағдырлар түйінін ұсыну бар. Аманат, Кеңкелес, Үндемес атанған - Тұңғыш, Киеван атанған - Молдарәсіл осындай бейнелер.
Бұл повестерді зер сала оқысақ трагедиялық мотивтің басым екеніне көз жеткізуге болады. Тіршілік - кемпір мен шал, Сүйекшіде - адамнан әруаққа айналған жанның әлемі, психологиялық өзгеру күйлерін талдау. Осы шығармада өткен ғасыр оқиғасы да, бүгінгі күн оқиғасы да бар. Онда бай әулеттің екі-үш ата тарихы, Тұңғышпен тәмәмдалғалы тұрған кедей әулеттің тарихы да қамтылған. Сондай-ақ жазушының қай шығармасында да негізгі түйінді мәселеге қатысты аз жайлар информация деңгейінде қысқа хабарланады. Мысалы Сүйекшіде Халима арманы, іс-әрекеті, ажалы аздаған беттерде қысқа баяндалады. Дулатта өлі сурет, міндетсіз диолог жоқтың қасы. Пейзаж кейіпкер жанына, не оқиға жағдайына фон ретінде алынады.
Жазушының тынысты шығармаларының бірі - Сүйекші. Осы повестегі философиялық ой салмағы жазушының белеңді бір сәті. Қазақ прозасында көп тақырып жазылған, шиырланған. Ал көр қазушы, диуана тағдыры бұрын жазыла қоймаған. Сүйекші осындай тақырыбымен де тосын шығарма. Осындағы Тұңғыш кім? Тұңғыш - қарапайым айтқанда тірі әруақ. Автор нысанасы - адамның жүрек қазынасының тоналуын, адамның тірі әруаққа айналуын көрсету.
Өмірге іңгәлай келген Тұңғыш ата-ана мейірімінен гөрі, жұрттың көз түрткі тепкісін көп көрді, өмірде жолы болмады. Бара-бара жұмыс басты пендеге тән сезімдерден жұрдай болып тонала берді. Бұл - адам жанының тоналуы еді. Ақыры тіршілік үшін жасалар саналы әрекеттен айырылып, жел қуған қаңбақтай хәл кешеді.
Тіршілік пен Сүйекші повестерінде жазушы өткен күндер зардабынан зар шеккен мұңлы жандар жайын алдымызға жайып салады. Және тарихи тақырыпқа жазылып жүрген өзге шығармаларда айтылған жайттарды қайталамай, өзінше өрнек тауып, психологиялық талдауға жүгінуі құптарлық.
Жазушының Сүйекшісі жайлы көр қазушылық қазаққа тән болмаған, сондықтан сенімсіз деген пікірлер айтылып жүрді. Асығыстау байлам секілді. Әңгіме кәсіпте емес. Әңгіме адамда, адам тағдырында. Үндеместі көрдей суық кәсіпке тыққан, Үндемес қылған себептер қандай? Міне, жазушы зар-заманның ләм-мим деп бір ауыз сөз шығармай, үндемей кеткен осындай құрбандарының мұңын кейіпкер тағдырына ортақтаса отырып үлкен толғаныспен жеткізеді.
Тіршілік повесінде жақсылық пен жамандықтың сырын басқа қырынан түйеді. Туысы да, қарекет мінезі де көптің бірі Киеван қарт, оның үндемес кемпірі әуелде бізді селт еткізбейді. Тіпті Киеван қарт көкнәршіл кейпімен, қырыс мінез, теріс қылығымен бізді аздап та болса өзінен сырттатып, сын айтқызып тұрғандай. Бірақ, тіршілік - бұл атадан балаға тарап, ұласып жатқан тарихы, әулеттің, ұрпақтардың үздіксіз жалғасы екен. Сол кәсіпшіл Киеван (Молдарәсіл) қарт пен Қыжымкүл кемпірдің дүниеден өтер кезіде, ұрпақтан үмітін үзген шақтарында қайта лып етіп көрінген тіршілік нышанын - өшкеннің жанғанын көрген қуанышына куә боламыз. Бұл қуаныш - тіршіліктің мәні де, сәні де екен. Бір кездегі баласының баласы қырық-елу жылдан соң табылған сәтте қайта тұтанған үміт, қайта жанған қуаныш - Дулат повесінің үлкен идеясы осында.
Тіршілік повесі де Сүйекшімен сарындас, бағыттас. Автор әуелі шал, сосын оның кемпірі жайында суреттеп , екі сюжеттік желіні қатар тарта келіп, бір арнаға салған. Сөйтіп көлемі жағынан көп ұтқан. Композиция тұтастығына екі сюжеттік желінің қанаттаса, қатарласа тартылуы нұқсан келтірмеген. Бұл жазушы қаламының едәуір төселіп, тәжірибе жинақтап қалғанын көрсетеді. Повестегі Киеван да, Қыжымкүл де дараланған характер.
Характер - сонымен бірге жалпылық мәнге ие. Тұңғышты өз тағдыры үшін, зорлық зомбылыққа қарсы күреседі дейміз. Бұл жерде Тұңғышқа тіреліп тұрған мәселе жоқ. Бар мәселе - Тұңғыштар тағдырының әлеуметтік шындығында жатыр. Тұңғыш мәңгүрт хәл кешіп, дүниеден өтіп кетті. Характер өзгерісінде жазушы шеберлігіне қатысты саналы әрекет бар. Жоғарыда жазушының характер ашуда тиімді пайдаланар тәсілінің бірі - контраст деген болатынбыз. Ол қарама-қарсы мінездерді әрекетке салады. Кейіпкердің тағдырын қарама-қайшылықта шиеленістіріп тұлғалайды.
Яғни Тұңғыш (Сүйекшісі), Молдарәсіл мен Қыжымкүл(Тіршілік) секілді кейіпкерлерде тағдыр қарама-қайшылығы бар. Сүйекшідегі Тұңғышты оқытып , қара танытсам деген әке арманы қандай тәтті еді? Өзіме болмаған ұрпағыма болса, өзім шықпаған биікке ұрпағым шықса деген арманды тілек. Өкінішке орай, әке құныкер болып, Тұңғыш аманатқа кісі қолына өтті. Бай есігінде аманат бала атана жүріп, ол қарапайым адамдық сезімдерден жұрдай болып тоналды. Киеван атанып кететін Молдарәсіл тағдыры да осыған ұқсас. Қыжымкүл - байдың оң босағасында бұлаңдап, толысып отырған қыз еді. Тағдыры тәлкекке түсті. Шерменде күй кешті. Тіпті өзі дүниеге әкелген перзентінің бар-жоғын, ертең ұрпағының жалғасар-жалғаспасын ойлаудан қалған. Бұл - тағдыр қаталдығынан туған қарама-қайшылық.
Жазушы жеңіл юморлы штрихтармен-ақ характер психологиясын аңғартады. Алайда кейіпкерді даралау үшін автор көбіне көп көкнәрді кілт - деталь ретінде пайдаланып отырды. Революциядан бұрын, тіпті, одан кейін де біраз жылдар бойы сол әдеттен арыла алмаған дейік. Ал, елуінші, алпысыншы жылдары мұндай жағымсыз жайттың жоғалғанын жазушының өзі де аңғартады. Оған, Молдарәсілдің көкнәр таба алмай шарқ ұрып, шартарапты шарлауы куә.
Жалаң дәріпшілдіктен жүйелі түрде безіну қазақ прозасының жас буынының бойынан анық көрінеді. Оның талантты туындыларынан бұрынғы міне, біз қандаймыз! - дейтін желпінуден гөрі біз сормаңдаймыз! - деген астам ой басымырақ сезіліп тұрады.
Бұл пафос Д.Исабековтің шығармаларының көбіне тән. Ол тоталитарлық идеология қалыптастырған сіреспе көзқарастар идеялық тоңмойындықты тәрк ету үшін бейбіт өмірдегі ащы шындықтарды да тиімді пайдаланды. Жаңазаманның жасампаз қаһармандарының бейнесін жасау талап етіліп жатқан ебіл-себіл тұрмыс кешкен сормаңдай кейіпкерлерді алға тосты. Оның Тіршілік, Сүйекші повестеріндегі кеңес өмірінің де пейіш, кеңес адамының періште емес екендіктері көзбен көріп, қолмен ұстағандай бедерлі бейнеленді. Алайда, әлгіндей әшкерешіл уыт қарапайым адамдардың адамгершілік тұрлаулығын жоққа шығармады.
Д.Исабековтің Тіршілік пен Сүйекші повестеріндегі басты кейіпкерлер де шетінен дәрменсіз, шетінен әлсіз. Күрескерлік, жігерлік рух жоқ. Оның орнына өшуге айналған шырақтың әлсіз жарығындай әлсіз әсер етеді.
Жазушының адам баласының, тіпті мынау күрделі өмірдің өз бастау негізіндегі бейкемелдікті терең сезінуден, сондықтан да адамға жаны ашығандығынан, түптеп келгенде, үлкен гуманизмінен туындайды. Алайда, адамның, кеңірек аядан алғанда өмірдің бейкемел-кетіктігі мен осы кетіктікті жалау етер имансыздықтың ара-жігін ажыратуда жазушы позициясы айқын(Тіршіліктегі Дәулетбай, Сүйекшідегі Үкітай).
Жалпы, Д.Исабековтің шығармаларының қай-қайсысында да қағанағы қарқ, сағанағы сарқ кейіпкерлерді тым аз кездестіреміз. Оның Тіршілік, Сүйекші повестерінде өмірлері қара күшке, әлеуметтік жағдайға тәуелділікпен өткен адамдардың тағдырлары суреттеледі. Жазушының Тіршілік атты кітабына енген шығармаларының негізгі пафосы - трагизм, - деп өте орынды атап көрсетті сыншы-ғалым Р.Нұрғалиев.
Жазушы идеясы сан алуан жолмен көркем образ арқылы іске асады деген қағида бар. Ең алдымен кейіпкердің сыртқы пішін келбетінен бастап оның көңіл-күйі, жан-дүниесі психологиясын айқын таныту суреткердің шеберлігіне байланысты. Бұл тұрғыдан келгенде Д.Исабекұов әңгімелері мен повестері көркемдігі жағынан биік талаптарға жауап бере алатындығы шын.
Д.Исабековтіңның шығармашылығының зерделі зерттеуші, оқырмандарының бірі Темірбек Медетбек: ...Дулат Исабеков шығармаларын заман мен уақыт құрсағында пайда болған шығармалар десек, онда біздің бұл сөзімізге ешкім дауласа алмас еді. ...О баста-ақ, тоқсан торапты, қырық шиырлы адам мінезі мен құлқы, оның пейілі мен пиғылы арқылы әлеуметтік өмірдің қатпар-қатпар астарына үңіліп келе жатқан жазушы бұл Ай-Петри ақиқаты кітабында да сол шығармашылық концепциясынан бір елі де қайтпапты - деп оның әңгімелерінің мазмұны әдебиетте әдет-ғұрыпты, салт-сананы, мінезді суреттеу (нраво описательное содержание) типінде жазылған деп баға береді.
1.3 Дулат Исабеков драматургиясы
Драматургия - қым-қигаш интрига. Мұны В.Шекспир де мойындаған. Арбасқан көздер, арпалысқан мінездер, мың құбылған қас-қабақ пен жан берісіп, жан алысқан әрекетті сөз, қара тасты қақ айырар отты да өткір тіл. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.