Қазақ тілі Орыс тілі Ағылшын тілі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӨТЕМІСҰЛЫ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
Рһ D доктор И.С.Сұлтаниязова
_____________
___ ______20___ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ҚАЗАҚ ТІЛДІ ЕМЕС МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ (5-СЫНЫП)
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Орындағандар: Асабаев Талғат
ҚТӘ-41 тобының ІV курс студенті
Кулова Аружан
ҚТОМҚТӘ-41 тобының ІV курс студенті
Сағидулла Айнұр
ҚТОМҚТӘ-41 тобының ІV курс студенті
Ғылыми жетекші:
Аға-оқытушы, магистр Г.Ә. Еркеғалиева
ОРАЛ, 2021
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНЫҢ МАҚСАТЫ - ОҚУШЫНЫҢ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің жаңартылған білім мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-16
1.2 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабағында оқушылардың тілдік дағдысын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... .16- 34
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДАҒЫ БАҒАЛАУ ТҮРЛЕРІ МЕН БАҒАЛАУДЫҢ ТИІМДІ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Қалыптастырушы бағалау - белсенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .35-46
2.2 Оқушылардың тілдік дағдысын дамытудағы қалыптастырушы бағалау тапсырмаларының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6-68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .70-71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көзделген ең басты мәселелердің бірі - болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру.
Жаңартылған оқу бағдарламасы аясында оқыту қазақ тілінде емес мектептерде Қазақ тілі мен әдебиеті пәні кіріктірілген пән ретінде оқытыла бастады. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін негізгі орта білім беру деңгейінде кіріктіріп оқытудың мақсаты - қазақ тілін қадірлейтін, қоғамдық мәнін түсінетін тұлға қалыптастыру, тіл нормаларын сақтап, дұрыс қолдана білуге, еркін сөйлесуге және сауатты жазуға үйрету, оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге және сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру.
Тілді оқытуда тілдік қатынас пен дағдыларды дамыта оқыту жүйесі қазіргі уақытта Еуропа мен АҚШ-та, Ресейде ғылыми-әдістемелік негізде жан-жақты зерттелгені белгілі. Ал қазақстандық білім беру жүйесінде бұл мәселе енді ғана алға қойылып, қолға алынуда. Осы жағдайлардың бәрі оқыту қазақ тілінде емес мектептерде оқушының тілдік дағдысын дамыту, қалыптастырушы бағалау тапсырмаларын тиімді пайдалану арқылы қазақ тілі мен әдебиетін оқыту мәселесін зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу нысаны: Қазақ тілді емес мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабағында тілдік дағдыларды дамытудағы қалыптастырушы бағалау тапсырмаларының тиімділігі.
Зерттеудің мақсаты - қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздерін тұжырымдай отырып, әдістемелік жүйесін жасау, оның тиімділігі мен сапалылығын педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін тұжырымдау;
негізгі орта сыныптарда балалардың тілдік дағдысын дамытуға байланысты тілдік материалдарды саралап, оқыту ұстанымдарын белгілеу. Тілдік дағдыларды дамытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін жүйелеу;
негізгі орта сыныптарда қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың ғылыми негізделген әдістемелік жүйесінің тиімділігін эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1. Бірінші кезең (қаңтар, 2021 ж.). 5-сыныпта тіл дамытудың педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық, әдістемелік мәселелері, ғылыми зерттеу негіздері талданды. Отандық ғалымдардың зерттеу тақырыбына сәйкес еңбектерімен танысып, оларға талдау жасалып, болашақ зерттеудің негізгі бағыттары анықталды.
2. Екінші кезең (ақпан, 2021 ж.). Зерттеу жұмысының өзегі етіп алынатын негізгі идеялар сараланды; негізгі орта сыныптарда қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың әдістемелік жолдары жүйеленіп, ол қалыптастырушы эксперимент материалдары түрінде сынақтан өткізілді. Дамудың әр кезеңіне сәйкес тілдік дағдыларды дамытуда қойылатын талаптар анықталды, эксперимент нәтижелері сарапталды.
3. Үшінші кезең (наурыз, 2021 ж.). Зерттеу нәтижелері жинақталып, қорытындыланды. 5-сыныпта негізгі орта сыныптарда қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың бағдарламасы жасалды. Зерттеу нәтижелерінде айқындалған ұстанымдар негізінде тәжірибеден өткізілді. Қалыптастыру және бақылау эксперименттерінің нәтижелеріне жан-жақты талдау жасалып, басты қорытындылар ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді.Зерттеу жұмысының нәтижелері тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
5-сыныпта қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың әдіснамалық-теориялық тұғырларының жан-жақтылықпен талдануы негізгі орта сыныптарда тілдік дағдыларды дамытуда қалыптастырушы бағалаудың тапсырмаларын тиімді әрі сапалы ұйымдастыруға кепіл бола алады.
Қатысымдық әдісті жүйелі қолдану баланың сөйлеу әрекетінің дағдыларын дамытуына қолайлы мүмкіндік туғызады.
Оқушының тілдік дағдысын дамытуға бағытталған қалыптастырушы бағалау тапсырмалары қазақ тілі мен әдебиетін оқыту ұстанымдары негізінде жүзеге асырылғанда оң нәтиже береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНЫҢ МАҚСАТЫ - ОҚУШЫНЫҢ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ
1.1 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің жаңартылған білім мазмұны мен оқу мақсаттары
Бүгінгі таңда білім беру мазмұнын жаңарту өте маңызды өзгерістердің сатысында жетістіктер формуласын ұсынған үлгі және оқу-тәрбиелік үрдісті жан-жақты жаңа әдіс-тәсілдермен ұштастыру болып саналады.
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасында Сапалы орта білім беруге тең қол жеткізуді қамтамасыз ету, тез өзгеріп жатқан әлемнің жағдайында зияткер, дене бітімі және рухани жағынан дамыған, табысты азаматы тұр. Білім беру мазмұнын жаңарту сапалы білім, жарқын болашаққа негіздеп, бірқатар қалыптастыру деп атап көрсеткендей бүгінгі таңда білім беру парадигмасы білікті адамға бағытталған білімнен мәдениет адамына бағытталған білімге көшуді талап етеді. Білім беруді жаңаша ұйымдастыру - оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. [1]
Тұңғыш президентіміз Н.Ә.Назарбаев жылдар бойы білім және ғылым саласына ұдайы көңіл бөліп келеді. 2017 жылы жарық көрген Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына Жолдауында да бұл мәселе назардан тыс қалған жоқ. Ең алдымен, білім беру жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Біздің міндетіміз - білім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту бағдарламаларын оқушылардың сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет, - деген жолдар - соның дәлелі.
Бүгінгі таңда елімізде білім беру мазмұны жаңа бағытқа бет бұрды. Тұңғыш президентіміз Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде: Біз қазір білім - ғылым - инновация атты үштік үстемдік құратын постиндустриялық әлемге қарай бағыт алып барамыз, - деген болатын. Ендеше, еліміздің әлемдік үрдістерге енуі білім беру жүйесінің жаңа сапалық деңгейге өту қажеттілігін арттыруда екені түсінікті.
Мемлекетіміздің білім беру үдерісіне енген жаңартылған білім беру бағдарламасы - заман талабына сай келешек ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама. Жаңартылған білім беру бағдарламасының мақсаты - білім беру бағдарламасын жаңарту және критериалды бағалау жүйесін енгізу тұрғысынан мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру.
Жаңартылған білім бағдарламасының ең бірінші ерекшелігі пән мазмұнының спиральді берілуі. Спиральділік қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы Джером Брунердің Білім беру үдерісі (1960) атты еңбегінде қарастырылған танымдық теорияға негізделеді. Брунердің жұмысына негізделген спиральді білім беру бағдарламасының негізгі ерекшеліктері:
оқушы мектепте оқыған кезде тақырыпты немесе пәнді бірнеше рет қайталап оқиды, мұнда тақырыптар әртүрлі деңгейде қайталанады, кейде бір тоқсан аясында, кейде әр тоқсан сайын;
әрбір қайталап оқыған сайын тақырыптың немесе пәннің күрделілігі арта түседі, мұнда тақырыптар әрбір келесі деңгейде алдыңғыға қарағағанда анағұрлым күрделі әрі тереңдетіліп оқылуы тиіс;
жаңа білім алдыңғы біліммен тығыз байланысты және бұған дейін алынған ақпарат тұрғысынан қарастырылады, мұнда деңгей жоғарылаған сайын, тақырыптың күрделілігі артып отыруы керек.
Екінші ерекшелігі Блум таксономиясының оқу мақсаттарының иерархиясы. Оқу үдерісінде білу, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау, бағалау сатыларында оқушылар іс-әрекет етеді.
Білу - нақты іс-әрекетті іске асыру.
Түсіну - іс-әрекеттің мазмұнын сипаттау.
Қолдану - алған білімін күнделікті өмірде қолдана, іске асыра білу.
Анализ - әрекетті екінші әрекетпен салыстыру.
Синтез - салыстырған әрекеттің жақсы-жаман жақтарын салыстыру.
Бағалау - сарапталған бүтін дүниеге баға беру. Өз көзқарасын, пікірін айта білу.
Үшінші ерекшелігі ортақ тақырыптардың меңгерілуі. 5-7 сыныптарда қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі пәндері бойынша ортақ тақырыптардың болуы.
Ортақ тақырыптар
Қазақ тілі Орыс тілі Ағылшын тілі
Төртінші ерекшелігі оқу мазмұнының ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспарларының құрылып, құрылған жоспарлардың жүйелі іске асуы.
Ұзақ мерзімді жоспарлау
· Оқу бағдарламасы
· Пәннің мазмұны
Орта мерзімді жоспарлау
· Жұмыс сызбасы
· Тізбектелген сабақтар
Қысқа мерзімді жоспарлау
· Жеке, дербес сабақ
Бесінші ерекшелігі оқытудың тәрбиелік әлеуетін арттыру, оқушы бойында адамгершілік-рухани қасиеттерді қалыптастыру керек.
Оқушылардың бойында қалыптастыруды қажет ететін рухани құндылықтар мен дағдылар:
Рухани құндылықтар
:: шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;
:: қарым-қатынас жасау қабілеті;
:: өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;
:: жауапкершілік;
:: денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету;
:: өмір бойы оқуға дайын болу.
Дағдылар:
:: сын тұрғысынан ойлау;
:: білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
:: проблемаларды шешу қабілеті;
:: ғылыми-зерттеу дағдылары;
:: қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағдыларды қоса алғанда);
:: жеке және топпен жұмыс істеу;
:: Акт саласындағы дағдылар
Алтыншы ерекшелігі - бүгінгі таңда Қазақстанда білім берудің деңгейі мен сапасына жаңа талаптар қойылып отыр. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз ету, сол арқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын
мамандарды даярлау және бәсекеге қабілетті білім беру болып табылады. Еліміздің бірінші басшысы Н.Ә.Назарбаев қазақстандық мұғалімдердің кәсіби даму саласындағы жаңа көзқарасы олардың педагогикалық өміріндегі қосымша оң өзгерістер енгізуге мүмкіндік беруде. Сапалы білім беру - оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз үдерісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім өзіндік ой- талғамы бар, адамгершілігі жоғары,
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұрын оқытуда оқушылар тек қана тыңдаушы, орындаушы болып келсе, ал қазіргі оқушы өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мән беруіміз керек. Бүгінгі білім беруде оқушыны білімділік, іскерлік, шығармашылық әдістерге баулудың жолдарын іздестіре отырып, мұғалім-шәкірт арасында рухани және сезім бірлестігін айқындайды. Қазіргі кезде оған жететін жаңа педагогикалық технологиялар да баршылық.
Соның бірі - критериалды бағалау жолдары.
Критериалды бағалау - бұл білім берудің мақсаты мен мазмұнына негізделген оқушының
оқу-танымдық құзырлығын қалыптастыруда алдын-ала белгіленген жетістіктермен
салыстыру үрдісі.
Критериалды бағалауды енгізудің мақсаты:
Мектепте оқыту сапасын жоғарылату
Мектеп бітірушілердің білімін халықаралық стандартқа сәйкестендіру.
Білім сапасын бағалау жүйесінде жаңарту мәселесі:
-Бес балдық жүйенің қазіргі заманға сай білім жүйесін қанағаттандыра алмауы;
- Оқушы танымындағы өзгерістер мен білім саласындағы қалыптасқан қайшылықтар;
- Әлеуметтік сұраныстардың өзгеруі
Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі:
алдын-ала ұсынылған бағалау шәкілі;
анық, айқындылығы;
бағаның әділдігі;
өзін бағалауға мүмкіндіктің берілуі
Критериалды бағалаудың функциялары:
-Ынталандыру;
-Белсенділік;
-Түзету;
-Дамытушы.
Критериалды бағалау жүйесінің тиімділігі:
Мұғалімге оқушының оқу жетістіктерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді;
Оқушыларға оқу үдерісі барысында туындаған қиындықтарды түсінуге, бағалауға мүмкіндік береді;
Ата-аналар оқушының оқу жетістіктер бойынша объективті дәлелдемелермен қамтамасыз етіледі;
Оқушылардың пән бойынша үлгерімі екі тәсілмен бағаланады: қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау.
Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады және тоқсан бойы жүйелі түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді.Әдістемелік материалдардың толық ресурсы: оқу бағдарламалары, оқулықтар, күнделікті сабақ жоспарлары, мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулықтар, бағалау жөніндегі ұсынымдардың бәрі де дайын.Әр пән бойынша қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағын сайттардан пайдаланып отырмыз. Жинақ тапсырмалары оқу бағдарламасы мен оқу жоспарының негізінде дайындалған. Бағалау критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар мұғалімнің ұқсас тапсырмаларды құрастыруына, іріктеуіне, білім алушылардың оқу мақсаттарына жету бойынша сындарлы (конструктивті) кері байланыс беруіне көмектесетін үлгілер болып саналады.
Жиынтық бағалау - оқу бағдарламасындағы бөлімдерортақ тақырыптар бойынша белгілі бір оқу кезеңі (тоқсан, оқу жылы) аяқталғанда өткізілетін бағалаудың түрі. Жиынтық жұмыс - оқудың белгілі бір кезеңінде пән бойынша білім алушылардың оқу жетістігі деңгейін анықтауға арналған білім алушылар жұмысы. Жиынтық бағалау тапсырмаларын орындаған кезде, біз оқушыны емес,оның жұмысын бағалаймыз. Бағалау барысында біз жұмыстың кемшіліктеріне емес, жағымды жақтарына көп көңіл бөлуіміз керек. Ойлау дағдыларының деңгейлері - әрбір деңгейі ойлау дағдыларын анықтауды қалыптастыруға бағытталған оқу мақсаттарының иерархиялық өзара байланыстағы жүйесі.
Біз оқушыны емес,оның жұмысын бағалаймыз. Бағалау барысында біз жұмыстың кемшіліктеріне емес, жағымды жақтарына көп көңіл бөлуіміз керек. Ойлау дағдыларының деңгейлері - әрбір деңгейі ойлау дағдыларын анықтауды қалыптастыруға бағытталған оқу мақсаттарының иерархиялық өзара байланыстағы жүйесі.
Жетінші ерекшелігі - оқытудағы жүйелі-әрекеттік ұсыным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысуы). Белсенді оқу -- оқушының мұғалімді енжар тыңдап қана қоймай, белсенді жұмысқа тартылуын көздейтін оқыту және оқу әдістерінің бірі. Бұл тәсілдер оқу үдерісі жаттығудың алдында емес, оны орындау барысында жүзеге асырылатын құбылыс екендігін түсіндіреді. Сыныпта қолданылатын бұндай тәсілдерге топтық жұмыс (Brodie, 2000), ойын баламалары (Bergen, 2002) және пән бойынша белгілі тақырыптағы ойындар кіреді (Peters, 1998). Бастауыш сыныптарда ойын шынайы өмірдің белгілі бір аспектілерін модельдеу және зерттеу үшін ұсынылған мүмкіндік болып табылады. Домино және карта сияқты дәстүрлі ойындар математика сабақтарындағы кездейсоқтық пен ықтималдық мәселесін қарастыруда оңтайлы болмақ. Шарада, тақтада сөздерді біріктіру немесе сөздерді жіктеу сияқты ойындар - тіл үйренуді қамтамасыз етудің және оны көрсетудің бірден-бір қызықты әрі тартымды тәсілдерінің бірі. Көптеген стратегиялық ойындарды (мысалы, Алға (Go) деп аталатын ежелгі қытай ойыны) тұрғындар мен қоғамның өсуін модельдеу үшін пайдалануға болады.
Оқушыларды оқытудың ең жоғары стандарттарын қамтамасыз етуде мұғалімдердің қолданатын педагогикалық әдістемелерінің маңызы зор. Осы орайда, Дж. Хэтти [2] білім беру шараларының оқушыларға әсерін талдау үшін 9000-нан аса метаталдау әдісін пайдаланып, 60155 педагогикалық зерттеу жүргізген. Мұғалімдер пайдаланатын әдіс-тәсілдер оқудың тиімділігіне елеулі әсерін тигізеді. Педагогикалық әдістемелерді жетілдірмей тұрып, білім беру бағдарламасын өзгерту білім беру стандарттарына қатысты реформалау шараларының мүмкіндіктері мен нәтижелілігін төмендететіндігіне көз жеткізген.
Білім беру бағдарламасының оқыту тәсілдерінің және бағалаудың қалай құрылуы қажеттігін, оңтайлы оқу ортасын қалыптастырудың ұсынысын Хименес Александре берген болатын:
1) Оқушылар оқу үдерісіне белсене қатысуы және олар білімдерін бағалап, өздері ұсынған қорытындыларының дәлелдерін ұсынуы, бір-біріне сын тұрғысынан қарауы тиіс.
2) Мұғалімдер оқушыларға бағытталған және дәлелдерді құру мен талдауға арналған рөлдік модельдер ретінде әрекет ететін оқыту тәсілдерін қолданулары керек.
3) Білім беру бағдарламасы проблемаларды шешудің тәсілдерін қамтуы тиіс.
4) Оқушылар мен мұғалімдер пікірлерді бағалауда білікті және оқушылар тек жазбаша тестілеу бойынша ғана бағаланбауы тиіс.
5) Оқушылар өздерінің алған білімдерін қолдана алуы және білімдердің қалай алынғанын талдай білуі қажет.
6) Оқушылардың диалогке және бірлескен оқуға қатысу мүмкіндігі болуы тиіс.
Сонымен қатар, педагогиканың түрлі аспектілері, атап айтқанда, оқушыға бағдарланған әдіс-тәсілдер, проблемаларды шешу, рефлексиялық оқу және бірлескен оқу тәсілдері қарастырылады. Оқыту әдістерінің барлық аспектілері сындарлы оқыту теориясымен үйлеседі. Сындарлы оқыту тәсілдері білім берудің дәстүрлі әдістерімен салыстырғанда, оқыту кезінде жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Сындарлы оқыту тәсілдері оқушылардың алдыңғы білімдерімен ұштастыра отырып, жаңа білім алуы туралы тұжырымдамаға негізделген. Бұл жерде ең маңыздысы: оқушылардың алдыңғы алған дағдылары жаңа дағдыларды меңгеруге үлкен ықпалын тигізеді, ал егер ол ескерілмесе, онда білім тереңге бармай, үстірт меңгерілген таяз білім болмақ. Мұндай үстірт білім оқушыға қазіргі әлемде жетістікке жету үшін қажетті сын тұрғысынан ойлау, рефлексия және басқа да дағдыларын, алған білімін қолдануына кері әсерін тигізеді. Оқушылар білімді толықтай меңгеру үшін ақпаратты енжар қабылдамай, сабаққа белсенді қатысуы керек. Оқушылардың алған білімдерімен жұмыс істеуге, оны әрі қарай өңдеп, өз дағдыларын арттыруға мүмкіндік беретін жаттығуларды орындауға мүмкіндіктері болуы аса маңызды. Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдары оқыту үрдісінде негізгі міндеті өз бетінше әрекет етуге бейім, мүддесі мен қызығушылығы жоғары, өзіне сенімді, талдау жасауға қабілетті тұлға ретінде білім алуға ұмтылған оқушы тәрбиелеу [3]. Оқытушылар оқушылардың бойында бұл қасиеттерді:
- оқушылардың жеке пікірін тыңдай білу, меңгерген білім, білік, дағдыларын дамыту үшін бұларды үнемі қолданудың маңыздылығын ашып көрсетіп отыру;
- мұқият іріктелген тапсырмалар мен әрекет түрлері арқылы оқушыларды ынталандырушы және дамытпалы түрде оқыту;
- проблемаларды модельдеу және оқушыларға түсінікті жолдар арқылы оларды шешу стратегиясының мысалдарын көрсету;
- бағалау арқылы оқушылардың білім алуын қолдау;
- зерттеушілік әдіске және оқушылардың зерттеуіне негізделген белсенді оқытуға артықшылық беру;
- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту;
- жалпы сыныптық, жеке және топтық жұмыс түрлерін үйлесімді ұйымдастыру қарастырылған әртүрлі оқыту стратегиялары арқылы қалыптастырып дамытады.
Жаңартылған бағдарлама бойынша әр оқытушы төмендегідей нәтижелерге қол жеткізеді:
жаңартылған оқу бағдарламасының құрылымына;
жаңартылған оқу бағдарламасының мазмұны мен жүйесіне;
оқу бағдарламасының және оны іске асырумен байланысты құжаттамалардың мақсаты мен ресімделуіне;
білім беру бағдарламасын іске асыруға көмектесетін тиісті педагогикалық тәсілдерді біледі және түсінеді.
Жаңартылған бағдарлама бойынша әр мұғалім мазмұн мен жүйелілікті, білім беру бағдарламасын іске асыруға көмектесетін тиісті педагогикалық тәсілдерді қолдана алатын нәтижелерге қол жеткізеді.
Жаңартылған білім берудің маңызы - оқушының үйлесімді, қолайлы білім алу ортасын құра отырып, сын тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, тәжірибе жасау, АКТ-ны қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа түсу, жеке, топта, жұпта жұмыс жасай білу, функционалды сауаттылықты қалыптастыру.
Оқу бағдарламасы - білім беру деңгейі бойынша пән тұжырымдамасын, сағат санын, бағалау жүйесін сипаттайтын құжат. Оқу бағдарламасы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына, үлгілік оқу жоспарлары мен ҚР орта білім беру саласындағы уәкілетті органы белгілеген тәртіппен бекітілген басқа да нормативтік құжаттарға сәйкес әзірленеді.
Оқу бағдарламасында оқу мақсаттары көрсетіледі. Және оқу бағдарламасының негізінде пәннің ұзақ мерзімді жоспары жүзеге асырылады.
Жаңартылған білім беру бағдарламасында оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілі мен әдебиеті кіріктірілген пән ретінде оқытылады. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін негізгі орта білім беру деңгейінде кіріктіріп оқытудың мақсаты - қазақ тілін қадірлейтін, қоғамдық мәнін түсінетін тұлға қалыптастыру, тіл нормаларын сақтап, дұрыс қолдана білуге, еркін сөйлесуге және сауатты жазуға үйрету, оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге және сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру. Оқушылар әңгіме, поэзия, драма, сондай-ақ, ғылыми және бұқаралық ақпарат құралдарының материалдарын сын тұрғысынан оқи отырып, өз түсініктерін дамытады. Оқу арқылы танымдық дағдыларын арттыра отырып, білім әлеміне жол ашады.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін кіріктіріп оқытуда сабақты ұйымдастыру, ең алдымен, оқу материалының ерекшелігіне, сынып деңгейіне негізделеді. Кіріктіріп оқытудың негізгі және міндетті талабы - оқушының өзіндік жұмыс істеу қызметін арттыру, өйткені оқу материалының тақырыптық аясын кеңейте отырып, терең талдауды талап етеді.
. Сонымен қатар, бағдарлама оқушының төрт тілдік дағдысын: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым жетілдіруге бағытталған. Бұл төрт дағды оқу жоспарында Шиыршық әдісімен орналастырылған және бір-бірімен тығыз байланысты. Яғни, жыл бойына бірнеше рет қайталанып отырады және сынып өскен сайын тілдік мақсат та күрделене түседі.
Әдіске тоқталып кететін болсақ, шиыршық қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы Джером Брунердің Білім беру үдерісі [4] атты еңбегінде қарастырылған танымдық теорияға негізделеді. Оның пікірінше, ең күрделі материалдың өзі дұрыс құрылымдалып, дұрыс ұсынылатын болса, оны тіпті кішкентай балалар да түсіне алады. Сонымен қатар, жұмыстану негізіне баланың бұрынғы өз тәжірибесі перне қоры, мағлұматы салынып, дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталғаны абзал (Ж.Аймауытұлы, 1929). [5]
Джером Брунер адамның танымдық қабілеті шартты түрде бөлінген үш сатыдан тұрады деп тұжырымдайды:
- белсенді (жұмыс үдерісінде білім алу);
- бейнелік (суреттер мен бейнелердің көмегімен білім алу);
- таңбалық (сөздер мен сандардың көмегімен білім алу).
Бұл спиральді білім беру бағдарламасы тұжырымының дамуына себеп болған.
Шиыршық қағидаты бойынша құрылған оқу бағдарламасының негізгі ерекшеліктеріне тоқталайық:
- оқушы мектептегі оқу үдерісінің барлық кезеңінде тақырыпты (пәнді) бірнеше рет қарастырады, қайталап оқиды;
- әрбір қайталап оқыған сайын тақырыптың (пәннің)күрделілігі арта түседі;
- жаңа тақырып алдыңғы тақырыптармен тығыз байланысты және алдында берілген ақпараттың мазмұны аясында қарастырылады.
Шиыршық қағидаты бойынша құрылған оқу бағдарламасының басымдығына тоқталамыз:
оқушы тақырыпты (пәнді) қайталап оқыған сайын ақпарат бекітіліп отырады;
тақырыптар жеңілден күрделі идеяларға қисынды жолмен ауыстырылады;
оқушыларға сол тақырып аясында бұрын алған білімдерін сабақтың мақсатына жетуде жетістіктерге қол жеткізу үшін қолдану ұсынылады.
Орта білім мазмұнын жаңарту аясында әзірленген оқу бағдарламалары оқушылардың бір сыныптан екінші сыныпқа өтуі кезінде білімі мен дағдыларын қайталанып тексеріліп отыратын шиыршық қағидаты бойынша құрылған оқу моделіне негізделген.
Оқушылардың сыныптан сыныпқа көшу барысында алға ілгерілеуіне орай, олар өздерінің 4 тілдік дағдыны (айтылым, тыңдалым, оқылым және жазылым) меңгеріп, түсінуіне анағұрлым сенімді бола түседі. Мысалы, жазылым дағдысын қалыптастыруда Әртүрлі стильде хат түрлерін жазу бойынша оқушылардың шиыршықты білім беру бағдарламасы арқылы алға ілгерлеуі айқын көрінеді.
"Қазақ тілі мен әдебиеті" оқу бағдарламасының негізгі міндеттері:
1) шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуге, сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру;
2) білім деңгейі жоғары, ой-өрісі дамыған тұлға қалыптастыру;
3) туындаған мәселелерді шеше білетін, шынайы өмірге бейім жаңашыл ұрпақ тәрбиелеу;
4) оқушыларды сөйлесім әрекетінің түрлерін әлеуметтік ортада қолдана білуге үйрету;
5) оқушылардың тілдік дағдысы мен ойлау қабілетін дамыту;
6) оқушыны қазақ халқының мәдениетімен, әдебиетімен, ұлттық салт-дәстүрімен таныстырып, мәдени ортада пайдалануға баулу, қазақ еліне, мемлекеттік тілге деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Негізгі орта білім беру деңгейіндегі "Қазақ тілі мен әдебиеті" пәні бойынша оқушылардың білім, білік және дағдыға қойылатын талаптары "Шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық құзыреті" (CEFR) деңгейлерін негізге ала отырып, айқындалған. Екінші тілді үйрену барысында тілдік қабілетті сипаттауда Жалпыеуропалық тіл құзыреттілігін бағалау жүйесі тілді үйренудің барлық аспектілерінде алға ілгерілеуді сипаттайтын 50-ден астам жеке өлшемдер бар. Олар үдемелі түрде күрделенетін оқытуды және бағалауды жоспарлауда қолданылып, тәжірибенің жүйелілігін қамтамасыз етеді. Еуропалык деңгейлер жүйесіне сәйкес, отандық әдістемеші-ғалымдар қазақ тілін үйрету үшін алты деңгейді ұстанады:
бастапқы деңгей A1, A2;
тәуелсіз деңгей B1, B2;
тәжірибелі деңгей C1, C2.
Деңгейлерге тоқтала кетсек:
Бастапқы деңгей А1. Күнделікті өмірдегі таныс сөздер мен негізгі сөз тіркестерін түсінеді және қолданады. Өзін және өзге адамдарды таныстыра алады, сондай-ақ жеке өміріне қатысты сұрақ қойып, оларға жауап бере алады.
Бастапқы деңгей А2. Қарапайым сөз тіркестерімен өзінің өмірі, өзінің жұмыс орнына қатысты, сондай-ақ өзге де тез шешуді қажет ететін мәселелерді талқылай алады.
Тәуелсіз деңгей В1. Өзінің тәжірибесін, оқиғаларды, армандарын, сенімдерін, ұмтылысын қысқаша сипаттап, өзінің көзқарасы мен жоспарларын түсіндіре алады.
Тәуелсіз деңгей В2. Өз ойын еркін және тез жеткізе алады, тілдің өкілдерімен кедергісіз, еркін қарым-қатынас жасай алады.
Тәжірибелі деңгей С1. Кез келген естіген немесе оқыған хабарламаларды оңай түсінеді. Хабарламаны еске түсіре отырып, әртүрлі ауызша және жазбаша деректер арқылы ақпаратты қорытып талдай алады.
Тәжірибелі деңгей С2. Әртүрлі тақырыптағы күрделі және көлемді мәтіндерді түсінеді, астарлы мағыналарын біледі. Сөздер мен сөз тіркестерін қолдану кезінде ешқандай кедергісіз өз ойын тез жеткізе алады.
Тілді меңгеру деңгейлерінде үдемелі реттілік бар: тілді жаңадан үйреніп жүргендер мен өзге тілде еркін сөйлеушіге дейін. [6]
Сонымен, жаңартылған бағдарлама әр деңгейдің соңындағы күтілетін нәтижелер түрінде берілген.
5-сыныптың қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі аптасына 5 сағат, оқу жылында - 170 сағат. Пәннің оқу мазмұны 5 бөлімге бөлінеді: сөйлеу қызметінің 4 дағдысы (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) және тілдік бағдар. Бөлімдерді бөлімшелер құрайды.
"Тыңдалым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) болжау; 2) назарын шоғырландырып тыңдау; 3) сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіну; 4) көркем шығармаларды тыңдау; 5) негізгі ойды анықтау; 6) тыңдалым материалдары бойынша жауап беру.
"Оқылым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) мәтіндегі ақпаратты анықтау; 2) стильдік ерекшеліктерді анықтау; 3) көркем шығармаларды оқу; 4) мәтіндерге салыстырмалы талдау жасау; 5) қосымша ақпарат көздерінен алынған мәліметтерді оқу; 6) өзіндік көзқарасын білдіру және бағалау.
"Жазылым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) әртүрлі стильде мәтіндер құрастыру; 2) эссе жазу; 3) көркемдегіш құралдарды қолданып жазу; 4) мәліметтерді жинақтау; 5) орфография және пунктуация.
"Айтылым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) сөздік қорының алуандығы; 2) сөз мәнері мен сөйлеу этикеті; 3) орфоэпиялық нормаларды сақтау; 4) мәтіннің негізгі аспектілерін анықтау және талқылау; 5) сенімді және еркін жауап беру; 6) визуалды материалдар арқылы тілді дамыту.
"Тілдік бағдар" бөлімінің бөлімшелері: 1) сөз таптары; 2) сөйлем.
5-сыныпқа арналған "Қазақ тілі мен әдебиеті" пәнінің базалық білім мазмұны мынадай:
1) тыңдалым: тірек сөздер арқылы болжау, негізгі мазмұнын түсіну, нақты ақпаратты анықтау, күнделікті тұрмыстық тақырыптарға байланысты сөздердің мағынасын түсіну, көркем әдеби мәтіндердің мазмұнын түсіну, негізгі тақырыпты анықтау, сұрақтарға жауап беру;
2) айтылым: жаңа сөздерді олардың синонимдерімен, антоним, омонимдерімен қатар қолдану, ойын жеткізе білу, амандасу мәнері мен ұлттық этикет формалары, қазақ тіліндегі төл дыбыстары мен үндестік заңы, мәтіндердің мазмұнына жоспар құру, берілген сұраққа лайықты жауап беру, шағын диалогке қатысу, иллюстрацияларды сипаттау;
3) оқылым: негізгі ақпаратты анықтау, хат, хабарлама, жарнама мазмұнын түсіну, стильдік ерекшелігін анықтау, көркем әдеби шығармаларды түсіну, тақырыбын анықтау, мәтіндердің тақырыбын, мазмұндық құрылымын салыстыру, қосымша ақпарат көздерінен тақырыпқа байланысты мәліметтерді ала білу, тақырып бойынша үйренген сөздерін қолдана отырып, мәтінде көтерілген мәселеге өз көзқарасын білдіру;
4) жазылым: ресми стильдің тілдік ерекшеліктері мен талаптарына сай хабарлама, хабарландыру, хат жазу, эссе құрылымын сақтай отырып, адамды, табиғатты, белгілі бір оқиғаны сипаттап жазу, жазба жұмыстарында сипаттау, бейнелеу құралдарын қолданып жазу, мәліметтерді жинақтай отырып, тақырып бойынша постер жасау, үндестік заңына сәйкес орфографиялық нормаға сай дұрыс жазу, сөйлем соңында қойылатын тыныс белгілерді орынды қолдану;
5) тілдік бағдар: сөз таптары: жалпы және жалқы есімдерді ажырата білу, жалғау түрлерін дұрыс жалғау, заттың түрін, түсін сапасын білдіретін сын есімдерді ажырата білу, сан есім (бірліктер, ондықтар, жүз, мың) атауларын білу, жіктеу, сілтеу, сұрау есімдіктерін орынды қолдану, болымды және болымсыз етістіктер, мекен және мезгіл үстеулер, ыңғайластық қатынасты білдіретін және қарсылықтық қатынасты білдіретін жалғаулықтардың қызметін білу; сөйлем: хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдердің жасалу жолдарын білу, құрастыру.
Бөлімдер мен бөлімшелер сыныптар бойынша күтілетін нәтижелер түрінде оқыту мақсаттарынан тұрады. Оқу мақсаттары - оқу бағдарламасына сәйкес пән бойынша оқу курсы аралығында білу, түсіну және дағды жетістіктеріне қатысты күтілетін нәтижелерді қалыптастыратын тұжырым. Оқыту мақсаттары арқылы мұғалімдер сөйлеу қызметінің төрт дағдысын қалыптастырады, сонымен қатар, оқушылардың жетістігін бағалайды және оқытудың келесі кезеңі туралы ақпарат береді. [7]
Бағдарламада оқыту мақсаттары кодтық белгімен беріледі. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты, екінші және үшінші сан бөлім мен бөлімше ретін, төртінші сан оқыту мақсатының реттік нөмірін көрсетеді. Мысалы, 5.2.4.1 кодында: 5 - сынып, 2 - бөлім, 4 - бөлімше, 1 - оқыту мақсатының реттік саны.
Оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің орыс тілінде оқытатын 5-сыныбына арналған Қазақ тілі және әдебиеті оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы оқу бағдарламасының ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді жоспарда сынып бойынша әр тарауда қамтылуы тиіс оқу мақсаттарының көлемі белгіленген.
Тоқсандағы бөлімдер мен бөлімдер ішіндегі тақырыптар бойынша сағат сандарын бөлу мұғалімнің еркіне қалдырылады.
Шет тілін игеру деңгейін бағалаудың жалпыеуропалық жүйесі бойынша В1, В2 деңгейлеріне жету үшін білім алушылар оқу бағдарламасының қосымшасына сәйкес оқу басылымдарында көрсетілген лексикалық-грамматикалық минимумды игереді.
5-сыныптың ҰМЖ-сы бойынша бірінші тоқсанда өткізілетін бірінші тақырып немесе бөлім: Отбасындағы дәстүрлер мен мерекелер. Бұл тақырып Қазақ отбасының дәстүрлері, Атам төрде отырады, Табалдырықты баспа!, Тоқта, ботам, атаң келеді артыңда..., Атам бата береді, Әкеліңіз, көмектесейін! сабақтарын қамтиды. Әр сабақ 2 сағатқа берілген. Оқу мақсаттары кодтық санмен (5.1.1.1 - тақырыпты тірек сөздер арқылы болжау) немесе бөлімнің бірінші әрпі мен бөлімше нөмірі (Т1) түрінде белгіленеді. Оқу мақсаттары, нақты сабақты қалай өтуге болатынына түсініктеме, пайдалануға ұсынылған ресурстардың сілтемелері орта мерзімді жоспарда (ОМЖ) көрсетіледі. ОМЖ мұғалімге нұсқау ретінде беріледі. Онда осыған дейін меңгерілген білім, осы бөлімнің тілдік мақсаттары, бөлімге қысқаша шолу жасалады. Сонымен қатар, ҰМЖ-да берілген шартты белгілер туралы түсініктемелер қамтылған. Мысалы, ТЖ - топтық жұмыс, ЖЖ - жұптық жұмыс, Ж - жеке жұмыс, С - сыныппен жұмыс, ҚБ - қалыптастырушы бағалау, ЖК - жетістік критерийлері.
Күнделікті өтетін сабаққа құрылған жоспарды қысқа мерзімді жоспар (ҚМЖ) деп атайды. ҚМЖ сабақ тақырыбынан, оқу мақсаттарынан, тапсырмалар мен оларды бағалау критерийлерінен, дескриптордан, сабақ соңындағы кері байланыс пен рефлексиядан тұрады.
Бағалау критерийі - білім алушының оқу жетістіктерін бағалауға болатын белгі. Дескриптор - тапсырмаларды орындау кезіндегі әрекетті көрсететін сипаттама. Кері байланыс - белгілі бір оқиға немесе әрекетке жауап беру, үн қату, пікір білдіру. Рефлексия - қайта ойлауға және өз әрекетінің нәтижелеріне талдау жасауға, өзін-өзі тануға бағытталған ойлау үдерісі.
ҚМЖ-да тапсырмалар сабақ тақырыбына емес, оқу мақсатына сәйкес беріледі. Тапсырма құрастыру үшін мұғалім оқу жоспарымен танысып, оқу мақсаттарына талдау жасайды. Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаттары негізінде бағалау критерийлерін құрастырады. Тапсырмалар бағалау критерийлері мен ойлау дағдылары деңгейлеріне сәйкес әзірленеді. Әр тапсырмаға орындалу кезеңдерін сипаттайтын десрипторлар құрастырылады.
1.2 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабағында оқушылардың тілдік дағдысын қалыптастыру жолдары
Сөйлесім әрекеті - (речевая деятельность) әр түрлі ғылым өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Алғаш боп сөз еткен батыс ғалымдары. ХІХ-ХХ ғасырлардағы Европа мен АҚШ, Ресейдің тілдерді оқыту әдістемесіне көз жүгіртсек, неотікелей әдістің (неопрямые методы) өкілі ағылшын тілін шет тілі ретінде оқытудың мәселелеріне арналған 50-ден аса тәжірибелік жұмыстардың, оқулықтар мен оқу құралдарының авторы, лингвист Гарольд Пальмер шет тілін үйрену үшін білім алушылардың ағылшынша ауызша тілді түсінуі (аудирование), сөйлеуді, оқуды және жазуды еркін үйренуі керек. Сонымен қатар, шет тілін сол тілде сөйлеушінің деңгейіне барынша жақын болуы керек деген талап қойған.
Г.Пальмер шет тілін үйрену көркем шығармаларды оқудан басталмауы қажет деген пікірде болған. Сондықтан үйрену нысаны ауызша және жазу тілінің негізі болатын тірі сөйлеу тілі болуы қажет.
Г.Пальмер мәтін мазмұнына келесі талаптарды қояды: мәтіндер қызықты болуы керек, әрі білім алушылардың жасына сай келуі керек; тек білім алушыларға ғана түсінікті реалиялар болу қажет; ауызша тіл дағдысын дамытуға қолайлы болғандықтан, сипаттау мәтіндеріне қарағанда, сюжеттік мәтіндер жақсырақ.
Гарольд Пальмер сөздікті ғылыми іріктеу туралы мәселені алғаш болып көтергендердің бірі. Ол оқу сөздігін екі үлкен топқа бөледі: қатаң тәртіппен іріктелінген (ғалым бұл топты микрокосм (the microcosm)) деп атайды және өздігінен жинақталған (стихиялы). Біріншісі тіл үйренудің бастапқы және орта деңгейінде жүйелі оқытуға тиіс, ал екіншісі үйренудің ілгерінді деңгейінде өздігінен жинақталады.
Микрокосм жалпы тілді көлемі шектелген миниатюрада береді. Пальмер сөз (word) терминін тым айқындалмаған деп санап, лексикалық бірлік (lexicological unit) терминін пайдаланған.
Пальмердің концепциясын айқындайтын әдістемелік ұстанымдары ретінде мыналарды атауға болады:1) белсенді және бейтарап (активность и пассивность); 2) тілді саналы және түпсаналы (сознательное и подсознательное) оқыту; 3) қиындықтардың өсіп отыруы.
Білім алушылардың шет тілін үйрену барысындағы айтылым мен жазылым дағдыларын белсенді әрекетке, ал шет тілін оқу (чтение) мен тыңдауды (слушание) бейтарап әрекетке жатқызады. Заттай өлшем әдісінің (натуральный метод) шет тілін үйрену балалардың ана тілін меңгеруі сияқты өтуі қажет деген белгілі қағидасын жақтаушы Гарольд оған өзінің түсіндірмесін қосады. Ол ана тілінде оны кез-келген белсенді қолданудан бұрын сол уақыт аралығында тілдік материал есте сақталатын ұзақ уақыт пассивті қабылдау кезеңі болады деп атап көрсетеді. Бұл жай, ғалымның ойынша, шет тілін үйренудің ұстанымы болуы керек.
Г.Пальмер алдын-ала пассивті қабылдау принципін тек тілді оқытудың барлық кезеңіндегі дағдылар мен жекелеген сөйлеу дағдыларын бірізді дамытуға ғана емес, сонымен бірге белгілі бір сабақ шеңберіндегі жұмыс түрлеріне де қолданады. Бұл принцип негізінде Пальмер оқытудың бастапқы сатысында 1,5-2 айға созылатын инкубациялық кезеңді енгізеді. Аталған кезеңде білім алушылар шет тілінің сөйлеу ағынында шомылуы және айтылған сөздердің жалпы мағынасын, ана тіліндегідей, есту арқылы түсінуге бейімделуі керек.
Шет тілін саналы (conscious), түйсікті (интуитивно) және түйсіксіз (subconscious) үйренуге болатынын ескеріп, Пальмер екіншісіне артықшылық береді. Ол сәбилер ана тілін ақылдың көмегімен емес, түйсікпен қабылдау арқылы түсінеді; сол сияқты шет тілін де ақылмен емес, түйсікпен қабылдап, үйренген жөн.
Егер, Пальмер ұсынған шет тілін үйрену процессін кішкене жеңілдетсек, ол дайын үлгілерді еліктеу мен кейіннен әртүрлі комбинацияларда жаңғыртылып отыратын тұрақты қайталау арқылы есте сақтауға саяды.
Есте сақтау барысында шет тілін тыңдау үлкен маңызға ие. Оқушылар оның жекеленген компоненттерін алдын-ала зерттеп-зерттемегеніне қарамастан, еркін шет тілін (беглая речь) тыңдаудағы жаттығулар, Пальмердің ойынша, тілді оқыту курсы бойынша ең тиімді жұмыс түрлерінің бірі. Пальмер бұл жаттығулар оқушылардың бойындағы тікелей, саналы (direct and intelligent study) қабылдау қабілетін дамытып, жаттықтыруға мүмкіндік беретіндігімен тиімді деп санайды.
Шет тілін тыңдау арқылы түйсікпен қабылдау қабілеті оқытудың түпкі мақсаты болуы немесе аралық мақсат болып, артынша тіл туралы деректерді саналы зерттеу кезеңіне жалғасуы мүмкін.
Г.Пальмердің ағылшын тілін оқытуға арналған оқу құралдарының жүйесін жасады, және де өзінің оқу құралдарын пайдаланудың нақты нұсқауларын қамтитын мұғалімдерге арналған кітап жазды. Бұдан бөлек, оның айтылым дағдысын дамытатын жаттығулар жүйесі де назар аударуға тұрарлық. Тілге деген құрылымдық көзқарас негізі боп қаланған алмастырылатын кестелер ерекше мәнге ие. [8]
О.Я.Гойхман мен Т.М.Надеина бірлескен еңбегінде (Речевая коммуникация) тілдік коммуникацияның ауызша және жазбаша түрін бөліп көрсетеді. Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері негізінде тілдік коммуникацияның типтері анықталады. Мұндай артықшылықтарға мыналар жатады:
тілдесім жағдайы:
белсенді кері байланыс (мысалы, диалог) және бейтарап кері байланыс (мысалы, жазбаша түрде бұйрық беру, т.б.) жасалатын тілдесім;
жанама тілдесім (мысалы, радиодан, теледидар мен БАҚ-тан сөз сөйлеу);
қатысушылар саны:
монолог (бір адамның сөйлеуі);
диалог (екі адамның сөйлесуі);
полилог (бірнеше адамның әңгімелесуі);
қарым-қатынас мақсаты:
хабарлау;
сендіру, ынталандыру, түсіндіру, т.б.;
ойын-сауық;
жағдайдың сипаты:
іскерлік байланыс (баяндама, дәріс, талқылау);
тұрмыстық тілдесім (жақын адамдармен әңгімелесу, т.б.).
Кез-келген тілдік жағдайды белгілі бір типке жатқызуға болады.
Мысалы, егер бір кісі танысына хабарласып, оны қонаққа шақырса, олардың әңгімесін ауызша түр, тікелей тілдесім, сендіру мақсатындағы диалог, тұрмыстық әңгіме деп сипаттауға болады.
Әрбір коммуникация типінің тілдік коммуникация үрдісінде жетістікке жету үшін тәжірибе жүзінде қажетті өзіндік тілдік құралдары (сөздер, грамматикалық конструкциялар, т.б.), амал-тәсілдері бар.
Сонымен Гойхман тілдік коммуникацияның формалары мен типтері сөз ете келе, сөйлеу әрекетінің ақпаратты кодтаудекодтау тұрғысынан қарағанда 4 негізгі аспектісі бар деп көрсетеді. Оларды сөйлеу әрекетінің дағдылары деп атайды: айтылым, тыңдалым, жазылым, оқылым.
Сөйлеу - бұл ақпаратты тасымалдайтын акустикалық сөйлеу дабылын жіберу.
Тыңдау (аудирование) - акустикалық сөйлеу дабылын қабылдап, түсіну.
Жазу - сөйлеу дабылын графикалық символдардың көмегімен шифрлау.
Оқу - графикалық белгілердің шифрын ашып, мағынасын түсіну.
Ақпаратты кодтау механизмі сөйлеу мен жазу дағдыларында әрекет етеді, ал декодтау механизмі - тыңдау мен оқуда. Тыңдау мен сөйлеуде адам акустикалық дабылдарға сүйенеді, жазу мен оқуда - графикалық белгілерге. [9] Аталған төрт тілдік дағды тілдік қатысымның (коммуникация) негізін құрайды. Тілдесім әрекетінің тиімділігі бұл дағдылардың адам бойында қаншалықты қалыптасқанына байланысты. Сонымен қатар, сөйлеу қызметінің дағдыларының қалыптасу дәрежесі тілді меңгеру деңгейінің (бірінші кезекте ана тілін меңгеру деңгейі, содан соң шет тілдері) бағалау критериі және адамның жалпы мәдениетінің көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Елімізде өзге тілде оқытатын мектептерде мемлекеттік тілді оқыту мақсатының бірі - оқушыларды қазақ тілінде оқу мен жазуға үйрету, бағдарламалық материал көлемінде қазақ тілінде ауызекі сөйлеу тіліне қатыстыру. Ал жалпы тіл үйрету - 4 басты құрамдас бөліктерден тұратын, атап айтар болсақ, айтылым, тыңдалым, оқылым және жазылым тілдік әрекеттерін қамтитын кешенді де, көп сатылы үдеріс.
Қоғамның барлық салаларының қайта құрылуын тудырған жаһандану үдерісімен байланысты тілдерді қолданудың шекарасы кеңейе түсті. Әлемдік қоғамдастыққа Қазақстанның енуі тілдерді оқытуға деген мәселеге басқа қырынан қарауға мәжбүрледі. Бүгінгі таңда қазақ тілінде таза, сауатты сөйлейтін мамандардың жетіспеушілігі сезіледі. Тіл үйретудің жаңа әдістерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ӨТЕМІСҰЛЫ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
Рһ D доктор И.С.Сұлтаниязова
_____________
___ ______20___ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ҚАЗАҚ ТІЛДІ ЕМЕС МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ (5-СЫНЫП)
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Орындағандар: Асабаев Талғат
ҚТӘ-41 тобының ІV курс студенті
Кулова Аружан
ҚТОМҚТӘ-41 тобының ІV курс студенті
Сағидулла Айнұр
ҚТОМҚТӘ-41 тобының ІV курс студенті
Ғылыми жетекші:
Аға-оқытушы, магистр Г.Ә. Еркеғалиева
ОРАЛ, 2021
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНЫҢ МАҚСАТЫ - ОҚУШЫНЫҢ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің жаңартылған білім мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-16
1.2 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабағында оқушылардың тілдік дағдысын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... .16- 34
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДАҒЫ БАҒАЛАУ ТҮРЛЕРІ МЕН БАҒАЛАУДЫҢ ТИІМДІ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Қалыптастырушы бағалау - белсенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .35-46
2.2 Оқушылардың тілдік дағдысын дамытудағы қалыптастырушы бағалау тапсырмаларының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6-68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .70-71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көзделген ең басты мәселелердің бірі - болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру.
Жаңартылған оқу бағдарламасы аясында оқыту қазақ тілінде емес мектептерде Қазақ тілі мен әдебиеті пәні кіріктірілген пән ретінде оқытыла бастады. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін негізгі орта білім беру деңгейінде кіріктіріп оқытудың мақсаты - қазақ тілін қадірлейтін, қоғамдық мәнін түсінетін тұлға қалыптастыру, тіл нормаларын сақтап, дұрыс қолдана білуге, еркін сөйлесуге және сауатты жазуға үйрету, оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге және сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру.
Тілді оқытуда тілдік қатынас пен дағдыларды дамыта оқыту жүйесі қазіргі уақытта Еуропа мен АҚШ-та, Ресейде ғылыми-әдістемелік негізде жан-жақты зерттелгені белгілі. Ал қазақстандық білім беру жүйесінде бұл мәселе енді ғана алға қойылып, қолға алынуда. Осы жағдайлардың бәрі оқыту қазақ тілінде емес мектептерде оқушының тілдік дағдысын дамыту, қалыптастырушы бағалау тапсырмаларын тиімді пайдалану арқылы қазақ тілі мен әдебиетін оқыту мәселесін зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу нысаны: Қазақ тілді емес мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабағында тілдік дағдыларды дамытудағы қалыптастырушы бағалау тапсырмаларының тиімділігі.
Зерттеудің мақсаты - қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздерін тұжырымдай отырып, әдістемелік жүйесін жасау, оның тиімділігі мен сапалылығын педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін тұжырымдау;
негізгі орта сыныптарда балалардың тілдік дағдысын дамытуға байланысты тілдік материалдарды саралап, оқыту ұстанымдарын белгілеу. Тілдік дағдыларды дамытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін жүйелеу;
негізгі орта сыныптарда қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың ғылыми негізделген әдістемелік жүйесінің тиімділігін эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1. Бірінші кезең (қаңтар, 2021 ж.). 5-сыныпта тіл дамытудың педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық, әдістемелік мәселелері, ғылыми зерттеу негіздері талданды. Отандық ғалымдардың зерттеу тақырыбына сәйкес еңбектерімен танысып, оларға талдау жасалып, болашақ зерттеудің негізгі бағыттары анықталды.
2. Екінші кезең (ақпан, 2021 ж.). Зерттеу жұмысының өзегі етіп алынатын негізгі идеялар сараланды; негізгі орта сыныптарда қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың әдістемелік жолдары жүйеленіп, ол қалыптастырушы эксперимент материалдары түрінде сынақтан өткізілді. Дамудың әр кезеңіне сәйкес тілдік дағдыларды дамытуда қойылатын талаптар анықталды, эксперимент нәтижелері сарапталды.
3. Үшінші кезең (наурыз, 2021 ж.). Зерттеу нәтижелері жинақталып, қорытындыланды. 5-сыныпта негізгі орта сыныптарда қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың бағдарламасы жасалды. Зерттеу нәтижелерінде айқындалған ұстанымдар негізінде тәжірибеден өткізілді. Қалыптастыру және бақылау эксперименттерінің нәтижелеріне жан-жақты талдау жасалып, басты қорытындылар ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді.Зерттеу жұмысының нәтижелері тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
5-сыныпта қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қалыптастырушы бағалау тапсырмалары арқылы тілдік дағдыларды дамытудың әдіснамалық-теориялық тұғырларының жан-жақтылықпен талдануы негізгі орта сыныптарда тілдік дағдыларды дамытуда қалыптастырушы бағалаудың тапсырмаларын тиімді әрі сапалы ұйымдастыруға кепіл бола алады.
Қатысымдық әдісті жүйелі қолдану баланың сөйлеу әрекетінің дағдыларын дамытуына қолайлы мүмкіндік туғызады.
Оқушының тілдік дағдысын дамытуға бағытталған қалыптастырушы бағалау тапсырмалары қазақ тілі мен әдебиетін оқыту ұстанымдары негізінде жүзеге асырылғанда оң нәтиже береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНЫҢ МАҚСАТЫ - ОҚУШЫНЫҢ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ
1.1 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің жаңартылған білім мазмұны мен оқу мақсаттары
Бүгінгі таңда білім беру мазмұнын жаңарту өте маңызды өзгерістердің сатысында жетістіктер формуласын ұсынған үлгі және оқу-тәрбиелік үрдісті жан-жақты жаңа әдіс-тәсілдермен ұштастыру болып саналады.
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасында Сапалы орта білім беруге тең қол жеткізуді қамтамасыз ету, тез өзгеріп жатқан әлемнің жағдайында зияткер, дене бітімі және рухани жағынан дамыған, табысты азаматы тұр. Білім беру мазмұнын жаңарту сапалы білім, жарқын болашаққа негіздеп, бірқатар қалыптастыру деп атап көрсеткендей бүгінгі таңда білім беру парадигмасы білікті адамға бағытталған білімнен мәдениет адамына бағытталған білімге көшуді талап етеді. Білім беруді жаңаша ұйымдастыру - оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. [1]
Тұңғыш президентіміз Н.Ә.Назарбаев жылдар бойы білім және ғылым саласына ұдайы көңіл бөліп келеді. 2017 жылы жарық көрген Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына Жолдауында да бұл мәселе назардан тыс қалған жоқ. Ең алдымен, білім беру жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Біздің міндетіміз - білім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту бағдарламаларын оқушылардың сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет, - деген жолдар - соның дәлелі.
Бүгінгі таңда елімізде білім беру мазмұны жаңа бағытқа бет бұрды. Тұңғыш президентіміз Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде: Біз қазір білім - ғылым - инновация атты үштік үстемдік құратын постиндустриялық әлемге қарай бағыт алып барамыз, - деген болатын. Ендеше, еліміздің әлемдік үрдістерге енуі білім беру жүйесінің жаңа сапалық деңгейге өту қажеттілігін арттыруда екені түсінікті.
Мемлекетіміздің білім беру үдерісіне енген жаңартылған білім беру бағдарламасы - заман талабына сай келешек ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама. Жаңартылған білім беру бағдарламасының мақсаты - білім беру бағдарламасын жаңарту және критериалды бағалау жүйесін енгізу тұрғысынан мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру.
Жаңартылған білім бағдарламасының ең бірінші ерекшелігі пән мазмұнының спиральді берілуі. Спиральділік қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы Джером Брунердің Білім беру үдерісі (1960) атты еңбегінде қарастырылған танымдық теорияға негізделеді. Брунердің жұмысына негізделген спиральді білім беру бағдарламасының негізгі ерекшеліктері:
оқушы мектепте оқыған кезде тақырыпты немесе пәнді бірнеше рет қайталап оқиды, мұнда тақырыптар әртүрлі деңгейде қайталанады, кейде бір тоқсан аясында, кейде әр тоқсан сайын;
әрбір қайталап оқыған сайын тақырыптың немесе пәннің күрделілігі арта түседі, мұнда тақырыптар әрбір келесі деңгейде алдыңғыға қарағағанда анағұрлым күрделі әрі тереңдетіліп оқылуы тиіс;
жаңа білім алдыңғы біліммен тығыз байланысты және бұған дейін алынған ақпарат тұрғысынан қарастырылады, мұнда деңгей жоғарылаған сайын, тақырыптың күрделілігі артып отыруы керек.
Екінші ерекшелігі Блум таксономиясының оқу мақсаттарының иерархиясы. Оқу үдерісінде білу, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау, бағалау сатыларында оқушылар іс-әрекет етеді.
Білу - нақты іс-әрекетті іске асыру.
Түсіну - іс-әрекеттің мазмұнын сипаттау.
Қолдану - алған білімін күнделікті өмірде қолдана, іске асыра білу.
Анализ - әрекетті екінші әрекетпен салыстыру.
Синтез - салыстырған әрекеттің жақсы-жаман жақтарын салыстыру.
Бағалау - сарапталған бүтін дүниеге баға беру. Өз көзқарасын, пікірін айта білу.
Үшінші ерекшелігі ортақ тақырыптардың меңгерілуі. 5-7 сыныптарда қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі пәндері бойынша ортақ тақырыптардың болуы.
Ортақ тақырыптар
Қазақ тілі Орыс тілі Ағылшын тілі
Төртінші ерекшелігі оқу мазмұнының ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспарларының құрылып, құрылған жоспарлардың жүйелі іске асуы.
Ұзақ мерзімді жоспарлау
· Оқу бағдарламасы
· Пәннің мазмұны
Орта мерзімді жоспарлау
· Жұмыс сызбасы
· Тізбектелген сабақтар
Қысқа мерзімді жоспарлау
· Жеке, дербес сабақ
Бесінші ерекшелігі оқытудың тәрбиелік әлеуетін арттыру, оқушы бойында адамгершілік-рухани қасиеттерді қалыптастыру керек.
Оқушылардың бойында қалыптастыруды қажет ететін рухани құндылықтар мен дағдылар:
Рухани құндылықтар
:: шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;
:: қарым-қатынас жасау қабілеті;
:: өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;
:: жауапкершілік;
:: денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету;
:: өмір бойы оқуға дайын болу.
Дағдылар:
:: сын тұрғысынан ойлау;
:: білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
:: проблемаларды шешу қабілеті;
:: ғылыми-зерттеу дағдылары;
:: қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағдыларды қоса алғанда);
:: жеке және топпен жұмыс істеу;
:: Акт саласындағы дағдылар
Алтыншы ерекшелігі - бүгінгі таңда Қазақстанда білім берудің деңгейі мен сапасына жаңа талаптар қойылып отыр. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз ету, сол арқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын
мамандарды даярлау және бәсекеге қабілетті білім беру болып табылады. Еліміздің бірінші басшысы Н.Ә.Назарбаев қазақстандық мұғалімдердің кәсіби даму саласындағы жаңа көзқарасы олардың педагогикалық өміріндегі қосымша оң өзгерістер енгізуге мүмкіндік беруде. Сапалы білім беру - оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз үдерісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім өзіндік ой- талғамы бар, адамгершілігі жоғары,
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұрын оқытуда оқушылар тек қана тыңдаушы, орындаушы болып келсе, ал қазіргі оқушы өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мән беруіміз керек. Бүгінгі білім беруде оқушыны білімділік, іскерлік, шығармашылық әдістерге баулудың жолдарын іздестіре отырып, мұғалім-шәкірт арасында рухани және сезім бірлестігін айқындайды. Қазіргі кезде оған жететін жаңа педагогикалық технологиялар да баршылық.
Соның бірі - критериалды бағалау жолдары.
Критериалды бағалау - бұл білім берудің мақсаты мен мазмұнына негізделген оқушының
оқу-танымдық құзырлығын қалыптастыруда алдын-ала белгіленген жетістіктермен
салыстыру үрдісі.
Критериалды бағалауды енгізудің мақсаты:
Мектепте оқыту сапасын жоғарылату
Мектеп бітірушілердің білімін халықаралық стандартқа сәйкестендіру.
Білім сапасын бағалау жүйесінде жаңарту мәселесі:
-Бес балдық жүйенің қазіргі заманға сай білім жүйесін қанағаттандыра алмауы;
- Оқушы танымындағы өзгерістер мен білім саласындағы қалыптасқан қайшылықтар;
- Әлеуметтік сұраныстардың өзгеруі
Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі:
алдын-ала ұсынылған бағалау шәкілі;
анық, айқындылығы;
бағаның әділдігі;
өзін бағалауға мүмкіндіктің берілуі
Критериалды бағалаудың функциялары:
-Ынталандыру;
-Белсенділік;
-Түзету;
-Дамытушы.
Критериалды бағалау жүйесінің тиімділігі:
Мұғалімге оқушының оқу жетістіктерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді;
Оқушыларға оқу үдерісі барысында туындаған қиындықтарды түсінуге, бағалауға мүмкіндік береді;
Ата-аналар оқушының оқу жетістіктер бойынша объективті дәлелдемелермен қамтамасыз етіледі;
Оқушылардың пән бойынша үлгерімі екі тәсілмен бағаланады: қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау.
Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады және тоқсан бойы жүйелі түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді.Әдістемелік материалдардың толық ресурсы: оқу бағдарламалары, оқулықтар, күнделікті сабақ жоспарлары, мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулықтар, бағалау жөніндегі ұсынымдардың бәрі де дайын.Әр пән бойынша қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағын сайттардан пайдаланып отырмыз. Жинақ тапсырмалары оқу бағдарламасы мен оқу жоспарының негізінде дайындалған. Бағалау критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар мұғалімнің ұқсас тапсырмаларды құрастыруына, іріктеуіне, білім алушылардың оқу мақсаттарына жету бойынша сындарлы (конструктивті) кері байланыс беруіне көмектесетін үлгілер болып саналады.
Жиынтық бағалау - оқу бағдарламасындағы бөлімдерортақ тақырыптар бойынша белгілі бір оқу кезеңі (тоқсан, оқу жылы) аяқталғанда өткізілетін бағалаудың түрі. Жиынтық жұмыс - оқудың белгілі бір кезеңінде пән бойынша білім алушылардың оқу жетістігі деңгейін анықтауға арналған білім алушылар жұмысы. Жиынтық бағалау тапсырмаларын орындаған кезде, біз оқушыны емес,оның жұмысын бағалаймыз. Бағалау барысында біз жұмыстың кемшіліктеріне емес, жағымды жақтарына көп көңіл бөлуіміз керек. Ойлау дағдыларының деңгейлері - әрбір деңгейі ойлау дағдыларын анықтауды қалыптастыруға бағытталған оқу мақсаттарының иерархиялық өзара байланыстағы жүйесі.
Біз оқушыны емес,оның жұмысын бағалаймыз. Бағалау барысында біз жұмыстың кемшіліктеріне емес, жағымды жақтарына көп көңіл бөлуіміз керек. Ойлау дағдыларының деңгейлері - әрбір деңгейі ойлау дағдыларын анықтауды қалыптастыруға бағытталған оқу мақсаттарының иерархиялық өзара байланыстағы жүйесі.
Жетінші ерекшелігі - оқытудағы жүйелі-әрекеттік ұсыным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысуы). Белсенді оқу -- оқушының мұғалімді енжар тыңдап қана қоймай, белсенді жұмысқа тартылуын көздейтін оқыту және оқу әдістерінің бірі. Бұл тәсілдер оқу үдерісі жаттығудың алдында емес, оны орындау барысында жүзеге асырылатын құбылыс екендігін түсіндіреді. Сыныпта қолданылатын бұндай тәсілдерге топтық жұмыс (Brodie, 2000), ойын баламалары (Bergen, 2002) және пән бойынша белгілі тақырыптағы ойындар кіреді (Peters, 1998). Бастауыш сыныптарда ойын шынайы өмірдің белгілі бір аспектілерін модельдеу және зерттеу үшін ұсынылған мүмкіндік болып табылады. Домино және карта сияқты дәстүрлі ойындар математика сабақтарындағы кездейсоқтық пен ықтималдық мәселесін қарастыруда оңтайлы болмақ. Шарада, тақтада сөздерді біріктіру немесе сөздерді жіктеу сияқты ойындар - тіл үйренуді қамтамасыз етудің және оны көрсетудің бірден-бір қызықты әрі тартымды тәсілдерінің бірі. Көптеген стратегиялық ойындарды (мысалы, Алға (Go) деп аталатын ежелгі қытай ойыны) тұрғындар мен қоғамның өсуін модельдеу үшін пайдалануға болады.
Оқушыларды оқытудың ең жоғары стандарттарын қамтамасыз етуде мұғалімдердің қолданатын педагогикалық әдістемелерінің маңызы зор. Осы орайда, Дж. Хэтти [2] білім беру шараларының оқушыларға әсерін талдау үшін 9000-нан аса метаталдау әдісін пайдаланып, 60155 педагогикалық зерттеу жүргізген. Мұғалімдер пайдаланатын әдіс-тәсілдер оқудың тиімділігіне елеулі әсерін тигізеді. Педагогикалық әдістемелерді жетілдірмей тұрып, білім беру бағдарламасын өзгерту білім беру стандарттарына қатысты реформалау шараларының мүмкіндіктері мен нәтижелілігін төмендететіндігіне көз жеткізген.
Білім беру бағдарламасының оқыту тәсілдерінің және бағалаудың қалай құрылуы қажеттігін, оңтайлы оқу ортасын қалыптастырудың ұсынысын Хименес Александре берген болатын:
1) Оқушылар оқу үдерісіне белсене қатысуы және олар білімдерін бағалап, өздері ұсынған қорытындыларының дәлелдерін ұсынуы, бір-біріне сын тұрғысынан қарауы тиіс.
2) Мұғалімдер оқушыларға бағытталған және дәлелдерді құру мен талдауға арналған рөлдік модельдер ретінде әрекет ететін оқыту тәсілдерін қолданулары керек.
3) Білім беру бағдарламасы проблемаларды шешудің тәсілдерін қамтуы тиіс.
4) Оқушылар мен мұғалімдер пікірлерді бағалауда білікті және оқушылар тек жазбаша тестілеу бойынша ғана бағаланбауы тиіс.
5) Оқушылар өздерінің алған білімдерін қолдана алуы және білімдердің қалай алынғанын талдай білуі қажет.
6) Оқушылардың диалогке және бірлескен оқуға қатысу мүмкіндігі болуы тиіс.
Сонымен қатар, педагогиканың түрлі аспектілері, атап айтқанда, оқушыға бағдарланған әдіс-тәсілдер, проблемаларды шешу, рефлексиялық оқу және бірлескен оқу тәсілдері қарастырылады. Оқыту әдістерінің барлық аспектілері сындарлы оқыту теориясымен үйлеседі. Сындарлы оқыту тәсілдері білім берудің дәстүрлі әдістерімен салыстырғанда, оқыту кезінде жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Сындарлы оқыту тәсілдері оқушылардың алдыңғы білімдерімен ұштастыра отырып, жаңа білім алуы туралы тұжырымдамаға негізделген. Бұл жерде ең маңыздысы: оқушылардың алдыңғы алған дағдылары жаңа дағдыларды меңгеруге үлкен ықпалын тигізеді, ал егер ол ескерілмесе, онда білім тереңге бармай, үстірт меңгерілген таяз білім болмақ. Мұндай үстірт білім оқушыға қазіргі әлемде жетістікке жету үшін қажетті сын тұрғысынан ойлау, рефлексия және басқа да дағдыларын, алған білімін қолдануына кері әсерін тигізеді. Оқушылар білімді толықтай меңгеру үшін ақпаратты енжар қабылдамай, сабаққа белсенді қатысуы керек. Оқушылардың алған білімдерімен жұмыс істеуге, оны әрі қарай өңдеп, өз дағдыларын арттыруға мүмкіндік беретін жаттығуларды орындауға мүмкіндіктері болуы аса маңызды. Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдары оқыту үрдісінде негізгі міндеті өз бетінше әрекет етуге бейім, мүддесі мен қызығушылығы жоғары, өзіне сенімді, талдау жасауға қабілетті тұлға ретінде білім алуға ұмтылған оқушы тәрбиелеу [3]. Оқытушылар оқушылардың бойында бұл қасиеттерді:
- оқушылардың жеке пікірін тыңдай білу, меңгерген білім, білік, дағдыларын дамыту үшін бұларды үнемі қолданудың маңыздылығын ашып көрсетіп отыру;
- мұқият іріктелген тапсырмалар мен әрекет түрлері арқылы оқушыларды ынталандырушы және дамытпалы түрде оқыту;
- проблемаларды модельдеу және оқушыларға түсінікті жолдар арқылы оларды шешу стратегиясының мысалдарын көрсету;
- бағалау арқылы оқушылардың білім алуын қолдау;
- зерттеушілік әдіске және оқушылардың зерттеуіне негізделген белсенді оқытуға артықшылық беру;
- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту;
- жалпы сыныптық, жеке және топтық жұмыс түрлерін үйлесімді ұйымдастыру қарастырылған әртүрлі оқыту стратегиялары арқылы қалыптастырып дамытады.
Жаңартылған бағдарлама бойынша әр оқытушы төмендегідей нәтижелерге қол жеткізеді:
жаңартылған оқу бағдарламасының құрылымына;
жаңартылған оқу бағдарламасының мазмұны мен жүйесіне;
оқу бағдарламасының және оны іске асырумен байланысты құжаттамалардың мақсаты мен ресімделуіне;
білім беру бағдарламасын іске асыруға көмектесетін тиісті педагогикалық тәсілдерді біледі және түсінеді.
Жаңартылған бағдарлама бойынша әр мұғалім мазмұн мен жүйелілікті, білім беру бағдарламасын іске асыруға көмектесетін тиісті педагогикалық тәсілдерді қолдана алатын нәтижелерге қол жеткізеді.
Жаңартылған білім берудің маңызы - оқушының үйлесімді, қолайлы білім алу ортасын құра отырып, сын тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, тәжірибе жасау, АКТ-ны қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа түсу, жеке, топта, жұпта жұмыс жасай білу, функционалды сауаттылықты қалыптастыру.
Оқу бағдарламасы - білім беру деңгейі бойынша пән тұжырымдамасын, сағат санын, бағалау жүйесін сипаттайтын құжат. Оқу бағдарламасы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына, үлгілік оқу жоспарлары мен ҚР орта білім беру саласындағы уәкілетті органы белгілеген тәртіппен бекітілген басқа да нормативтік құжаттарға сәйкес әзірленеді.
Оқу бағдарламасында оқу мақсаттары көрсетіледі. Және оқу бағдарламасының негізінде пәннің ұзақ мерзімді жоспары жүзеге асырылады.
Жаңартылған білім беру бағдарламасында оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілі мен әдебиеті кіріктірілген пән ретінде оқытылады. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін негізгі орта білім беру деңгейінде кіріктіріп оқытудың мақсаты - қазақ тілін қадірлейтін, қоғамдық мәнін түсінетін тұлға қалыптастыру, тіл нормаларын сақтап, дұрыс қолдана білуге, еркін сөйлесуге және сауатты жазуға үйрету, оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге және сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру. Оқушылар әңгіме, поэзия, драма, сондай-ақ, ғылыми және бұқаралық ақпарат құралдарының материалдарын сын тұрғысынан оқи отырып, өз түсініктерін дамытады. Оқу арқылы танымдық дағдыларын арттыра отырып, білім әлеміне жол ашады.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін кіріктіріп оқытуда сабақты ұйымдастыру, ең алдымен, оқу материалының ерекшелігіне, сынып деңгейіне негізделеді. Кіріктіріп оқытудың негізгі және міндетті талабы - оқушының өзіндік жұмыс істеу қызметін арттыру, өйткені оқу материалының тақырыптық аясын кеңейте отырып, терең талдауды талап етеді.
. Сонымен қатар, бағдарлама оқушының төрт тілдік дағдысын: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым жетілдіруге бағытталған. Бұл төрт дағды оқу жоспарында Шиыршық әдісімен орналастырылған және бір-бірімен тығыз байланысты. Яғни, жыл бойына бірнеше рет қайталанып отырады және сынып өскен сайын тілдік мақсат та күрделене түседі.
Әдіске тоқталып кететін болсақ, шиыршық қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы Джером Брунердің Білім беру үдерісі [4] атты еңбегінде қарастырылған танымдық теорияға негізделеді. Оның пікірінше, ең күрделі материалдың өзі дұрыс құрылымдалып, дұрыс ұсынылатын болса, оны тіпті кішкентай балалар да түсіне алады. Сонымен қатар, жұмыстану негізіне баланың бұрынғы өз тәжірибесі перне қоры, мағлұматы салынып, дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталғаны абзал (Ж.Аймауытұлы, 1929). [5]
Джером Брунер адамның танымдық қабілеті шартты түрде бөлінген үш сатыдан тұрады деп тұжырымдайды:
- белсенді (жұмыс үдерісінде білім алу);
- бейнелік (суреттер мен бейнелердің көмегімен білім алу);
- таңбалық (сөздер мен сандардың көмегімен білім алу).
Бұл спиральді білім беру бағдарламасы тұжырымының дамуына себеп болған.
Шиыршық қағидаты бойынша құрылған оқу бағдарламасының негізгі ерекшеліктеріне тоқталайық:
- оқушы мектептегі оқу үдерісінің барлық кезеңінде тақырыпты (пәнді) бірнеше рет қарастырады, қайталап оқиды;
- әрбір қайталап оқыған сайын тақырыптың (пәннің)күрделілігі арта түседі;
- жаңа тақырып алдыңғы тақырыптармен тығыз байланысты және алдында берілген ақпараттың мазмұны аясында қарастырылады.
Шиыршық қағидаты бойынша құрылған оқу бағдарламасының басымдығына тоқталамыз:
оқушы тақырыпты (пәнді) қайталап оқыған сайын ақпарат бекітіліп отырады;
тақырыптар жеңілден күрделі идеяларға қисынды жолмен ауыстырылады;
оқушыларға сол тақырып аясында бұрын алған білімдерін сабақтың мақсатына жетуде жетістіктерге қол жеткізу үшін қолдану ұсынылады.
Орта білім мазмұнын жаңарту аясында әзірленген оқу бағдарламалары оқушылардың бір сыныптан екінші сыныпқа өтуі кезінде білімі мен дағдыларын қайталанып тексеріліп отыратын шиыршық қағидаты бойынша құрылған оқу моделіне негізделген.
Оқушылардың сыныптан сыныпқа көшу барысында алға ілгерілеуіне орай, олар өздерінің 4 тілдік дағдыны (айтылым, тыңдалым, оқылым және жазылым) меңгеріп, түсінуіне анағұрлым сенімді бола түседі. Мысалы, жазылым дағдысын қалыптастыруда Әртүрлі стильде хат түрлерін жазу бойынша оқушылардың шиыршықты білім беру бағдарламасы арқылы алға ілгерлеуі айқын көрінеді.
"Қазақ тілі мен әдебиеті" оқу бағдарламасының негізгі міндеттері:
1) шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуге, сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру;
2) білім деңгейі жоғары, ой-өрісі дамыған тұлға қалыптастыру;
3) туындаған мәселелерді шеше білетін, шынайы өмірге бейім жаңашыл ұрпақ тәрбиелеу;
4) оқушыларды сөйлесім әрекетінің түрлерін әлеуметтік ортада қолдана білуге үйрету;
5) оқушылардың тілдік дағдысы мен ойлау қабілетін дамыту;
6) оқушыны қазақ халқының мәдениетімен, әдебиетімен, ұлттық салт-дәстүрімен таныстырып, мәдени ортада пайдалануға баулу, қазақ еліне, мемлекеттік тілге деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Негізгі орта білім беру деңгейіндегі "Қазақ тілі мен әдебиеті" пәні бойынша оқушылардың білім, білік және дағдыға қойылатын талаптары "Шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық құзыреті" (CEFR) деңгейлерін негізге ала отырып, айқындалған. Екінші тілді үйрену барысында тілдік қабілетті сипаттауда Жалпыеуропалық тіл құзыреттілігін бағалау жүйесі тілді үйренудің барлық аспектілерінде алға ілгерілеуді сипаттайтын 50-ден астам жеке өлшемдер бар. Олар үдемелі түрде күрделенетін оқытуды және бағалауды жоспарлауда қолданылып, тәжірибенің жүйелілігін қамтамасыз етеді. Еуропалык деңгейлер жүйесіне сәйкес, отандық әдістемеші-ғалымдар қазақ тілін үйрету үшін алты деңгейді ұстанады:
бастапқы деңгей A1, A2;
тәуелсіз деңгей B1, B2;
тәжірибелі деңгей C1, C2.
Деңгейлерге тоқтала кетсек:
Бастапқы деңгей А1. Күнделікті өмірдегі таныс сөздер мен негізгі сөз тіркестерін түсінеді және қолданады. Өзін және өзге адамдарды таныстыра алады, сондай-ақ жеке өміріне қатысты сұрақ қойып, оларға жауап бере алады.
Бастапқы деңгей А2. Қарапайым сөз тіркестерімен өзінің өмірі, өзінің жұмыс орнына қатысты, сондай-ақ өзге де тез шешуді қажет ететін мәселелерді талқылай алады.
Тәуелсіз деңгей В1. Өзінің тәжірибесін, оқиғаларды, армандарын, сенімдерін, ұмтылысын қысқаша сипаттап, өзінің көзқарасы мен жоспарларын түсіндіре алады.
Тәуелсіз деңгей В2. Өз ойын еркін және тез жеткізе алады, тілдің өкілдерімен кедергісіз, еркін қарым-қатынас жасай алады.
Тәжірибелі деңгей С1. Кез келген естіген немесе оқыған хабарламаларды оңай түсінеді. Хабарламаны еске түсіре отырып, әртүрлі ауызша және жазбаша деректер арқылы ақпаратты қорытып талдай алады.
Тәжірибелі деңгей С2. Әртүрлі тақырыптағы күрделі және көлемді мәтіндерді түсінеді, астарлы мағыналарын біледі. Сөздер мен сөз тіркестерін қолдану кезінде ешқандай кедергісіз өз ойын тез жеткізе алады.
Тілді меңгеру деңгейлерінде үдемелі реттілік бар: тілді жаңадан үйреніп жүргендер мен өзге тілде еркін сөйлеушіге дейін. [6]
Сонымен, жаңартылған бағдарлама әр деңгейдің соңындағы күтілетін нәтижелер түрінде берілген.
5-сыныптың қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі аптасына 5 сағат, оқу жылында - 170 сағат. Пәннің оқу мазмұны 5 бөлімге бөлінеді: сөйлеу қызметінің 4 дағдысы (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) және тілдік бағдар. Бөлімдерді бөлімшелер құрайды.
"Тыңдалым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) болжау; 2) назарын шоғырландырып тыңдау; 3) сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіну; 4) көркем шығармаларды тыңдау; 5) негізгі ойды анықтау; 6) тыңдалым материалдары бойынша жауап беру.
"Оқылым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) мәтіндегі ақпаратты анықтау; 2) стильдік ерекшеліктерді анықтау; 3) көркем шығармаларды оқу; 4) мәтіндерге салыстырмалы талдау жасау; 5) қосымша ақпарат көздерінен алынған мәліметтерді оқу; 6) өзіндік көзқарасын білдіру және бағалау.
"Жазылым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) әртүрлі стильде мәтіндер құрастыру; 2) эссе жазу; 3) көркемдегіш құралдарды қолданып жазу; 4) мәліметтерді жинақтау; 5) орфография және пунктуация.
"Айтылым" бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) сөздік қорының алуандығы; 2) сөз мәнері мен сөйлеу этикеті; 3) орфоэпиялық нормаларды сақтау; 4) мәтіннің негізгі аспектілерін анықтау және талқылау; 5) сенімді және еркін жауап беру; 6) визуалды материалдар арқылы тілді дамыту.
"Тілдік бағдар" бөлімінің бөлімшелері: 1) сөз таптары; 2) сөйлем.
5-сыныпқа арналған "Қазақ тілі мен әдебиеті" пәнінің базалық білім мазмұны мынадай:
1) тыңдалым: тірек сөздер арқылы болжау, негізгі мазмұнын түсіну, нақты ақпаратты анықтау, күнделікті тұрмыстық тақырыптарға байланысты сөздердің мағынасын түсіну, көркем әдеби мәтіндердің мазмұнын түсіну, негізгі тақырыпты анықтау, сұрақтарға жауап беру;
2) айтылым: жаңа сөздерді олардың синонимдерімен, антоним, омонимдерімен қатар қолдану, ойын жеткізе білу, амандасу мәнері мен ұлттық этикет формалары, қазақ тіліндегі төл дыбыстары мен үндестік заңы, мәтіндердің мазмұнына жоспар құру, берілген сұраққа лайықты жауап беру, шағын диалогке қатысу, иллюстрацияларды сипаттау;
3) оқылым: негізгі ақпаратты анықтау, хат, хабарлама, жарнама мазмұнын түсіну, стильдік ерекшелігін анықтау, көркем әдеби шығармаларды түсіну, тақырыбын анықтау, мәтіндердің тақырыбын, мазмұндық құрылымын салыстыру, қосымша ақпарат көздерінен тақырыпқа байланысты мәліметтерді ала білу, тақырып бойынша үйренген сөздерін қолдана отырып, мәтінде көтерілген мәселеге өз көзқарасын білдіру;
4) жазылым: ресми стильдің тілдік ерекшеліктері мен талаптарына сай хабарлама, хабарландыру, хат жазу, эссе құрылымын сақтай отырып, адамды, табиғатты, белгілі бір оқиғаны сипаттап жазу, жазба жұмыстарында сипаттау, бейнелеу құралдарын қолданып жазу, мәліметтерді жинақтай отырып, тақырып бойынша постер жасау, үндестік заңына сәйкес орфографиялық нормаға сай дұрыс жазу, сөйлем соңында қойылатын тыныс белгілерді орынды қолдану;
5) тілдік бағдар: сөз таптары: жалпы және жалқы есімдерді ажырата білу, жалғау түрлерін дұрыс жалғау, заттың түрін, түсін сапасын білдіретін сын есімдерді ажырата білу, сан есім (бірліктер, ондықтар, жүз, мың) атауларын білу, жіктеу, сілтеу, сұрау есімдіктерін орынды қолдану, болымды және болымсыз етістіктер, мекен және мезгіл үстеулер, ыңғайластық қатынасты білдіретін және қарсылықтық қатынасты білдіретін жалғаулықтардың қызметін білу; сөйлем: хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдердің жасалу жолдарын білу, құрастыру.
Бөлімдер мен бөлімшелер сыныптар бойынша күтілетін нәтижелер түрінде оқыту мақсаттарынан тұрады. Оқу мақсаттары - оқу бағдарламасына сәйкес пән бойынша оқу курсы аралығында білу, түсіну және дағды жетістіктеріне қатысты күтілетін нәтижелерді қалыптастыратын тұжырым. Оқыту мақсаттары арқылы мұғалімдер сөйлеу қызметінің төрт дағдысын қалыптастырады, сонымен қатар, оқушылардың жетістігін бағалайды және оқытудың келесі кезеңі туралы ақпарат береді. [7]
Бағдарламада оқыту мақсаттары кодтық белгімен беріледі. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты, екінші және үшінші сан бөлім мен бөлімше ретін, төртінші сан оқыту мақсатының реттік нөмірін көрсетеді. Мысалы, 5.2.4.1 кодында: 5 - сынып, 2 - бөлім, 4 - бөлімше, 1 - оқыту мақсатының реттік саны.
Оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің орыс тілінде оқытатын 5-сыныбына арналған Қазақ тілі және әдебиеті оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы оқу бағдарламасының ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді жоспарда сынып бойынша әр тарауда қамтылуы тиіс оқу мақсаттарының көлемі белгіленген.
Тоқсандағы бөлімдер мен бөлімдер ішіндегі тақырыптар бойынша сағат сандарын бөлу мұғалімнің еркіне қалдырылады.
Шет тілін игеру деңгейін бағалаудың жалпыеуропалық жүйесі бойынша В1, В2 деңгейлеріне жету үшін білім алушылар оқу бағдарламасының қосымшасына сәйкес оқу басылымдарында көрсетілген лексикалық-грамматикалық минимумды игереді.
5-сыныптың ҰМЖ-сы бойынша бірінші тоқсанда өткізілетін бірінші тақырып немесе бөлім: Отбасындағы дәстүрлер мен мерекелер. Бұл тақырып Қазақ отбасының дәстүрлері, Атам төрде отырады, Табалдырықты баспа!, Тоқта, ботам, атаң келеді артыңда..., Атам бата береді, Әкеліңіз, көмектесейін! сабақтарын қамтиды. Әр сабақ 2 сағатқа берілген. Оқу мақсаттары кодтық санмен (5.1.1.1 - тақырыпты тірек сөздер арқылы болжау) немесе бөлімнің бірінші әрпі мен бөлімше нөмірі (Т1) түрінде белгіленеді. Оқу мақсаттары, нақты сабақты қалай өтуге болатынына түсініктеме, пайдалануға ұсынылған ресурстардың сілтемелері орта мерзімді жоспарда (ОМЖ) көрсетіледі. ОМЖ мұғалімге нұсқау ретінде беріледі. Онда осыған дейін меңгерілген білім, осы бөлімнің тілдік мақсаттары, бөлімге қысқаша шолу жасалады. Сонымен қатар, ҰМЖ-да берілген шартты белгілер туралы түсініктемелер қамтылған. Мысалы, ТЖ - топтық жұмыс, ЖЖ - жұптық жұмыс, Ж - жеке жұмыс, С - сыныппен жұмыс, ҚБ - қалыптастырушы бағалау, ЖК - жетістік критерийлері.
Күнделікті өтетін сабаққа құрылған жоспарды қысқа мерзімді жоспар (ҚМЖ) деп атайды. ҚМЖ сабақ тақырыбынан, оқу мақсаттарынан, тапсырмалар мен оларды бағалау критерийлерінен, дескриптордан, сабақ соңындағы кері байланыс пен рефлексиядан тұрады.
Бағалау критерийі - білім алушының оқу жетістіктерін бағалауға болатын белгі. Дескриптор - тапсырмаларды орындау кезіндегі әрекетті көрсететін сипаттама. Кері байланыс - белгілі бір оқиға немесе әрекетке жауап беру, үн қату, пікір білдіру. Рефлексия - қайта ойлауға және өз әрекетінің нәтижелеріне талдау жасауға, өзін-өзі тануға бағытталған ойлау үдерісі.
ҚМЖ-да тапсырмалар сабақ тақырыбына емес, оқу мақсатына сәйкес беріледі. Тапсырма құрастыру үшін мұғалім оқу жоспарымен танысып, оқу мақсаттарына талдау жасайды. Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаттары негізінде бағалау критерийлерін құрастырады. Тапсырмалар бағалау критерийлері мен ойлау дағдылары деңгейлеріне сәйкес әзірленеді. Әр тапсырмаға орындалу кезеңдерін сипаттайтын десрипторлар құрастырылады.
1.2 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті сабағында оқушылардың тілдік дағдысын қалыптастыру жолдары
Сөйлесім әрекеті - (речевая деятельность) әр түрлі ғылым өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Алғаш боп сөз еткен батыс ғалымдары. ХІХ-ХХ ғасырлардағы Европа мен АҚШ, Ресейдің тілдерді оқыту әдістемесіне көз жүгіртсек, неотікелей әдістің (неопрямые методы) өкілі ағылшын тілін шет тілі ретінде оқытудың мәселелеріне арналған 50-ден аса тәжірибелік жұмыстардың, оқулықтар мен оқу құралдарының авторы, лингвист Гарольд Пальмер шет тілін үйрену үшін білім алушылардың ағылшынша ауызша тілді түсінуі (аудирование), сөйлеуді, оқуды және жазуды еркін үйренуі керек. Сонымен қатар, шет тілін сол тілде сөйлеушінің деңгейіне барынша жақын болуы керек деген талап қойған.
Г.Пальмер шет тілін үйрену көркем шығармаларды оқудан басталмауы қажет деген пікірде болған. Сондықтан үйрену нысаны ауызша және жазу тілінің негізі болатын тірі сөйлеу тілі болуы қажет.
Г.Пальмер мәтін мазмұнына келесі талаптарды қояды: мәтіндер қызықты болуы керек, әрі білім алушылардың жасына сай келуі керек; тек білім алушыларға ғана түсінікті реалиялар болу қажет; ауызша тіл дағдысын дамытуға қолайлы болғандықтан, сипаттау мәтіндеріне қарағанда, сюжеттік мәтіндер жақсырақ.
Гарольд Пальмер сөздікті ғылыми іріктеу туралы мәселені алғаш болып көтергендердің бірі. Ол оқу сөздігін екі үлкен топқа бөледі: қатаң тәртіппен іріктелінген (ғалым бұл топты микрокосм (the microcosm)) деп атайды және өздігінен жинақталған (стихиялы). Біріншісі тіл үйренудің бастапқы және орта деңгейінде жүйелі оқытуға тиіс, ал екіншісі үйренудің ілгерінді деңгейінде өздігінен жинақталады.
Микрокосм жалпы тілді көлемі шектелген миниатюрада береді. Пальмер сөз (word) терминін тым айқындалмаған деп санап, лексикалық бірлік (lexicological unit) терминін пайдаланған.
Пальмердің концепциясын айқындайтын әдістемелік ұстанымдары ретінде мыналарды атауға болады:1) белсенді және бейтарап (активность и пассивность); 2) тілді саналы және түпсаналы (сознательное и подсознательное) оқыту; 3) қиындықтардың өсіп отыруы.
Білім алушылардың шет тілін үйрену барысындағы айтылым мен жазылым дағдыларын белсенді әрекетке, ал шет тілін оқу (чтение) мен тыңдауды (слушание) бейтарап әрекетке жатқызады. Заттай өлшем әдісінің (натуральный метод) шет тілін үйрену балалардың ана тілін меңгеруі сияқты өтуі қажет деген белгілі қағидасын жақтаушы Гарольд оған өзінің түсіндірмесін қосады. Ол ана тілінде оны кез-келген белсенді қолданудан бұрын сол уақыт аралығында тілдік материал есте сақталатын ұзақ уақыт пассивті қабылдау кезеңі болады деп атап көрсетеді. Бұл жай, ғалымның ойынша, шет тілін үйренудің ұстанымы болуы керек.
Г.Пальмер алдын-ала пассивті қабылдау принципін тек тілді оқытудың барлық кезеңіндегі дағдылар мен жекелеген сөйлеу дағдыларын бірізді дамытуға ғана емес, сонымен бірге белгілі бір сабақ шеңберіндегі жұмыс түрлеріне де қолданады. Бұл принцип негізінде Пальмер оқытудың бастапқы сатысында 1,5-2 айға созылатын инкубациялық кезеңді енгізеді. Аталған кезеңде білім алушылар шет тілінің сөйлеу ағынында шомылуы және айтылған сөздердің жалпы мағынасын, ана тіліндегідей, есту арқылы түсінуге бейімделуі керек.
Шет тілін саналы (conscious), түйсікті (интуитивно) және түйсіксіз (subconscious) үйренуге болатынын ескеріп, Пальмер екіншісіне артықшылық береді. Ол сәбилер ана тілін ақылдың көмегімен емес, түйсікпен қабылдау арқылы түсінеді; сол сияқты шет тілін де ақылмен емес, түйсікпен қабылдап, үйренген жөн.
Егер, Пальмер ұсынған шет тілін үйрену процессін кішкене жеңілдетсек, ол дайын үлгілерді еліктеу мен кейіннен әртүрлі комбинацияларда жаңғыртылып отыратын тұрақты қайталау арқылы есте сақтауға саяды.
Есте сақтау барысында шет тілін тыңдау үлкен маңызға ие. Оқушылар оның жекеленген компоненттерін алдын-ала зерттеп-зерттемегеніне қарамастан, еркін шет тілін (беглая речь) тыңдаудағы жаттығулар, Пальмердің ойынша, тілді оқыту курсы бойынша ең тиімді жұмыс түрлерінің бірі. Пальмер бұл жаттығулар оқушылардың бойындағы тікелей, саналы (direct and intelligent study) қабылдау қабілетін дамытып, жаттықтыруға мүмкіндік беретіндігімен тиімді деп санайды.
Шет тілін тыңдау арқылы түйсікпен қабылдау қабілеті оқытудың түпкі мақсаты болуы немесе аралық мақсат болып, артынша тіл туралы деректерді саналы зерттеу кезеңіне жалғасуы мүмкін.
Г.Пальмердің ағылшын тілін оқытуға арналған оқу құралдарының жүйесін жасады, және де өзінің оқу құралдарын пайдаланудың нақты нұсқауларын қамтитын мұғалімдерге арналған кітап жазды. Бұдан бөлек, оның айтылым дағдысын дамытатын жаттығулар жүйесі де назар аударуға тұрарлық. Тілге деген құрылымдық көзқарас негізі боп қаланған алмастырылатын кестелер ерекше мәнге ие. [8]
О.Я.Гойхман мен Т.М.Надеина бірлескен еңбегінде (Речевая коммуникация) тілдік коммуникацияның ауызша және жазбаша түрін бөліп көрсетеді. Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері негізінде тілдік коммуникацияның типтері анықталады. Мұндай артықшылықтарға мыналар жатады:
тілдесім жағдайы:
белсенді кері байланыс (мысалы, диалог) және бейтарап кері байланыс (мысалы, жазбаша түрде бұйрық беру, т.б.) жасалатын тілдесім;
жанама тілдесім (мысалы, радиодан, теледидар мен БАҚ-тан сөз сөйлеу);
қатысушылар саны:
монолог (бір адамның сөйлеуі);
диалог (екі адамның сөйлесуі);
полилог (бірнеше адамның әңгімелесуі);
қарым-қатынас мақсаты:
хабарлау;
сендіру, ынталандыру, түсіндіру, т.б.;
ойын-сауық;
жағдайдың сипаты:
іскерлік байланыс (баяндама, дәріс, талқылау);
тұрмыстық тілдесім (жақын адамдармен әңгімелесу, т.б.).
Кез-келген тілдік жағдайды белгілі бір типке жатқызуға болады.
Мысалы, егер бір кісі танысына хабарласып, оны қонаққа шақырса, олардың әңгімесін ауызша түр, тікелей тілдесім, сендіру мақсатындағы диалог, тұрмыстық әңгіме деп сипаттауға болады.
Әрбір коммуникация типінің тілдік коммуникация үрдісінде жетістікке жету үшін тәжірибе жүзінде қажетті өзіндік тілдік құралдары (сөздер, грамматикалық конструкциялар, т.б.), амал-тәсілдері бар.
Сонымен Гойхман тілдік коммуникацияның формалары мен типтері сөз ете келе, сөйлеу әрекетінің ақпаратты кодтаудекодтау тұрғысынан қарағанда 4 негізгі аспектісі бар деп көрсетеді. Оларды сөйлеу әрекетінің дағдылары деп атайды: айтылым, тыңдалым, жазылым, оқылым.
Сөйлеу - бұл ақпаратты тасымалдайтын акустикалық сөйлеу дабылын жіберу.
Тыңдау (аудирование) - акустикалық сөйлеу дабылын қабылдап, түсіну.
Жазу - сөйлеу дабылын графикалық символдардың көмегімен шифрлау.
Оқу - графикалық белгілердің шифрын ашып, мағынасын түсіну.
Ақпаратты кодтау механизмі сөйлеу мен жазу дағдыларында әрекет етеді, ал декодтау механизмі - тыңдау мен оқуда. Тыңдау мен сөйлеуде адам акустикалық дабылдарға сүйенеді, жазу мен оқуда - графикалық белгілерге. [9] Аталған төрт тілдік дағды тілдік қатысымның (коммуникация) негізін құрайды. Тілдесім әрекетінің тиімділігі бұл дағдылардың адам бойында қаншалықты қалыптасқанына байланысты. Сонымен қатар, сөйлеу қызметінің дағдыларының қалыптасу дәрежесі тілді меңгеру деңгейінің (бірінші кезекте ана тілін меңгеру деңгейі, содан соң шет тілдері) бағалау критериі және адамның жалпы мәдениетінің көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Елімізде өзге тілде оқытатын мектептерде мемлекеттік тілді оқыту мақсатының бірі - оқушыларды қазақ тілінде оқу мен жазуға үйрету, бағдарламалық материал көлемінде қазақ тілінде ауызекі сөйлеу тіліне қатыстыру. Ал жалпы тіл үйрету - 4 басты құрамдас бөліктерден тұратын, атап айтар болсақ, айтылым, тыңдалым, оқылым және жазылым тілдік әрекеттерін қамтитын кешенді де, көп сатылы үдеріс.
Қоғамның барлық салаларының қайта құрылуын тудырған жаһандану үдерісімен байланысты тілдерді қолданудың шекарасы кеңейе түсті. Әлемдік қоғамдастыққа Қазақстанның енуі тілдерді оқытуға деген мәселеге басқа қырынан қарауға мәжбүрледі. Бүгінгі таңда қазақ тілінде таза, сауатты сөйлейтін мамандардың жетіспеушілігі сезіледі. Тіл үйретудің жаңа әдістерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz