Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерінің даму ерекшеліктері
Ө.Сұлтанғазин атындығы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберілді ___________2019 ж
Қолы __________Ли Е.Д
(каф.меңгерушісі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыру
5В010100 Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған:
Ғылыми жетекші: Султанбекова Ж.Х
аға оқытушы, магистр
Қостанай, 2020ж
МАЗМҰНЫ
Кіpіcпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ЛОГИКАЛЫҚ, ҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ, БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерін дамыуда педагог-психологтардыңерттеулері... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Логикалық, қызықты тапсырмалар негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ, ҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАР АРҚЫЛЫ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерінің жалпы даму деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қалыптастыру кезеңінде мектепке дейінгі балаларда жүргізілген оқу іс-әректінің үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қорытынды эксперименттің барысы, нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қоcымшa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
___________________________________ ________________________________ мамандығы
Бекітемін:
МД және ББ кафедрасының меңгерушісі
___________________________________ __
______ ____________________ 20___ ж.
Дипломдық жұмысты орындау үшін
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ___________________________________
(Т.А.Ә.)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
20___ жылдың ______ ______________ № _____ ЖОО-ның бұйрығы бойынша бекітілді
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___________________________________ _________
Жұмысқа қажетті соңғы мәліметтер ___________________________________ __________
Дипломдық жұмыстың әзірлемесіне қажетті сұрақтар тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
а) ___________________________________ ___________________________________ _____
ә) ___________________________________ ___________________________________ _____
б) ___________________________________ ___________________________________ _____
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ _________________
Жұмыс бөлімдері бойынша жүргізілетін кеңес беру жұмыстары
Бөлімдері
Кеңес беруші
Тапсыру мерзімі
Қолы
Дипломдық жұмыстың жоспарын құру үшін әдебиеттерді іріктеу.
Бірінші тараудың әзірлемесі және оны тексеруге ұсыну.
Екінші тараудың әзірлемесі және оны тексеруге ұсыну.
Қорытынды мен ұсынысты ғылыми жетекшімен келісу.
Қорғауға арналған баяндама тезисінің әзірлемесі, пікір және сын-пікірмен танысу.
Тапсырманың берілу күні ___________________________________ ____________________
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ә.)
Ғылыми жетекшісі ___________________________________ _________________________
(қолы) (Т.А.Ә.)
Тапсырманы орындауға алған студент ___________________________________ _________
(қолы) (Т.А.Ә.)
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елбасымыз - Н. Ә. Назарбаев өз жолдауында Бізге қоғам қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға лайықты азамат, азаматша тәрбиелеу-балабақшадан басталады деген болатын.
Сондықтан да бүгінгі өскелең ұрпаққа уақыт талабына сай білім беруді одан әрі жетілдіру мәселесі, толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге қатар жүрері анық. Балабақшада берілген тәрбие - барлық тәрбиенің бастамасы әрі жан - жақты тәрбиемен дамыту ісінің түпкі негізін қалайтын орын. Қазақстан Республикасының білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке дейінгі тәрбие- үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас ерекшелігін ескере отырып дамытатын орталық делінген. Демек, бала - біздің болашағымыз болса, баланың болашағы біздің қолымызда. Сондықтан да заман талабына сай жан-жақты, білімді жас ұрпақты тәрбиелеуде таным ұғымына үңіліп, оны дамыту жұмыстарын қолға алдым.Ойлау - оқытудың негізі, сондықтан ойлау мен ақыл-ой операцияларының әр түрлі түрлерін дамыту дәстүрлі түрде оқу іс-әрекетінің негізін даярлау ретінде қарастырылады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде ойлаудың бейнелі формаларының (көрнекі-тиімді және көрнекі-бейнелі) басым болуы тән. Осы кезде интеллекттің негізі қаланады. Тұжырымдамалық ойлау да дами бастайды. Баланың психикалық дамуындағы қабылданған жас классификациясына сәйкес үш кезеңді бөліп алу әдетке айналған: сәбилік шақ (0-ден 1 жасқа дейін), ерте балалық шақ (1 жастан 3 жасқа дейін) және мектепке дейінгі жас (3 жастан 7 жасқа дейін). Баланың ақыл-ой дамуының осы кезеңдерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Жетекші іс-әрекеттің өзгеруі баланың бір кезеңнен екінші кезеңге өтуін белгілейді. Мектепке дейінгі жас - бұл барлық психикалық функцияларды дамытудағы маңызды кезең: сөйлеу, ойлау, эмоциялар, ерікті қозғалыстарды басқару тетіктері, ол үшін мидың жоғарғы құрылымдары жауап береді - бұл кортекс. Мұның бәрі ойынға байланысты. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы бейнелі ойлаудың қалыптасуымен сипатталады, бұл оған объектілер туралы ойлауға, оларды өз көздерінде көрмесе де салыстыруға мүмкіндік береді. Алайда, логикалық ойлау әлі қалыптасқан жоқ. Бұған өзімшілдік пен объектінің өзгеруіне назар аудара алмау кедергі жасайды. Балада ойлаудың пайда болуы мен даму проблемасы психологияда бірнеше рет және әр түрлі көзқарастар бойынша талқыланды. Алайда, соңғы жылдары кең таралған идея - ойлаудың генезисі оның алғашқы формаларынан анағұрлым жетілдірілген жолға айналу идеясы, ол вербалды-логикалық (дискурсивтік) ойлау. Выготский Л.С. бойынша, мектепке дейінгі жастағы балалардың жетекші әрекеті баланың жан-жақты даму құралы ретінде ойын болып табылады, ол одан әрі психикалық дамудың, соның ішінде визуалды-бейнелі ойлаудың іргелі негізін құрайды. Алайда, орыс психологтары мектепке дейінгі баланың танымдық іс-әрекетінде жетекші рөлді визуалды-бейнелі ойлауға жүктейді. Адамның ойлауына тән әмбебап психикалық операциялар - талдау, синтез, салыстыру, жалпылау және жіктеу. Мектеп жасына дейінгі балаларда ойлаудың дамуын анықтайтын осы операцияларды қолдану мүмкіндігі. Бұл психикалық операция мектепке дейінгі жастағы балаға 6-7 жасында қол жетімді болады. Ойлаудың бұл тәсілі талданған затты, құбылысты оның құрамдас бөліктеріне бөлшектеуге немесе бірқатар бөлек, тән белгілер мен белгілерді ашуға мүмкіндік береді. Талдауға қарама-қарсы ойлау әрекеті. Егер бала талдау арқылы затты, құбылыс ұғымын естен шығарса, онда синтез талдау нәтижесінде оған алынған белгілерді бөлек біріктіруге мүмкіндік береді. Бұл операция мектеп жасына дейінгі баланың дәйекті оқу дағдыларын игеруімен өте жақсы суреттелген. Жеке элементтерден (әріптер мен дыбыстардан) ол буындарды қосуды, буындардан - сөздер, сөздер сөйлемдер мен мәтін құруды үйренеді.
Бала сөйлей бастағанда; сөйлеуді меңгереді, ол біртіндеп шындықтың жоғарғы деңгейіне - вербальды ойлау деңгейіне ауысады. 5-7 жаста ойлаудың келесі типі мектеп жасына дейінгі балаларда белсенді дами бастайды - вербалды-логикалық. Фактілерді жеткізіп қана қоймай, оларды ауызша формада егжей-тегжейлі талдауға баулу жақсы дамыған вербалды-логикалық ойлау туралы айтады. Ойлаудың бұл түрі шығармашылық қабілетті - яғни жаңа, стандартты емес шешімдерді құруды сипаттайды. Баланың шығармашылық қабілеттерін ойдағыдай дамыту көбінесе ата-ананың бойында шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты болады. Баланың 5-6 жасындағы ойлауы оның күнделікті тәжірибесінің тұтқында болады: ол заттардың байланыстары мен байланыстарын логикалық жолмен орната алмайды.
Ойлау қабілеті мыналарды білдіреді: объектінің маңызды белгілерін бөліп көрсету; әр түрлі ерекшеліктерді тақырыптың тұтас идеясына синтездеу; объектілерді салыстыру және олардағы айырмашылықтарды анықтау және т.б. Логикалық ойлау бейнелі ойлау негізінде қалыптасады және кең ауқымды мәселелерді шешуге, ғылыми білімді игеруге мүмкіндік береді. Дамыған қиялдық ойлау баланы логиканың табалдырығына жеткізеді, оған тұжырымдаманы қалыптастыру процесі негізінен құрылатын жалпыланған модельдік көріністер жасауға мүмкіндік береді.
Бейнелі ойлау - бұл барлық шығармашылықтың негізі, ол интуицияның ажырамас бөлігі, онсыз бірде-бір ғылыми жаңалық жасай алмайды. Қиялдық ойлау максималды дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың өмірі мен қызметінің жағдайына, ойында, сурет салуда, құрылыста, басқалармен қарым-қатынаста оның алдында туындайтын міндеттерге сәйкес келеді. Сондықтан мектеп жасына дейінгі жас имидждік оқытуға барынша сезімтал.
Логикалық ойлауды қалыптастыру мүмкіндіктерін баланы алғашқы ғылыми білімнің кейбір негіздерімен (мысалы, санды толық меңгеруді қамтамасыз ету) таныстыру қажет болған жағдайда ғана, оның ойлау құрылымының барлық құрылымын логикалық етуге тырыспай-ақ пайдалану керек.
Леонтьев А.Н. мектепке дейінгі балалық шақ - бұл тұлғаның бастапқы нақты қалыптасу кезеңі, мінез-құлықтың жеке механизмдерінің даму кезеңі деп атап көрсетеді. Баланың мектепке дейінгі жасында алғашқы түйіндер байланады, субъектінің жаңа, жоғары бірлігі - тұлғаның бірлігін құрайтын алғашқы байланыстар мен қатынастар орнатылады. Мектеп жасына дейінгі балалық шақ тұлғаның психологиялық тетіктерінің осындай нақты жиналатын кезеңі болғандықтан, бұл өте маңызды.
Сонымен, мектеп жасына дейінгі баланың ойлауының даму ерекшеліктерін қорытындылай келе, біз осы жас кезеңінде: бала психикалық дамудың, оның ішінде бөлшектенген қабылдаудың, ойлаудың жалпыланған түрлерінің, мағыналық есте сақтаудың жеткілікті жоғары деңгейімен ерекшеленеді; жеті жасқа дейін ойлаудың әр түрлі түрлері қалыптасады: көрнекі-тиімді, көрнекі-бейнелі, дерексіз, олар ассоциативті процестерге, жалпылау жүйесін құруға негізделген.
Зерттеу тақырыбы: Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыру.
Зерттеу мақсаты: Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыруды теориялық жағынан негіздеп, әдістемелік жолдарын қамтамасыз ету.
Зерттеу нысаны: Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік қабілеттерін дамыту.
Зерттеу міндеттері:
Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену.
Диагностикалық тексеру әдістерін таңдау.
Диагностикалық тексеру жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, балаларға тіл дамыту ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде логикалық және қызықты тапсырмаларды тиімді қолданатын болсақ, балалардың ойлау қабілетері мен ойлау ерекшеліктері дамиды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау; мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау қабілеттері туралы материалдарды зерттеу; мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын диагностикалық тексеру.
Зертеуді ұйымдастыру және зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Қостанай қаласы әкімдігінің, №61 бөбекжай балабақшасы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Ойлау қабілет және оның мәселелеріне байланысты қарастырған ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалды;
2. Балалардың ойлау қабілеттерінің даму ерекшеліктері нақтыланды;
3. Балалардың ойлау қабілеттерінің каталог әдісі арқылы қарастырылуы талданды.
4. Ойлауды дамытудан ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің негізінде балалардың тілдік қабілеттерін каталог әдісі арқылы дамытудың жолдары тәжірибеде іске асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу жұмысындағы еңбектерді жоғары және арнаулы оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, балабақша тәрбиешілеріне оқу-тәрбие процесінде колдануларына болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
І. ЛОГИКАЛЫҚ, ҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ, БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерін дамыуда педагог
психологтардың зерттеулері
Бүгінгі күннің басты талабы - баланың ақыл-ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қабілеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойын жүйрік тәрбиелеу. Сондықтан, үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы - мектепке дейінгі мекемелерде осы мәселеге жан - жақты көңіл бөлінуде. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау қабілетін дамыту күрделі процесс және өзіндік ерекшеліктері бар.
Әлемдік психолог-педагогикалық әдебиеттерде баланың ойлауын мәселелерді А.Н.Монтьев, С.П.Рубинштейн, М.В.Занков т.б. атақты ғалымдар теориялық тұрғыдан құрастырған.
Қызықты логикалық тапсырмалар арқылы балалардың жеке қасиеттері дамиды. Осы тапсырмаларды орындау барысында мектеп жасына дейінгі жастағы балалар айналаны тани бастайды, жеке ойы қалыптасады және ойын нақты айтуға дағдыланады. Сондықтанда балалардың танымын қалыптастырудың басты құралы - ойын және қызықты логикалық тапсырмалар. Балаларға берілетін тапсырма тек босқа уақыт өткізетін емес, балаға берілетін тәрбие мен білімнің құнды негізі болу керек. Демек, оқыту жүйесінде тиімді тапсырмалар және логикалық ойындарды ұйымдастыра отырып, баланың ойлау қабілетін дамыту керек. Бүгінгі күнгі баланың интеллектуалды дамуы өзекті мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті білім беру стандартында Жалпы ережелер бөлімінде: мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарына арналған логикалық және қызықты тапсырмаларды, әдістемелік нұсқауларды әзірлеу деп айтылған.
Тәрбиешінің алдында балалардың жалпы танымдық ( сөйлеу, ойлау, есту, көру )қасиеттерін дамытуда тиімді тапсырмалар, ойындар жәнге логикалық тапсырмаларды меңгерту міндеттері тұр. Сол себепті мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойлау, зейін, есте сақтау, елестету қабілеттерін дамытуға көп көңіл бөледі. Логикалық тапсырмалар арқылы балалардың ойлау қабілеттері дамиды, оқу іс - әрекетіне деген қызығушылықтары артады. Логикалық тапсырма барысында балалар тәрбиешімен бірлесіп, ереже бойынша қызықты тапсырмаларды орындап, қарым - қатынас жасау эмоциясын меңгереді.
Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген балалар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен формалары арқылы болып жатқанын білмейді -- дейді В. Кириллова.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаев былай деген:Ойлауды өркендету жолдары. Ойлау -- жанның өте бір қиын,терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр.Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде ,сақтықпен басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласы, құштарлығы болуы керек.
Психолог ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев, логикалық ойлау ұғымына нақты анықтама берген. Олардың пікірінше логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ой-пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Балабақша балалары күн сайын жаңа құбылыстар мен бейтаныс заттармен танысады, олар туралы өздігінен ой түйгісі келеді. Бірақ, тәрбиешінің көмегінсіз өздері меңгерген білімдер жүйесіз болғандықтан, кейде таяз, қате болады. Сол себепті тәрбиешінің бала өмірінде алатын орны ерекше. Алған білімдерін жүйелеп отыруына көмектеседі. Баланың түйсік, қабылдау, ес, зейін қабілеттерін дамыту ақыл-ой тәрбиесінің бір саласы. Балалардың ойлау қабілетін дамытуда логикалық ойындар мен қоса өызықтыда ерекше тапсырмаларды қолдану арқылы мақсатамызға тікелей жете аламыз. Балалардың ойлау қабілетінің деңгейі ойындар мен қызықты тапсырмаларда айқын көрінеді. Себебі, бала үшін тапсырманы орындау бір жұмыс. Тапсырма барысында балалар жан - жағындағы адамдарды қайталаумен болады.
(М.Жұмабаев)
Кез - келген тапсырма балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып жасалынады. Ойлау қабілеттерін арттырып, соны практикада қолдана алу деңгейіне жеткізу. Логикалық тапсырмалар - балалардың интеллектуалдық қабілетін дамытады. Ойлаудың үздіксіз жұмысы - баланың айналадағы әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі. В.С.Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың ойлау қабілеті сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды ойлау арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді. Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде ойлау заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Тапсырма барысында қалыптасқан ойлау мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда ойлау қабілеті неғұрлым айқын байқалады. Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың, ойлаудың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды. В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады. Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса бастайды
Ойлау - логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны - логикалық сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс, деп көрсетті К.Д.Ушинский.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше Ойлауды дамыту дегеніміз: барлық логикалық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру;ойлау белсенділігін, өзбеттілігін дамыту.Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың ойы лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады. Д.Б.Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты. Зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады. Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз ойлау қабілетін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталады. Сонымен, баланың мінезқұлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі бала ойлаудың ерекшелігі мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады. Балалардың жылдың соңына дейін абстрактылы логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық операцияларын жақсы қабылдауға тиіс.
Балалардың ақыл-ой дамуының детерминизмі туралы (Д.Б. Эльконин, В.В.Давыдов, А.П. Усова);
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқутәрбие процесі шешуші рөл атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Мектепке дейінгі бала тәрбиесімен айналысатын педагогтар мен тәрбиешілер, атааналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға шығып, серуендегенде, әр түрлі ойын ойнағанда осы ойланту әдісіне баса көңіл бөлуі қажет. Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі және тірі табиғаттардың сан түрлі құбылыстары. К.Д.Ушинский баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін көрсеткен. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруге жетелейді. Сондай-ақ, кімде-кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс, -- деп көрсетеді. Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында қарап отырсақ, балалар әдетте ойынды, сурет салғанды жақсы көреді, ересектермен және өзі қатарлы балалармен тез тіл табысып кетеді. Мектепке дейінгі шақтың әсіресе, алғашқы үш жылы психологияда қауіпті кезең аталып, өзіне зерттеушілердің үлкен зейінін аударуда.
П.Бадалян ...осы уақытта сәби арнайы үйрету мен тәрбие көрмесе, кейін ол өте қиынға түсіп, тіпті кеш болуы да мүмкін деген. Балалардың логикаойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец, Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
В. Давыдовтың Балалардың психологиялық дамуы атты еңбегінде: Оқыту үрдісіндегі балалардың ойлау қабілетін қалыптастыру өзіндік мақсат емес, ол - белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі делінген. Біз С.Л. Рубинштейннің пікірімен келісеміз. Рубинштейн бұл операциялар ойлаудың негізгі әрекеті - медитацияның әр түрлі жақтары болып табылады (яғни маңызды байланыстар мен байланыстарды ашу) деген.
Жоғарыда келтірілген психикалық операциялардың негізінде біз диагностикалық кешенді құрастырдық және тексердік, оған келесі әдістер кірді:
1. Әдіс Нелепицы (Р.С. Немов).
2. Әдіс Последовательность событий (Н.А. Бернштейн).
3. Әдіс Мұнда не артық? (Р.С. Немов).
Сонымен, Нонсенс әдісі бойынша баланың қоршаған әлем туралы элементарлы бейнелі ойлары, әлемнің кейбір объектілері арасында болатын логикалық байланыстар мен қатынастар ашылды; өз ойын логикалық және грамматикалық тұрғыдан дұрыс тұжырымдау мүмкіндігіне ие болады. Ақыл-ой операцияларының дамуының төмен деңгейі зерттелушілердің 21%-ында, балалардың 53%-ында орташа деңгей, 26%-ында психикалық операциялардың дамуының жоғары деңгейі анықталды. Ойлаудың, жалпылау қабілетінің дамуын зерттеу мақсатында Оқиғалар реттілігі (А.Н.Бернштейн) тесті өткізіледі. Мұнда не артық әдістемесі бойынша Р.С. Немов, балада бейнелі-логикалық ойлау, талдау мен жалпылаудың психикалық операциялары зерттелді. Нәтижелерді түсіндіру баланың диагноз қою кезінде жинаған ұпайлары негізінде жүргізілді. Баланың жас ерекшелігін ескере отырып қазақ тілінен түрлі логикалық тапсырмалар беру арқылы, білімнің беріктігін қамтамасыз ету, баланың шығармашылық қабілетін дамыту, интелектуалдық деңгейін көтеру. Логикалық тапсырмалар баланың жас ерекшелігін ескере отырып құрастырылды. Теориялық білімдерін кеңейтіп, оны практикада қолданылуына ықпал етеді. Логиканың дамуы өздігінен ізденіп жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Логикалық тапсырмалар баланың интеллектуалдық деңгейін көтереді.
Оқу материалын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да тәрбиеші балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үрдісін жүйелі ұйымдастыру, оқу іс - әрекетінде бала логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
Дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп, ал ой қорытындыларының объектив пікірлерге негізделетін процесі логикалық ойлау деп аталады. Ойлаудың ерекшелігі - қорытындылардың қисындылығында, олардың шындыққа сай келуінде. Логикаға түскен құбылыс түсіндіріледі, себептері мен салдарлары қатесіз анықталады. Ұғымдар арасындағы байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Бұл байланыстар мен қатынастардың дұрыстығын теріске шығаруға болмайтыны пікірлерде көрсетіледі. Балалардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А. В. Запорожец, Л. Н. Венгер, И. С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше Балалардың ойлауын дамыту дегеніміз:
:: барлық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру;
:: ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту.
Мектеп жасына дейінгі баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді. Балалардың ойлауын дамыту туралы М. Жұмабаевтың сөзімен алсақ: Ойлау жанның өте бір қиын, терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, білімге деген ынта - ықыласы, құштарлығы болуы керек. Баланың логикалық ойлауы арқылы тілін дамыту үшін, тәрбиешіге оның теориясын терең білу міндеті жүктеледі. Логикалық ойлауды дамытудың кестесі арқылы тіл дамыту жолдарының кестесін жасауға болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда сұрақтардың алатын орны ерекше. Сондықтан балаға қойылатын сұрақ жүйелі, әрі түсінікті болу керек. Сұрақтар қоя білу қиялдаудың ең жоғарғы сатысы және нәтижелі ойда негізгі рөл атқарады. Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс - әрекеті және олардың айналадағы өмірден алған білімдерін, әсерлерін, жинақтаған тәжірибесін өз бетінше іс жүзіне асырады. Сондықтан ойын балалар үшін өзіне тән жүру барысымен, мақсатымен маңызды. Міне, осыдан баланың логикалық ойын қиялдау қабілеті шыңдалады, дамиды. Бұл қазіргі заманға өте қажет. Өйткені, бұл компьютер ғасыры. Баланы болашақ өмірге, белсенді еңбекке даярлауда, оның ақыл - ойы, адамгершілік - эстетикалық сезімдерін, логикалық ойлау қабілетін қалыптастыруда - балаға құрметпен қарау қажет. Бүлдіршіндердің логикалық ойлау қабілетін дамытуда қарапайым математиканың алғашқы ұғымдарын ойын арқылы үйретудің математикалық диктант жазудың, заттарды әр - түрлі геометриялық пішіндерден құрастырудың, ауызша есеп шығарудың, көру арқылы салыстырудың, қиялдаудың жұмбақтар жаттаудың маңызы өте зор. Біздің балабақшаның тәрбиешілері логикалық ойлау қабілеттерін жоғарлатуда.
Логика - дүниені тану тарихының нәтижесі, жиынтығы, қорытындысы. Логика ғылымында жаңаша әдістерді жетілдіру, адамның дүниетанымын барынша өрістету басты мәселе болып саналады. Логика ғылымы адамдардың сан ғасырға тарихи тәжірибесінің жемісі. Бұл ғылым адамдардың өмір сүру қызметінің әр түрлі салалары үшін аса маңызы бар әлеуметтік тарихи құрылым. Бүл логикалық ойлау ғылымы көптеген басқа ғылымдармен байланысады. Философиямен, психологиямен, жоғарғы нерв қызметі, физиологиямен, кибернетикамен, математикамен байланысын зерттейді. Логика - талқылау кезіндегі ойдың дұрыс құралуын зерттейтін ғылым. Екінші сұрақта формалды және диалектикалық логика туралы түсініктердің мазмұнын анықтаудан бастау керек. Формалды және диалектикалық логиканың ерекшеліктеріне, айырмашылықтарына тоқталған жөн. Формалды логика жаңа білімдерді қорытып шығарудың заңдарын қарастырады. Формалды логика білімнің құрылымдық жағын жеке - жеке көрсетуге, олардың элементтерінің формалды байланыстарына көңіл аударады. Білім берудің басты мақсаты - үнемі өзгеріп тұратын әлеумет жағдайына қарай өсіп келе жатқан ұрпақты даярлау. Өзгермелі өмірге қарай балаларды бейімдеуде білім мен тәрбиемен қаруландыру білім беру үрдесінің негізгі кілті болып табылады. Логикалық ойлау әдістерін меңгермеген балада, білім саласында көп қиындыққа ұшырайды: есептерді шығаруда, жаттығуларды орындауда көп уақытын және күшін жоғалтады. Нәтижесінде денсаулығы әлсірейді, оқуға деген құлшынысы төмендейді. Бала логикалық операцияларды меңгергенде, анық және дәл ойлай алады, амалды орындауда неге мән беру қажеттілігін түсінеді, өзінің дұрыстығы туралы пікірін білдіре алады. Білімді меңгеру оңайға соғады, мектеп бала үшін қуаныш әкеледі. Бүгінгі күн талабы - баланың оқыл ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тәрбиелеу.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерінің даму
ерекшеліктері
Мектепөмірінің мектепке дейінгі жастағы балалардың негізгі кезеңі 3 - 4 жастан 6 - 7 жас аралығын қамтиды. Бқл кезеңде балаланың жүйелі оқуымен қатар психофизикалық дамуы жүреді. Ең бірінші, жүйке жүйесі, бас миының жұмысы дами бастайды. Физиологтардың айтуына қарасақ, 6 жаста баланың миының толық даму процесі жүреді. Балабақша жасындағы балалардың психофизиологиялық дамуы бірдей қалыптаспайтынын аңғаруға болады. Сонымен қатар ұлдарға қарағанды қыз балалардың дамуы алда жүреді. Бұл жайында кейбір психолог мамандар мынадай қорытынды айтады: негізінде мектеп жасына дейінгі кезеңінде бір қатарда әр түрлі жастағы балалар тұрады деп қорытындылайды. Мектепке дейінгі ұйымдарда оқудың басталуы баланығ дамуында бірнеше өзгеріске әкелуі мүмкін. Ендігі уақытта ол қоғамдық субьект бола алады және оған мән бере бастайды. Нәтижесінде балалардың қоғам туралы өзіндік ойй мен баға беру қабілеті жетіледі. Мектепке дейінгі балалар қоршаған орта адамдарымен қарым -
Қатынастың жаңа типіне аяқ басады. Үлкендердің шартсыз беделі төмендеп, бала үшін өзінің құрбыларының қарым - қтынасы, олардың ойы мен пікірі маңызды бола бастайды. Осылайша, мектепке дейінгі жастағы балалардың орталық және құрылымдары мынадай факторларды құрайды:
-іс - әрекет және әрекетті шартты түрде бағыттаудың дамуының жаңа кезеңі;
- сыртқы орта заттары мен құбылыстарына жаңа танымдық қатынастың дамуы;
- құрбы - құрдас топтарына ориентация.
Э.Эриксонның концепциясы бойынша, 2-5 жас аралығы баланы еңбек сүйгіштікке бағыттау кезеңі. Маңызыд жаңа құрылымдар психикалық дамудың барлыұ сферасында байқалады: интеллект, жеке тұлға, әлеуметтік қатынас жаңа өзгерістерге ұшырайды. Бұл процесте логикалық тапсырмалардың негізгі ролі үлкен маңызға ие. Л.С.Выготскийдің пікірінше, мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелігі олардың іс - әрекеттерінен байқалады. Мұны ата-аналар мен тәрбиешілер анықтайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау әрекеттері мен қабідеттерінің ерекшеліктері әр түрлі болады. Балалардың ойлау әрекеті, ойлау операцияларының кемістігін, көптеген эксперимент нәтижелері дәлелдеді. Мысалы: М.В Зверева мен А.И Липкина кейбір балалардың заттарды салыстыруда, олардың ұқсастықтарынан гөрі, айырмашылықтарына назар аударатының айтады. Профессор Л.В Занков бұл балалардың заттармен құбылыстарды салыстыруда, кездейсоқ сыртқы белгілеріне сүйеніп, ал незгізгі белгілерін байқамайтығын анықтаған. Көмекші мектептердегі жылдар бойы жинаған мол тәжірибесі, балалардың нақты болатындығын көрсетеді. Балалардың ойлауындағы негізгі кемшілік - қорыту, жалпылау қабілеттерінің төмендігі, бұл оқу үрдісіндегі ережелер мен жалпы ұғымдарды меңгере алмаудан көрінеді.Олар ережені жатқа білгенімен, көп жағдайда мағынасына бойламайды, өз тәжірибесінде дұрыс қолдана алмайды. Балалардың ойлау қабілетін дұрыс дамыту мәселесі өте күрделі, бірақ шешімі бар мәселе болып табылады. Ол арнайы жасалған олигофренопедагогикалық әдістемелердің көмегімен оқытуда жүзеге асады. Мұндай оқытудағы маңызды нәрсе жан - жақты ойластырған, әдістемелік жағынан сауатты тәсілмен , көрнекіліктен сөздік логикалық қорытындылауға ауысу.
И.М Соловьев, балалардың ойлау қабілеттерін зерттеуде, стериотиптік үрдістерді анықтайды. Бұл үрдіс балалардың логикалық есептерді шешуде әрбір жаңа есептерді, өзі білетін бір ғана жолмен шешуде, тырысатыны көрінеді. Мұндай жабысқақ ойлау түрі, логикалық ойлауға кері секірулер туғызады, яғни, бірден бірге ауысады. Мұндай инерттіліктен туындайтын, ойлаудағы ретсіздік, көбіне эпилепсиясы бар балалар мен энцефалитпен ауырған балаларда болады.
Жалпы адамның ойлау мен интеллектісін когнитивтік психология аясында зерттей отырып, ойлау мен интеллектіні табиғи және жасанды салаларға бөліп, теориялық тұрғыдан талдайды. Ойлау мен интеллектінің ара қатынасын зерттейді.
Біріншіден, ұғымдарды қалыптастыру, логика және шешім қабылдау мәселесіне қатысты ойлаудың ғылыми негізі талданады. Сонымен қатар, ойлаудың этностық аспектілері зерттелінеді. Осы балалардың ойлау ерекшеліктері көбінесе ойын және қызықты тапсырмалар арқылы жүзеге асады делінген. Себебі балалардың тірек-қимыл аппаратарының бұзылуы байланысты оларды дамыту мақсатында тапсырмалардың үлесі зор болып табылады.
Логикалық тапсырмалар үлгісінің технологиясы баланың анық осындай белсенділіктерін арттырады. Кез-келген балада, адамның мәдениеті де ойлау арқылы дамиды. Ал бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын технологиясы және тапсырмалар арқылы баланың оқуға ынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл болмақ. Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, дене шынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланың ақыл- ойын дамытып, оқуға деген қызығушылықтарын арттырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті болғанымен, қабылдау ,есте сақтау мүмкіндіктері орташа дамыған. Дамуында кемістігі бар балаларға, кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар қолдана білу керек және тапсырмаларды сәйкестендіріп беру керек. Мысалы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойлау арқылы ойын жүзінде ойын арқылы өткізуге болады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б. ойындар.
Тіл дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік ,сюжеттік ойындарды қолдануға болады. Ролдік ойындарға сійкес құрастырылған тапсырмалар мектепке дейінгі балалармен өмірінде елеулі орын алады. Бұл тапсырмалар ұзақ та , қысқа да болу мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындарға арнлаған тапсырмалар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Балалардың тірек қимыл әрекеттері бұзылғандықтан, ойынның рөлі өте манызды. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктену, шынықтыру түрін көрсету болып табылады. Мысалы: Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы әрекеттеріне еліктейді., ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытушының әрекетіне еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады.
Ойын баланың шығармашылық және ойлау қабілетін дамытады. Сөзжұмбақ балалалардың ой - өрісін, білім көкжиегін тексерумен қатар өтілген материалды қаншалықты меңгергенін тексеруге өте қолайлы. Логикалық тапсырмалар баланың психологиялық және жас ерекшелігіне байланысты таңдап алынады. Қазіргі педагогтардың пікірінше сөзжұмбақ балалардың ойларын ұштайды. Жұмбақтарды шешу ойларын бір жүйеге жүйелейді. Балалардың ойлау қабілеттерін дамытып, өз пікірлерін дәлелдей алуға жетелейді. Жұмбақ шешу шығармашылық үрдіс. Сөзжұмбақты шешу кезінде оқушыларға сызу қиындық туғызады, сондықтан сөзжұмбақты алдын ала сұрақтарымен қосып жазып қойған дұрыс. Сөзжұмбақты кішкентай қалташалар арқылы жасауға да болады. Қалташаларға салынған кеспе қағаздардың беті өзіңе қарай қаратып жазып, екінші жағына тапсырмалар жазуға болады. Тақырып бойынша құрастырылған сөзжұмбақты балалармен жеке жұмыс жасағанда да қолдануға болады.
Жұмбақтар
Қызықтырып әркімді-ақ
Суда жүзер жылтылдап.
"Б"әрпінен басталар,
Сол жәндіктің атын тап. ( ... ... ... ...)
т.б.
Бала тәрбиесі қиын да, жауапты міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан тыс, оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың бағыт- бағдармен, тыныс-тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез-келген бүлдіршін үшін бала тәрбиесі ата-анасына берілген тәлім-тәрбиені одан әрі жалғап, жандыратыны сөзсіз. Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық (ойлау, зейін, ес, сөйлеу, сезу, көру) қабілетін қалыптастыруда негізгі жұмыс түрі- қызықты тапсырмалар болмақ. Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып , жан-жақты дамуы үшін және ойлау қабілетін дамытып, айналадағы өмір құбылысын ұғындыру керек.
Логикалық және қызықты тапсырмаларды орындау үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С Макаренко былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке баланы тәрбиелеу- бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын- балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.
Тапсырмалар барысы мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы айлардан бастап- ақ маңайындағылармен қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді.
Ойын - бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі қалыптасады.
Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті-рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді.
Ойлаудың дамыту жолдары. Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге асады.Ойлауды олигофренопсихологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету,ойлаудың мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді. Қазіргі олигофренопсихологиясында ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ойлау - сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі. Ойлау - адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс. Ойлау - аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика - бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту - оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады. Психология ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік - логикалық.
Ойымды қорытындылай келе, баланың логикалық ойлауын дамыту бағытындағы жұмыстар жүйеленді және оны ұйымдастырудың тиімді жолдары, әдіс-тәсілдері айқындалады, ол өз ретінде, балалардың логикалық ой-қабілеттерін қалыптастыру жұмысының жағдайын бір шама арттырды - деп ой түйіндеймін. Мектеп жасына дейінгі баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады,ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге, ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылған бұл жастағы балалардың жалпы және таным процестерінің қарқында дамуы бұл кезеңнің жоғары сензитивтілігін көрсетеді және баланың жан-жақты дамуының потенциалды мүмкіндіктерін анықтайды. Үлкендердің мектепке дейінгі бала жасындағы балалармен жұмыс кезіндегі негізгі міндеті - әр баланың жекелігін (индивидуалдылығын) ескере отырып, олардың мүмкіндіктерін ашудың және жүзеге асырудың оптималды шарттарын жасап беру.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекетінің өзгеруі, сондай-ақ оның анатомиялық-физиологиялық даму ерекшелігіне байланысты олардың психикалық дамуында да көптеген өзгерістер болады. Осы кезеңдегі таным процестерінің: түйсік, қабылдау, ойлау, сөйлеу, ес, қиял, сонымен қатар зейіннің өзара байланысы ерекше. Бұл туралы өзінің зерттеу жұмыстарын қорытындылай келе, Л.С.Выготский былай дейді: ...оқудың басталуымен ойлау баланың психикалық дамуының орталығына ауысады және басқа психикалық процестер жүйесінде анықтаушы процеске айналады. Баланың ойлауы осы кезеңде дамудың ерекше этапында болып, басқа таным процестерінің дамуымен өзара тығыз байланыста болады. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауының дамуы оның жеке тұлғалық, әсіресе танымдық сфералық маңызды бір қыры болып табылады. Адамның ойлауына түрлі құбылыстар арасындағы қатынас пен байланысты белсенді іздестіру, оның негізгі сипаты екендігін жоғарыда айтылып өткендей тура танып білуге болмайтын байланыс қатынастарды өңдеу ойлауды түйсік және қабылдаудан ерекшелендіреді. Байланыс пен қатынастарды бөліп алып қарауда әр түрлі әрекет жасауға болады, бір жағдайда заттар арасындағы қатынастарды анықтауда, оларды реалды түрде өзгерту басқа бейнеге енгізу керек. Келесі жағдайда заттардың өзін өзгертпей, оларды ойша елестету арқылы бейнесін өзгерту керек. Ал кейбір жағдайларда заттар арасындағы қатынасты ойша өзгерту немесе практикалық өзгертуге бармай-ақ, ой қорытындысы және пайымдау жасы анықталады. Осылайша, көрсетілген үш жағдайда, адам заттар арасындағы көрінбейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберілді ___________2019 ж
Қолы __________Ли Е.Д
(каф.меңгерушісі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыру
5В010100 Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған:
Ғылыми жетекші: Султанбекова Ж.Х
аға оқытушы, магистр
Қостанай, 2020ж
МАЗМҰНЫ
Кіpіcпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ЛОГИКАЛЫҚ, ҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ, БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерін дамыуда педагог-психологтардыңерттеулері... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың таным процесі ретінде ойлаудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Логикалық, қызықты тапсырмалар негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ, ҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАР АРҚЫЛЫ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерінің жалпы даму деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қалыптастыру кезеңінде мектепке дейінгі балаларда жүргізілген оқу іс-әректінің үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қорытынды эксперименттің барысы, нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қоcымшa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
___________________________________ ________________________________ мамандығы
Бекітемін:
МД және ББ кафедрасының меңгерушісі
___________________________________ __
______ ____________________ 20___ ж.
Дипломдық жұмысты орындау үшін
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ___________________________________
(Т.А.Ә.)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
20___ жылдың ______ ______________ № _____ ЖОО-ның бұйрығы бойынша бекітілді
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___________________________________ _________
Жұмысқа қажетті соңғы мәліметтер ___________________________________ __________
Дипломдық жұмыстың әзірлемесіне қажетті сұрақтар тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
а) ___________________________________ ___________________________________ _____
ә) ___________________________________ ___________________________________ _____
б) ___________________________________ ___________________________________ _____
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ _________________
Жұмыс бөлімдері бойынша жүргізілетін кеңес беру жұмыстары
Бөлімдері
Кеңес беруші
Тапсыру мерзімі
Қолы
Дипломдық жұмыстың жоспарын құру үшін әдебиеттерді іріктеу.
Бірінші тараудың әзірлемесі және оны тексеруге ұсыну.
Екінші тараудың әзірлемесі және оны тексеруге ұсыну.
Қорытынды мен ұсынысты ғылыми жетекшімен келісу.
Қорғауға арналған баяндама тезисінің әзірлемесі, пікір және сын-пікірмен танысу.
Тапсырманың берілу күні ___________________________________ ____________________
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ә.)
Ғылыми жетекшісі ___________________________________ _________________________
(қолы) (Т.А.Ә.)
Тапсырманы орындауға алған студент ___________________________________ _________
(қолы) (Т.А.Ә.)
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елбасымыз - Н. Ә. Назарбаев өз жолдауында Бізге қоғам қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға лайықты азамат, азаматша тәрбиелеу-балабақшадан басталады деген болатын.
Сондықтан да бүгінгі өскелең ұрпаққа уақыт талабына сай білім беруді одан әрі жетілдіру мәселесі, толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге қатар жүрері анық. Балабақшада берілген тәрбие - барлық тәрбиенің бастамасы әрі жан - жақты тәрбиемен дамыту ісінің түпкі негізін қалайтын орын. Қазақстан Республикасының білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке дейінгі тәрбие- үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас ерекшелігін ескере отырып дамытатын орталық делінген. Демек, бала - біздің болашағымыз болса, баланың болашағы біздің қолымызда. Сондықтан да заман талабына сай жан-жақты, білімді жас ұрпақты тәрбиелеуде таным ұғымына үңіліп, оны дамыту жұмыстарын қолға алдым.Ойлау - оқытудың негізі, сондықтан ойлау мен ақыл-ой операцияларының әр түрлі түрлерін дамыту дәстүрлі түрде оқу іс-әрекетінің негізін даярлау ретінде қарастырылады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде ойлаудың бейнелі формаларының (көрнекі-тиімді және көрнекі-бейнелі) басым болуы тән. Осы кезде интеллекттің негізі қаланады. Тұжырымдамалық ойлау да дами бастайды. Баланың психикалық дамуындағы қабылданған жас классификациясына сәйкес үш кезеңді бөліп алу әдетке айналған: сәбилік шақ (0-ден 1 жасқа дейін), ерте балалық шақ (1 жастан 3 жасқа дейін) және мектепке дейінгі жас (3 жастан 7 жасқа дейін). Баланың ақыл-ой дамуының осы кезеңдерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Жетекші іс-әрекеттің өзгеруі баланың бір кезеңнен екінші кезеңге өтуін белгілейді. Мектепке дейінгі жас - бұл барлық психикалық функцияларды дамытудағы маңызды кезең: сөйлеу, ойлау, эмоциялар, ерікті қозғалыстарды басқару тетіктері, ол үшін мидың жоғарғы құрылымдары жауап береді - бұл кортекс. Мұның бәрі ойынға байланысты. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы бейнелі ойлаудың қалыптасуымен сипатталады, бұл оған объектілер туралы ойлауға, оларды өз көздерінде көрмесе де салыстыруға мүмкіндік береді. Алайда, логикалық ойлау әлі қалыптасқан жоқ. Бұған өзімшілдік пен объектінің өзгеруіне назар аудара алмау кедергі жасайды. Балада ойлаудың пайда болуы мен даму проблемасы психологияда бірнеше рет және әр түрлі көзқарастар бойынша талқыланды. Алайда, соңғы жылдары кең таралған идея - ойлаудың генезисі оның алғашқы формаларынан анағұрлым жетілдірілген жолға айналу идеясы, ол вербалды-логикалық (дискурсивтік) ойлау. Выготский Л.С. бойынша, мектепке дейінгі жастағы балалардың жетекші әрекеті баланың жан-жақты даму құралы ретінде ойын болып табылады, ол одан әрі психикалық дамудың, соның ішінде визуалды-бейнелі ойлаудың іргелі негізін құрайды. Алайда, орыс психологтары мектепке дейінгі баланың танымдық іс-әрекетінде жетекші рөлді визуалды-бейнелі ойлауға жүктейді. Адамның ойлауына тән әмбебап психикалық операциялар - талдау, синтез, салыстыру, жалпылау және жіктеу. Мектеп жасына дейінгі балаларда ойлаудың дамуын анықтайтын осы операцияларды қолдану мүмкіндігі. Бұл психикалық операция мектепке дейінгі жастағы балаға 6-7 жасында қол жетімді болады. Ойлаудың бұл тәсілі талданған затты, құбылысты оның құрамдас бөліктеріне бөлшектеуге немесе бірқатар бөлек, тән белгілер мен белгілерді ашуға мүмкіндік береді. Талдауға қарама-қарсы ойлау әрекеті. Егер бала талдау арқылы затты, құбылыс ұғымын естен шығарса, онда синтез талдау нәтижесінде оған алынған белгілерді бөлек біріктіруге мүмкіндік береді. Бұл операция мектеп жасына дейінгі баланың дәйекті оқу дағдыларын игеруімен өте жақсы суреттелген. Жеке элементтерден (әріптер мен дыбыстардан) ол буындарды қосуды, буындардан - сөздер, сөздер сөйлемдер мен мәтін құруды үйренеді.
Бала сөйлей бастағанда; сөйлеуді меңгереді, ол біртіндеп шындықтың жоғарғы деңгейіне - вербальды ойлау деңгейіне ауысады. 5-7 жаста ойлаудың келесі типі мектеп жасына дейінгі балаларда белсенді дами бастайды - вербалды-логикалық. Фактілерді жеткізіп қана қоймай, оларды ауызша формада егжей-тегжейлі талдауға баулу жақсы дамыған вербалды-логикалық ойлау туралы айтады. Ойлаудың бұл түрі шығармашылық қабілетті - яғни жаңа, стандартты емес шешімдерді құруды сипаттайды. Баланың шығармашылық қабілеттерін ойдағыдай дамыту көбінесе ата-ананың бойында шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты болады. Баланың 5-6 жасындағы ойлауы оның күнделікті тәжірибесінің тұтқында болады: ол заттардың байланыстары мен байланыстарын логикалық жолмен орната алмайды.
Ойлау қабілеті мыналарды білдіреді: объектінің маңызды белгілерін бөліп көрсету; әр түрлі ерекшеліктерді тақырыптың тұтас идеясына синтездеу; объектілерді салыстыру және олардағы айырмашылықтарды анықтау және т.б. Логикалық ойлау бейнелі ойлау негізінде қалыптасады және кең ауқымды мәселелерді шешуге, ғылыми білімді игеруге мүмкіндік береді. Дамыған қиялдық ойлау баланы логиканың табалдырығына жеткізеді, оған тұжырымдаманы қалыптастыру процесі негізінен құрылатын жалпыланған модельдік көріністер жасауға мүмкіндік береді.
Бейнелі ойлау - бұл барлық шығармашылықтың негізі, ол интуицияның ажырамас бөлігі, онсыз бірде-бір ғылыми жаңалық жасай алмайды. Қиялдық ойлау максималды дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың өмірі мен қызметінің жағдайына, ойында, сурет салуда, құрылыста, басқалармен қарым-қатынаста оның алдында туындайтын міндеттерге сәйкес келеді. Сондықтан мектеп жасына дейінгі жас имидждік оқытуға барынша сезімтал.
Логикалық ойлауды қалыптастыру мүмкіндіктерін баланы алғашқы ғылыми білімнің кейбір негіздерімен (мысалы, санды толық меңгеруді қамтамасыз ету) таныстыру қажет болған жағдайда ғана, оның ойлау құрылымының барлық құрылымын логикалық етуге тырыспай-ақ пайдалану керек.
Леонтьев А.Н. мектепке дейінгі балалық шақ - бұл тұлғаның бастапқы нақты қалыптасу кезеңі, мінез-құлықтың жеке механизмдерінің даму кезеңі деп атап көрсетеді. Баланың мектепке дейінгі жасында алғашқы түйіндер байланады, субъектінің жаңа, жоғары бірлігі - тұлғаның бірлігін құрайтын алғашқы байланыстар мен қатынастар орнатылады. Мектеп жасына дейінгі балалық шақ тұлғаның психологиялық тетіктерінің осындай нақты жиналатын кезеңі болғандықтан, бұл өте маңызды.
Сонымен, мектеп жасына дейінгі баланың ойлауының даму ерекшеліктерін қорытындылай келе, біз осы жас кезеңінде: бала психикалық дамудың, оның ішінде бөлшектенген қабылдаудың, ойлаудың жалпыланған түрлерінің, мағыналық есте сақтаудың жеткілікті жоғары деңгейімен ерекшеленеді; жеті жасқа дейін ойлаудың әр түрлі түрлері қалыптасады: көрнекі-тиімді, көрнекі-бейнелі, дерексіз, олар ассоциативті процестерге, жалпылау жүйесін құруға негізделген.
Зерттеу тақырыбы: Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыру.
Зерттеу мақсаты: Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыруды теориялық жағынан негіздеп, әдістемелік жолдарын қамтамасыз ету.
Зерттеу нысаны: Логикалық, қызықты тапсырмаларды қолдану арқылы, балалардың ойлау қабілеттерін арттыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік қабілеттерін дамыту.
Зерттеу міндеттері:
Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену.
Диагностикалық тексеру әдістерін таңдау.
Диагностикалық тексеру жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, балаларға тіл дамыту ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде логикалық және қызықты тапсырмаларды тиімді қолданатын болсақ, балалардың ойлау қабілетері мен ойлау ерекшеліктері дамиды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау; мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау қабілеттері туралы материалдарды зерттеу; мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауын диагностикалық тексеру.
Зертеуді ұйымдастыру және зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Қостанай қаласы әкімдігінің, №61 бөбекжай балабақшасы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Ойлау қабілет және оның мәселелеріне байланысты қарастырған ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалды;
2. Балалардың ойлау қабілеттерінің даму ерекшеліктері нақтыланды;
3. Балалардың ойлау қабілеттерінің каталог әдісі арқылы қарастырылуы талданды.
4. Ойлауды дамытудан ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің негізінде балалардың тілдік қабілеттерін каталог әдісі арқылы дамытудың жолдары тәжірибеде іске асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу жұмысындағы еңбектерді жоғары және арнаулы оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, балабақша тәрбиешілеріне оқу-тәрбие процесінде колдануларына болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
І. ЛОГИКАЛЫҚ, ҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ, БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерін дамыуда педагог
психологтардың зерттеулері
Бүгінгі күннің басты талабы - баланың ақыл-ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қабілеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойын жүйрік тәрбиелеу. Сондықтан, үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы - мектепке дейінгі мекемелерде осы мәселеге жан - жақты көңіл бөлінуде. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлау қабілетін дамыту күрделі процесс және өзіндік ерекшеліктері бар.
Әлемдік психолог-педагогикалық әдебиеттерде баланың ойлауын мәселелерді А.Н.Монтьев, С.П.Рубинштейн, М.В.Занков т.б. атақты ғалымдар теориялық тұрғыдан құрастырған.
Қызықты логикалық тапсырмалар арқылы балалардың жеке қасиеттері дамиды. Осы тапсырмаларды орындау барысында мектеп жасына дейінгі жастағы балалар айналаны тани бастайды, жеке ойы қалыптасады және ойын нақты айтуға дағдыланады. Сондықтанда балалардың танымын қалыптастырудың басты құралы - ойын және қызықты логикалық тапсырмалар. Балаларға берілетін тапсырма тек босқа уақыт өткізетін емес, балаға берілетін тәрбие мен білімнің құнды негізі болу керек. Демек, оқыту жүйесінде тиімді тапсырмалар және логикалық ойындарды ұйымдастыра отырып, баланың ойлау қабілетін дамыту керек. Бүгінгі күнгі баланың интеллектуалды дамуы өзекті мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті білім беру стандартында Жалпы ережелер бөлімінде: мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарына арналған логикалық және қызықты тапсырмаларды, әдістемелік нұсқауларды әзірлеу деп айтылған.
Тәрбиешінің алдында балалардың жалпы танымдық ( сөйлеу, ойлау, есту, көру )қасиеттерін дамытуда тиімді тапсырмалар, ойындар жәнге логикалық тапсырмаларды меңгерту міндеттері тұр. Сол себепті мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойлау, зейін, есте сақтау, елестету қабілеттерін дамытуға көп көңіл бөледі. Логикалық тапсырмалар арқылы балалардың ойлау қабілеттері дамиды, оқу іс - әрекетіне деген қызығушылықтары артады. Логикалық тапсырма барысында балалар тәрбиешімен бірлесіп, ереже бойынша қызықты тапсырмаларды орындап, қарым - қатынас жасау эмоциясын меңгереді.
Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген балалар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен формалары арқылы болып жатқанын білмейді -- дейді В. Кириллова.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаев былай деген:Ойлауды өркендету жолдары. Ойлау -- жанның өте бір қиын,терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр.Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде ,сақтықпен басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласы, құштарлығы болуы керек.
Психолог ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев, логикалық ойлау ұғымына нақты анықтама берген. Олардың пікірінше логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ой-пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Балабақша балалары күн сайын жаңа құбылыстар мен бейтаныс заттармен танысады, олар туралы өздігінен ой түйгісі келеді. Бірақ, тәрбиешінің көмегінсіз өздері меңгерген білімдер жүйесіз болғандықтан, кейде таяз, қате болады. Сол себепті тәрбиешінің бала өмірінде алатын орны ерекше. Алған білімдерін жүйелеп отыруына көмектеседі. Баланың түйсік, қабылдау, ес, зейін қабілеттерін дамыту ақыл-ой тәрбиесінің бір саласы. Балалардың ойлау қабілетін дамытуда логикалық ойындар мен қоса өызықтыда ерекше тапсырмаларды қолдану арқылы мақсатамызға тікелей жете аламыз. Балалардың ойлау қабілетінің деңгейі ойындар мен қызықты тапсырмаларда айқын көрінеді. Себебі, бала үшін тапсырманы орындау бір жұмыс. Тапсырма барысында балалар жан - жағындағы адамдарды қайталаумен болады.
(М.Жұмабаев)
Кез - келген тапсырма балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып жасалынады. Ойлау қабілеттерін арттырып, соны практикада қолдана алу деңгейіне жеткізу. Логикалық тапсырмалар - балалардың интеллектуалдық қабілетін дамытады. Ойлаудың үздіксіз жұмысы - баланың айналадағы әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі. В.С.Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың ойлау қабілеті сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды ойлау арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді. Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде ойлау заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Тапсырма барысында қалыптасқан ойлау мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда ойлау қабілеті неғұрлым айқын байқалады. Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың, ойлаудың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды. В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады. Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса бастайды
Ойлау - логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны - логикалық сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс, деп көрсетті К.Д.Ушинский.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше Ойлауды дамыту дегеніміз: барлық логикалық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру;ойлау белсенділігін, өзбеттілігін дамыту.Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың ойы лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады. Д.Б.Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты. Зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады. Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз ойлау қабілетін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталады. Сонымен, баланың мінезқұлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі бала ойлаудың ерекшелігі мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады. Балалардың жылдың соңына дейін абстрактылы логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық операцияларын жақсы қабылдауға тиіс.
Балалардың ақыл-ой дамуының детерминизмі туралы (Д.Б. Эльконин, В.В.Давыдов, А.П. Усова);
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқутәрбие процесі шешуші рөл атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Мектепке дейінгі бала тәрбиесімен айналысатын педагогтар мен тәрбиешілер, атааналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға шығып, серуендегенде, әр түрлі ойын ойнағанда осы ойланту әдісіне баса көңіл бөлуі қажет. Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі және тірі табиғаттардың сан түрлі құбылыстары. К.Д.Ушинский баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін көрсеткен. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруге жетелейді. Сондай-ақ, кімде-кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс, -- деп көрсетеді. Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында қарап отырсақ, балалар әдетте ойынды, сурет салғанды жақсы көреді, ересектермен және өзі қатарлы балалармен тез тіл табысып кетеді. Мектепке дейінгі шақтың әсіресе, алғашқы үш жылы психологияда қауіпті кезең аталып, өзіне зерттеушілердің үлкен зейінін аударуда.
П.Бадалян ...осы уақытта сәби арнайы үйрету мен тәрбие көрмесе, кейін ол өте қиынға түсіп, тіпті кеш болуы да мүмкін деген. Балалардың логикаойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец, Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
В. Давыдовтың Балалардың психологиялық дамуы атты еңбегінде: Оқыту үрдісіндегі балалардың ойлау қабілетін қалыптастыру өзіндік мақсат емес, ол - белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі делінген. Біз С.Л. Рубинштейннің пікірімен келісеміз. Рубинштейн бұл операциялар ойлаудың негізгі әрекеті - медитацияның әр түрлі жақтары болып табылады (яғни маңызды байланыстар мен байланыстарды ашу) деген.
Жоғарыда келтірілген психикалық операциялардың негізінде біз диагностикалық кешенді құрастырдық және тексердік, оған келесі әдістер кірді:
1. Әдіс Нелепицы (Р.С. Немов).
2. Әдіс Последовательность событий (Н.А. Бернштейн).
3. Әдіс Мұнда не артық? (Р.С. Немов).
Сонымен, Нонсенс әдісі бойынша баланың қоршаған әлем туралы элементарлы бейнелі ойлары, әлемнің кейбір объектілері арасында болатын логикалық байланыстар мен қатынастар ашылды; өз ойын логикалық және грамматикалық тұрғыдан дұрыс тұжырымдау мүмкіндігіне ие болады. Ақыл-ой операцияларының дамуының төмен деңгейі зерттелушілердің 21%-ында, балалардың 53%-ында орташа деңгей, 26%-ында психикалық операциялардың дамуының жоғары деңгейі анықталды. Ойлаудың, жалпылау қабілетінің дамуын зерттеу мақсатында Оқиғалар реттілігі (А.Н.Бернштейн) тесті өткізіледі. Мұнда не артық әдістемесі бойынша Р.С. Немов, балада бейнелі-логикалық ойлау, талдау мен жалпылаудың психикалық операциялары зерттелді. Нәтижелерді түсіндіру баланың диагноз қою кезінде жинаған ұпайлары негізінде жүргізілді. Баланың жас ерекшелігін ескере отырып қазақ тілінен түрлі логикалық тапсырмалар беру арқылы, білімнің беріктігін қамтамасыз ету, баланың шығармашылық қабілетін дамыту, интелектуалдық деңгейін көтеру. Логикалық тапсырмалар баланың жас ерекшелігін ескере отырып құрастырылды. Теориялық білімдерін кеңейтіп, оны практикада қолданылуына ықпал етеді. Логиканың дамуы өздігінен ізденіп жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Логикалық тапсырмалар баланың интеллектуалдық деңгейін көтереді.
Оқу материалын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да тәрбиеші балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үрдісін жүйелі ұйымдастыру, оқу іс - әрекетінде бала логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
Дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп, ал ой қорытындыларының объектив пікірлерге негізделетін процесі логикалық ойлау деп аталады. Ойлаудың ерекшелігі - қорытындылардың қисындылығында, олардың шындыққа сай келуінде. Логикаға түскен құбылыс түсіндіріледі, себептері мен салдарлары қатесіз анықталады. Ұғымдар арасындағы байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Бұл байланыстар мен қатынастардың дұрыстығын теріске шығаруға болмайтыны пікірлерде көрсетіледі. Балалардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А. В. Запорожец, Л. Н. Венгер, И. С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше Балалардың ойлауын дамыту дегеніміз:
:: барлық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру;
:: ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту.
Мектеп жасына дейінгі баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді. Балалардың ойлауын дамыту туралы М. Жұмабаевтың сөзімен алсақ: Ойлау жанның өте бір қиын, терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, білімге деген ынта - ықыласы, құштарлығы болуы керек. Баланың логикалық ойлауы арқылы тілін дамыту үшін, тәрбиешіге оның теориясын терең білу міндеті жүктеледі. Логикалық ойлауды дамытудың кестесі арқылы тіл дамыту жолдарының кестесін жасауға болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда сұрақтардың алатын орны ерекше. Сондықтан балаға қойылатын сұрақ жүйелі, әрі түсінікті болу керек. Сұрақтар қоя білу қиялдаудың ең жоғарғы сатысы және нәтижелі ойда негізгі рөл атқарады. Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс - әрекеті және олардың айналадағы өмірден алған білімдерін, әсерлерін, жинақтаған тәжірибесін өз бетінше іс жүзіне асырады. Сондықтан ойын балалар үшін өзіне тән жүру барысымен, мақсатымен маңызды. Міне, осыдан баланың логикалық ойын қиялдау қабілеті шыңдалады, дамиды. Бұл қазіргі заманға өте қажет. Өйткені, бұл компьютер ғасыры. Баланы болашақ өмірге, белсенді еңбекке даярлауда, оның ақыл - ойы, адамгершілік - эстетикалық сезімдерін, логикалық ойлау қабілетін қалыптастыруда - балаға құрметпен қарау қажет. Бүлдіршіндердің логикалық ойлау қабілетін дамытуда қарапайым математиканың алғашқы ұғымдарын ойын арқылы үйретудің математикалық диктант жазудың, заттарды әр - түрлі геометриялық пішіндерден құрастырудың, ауызша есеп шығарудың, көру арқылы салыстырудың, қиялдаудың жұмбақтар жаттаудың маңызы өте зор. Біздің балабақшаның тәрбиешілері логикалық ойлау қабілеттерін жоғарлатуда.
Логика - дүниені тану тарихының нәтижесі, жиынтығы, қорытындысы. Логика ғылымында жаңаша әдістерді жетілдіру, адамның дүниетанымын барынша өрістету басты мәселе болып саналады. Логика ғылымы адамдардың сан ғасырға тарихи тәжірибесінің жемісі. Бұл ғылым адамдардың өмір сүру қызметінің әр түрлі салалары үшін аса маңызы бар әлеуметтік тарихи құрылым. Бүл логикалық ойлау ғылымы көптеген басқа ғылымдармен байланысады. Философиямен, психологиямен, жоғарғы нерв қызметі, физиологиямен, кибернетикамен, математикамен байланысын зерттейді. Логика - талқылау кезіндегі ойдың дұрыс құралуын зерттейтін ғылым. Екінші сұрақта формалды және диалектикалық логика туралы түсініктердің мазмұнын анықтаудан бастау керек. Формалды және диалектикалық логиканың ерекшеліктеріне, айырмашылықтарына тоқталған жөн. Формалды логика жаңа білімдерді қорытып шығарудың заңдарын қарастырады. Формалды логика білімнің құрылымдық жағын жеке - жеке көрсетуге, олардың элементтерінің формалды байланыстарына көңіл аударады. Білім берудің басты мақсаты - үнемі өзгеріп тұратын әлеумет жағдайына қарай өсіп келе жатқан ұрпақты даярлау. Өзгермелі өмірге қарай балаларды бейімдеуде білім мен тәрбиемен қаруландыру білім беру үрдесінің негізгі кілті болып табылады. Логикалық ойлау әдістерін меңгермеген балада, білім саласында көп қиындыққа ұшырайды: есептерді шығаруда, жаттығуларды орындауда көп уақытын және күшін жоғалтады. Нәтижесінде денсаулығы әлсірейді, оқуға деген құлшынысы төмендейді. Бала логикалық операцияларды меңгергенде, анық және дәл ойлай алады, амалды орындауда неге мән беру қажеттілігін түсінеді, өзінің дұрыстығы туралы пікірін білдіре алады. Білімді меңгеру оңайға соғады, мектеп бала үшін қуаныш әкеледі. Бүгінгі күн талабы - баланың оқыл ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тәрбиелеу.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілеттерінің даму
ерекшеліктері
Мектепөмірінің мектепке дейінгі жастағы балалардың негізгі кезеңі 3 - 4 жастан 6 - 7 жас аралығын қамтиды. Бқл кезеңде балаланың жүйелі оқуымен қатар психофизикалық дамуы жүреді. Ең бірінші, жүйке жүйесі, бас миының жұмысы дами бастайды. Физиологтардың айтуына қарасақ, 6 жаста баланың миының толық даму процесі жүреді. Балабақша жасындағы балалардың психофизиологиялық дамуы бірдей қалыптаспайтынын аңғаруға болады. Сонымен қатар ұлдарға қарағанды қыз балалардың дамуы алда жүреді. Бұл жайында кейбір психолог мамандар мынадай қорытынды айтады: негізінде мектеп жасына дейінгі кезеңінде бір қатарда әр түрлі жастағы балалар тұрады деп қорытындылайды. Мектепке дейінгі ұйымдарда оқудың басталуы баланығ дамуында бірнеше өзгеріске әкелуі мүмкін. Ендігі уақытта ол қоғамдық субьект бола алады және оған мән бере бастайды. Нәтижесінде балалардың қоғам туралы өзіндік ойй мен баға беру қабілеті жетіледі. Мектепке дейінгі балалар қоршаған орта адамдарымен қарым -
Қатынастың жаңа типіне аяқ басады. Үлкендердің шартсыз беделі төмендеп, бала үшін өзінің құрбыларының қарым - қтынасы, олардың ойы мен пікірі маңызды бола бастайды. Осылайша, мектепке дейінгі жастағы балалардың орталық және құрылымдары мынадай факторларды құрайды:
-іс - әрекет және әрекетті шартты түрде бағыттаудың дамуының жаңа кезеңі;
- сыртқы орта заттары мен құбылыстарына жаңа танымдық қатынастың дамуы;
- құрбы - құрдас топтарына ориентация.
Э.Эриксонның концепциясы бойынша, 2-5 жас аралығы баланы еңбек сүйгіштікке бағыттау кезеңі. Маңызыд жаңа құрылымдар психикалық дамудың барлыұ сферасында байқалады: интеллект, жеке тұлға, әлеуметтік қатынас жаңа өзгерістерге ұшырайды. Бұл процесте логикалық тапсырмалардың негізгі ролі үлкен маңызға ие. Л.С.Выготскийдің пікірінше, мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелігі олардың іс - әрекеттерінен байқалады. Мұны ата-аналар мен тәрбиешілер анықтайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау әрекеттері мен қабідеттерінің ерекшеліктері әр түрлі болады. Балалардың ойлау әрекеті, ойлау операцияларының кемістігін, көптеген эксперимент нәтижелері дәлелдеді. Мысалы: М.В Зверева мен А.И Липкина кейбір балалардың заттарды салыстыруда, олардың ұқсастықтарынан гөрі, айырмашылықтарына назар аударатының айтады. Профессор Л.В Занков бұл балалардың заттармен құбылыстарды салыстыруда, кездейсоқ сыртқы белгілеріне сүйеніп, ал незгізгі белгілерін байқамайтығын анықтаған. Көмекші мектептердегі жылдар бойы жинаған мол тәжірибесі, балалардың нақты болатындығын көрсетеді. Балалардың ойлауындағы негізгі кемшілік - қорыту, жалпылау қабілеттерінің төмендігі, бұл оқу үрдісіндегі ережелер мен жалпы ұғымдарды меңгере алмаудан көрінеді.Олар ережені жатқа білгенімен, көп жағдайда мағынасына бойламайды, өз тәжірибесінде дұрыс қолдана алмайды. Балалардың ойлау қабілетін дұрыс дамыту мәселесі өте күрделі, бірақ шешімі бар мәселе болып табылады. Ол арнайы жасалған олигофренопедагогикалық әдістемелердің көмегімен оқытуда жүзеге асады. Мұндай оқытудағы маңызды нәрсе жан - жақты ойластырған, әдістемелік жағынан сауатты тәсілмен , көрнекіліктен сөздік логикалық қорытындылауға ауысу.
И.М Соловьев, балалардың ойлау қабілеттерін зерттеуде, стериотиптік үрдістерді анықтайды. Бұл үрдіс балалардың логикалық есептерді шешуде әрбір жаңа есептерді, өзі білетін бір ғана жолмен шешуде, тырысатыны көрінеді. Мұндай жабысқақ ойлау түрі, логикалық ойлауға кері секірулер туғызады, яғни, бірден бірге ауысады. Мұндай инерттіліктен туындайтын, ойлаудағы ретсіздік, көбіне эпилепсиясы бар балалар мен энцефалитпен ауырған балаларда болады.
Жалпы адамның ойлау мен интеллектісін когнитивтік психология аясында зерттей отырып, ойлау мен интеллектіні табиғи және жасанды салаларға бөліп, теориялық тұрғыдан талдайды. Ойлау мен интеллектінің ара қатынасын зерттейді.
Біріншіден, ұғымдарды қалыптастыру, логика және шешім қабылдау мәселесіне қатысты ойлаудың ғылыми негізі талданады. Сонымен қатар, ойлаудың этностық аспектілері зерттелінеді. Осы балалардың ойлау ерекшеліктері көбінесе ойын және қызықты тапсырмалар арқылы жүзеге асады делінген. Себебі балалардың тірек-қимыл аппаратарының бұзылуы байланысты оларды дамыту мақсатында тапсырмалардың үлесі зор болып табылады.
Логикалық тапсырмалар үлгісінің технологиясы баланың анық осындай белсенділіктерін арттырады. Кез-келген балада, адамның мәдениеті де ойлау арқылы дамиды. Ал бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын технологиясы және тапсырмалар арқылы баланың оқуға ынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл болмақ. Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, дене шынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланың ақыл- ойын дамытып, оқуға деген қызығушылықтарын арттырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті болғанымен, қабылдау ,есте сақтау мүмкіндіктері орташа дамыған. Дамуында кемістігі бар балаларға, кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар қолдана білу керек және тапсырмаларды сәйкестендіріп беру керек. Мысалы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойлау арқылы ойын жүзінде ойын арқылы өткізуге болады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б. ойындар.
Тіл дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік ,сюжеттік ойындарды қолдануға болады. Ролдік ойындарға сійкес құрастырылған тапсырмалар мектепке дейінгі балалармен өмірінде елеулі орын алады. Бұл тапсырмалар ұзақ та , қысқа да болу мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындарға арнлаған тапсырмалар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Балалардың тірек қимыл әрекеттері бұзылғандықтан, ойынның рөлі өте манызды. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктену, шынықтыру түрін көрсету болып табылады. Мысалы: Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы әрекеттеріне еліктейді., ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытушының әрекетіне еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады.
Ойын баланың шығармашылық және ойлау қабілетін дамытады. Сөзжұмбақ балалалардың ой - өрісін, білім көкжиегін тексерумен қатар өтілген материалды қаншалықты меңгергенін тексеруге өте қолайлы. Логикалық тапсырмалар баланың психологиялық және жас ерекшелігіне байланысты таңдап алынады. Қазіргі педагогтардың пікірінше сөзжұмбақ балалардың ойларын ұштайды. Жұмбақтарды шешу ойларын бір жүйеге жүйелейді. Балалардың ойлау қабілеттерін дамытып, өз пікірлерін дәлелдей алуға жетелейді. Жұмбақ шешу шығармашылық үрдіс. Сөзжұмбақты шешу кезінде оқушыларға сызу қиындық туғызады, сондықтан сөзжұмбақты алдын ала сұрақтарымен қосып жазып қойған дұрыс. Сөзжұмбақты кішкентай қалташалар арқылы жасауға да болады. Қалташаларға салынған кеспе қағаздардың беті өзіңе қарай қаратып жазып, екінші жағына тапсырмалар жазуға болады. Тақырып бойынша құрастырылған сөзжұмбақты балалармен жеке жұмыс жасағанда да қолдануға болады.
Жұмбақтар
Қызықтырып әркімді-ақ
Суда жүзер жылтылдап.
"Б"әрпінен басталар,
Сол жәндіктің атын тап. ( ... ... ... ...)
т.б.
Бала тәрбиесі қиын да, жауапты міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан тыс, оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың бағыт- бағдармен, тыныс-тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез-келген бүлдіршін үшін бала тәрбиесі ата-анасына берілген тәлім-тәрбиені одан әрі жалғап, жандыратыны сөзсіз. Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық (ойлау, зейін, ес, сөйлеу, сезу, көру) қабілетін қалыптастыруда негізгі жұмыс түрі- қызықты тапсырмалар болмақ. Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып , жан-жақты дамуы үшін және ойлау қабілетін дамытып, айналадағы өмір құбылысын ұғындыру керек.
Логикалық және қызықты тапсырмаларды орындау үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С Макаренко былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке баланы тәрбиелеу- бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын- балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.
Тапсырмалар барысы мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы айлардан бастап- ақ маңайындағылармен қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді.
Ойын - бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі қалыптасады.
Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті-рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді.
Ойлаудың дамыту жолдары. Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге асады.Ойлауды олигофренопсихологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету,ойлаудың мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді. Қазіргі олигофренопсихологиясында ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ойлау - сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі. Ойлау - адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс. Ойлау - аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика - бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту - оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады. Психология ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік - логикалық.
Ойымды қорытындылай келе, баланың логикалық ойлауын дамыту бағытындағы жұмыстар жүйеленді және оны ұйымдастырудың тиімді жолдары, әдіс-тәсілдері айқындалады, ол өз ретінде, балалардың логикалық ой-қабілеттерін қалыптастыру жұмысының жағдайын бір шама арттырды - деп ой түйіндеймін. Мектеп жасына дейінгі баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады,ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге, ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылған бұл жастағы балалардың жалпы және таным процестерінің қарқында дамуы бұл кезеңнің жоғары сензитивтілігін көрсетеді және баланың жан-жақты дамуының потенциалды мүмкіндіктерін анықтайды. Үлкендердің мектепке дейінгі бала жасындағы балалармен жұмыс кезіндегі негізгі міндеті - әр баланың жекелігін (индивидуалдылығын) ескере отырып, олардың мүмкіндіктерін ашудың және жүзеге асырудың оптималды шарттарын жасап беру.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекетінің өзгеруі, сондай-ақ оның анатомиялық-физиологиялық даму ерекшелігіне байланысты олардың психикалық дамуында да көптеген өзгерістер болады. Осы кезеңдегі таным процестерінің: түйсік, қабылдау, ойлау, сөйлеу, ес, қиял, сонымен қатар зейіннің өзара байланысы ерекше. Бұл туралы өзінің зерттеу жұмыстарын қорытындылай келе, Л.С.Выготский былай дейді: ...оқудың басталуымен ойлау баланың психикалық дамуының орталығына ауысады және басқа психикалық процестер жүйесінде анықтаушы процеске айналады. Баланың ойлауы осы кезеңде дамудың ерекше этапында болып, басқа таным процестерінің дамуымен өзара тығыз байланыста болады. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ойлауының дамуы оның жеке тұлғалық, әсіресе танымдық сфералық маңызды бір қыры болып табылады. Адамның ойлауына түрлі құбылыстар арасындағы қатынас пен байланысты белсенді іздестіру, оның негізгі сипаты екендігін жоғарыда айтылып өткендей тура танып білуге болмайтын байланыс қатынастарды өңдеу ойлауды түйсік және қабылдаудан ерекшелендіреді. Байланыс пен қатынастарды бөліп алып қарауда әр түрлі әрекет жасауға болады, бір жағдайда заттар арасындағы қатынастарды анықтауда, оларды реалды түрде өзгерту басқа бейнеге енгізу керек. Келесі жағдайда заттардың өзін өзгертпей, оларды ойша елестету арқылы бейнесін өзгерту керек. Ал кейбір жағдайларда заттар арасындағы қатынасты ойша өзгерту немесе практикалық өзгертуге бармай-ақ, ой қорытындысы және пайымдау жасы анықталады. Осылайша, көрсетілген үш жағдайда, адам заттар арасындағы көрінбейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz