Қыз Жібектің аулы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДАРЫН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
ЖЕТІСУ АУДАНЫ №177 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕП
Агабек Сымбат
9 сынып
Тақырыбы: ҚЫЗ ЖІБЕК ЖЫРЫНДАҒЫ СЫН ЕСІМДЕРДІҢ
ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Бағыты: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және болашақ дамуы бар саяхат
маршруттары
Секциясы: Тіл білімі
Ғылыми жетекшісі: Сагындикова Райхан Бериковна
№177 жалпы білім беретін мектептің
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Ғылыми кеңесшісі: Қазақ Ұлттық аграрлық университеті
Қазақ және орыс тілдері кафедрасының меңгерушісі
Ф.к.к,доцент С.И Жапаков
Алматы, 2020
Аннотация
Оқушы ғылыми - зерттеу жұмысы Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасаған.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден - біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көптігіне талдау жасаған.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет - ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан баяндалатындығын зерттеп,жырда кездескен сын есімдерді жан-жақты зерттеу жұмысы барысында кеңінен тоқталған.
Ғылыми жұмысты сауатты, көркем тілмен жеткізген. Өзіндік ойлары мен мақсаттарын ұтымды пікірлермен көрсете білген. Ғылыми жұмыстағы тұжырымдар теориялық жағынан негізделіп, нақты мысалдармен дәйектелген. Ғылыми жоба жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімдегі екі тарау мен тараушалардан, қорытынды бөліммен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу жұмысының барысында баяндау,жүйелеу,салыстыру,түсіндіру әдістері қолданылған.
Қазіргі жастарға лиро-эпостық жырлардың құнды екенін дәлелдей
отырып, ұлттық сананы рухани құндылықпен жаңғырту керектігін баса айтқан.
Ғылыми жетекшісі: №177ЖББМ қазақ тілі және әдебиеті пәнінің
мұғалімі Сагындикова Райхан Бериковна
Аннотации
Поскольку исследовательской работой студента является познавательный характер прилагательных в песне Кыз Жибек, во введении дается обзор особенностей лирического и эпического произведения, истории его изучения и развития, а также его языка и прилагательных.
Лирический эпос передавался из поколения в поколение из уст в уста, передавался из поколения в поколение и передавался следующему поколению.
Как и Песнь героев, он проанализировал множество вариантов лирического эпоса.
По сравнению с песнями героев, стихи на тему любви рассказывают о жизни, обычаях и чувствах людей, а также в ходе всестороннего изучения прилагательных, встречающихся в песнях.
Свои научные работы он изложил грамотным и художественным языком. Он умел рационально выражать свои мысли и цели. Выводы научной работы теоретически обоснованы и подтверждены конкретными примерами. Структура исследовательского проекта состоит из введения, двух глав и подразделов в основном разделе, заключительного раздела и списка использованной литературы. В исследовании использованы методы повествования, систематизации, сравнения, интерпретации.
Доказательство ценности лирико-эпических песен для современной молодежи
Он подчеркнул необходимость возрождения национального сознания духовными ценностями.
Научный руководитель: №177 Школа казахского языка и литературы.
педагог Сагындикова Райхан Бериковна
Annotation
Since the research work of student is a cognitive nature of the adjectives in the song "Kyz Zhibek", the introduction provides an overview of the peculiarities of lyric-epic works, the history of its study and development, and its language and adjectives.
The lyric epic has been passed down from generation to generation by word of mouth, passed down from one generation to another and passed on to the next generation.
Like the Song of Heroes, he analyzed the many versions of the lyric epic.
He compared the heroes' songs with the themes of love, which are described in detail in the way of life, customs and feelings of the people, and in the course of a comprehensive study of the adjectives found in the song.
He presented his scientific work in a competent and artistic language. He was able to express his thoughts and goals in a rational way. The conclusions of the scientific work are theoretically based and supported by specific examples. The structure of the research project consists of an introduction, two chapters and subsections in the main section, a concluding section and a list of references. Methods of narration, systematization, comparison, interpretation were used in the research.
Proving the value of lyric-epic songs for today's youth
He stressed the need to revive the national consciousness with spiritual values.
Research supervisor: №177School of Kazakh language and literature
teacher Sagyndikova Raikhan Berikovna
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Сын есімдердің тіл білімінде зерттелуі
1.2. Сын есімдердің морфологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 9
Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
2.1. Қыз Жібек жырындағы көркемдік-бағалауыш сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. 2. Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты ... ... .19
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
Ғылыми зерттеу күнделгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Тақырыбымыздың өзектілігі: Эпос дегеніміз (гректің, eposn - баяндау, тарихқа жүгініп айту,әңгімелеу) - қазақ көркем әдебиеттің бастапқы негізгі тектерінің бірі, толықтыра кетсек, өмір шындығын кеңінен қамтып,толықтай суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын ерекше жанр. Лиро-эпостың туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауызша таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
Лиро-эпостық шығарманың арқауы - автор үшін ішкі субъективтік шындық емес, сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы - мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог - монологтары - эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе - адам болса, эпостағы басты нәрсе - оқиға екенін ескертеді. (Эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп қарастырып келеді. Олар батырлық эпос, лиро-эпос және тарихи эпос.
Жұмыстың тақырыбы Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды қажет деп таптық.
Лиро-эпос - лиро-эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып келеді.
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік, ынтызарлықтар жырланады. Бұл поэмаларда ерліктен гөрі мұңлық - зар басым болып келеді.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден - біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет - ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Тақырыптың зерттеу деңгейі: Қазақ лиро-эпостық шығармаларын үлкен-үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның біріншісі - қазақ халқының тума шығармалары. Олардың бір тобы халық арасына кең тарап баспа бетінде жарияланып үлгерсе (Қозы Көрпеш - Баян - сұлу, Қыз Жібек, Айман Шолпан), тағы бір тобы қолжазба күйінде Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы. Екінші топқа шығыстың классикалық әдебиетінің сюжетінің негізінде жасалынған Ләйлі-Мәжнүн, Тахир- Зухра, т.б. хикаялар жатады. Ә. Қоңыратбаев өзінің Қазақ фольклорының тарихы деген еңбегінде де осы пікірді қолдайды.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті. Ал қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б. зерттеушілердің еңбегі бар.
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып табылады. Батырлық жырлар мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай деген сауалға тұңғыш рет М.Әуезов жауап іздеген еді. Зерттеуші батырлық және лиро-эпос жырларының 3 түрлі жанр ерекшелігіне тоқталады.
Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырбы - сүйіспеншілік.
Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста реалистік арна үстем;
Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-эпоста қазақ қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері көрсетіледі, - деп атады М.Әуезов.
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [1, 195]
Зерттеудің нысаны:Лиро-эпос тақырыбына бұрын - соңды үлкенді-кішілі мақалалар, кейде жеке зерттеулер жазылып келеді. Қашан және қандай зерттеу жұмысын алсақ та бір кісіден басталып, сол автордың есімімен аяқтала бермейтіні рас. Көбінесе күрделі тақырыпты жан-жақты қамти отырып, терең тексеру жөніндегі кездесетін талас ойларды түйіп, белгілі бір қорытындыға ену үшін әдетте көптеген ғалымдардың жемісті зерттеулерін қажет етеді.
Лиро-эпос жырларының қайсысы болса да олар жөнінде құнды пікірлер айтылған. Ш.Уалиханов, В.В.Радлов, Г.Н. Потаниндерден бастап қазақ фолклортанушы ғалымдары қазақ халқының ауыз әдебиетін, сондай-ақ лиро-эпос үлгілерінің кейбіреулерін өте жоғары бағалаған. Осындай ғалымдарымыздың қатарында ең алдымен М.Әуезовті атаған жөн. Аса көрнекті ғалым, қазақ ауыз әдебиетінің көптеген түрлерін зерттеумен бірге, лиро-эпос жырларына да арнаулы еңбектер жазған. Автор өзінің зерттеулерінде лиро-эпос жанрының шығу даму жолына, өзіне тән ерекшеліктеріне, көркемдік қасиеттеріне тоқтала отырып, терең талдау жасаған. [2; 50-58]
Жұмыстың мақсаты - зерттеу еңбектерді салыстыра отырып өзіндік ой білдіру. Бұл тағы да классикалық туындының ұлылығын тани түсуге өз септігін тигізеді деген сеніміміз зор.
Жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім екі бөлімнен тұрады, біріншісінде - тарихи - нұсқалары, версиялары арасындағы ұқсастық пен алшақтықты аша түсуді көздесе, екінші бөлімінде Қыз Жібек жырының тілі, ондағы қолданылған көркемдегіш - бейнелегіш тәсілдер мен сын есім туралы сөз етіледі.
Зерттеу жұмысымыздың жаңалығы бар деп ойлаймыз. Себебі мұнда Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды қажет деп таптық, жан-жақты талдау жасадық. Дастанның ең құнды жағының өзі оның тілінің таза, бай, көркем болып жасалуында. Қыз Жібек жырында көптеген сын есімдер кездеседі. Олардың барлығында да танымдық мәндері бар. Қазақ халқына кеңінен танымал көркем жырлардың бірі - Қыз Жібек жыры. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, дүниеге көзқарасын, ұғымын білдіретін әңгеме.
Қыз Жібек жыры, әңгімесі қазақ халқының сол кездегі көшпелі салтын білдіреді, сондай салт, сондай дәстүр орнаған қоғамда туып-өскен адамның көзқарасы қандай екенін көрсетеді. Ескі көшпелі өмірдің сұлу табысы деп бағалауға сай жырлардың бірі- Қыз Жібек екені даусыз.
І. СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Сын есімдердің морфологиялық сипаты
Басқа тілдердегі сияқты, қазақ тілінде де сөздер беретін мағынасы жағынан грамматикалық категориялары, сөз түрлендіруші және сөз тудырушы формалары жағынан топ-топқа бөлінеді. Сөз таптарын айқындауда, бір сөз табын екінші бір сөз табынан ажыратуда ол сөздердің сөйлемдегі қызметінің де үлкен мәні бар. Сөздердің сондайлық ерекшеліктеріне қарай жүйелеудің нәтижесінде пайда болған сөз табының бірі - сын есім.
Қазақ тіліндегі сын есімдер әдетте тұлғасына қарай негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Негізгі сын есімдерге жататындар: үлкен, кіші, биік, аласа, жуан, кең, тар, таяз, ақ, қара, көк, жақсы, жаман, ұлы, сұлу, әдемі, дөрекі, өжет, паң, ауыр, бос, кәрі, жас, жылы, ащы, тұщы, шикі, жеңіл, жүйрік, шабан т.б.
Келтірген сындарды негізгі деп қарайтынымыз, олар заттың сыр сипат, белгі, сапа тағы толып жатқан қасиеттерін көрсеткенде, өзінің түпнұсқасымен бірден сипаттайды. Екіншіден, форма жағынан негізінен жалаң түбірден тұрады, көпшілігі ары бөлшектеуге келмейді. Демек, негізгі сындарда сындық мағына оның түбірлік негізінде, онымен тығыз байланысты, бірге пайда болған. Сөйлем құрамынан бөлек тұрғанда да онда сындық мағына бар.
Туынды сын есім. Бұл негізінен екі түрлі жолмен жасалады.
1. Жұрнақ жалғану арқылы, бұл туынды сын есім жасалуының ең бір құнарлы жолы. Бұған жататындар: малды, малсыз, қысқы, күлкішіл, жүрдек, бауырмал, көңілшек, ұшқалақ, үйірсек.
2. Екі сөздің іргелес тұрып, тізбегін жазбай жүріп қолдануы арқылы қалыптасуынан пайда болады. Бұған жататындар: қара торы, ақ құба, т.б. туынды сын есімнің жұрнақ жалғану арқылы жасалуын синтетикалық, сөздердің қалыптасуы арқылы жасалуын аналитикалық тәсіл деуге болады.
Сын есімнің синтетикалық тәсіл арқылы пайда болуы қазақ тіліндегі, сондай-ақ, түркі тілдеріндегі туынды сын есімнің жасалуының ең бір құнарлы жолы болып табылады.
Қазақ тіліндегі басқа сөз таптары сияқты сын есімнің де жұрнақтары екіге бөлінеді:
1) сөз түрлендіруші; 2) сөз тудырушы. Сөз түрлендіруші жұрнақтарға шырай жұрнақтары жатса, сөз тудырушы жұрнақтар сын есім жасайды.
Зат есімнен сын есім тудыратын жұрнақтар: -лы -лі, -ды-ді, -ты - ті жұрнақтары. Қазақ тілінің академиялық грамматикасынла, Н.Сауранбаев, Ж.Шәкенов, Ә.Төлеуов, А.Ысқақов, М.Серғалиев еңбектерінде туынды сын есім жасайтын жұрнақтардың мынадай түрлері берілген: -лы-лі, -ды-ді, -ты-ті, -қы-кі, -ғы-гі, -сыз-сіз, -қыш-кіш, -ғыш-гіш, -шыл-шіл, -лас-лес, -дас-дес, -тас-тес, -дар-дер, -тар-тер, -улы-улі, -ша-ше, -шақ-шек, -ымды-імді, -ыңқы-іңкі, -ынды-інді, -мыс-мыш, -ымтал, -ыс-іс-с, ыр-ір, -ар-ер, -у, -ын-ін-н, -ағаш-егеш, -қалақ-келек, -ғалақ-гелек-алақ-лақ т.б.
Туынды сын есім жасайтын өнімсіз жұрнақтар: -соқ, -мер, -кеш, -ғой, -мал, -кес, -қос, -жан, -сымақ. Кейбір қосымшалар кейде өзі жалғанған сөздің лексикалық мағынасын өзгертіп, жаңа лексема тудыра алмайды. Мысалы: -дай-дей, -сыз-сіз, -ғы-гі, -қы-кі ( -дағы-дегі), -ша-ше т.б. қосымшалар туралы осыны айтуға болады.
Бұл қосымшалар тілде әртүрлі сипатталып жүр. Бірінде оларды сөз тудырушы қосымшалар деп таныса, И.Маманов бұл қосымшаларды әрі сөз жасаушы, әрі форма жасаушы деп қарастырады [].
Сөйтіп, қатыстық сындар зат есім, үстеу, етістік сияқты басқа сөз таптарынан болатындықтан, олардың нақтылы мағыналары да өздерінің жасалуына негіз болған сөздермен байланысты.
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы деуіміздің екі түрлі дәлелі бар екендігін, бірі - сын есімде форманттың жоқтығын, бұл оны зат есімнен бөліп алуға керекті белгі (критерий) екендігін, екінші - сын есімнің синтаксистік қызметі, негізінен анықтауыш екендігін айтқан. Автор сын есімнің өз алдына сөз табы екеніне бұдан басқа да бірнеше дәлел келтіреді. Мәселен, жоғарыда айтылған еңбекте сын есімнің төрт түрлі сипатының бар екендігін:
1) лексикалық мағынасының болуын; 2) шырай жұрнағының - рақ, -рек, -ті жалғай алуын; 3) зат есімге тән жұрнақ-жалғаулардың тікелей қосылмайтындығын; 4) сөйлемде анықтауыш мүше қызметін атқаратынын егер осы төрт түрлі белгі бір жерден түйісіп шықса, онда сын есім болатынын, егер бұл сипаттары үйлеспесе, онда сын есім болмайтынын, сын есімге қоятын өлшеуіміздің осы екендігін айтқан.
Сын есімнің өзіне тән мынадай белгілері бар:
1. Шырай жұрнақтарын қабылдайды.
2. Сын есімнің мәнін кейбір үстеулер арқылы күшейтуге болады. Мысалы, өте жақсы, тым сұлу, ерен жүйрік, асқан қу, сәл үлкен, мейлінше мықты т.б.
3. Жұрнақтары болады.
4. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалады.
5. Сынның сапасын кішірейтіп көрсететін - ғана, -қана формасы айрықшаланады.
6. Сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады.
Сын есімдер көптік, септік, тәуелдік жалғауларын қабылдағанда заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Бұл кезде олардың бойында заттық мағынамен бірге сындық мәнді білдіру де қабілеті болады. Сонымен бірге сын есімдер өзге сөз таптарынан сөзжасамдық қабілетімен де оңашаланады. Сөзжасам өрісі кең, ауқымды тілдегі барлық процестер мен нормаларды қамтиды. Сөзжасам саласында тілдер өзіндік ерекшеліктері мен белгілер жүйесіне сүйенеді. Мәселен, мұндай белгілер тіл-тілде әрбір сөз табына сай сөзжасамдық арнайы жұрнақтарымен танылады. Сол сияқты сын есімдер күрделі сөзжасамдық қабілетінің болуымен де ерекшеленеді. Күрделі сөзжасам процестері тілдің барлық заңдылықтарына сай жүреді де, олар қосарлана, тіркесе отырып, синтаксистік қызметі мен беретін мағынасына байланысты тізбектер жасайды. Нәтижесінде күрделі сөзжасамдық жүйе қалыптасып, сын есімдер пайда болады.
Сын есімдердің синтаксистік белгілерін сөз еткенде, біріншіден, олардың қандай сөйлем мүшесі бола алатындығын атап айту керек. Сөйлемде сын есімдердің қызметі - анықтауыш мүше болу.
Екіншіден, синтаксистік белгі ретінде олардың белгілі бір сөз табымен тіркесу қабілеті алынады. Әрбір сөзді жан-жақты тануда, оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік қызметі, оның ішінде де тіркесу қабілеті оны басқа сөздерден (немесе сөз табынан) ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуы тиіс, - дей келе Т.Сайрамбаев, дұрысында әрбір сөздің синтаксистік қызметі сөйлем мүшесі ретінде функциялық белгісі болса, белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу қабілеті оның синтаксистік белгілерінің басты түрі деп көрсетеді [].
Сын есімдер заттың сыр-сипатын, әр алуан белгісін, қасиеттерін тікелей де, басқа заттарға қатынастары арқылы да білдіреді. Дәстүрлі грамматикада сын есімдерді сапалық және қатыстық сындар деп бөлу осы негізге сүйенетіні анық.
Сапалық сындар заттың, құбылыстың тұрақты қасиеттерін білдіретін болса, қатыстық сындар заттың қасиетін тікелей емес, екінші бір затқа, құбылыс немесе қимыл-әрекетке қатынасы арқылы білдіреді. Сын есімдерді бұлайша саралау олардың семантикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Мысалы, Ж.Шәкенов сапа сынына тән сегіз бірдей ерекшелікті көрсетеді:
1. сапа сындарында сапа сол сөздің түр-тұлғасының өзінде сол сөздің өзімен табиғи бір пайда болады;
2. сапа сындарына шырай тән;
3. сапа сындарына жататын сөздердің бірқатары әрі сындық, әрі заттық мағынаны білдіреді;
4. сапалық сындардың бірқатары мағынасы жағынан бір-біріне жақын келіп, заттың сынын анағұрлым жете, дәл білдіруге мүмкіндік берерлік сипатта болады;
5. сапа сындары бір-біріне қарама-қарсы белгі-қасиетті қамтып жатады;
6. сапа сындары жұрнақтар арқылы басқа сөз табына көшуге икем тұрады;
7. бірқатар сапа сындары зат бойындағы сыр-сипаттардың толымсыздығын, жетімсіздігін білдіреді;
8. сапа сындары ішінде күшейткіш мәнде жұмсалатындары бар дейді [].
Сапалық сын есімдер жалпы сын есім сөз табының негізгі ұйытқысы болып табылатын сөздер. Өйткені сын есім категориясына тән ерекшеліктердің барлығы да осы сапалық сындардың бойынан табылады. Сын есімдерді топтау олардың негізгі мағыналары мен қасиеттеріне лайық алынған топтау екендігін ескерсек, әрбір тілдегі сын есімдердің мағыналық топтарын зерттегенде жекелеген тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен ортақтықтары аңғарылады. Мысалы, қазақ тіліндегі сын есімдерді проф Ә.Болғанбаев мағыналық жағынан мынадай топтарға бөледі: 1. адамға қатысты сындар; 2. мал мен хайуанаттарға қатысты сындар; 3. адам мен жан-жануарларға қатысты сындар; 4. жансыз заттарға қатысты сындар; 5. барлық заттарға ортақ сапалық сындар [].
Қазақ тілінде сапалық сын есімдерді А.Ысқақов заттың түрі мен түсін, сыры мен сапасын, көлемі мен аумағын, дәмі мен иісін білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздер деп жіктесе, ал Ә.Төлеуов сын есімдердің басты-басты мағыналық топтарын былайша көрсетеді: зат пен нәрсенің түр-түсін, сапасын, салмағын, көлемін, белгісін, көркін, сипатын, мезгілін білдіретін сөздер дейді [].
Сын есімдердің екінші бір үлкен тобы - қатыстық сындар.
Ғалым Ж.Шәкенов: Белгі (сапа) сындары заттардың бойындағы сыр-сипат, белгі-қасиеттерді бірден бейнелесе, қатыстық сындар заттардың бір-бірімен қарым-қатынасқа еніп, байланысуынан барып айқын бейне алған сипатын бейнелеуге негізделеді деп, қатыстық сындарды сапалық сын есімдерден мынадай белгілері арқылы ажыратады:
1. Сапалық сын есімдер заттың түрлі сынын, сипатын түбір тұлғасында тұрып бейнелесе, қатыстық сындардың беретін мағынасы оның түбірімен ғана емес, ол түбірден сын есім жасайтын жұрнақпен және оның анықтайтын сөзімен де байланысты.
2. Сапалық сын есімдер заттың белгісін түрлі дәрежеде күшейтіп, тым солғындатып, бәсеңдетіп білдірсе, ал қатыстық есімдер заттың еблгісін білдіруде ондай түрленуге түспейді.
3. Сапалық сындар мен қатыстық сын есімдер бір-бірінен синтаксистік қызметі жағынан да ажыратылады. Егер сапалық сын есімдер сөйлемде өзінің негізгі анықтауыш қызметімен қатар етістіктің алдынан келіп, пысықтауыш қызметін де атқарса, қатыстық сындар тек кейбір жағдайда ғана болмаса, негізінен анықтауыш қызметін ғана атқарады.
4. Сапалық сын есімдерге жататын сөздер басқа сөздермен омонимдес сипатта болады. Мысалы: ақ, қара сөздері түсті, қимылды, зат атауын да білдіреді. Ал қатыстық сын есімдерге жататын сөздерде ондай қасиет жоқ, яғни олар басқа сөздермен омонимдік сипатта жұмсалмайды.
Сапалық және қатыстық сын есімдердің ерекшеліктері, өздеріне тән негізгі қасиеттері бір-бірімен байланысты. Сондықтан сын есімнің бұл екі мағыналық түрлерін бір-бірінен ажыратып отырудың ең басты белгісі - олардың құрылысы мен мағынасы. Құрылысына қарай қатыстық сындар басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы синтетикалық тәсілмен жасалып, заттың, құбылыстың түрлі белгілерін екінші бір зат, құбылыс, не қимылдың қатысы арқылы білдіреді. Соның негізінде олар сөйлемде екінші бір ұғымға қатысты мәнде қолданылады. Ал сапа сындары түбір тұлғада тұрып-ақ сапалық белгіні білдіреді.
ҚЫЗ ЖІБЕК ЖЫРЫНДАҒЫ СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
2.1. Қыз Жібек жырындағы көркемдік-бағалауыш сөздердің қолданылуы
Қыз Жібек жыры қазақ халқының сүйіп оқитын көркем шығармасы. Неге десеңіз, ол өзінің көркемдік стилімен оқырманды өзіне баурап алады. Жырдың сарыны, әуені батырлар жырының желісіндей айтуға ыңғайлы. Тыңдаушысын жалықтырмайды. Бір оқиғадан соң екінші оқиға қара сөзбен байланысып, түсініктеме беріле жалғасып отырады. Жырда қазақтың салт-дәстүрі, тұрмыс ерекшелігі, сауда-саттықпен айналыса бастаған кезеңі, орыс отаршылдығымен бірге енген сөздерді кездестіруге болады. Сол сияқты, Қыз Жібек жырында естірту, жоқтау, жұбату, айтыс, жырлай арнау, зарлай арнау, сыңсу т.б. кездеседі. Жырдың өне бойына зер салып, тоқталғанымызда айшықтау мен троптың түрлері жиі кездесетінін байқауға болады.
Әсіресе аттың шабысын, батырдың ұрысын суреттегенде Алпамыс, Қобыланды батырлар жырына ұқсайды. Қыз Жібек жырының бірнеше нұсқасы барын білеміз. Сол нұсқаларының кез келгені өзіндік жырлану стилімен көзге түседі.
Академик, жазушы М.Әуезов Қыз Жібек жыры туралы, қазақтың өткеннен қалған эпостық мұрасының ішінде, Қыз Жібек жыры асқан көркемдігімен ерекшеленіп, оқшау танылады. Дастанның мол да алуан түрлі формасы оның күрделі де шебер композициялық құрылысы үйлесе үндесіп келген деген.
М.Әуезовтың сөзімен айтсақ, алуан түрлі формасы дегеніміз не? Ол жырдағы естірту, арнайы жырлау, қоштасу, араздасу, түс көру, әмеңгерлік, көңіл айту, өтініш, айтыс, бата, тілек т.б салт жоралғылар мен көркемдегіш құралдар жиынтығы болып табылады. Қазақ әдебиетіңнің тарихы деген еңбекте де Қыз Жібек жырының көркемдігі біршама ашылған, бірақ авторлық ұжым Қыз Жібек жырының мазмұндық ерекшелігін, кейіпкерлердің ерекшелігін таңдауды мақсат тұтқан.
Дастанның ең құнды жағының өзі оның тілінің таза, бай, көркем болып жасалуында. Сан алуан әсірелеу, көркем ұқсатулардан басқа кейбір жеке-жеке сөздердің шеберлігі де сұлу, жатық. Ай қараңғы көшесі, айдың өткен кешесі дейтін сөз кестесінің көркемдігі бұған дәлел бола алады. Жырда мұндай образды сөз кестесі өте көп. Асуда асу бел дейді, аса бір соққан жел дейді дейтін сөз шумақтары да сыртынан қарағанда әншейін ғана бір сөз ұйқасы сияқты деп айтылған. [] []
Басыр басыр, басырды, аққа құлып жасылды, - дейтін жырдағы ақынның тілінің шеберлігіне, композициялық көркемдігіне шолу жасап, бағыт-бағдар береді. Әрине, бір екі ауыстыру (метафора) ұлғайту (гипербола), кішірейту (литота) мысалдар келтірілген. Ол төмендегіндей:
Қанатым де қияғым,
Табаным да тұяғым,
Көлге біткен құрағым,
Суырылып озған пырағым.
Кішірейтуге (литота):
Дария шалқар көлеміз
Жер болып қалған суалып.
Қыз Жібек жырының көркемдігі, кейде кейіпкердің іс-әрекетін төрт түлік малға салыстыру арқылы көрсетеді. Жырда бұл теңеулердің кездесуі түсінікті де. Өйткені қазақ тікелей мал шаруашылығымен ұзақ жылдар араласқандықтан, жырға да өзінің таңбасын қалдырған. Кезінде, зерттеуші С.Толыбеков 1959 жылы өткен қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми теориялық конференцияда жасаған баяндамасында: В миро эпической поэме Кыз Жибек главная геройня поэмы, красавица и ханская дочь говорит про себя, что она подобно течению реки, народ бережет ее как свой скот, весь род ухаживают за ней, как стадом овец. Ее дяда Каршига, обращаясь к Кыз Жибек говорит ей: Ты мой камыш, растущий на озере, ты мой лучший скакун. О Кыз Жибек говорится, что она как скаковый конь ее движения плавны как движение трехгодалого барана, она ходит неспеша, выпрямившись, как темно-бурый марал, она как тающее масло, она же, подобно жирному яженку и.т.д. []
Жырдың өзіне тән стилін, тілін көркемдік тұрғысынан қарастырған ғалым Қ. Жұмалиев: біздің айтайын дегеніміз тілінің жалпы көркемдігі емес, басқа жырларда жоқ, кейбір ерекшеліктері, жырда кездесетін (эллипсис)сөз тастап кету туралы да, - деп өз ойын білдіреді.
Жұмалиев Қ. Сөз тастап кету, бір жағынан жыр жыршының ойының логикасының кеңдігін, ұтқырлығын көрсетсе, екінші жағынан оқырманның ойлау қабілетін дамытуға септігін тигізеді. М. Ғабдуллин де өзінің жыр туралы пікірін айта келіп, былай түйеді: Қыз Жібек ақындық тіл жағынан да әдемі жырдың бірі. Неше түрлі әсірелеу, көріктеу, кейіптеулер, әдемі теңеулер, сөз айшықтары жиі ұшырайды. Жыршы ақын халықтың тіл байлығын пайдалана отырып, аз сөзге көп мағына сыйғыза білген. []
Осындай жақсы ойды сабақтай келіп, Ә.Қоңыратбаев Қыз Жібек жырының тілінде троп пен фигура мол кездесетіндігін айта келіп, сөйлемнің түрлі сезімдерді білдіретін арнаулы фигуралық түрлері эпостан да, сөйлеу тілінен де алынған дейді. (Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихиАна тілі). Қыз Жібек жырына көз тоқтатып, көңіл бөлген академик З.Қабдолов. Сондай-ақ, біздің көркемдегіш сөздеріміздің көпшілігі баяғы бабалар дәуірінен бері қарай мың мәртебе қолданылып келеді. Ол әсіресе ауыз әдебиетінде тұнып тұр, деп, төмендегіндей мысал келтіреді.
Әуелдей бас қосқаным Жағалбайлы;
Жылқысын көптігінен баға алмайды,
Өлгені Төлегеннің рас болса,
Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды? []
Бұндай көрікті ойдың кемелінен көріне білген әдебиеттер өте көп, соның бірі, Бойжеткеннің тал бойынан табылуға тиісті тағы бір қасиет-сымбаты мен көркі. Мәселен, халқымыздың қыз сұлулығы туралы ежелден қалыптасқан талғам түсінігі, Қыз Жібек жырында былайша жырланады:
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай. []
Осындай жырдың стилінен хабар берген лебіздердің тізбегін соза беруге болады.
Жырдың стилін айтпас бұрын, жырдың екі нұсқасын алып, оның мазмұнына салыстырмалы тексеру жасаймыз. Сонда ғана қай жырдың стилінің көркем екендігіне көзіміз жетеді. Оның үстіне алдымызда жырдың стилі мен тілі тұр, ал жырдың мазмұндық көркем дәрежесін білмей жырдың басқа да түрін аша қою қиын іс.
Ендігі әңгіме Қыз Жібек жырының 1887 ж жазылған Мұсабай нұсқасы мен Қыз Жібектің хикаясы Қазан, 1900, Жүсіпбек Шайхысламұлы нұсқаларын салыстырып, мазмұн ерешелігіне тоқталыс жасайық.
Эпос пен ғашықтар жырында да кездесетін кейіптеу табиғат құбылысына, жан-жануарға тәуелді болып, келтіреді. Өз өмірінің бір кезеңін екінші құбылыспен береді. Қыз Жібек жырындағы, Төлеген өлейін деп жатқанда, әуелеп ұшқан бес қазға өзінің хал-жайын сипаттап жеткізеді. Еліне айтып баруын сұрайды.
Мысалы: Мұсабай ақынның нұсқасында:
Сәлем айтып Төлеген,
Бес қазға сонда сөйледі.
Қайырыла кетіп қоңыр қаз.
Сіздер елге барғанда,
Күзекке тартып болар жаз (22).
Бес қазы шулап ұшып жөнеді.
Арада жалғыз қонады
Таң сарғайып атқанда,
Төлегеннің елін,
Алты жасар Сансызбай,
Жылқы баққан жеріне,
Бес қаз ұшып келеді.
Сансызбай қазды көреді,
Жалғыз ағам Төлеген
Көре алдың ба қоңыр қаз?
Сонда қаздар сөйлейді.
Аса рудың еліне
Төлегенді көрдік,-деп,
Жалғыз ағаң Төлеген
Тулап жатыр екен,-деп (24)
Жүсіпбек қожа Шайхысламұлының нұсқасында:
Әуелеп ұшқан алты қаз,
Жерге неге қонбайсың?
Сіздер тірі, мен өлі,
Жатырсың неге демейсің?
Қасірет, қайғы қалымды,
Неге келіп білмейсің?
Тілсіз мақұлық жануар,
Бірге келген жолдасым,
Қасыма неге келмейсің? (90)
Алдыңнан шығып Сансызбай,
- Көкешім менің Төлеген,
Көрдім бе? десе не дейсің?
Сауыттың көзі сөгіліп,
Сетіней кетті дегейсің. (90)
Міне, осы екі жырда да, Төлеген ұшып бара жатқан қаздарды киелі санап, жалбарынып көмек сұрайды. Төлегеннің қоңыр қаздарға жалбарынып- жауап сұрауы, басқа көне жырдан ауысқан болуы керек. Мұндай жалбарынуды, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырында да кездестіреміз. Құбылтудың бір түрі алмастыру. (метономия). Жырда ол былай көрініс тапқан.
Мұсабай Жыраудың нұсқасында:
Сұлу тауып ала алмай (7)
Он екі жорғаның мойнына (8)
Бір зергерге барады (9)
Бір шоқ қара көрінді (20)
Сүй деп сақау жөнеді (39)
Бір тайыңды тілепті (39)
Сансызбай мінді аттың беліне. (48)
Жүсіпбекқожа Шайхысламұлы нұсқасында:
Тұлпардың қалған тұяғы (109)
Асындым алмас беліме (109)
Ерлер мінер тұлпарды (107)
Атаңа лағнет, алпыс ит (89)
Иттердің қылған зорлығай (88)
Қу бауырды қия алмай (81)
Өледі кемпір- шалыңыз. (58)
Қыз Жібек жырының көркемдігі, әр бір оқыған жырда кездесіп отырады. Әсіресе, 1900 жылғы басылымда Қыз Жібектің көшінің сән-салтанаты, кетіп бара жатқан қыз-келіншектер, ақ бәйбішелер, бәрі жүзіктің көзінен өткендей сұлу сүреттеледі. Ал, бұл көрініс 1887 жылғы басылымда оншалықты көркем суреттелмеген. Осы орайда салыстырмалы түрде Қыз Жібектің бейнесі суреттелген жерінен үзінді келтіріп, қатар беріп көрелік.
Мұсабай жырау нұсқасында:
Алтауының қарындасы,
Жібек сұлу деген бар екен,
Айтулының өзі екен,
Қырымдағы сұлу қыз екен,
Оймақтай аузы түрілген,
Ішкен асы асалдың,
Тамағынан көрінген,
Қостан әйкен тағынған,
Жүз теңгелік опа ендік,
Екі бетке жағылған (88)
Жүсіпбекқожа нұсқасында:
Қыз Жібектің құрметі,
Жаһаннан асқан сәулетті,
Ләйлі-Мәжнүн болмаса,
Өзгеден артық келбеті,
Үш қыз бар қасында-ай,
Өзі он төрт жасында-ай,
Көбісінің өкшесі,
Бұқараның гауһар тасындай,
Ақ маңдайы жарқылдап,
Танадай көзі жарқылдап. (69)
Қандай әсем сурет. Психологиялық параллемизм бар, екі затты ұқсату бар. Қыз Жібек ақ емес, наурыздың ақша қарындай, ақтан да ақ, осыдан артық ағартуға бола ма? Қыз Жібектің беті қызыл емес, ақ тауықтың қанындай қызыл. Осыдан артық Қыз Жібектің бетін қызартуға бола ма? Әрине, жоқ. Бағана көш салтанаты туралы сөз болғандықтан, енді нақты мысалмен осы көшті көрсетелік.
Мұсабай жырау нұсқасы:
Қыз Жібектің аулы
Жылғалы сайдан көшіпті,
Уық буын шешіпті,
Жібек көштің соңында
Сексен қазға жетіпті,
Он екі жорға жегіпті. (11)
Жүсіпқожа нұсқасы:
Бір көш шықты түбектен,
Көш алдына қараса
Бір қыз кетіп барады,
Отыз түйе жетелеп,
Сары мая үлектен,
Мұрындағы сары жез,
Бұйдасын ескен жібектен
Толған айдай толықсып
Бұралып кетіп барады. (61)
Осы жырдағы көшті бастап бара жатқан, сары мая, сары жез мұрындыққа тағылған жібек бұйда, оны жетелеп, толықсып бара жатқанның бірі-бәрі, бірін-бірі толықтырып жырға ерекше күй және әр беріп тұр. Мұндай жыр сұлуын тебіренбей оқу мүмкін емес. 1887 жылғы Мұсабай жыраудың нұсқасын кейінгі кезде көп түзеп, өңдеуге түскені анық байқалады. Керісінше бұл жырда кеткен олқылықтың орны 1900 жылғы басылымда айқын көрінеді.
1900 жылғы нұсқада астарлаудың сан алуан түрлері кездеседі. Мысалы: Ай мүйізді қошқардың, Бөрі тартар қоңынан (65), Іңірде шайтан көшкендей, құланның атты қодығы, Алдыма жанған шырағым, Біреу үрлеп өшіріп, Желкесін қиды бидайық (86). Жырда ұлғайтудың түрлері батырлар жырынан ауысқан сияқты да әсер береді. Мысалы,
Кірістен оғы кетеді,
Топ арғынға жетеді,
Селдірлеген шетінен,
Жетеуінен өтеді,
Аруағы оның асады,
Төлеген сынды мырзаның
Қанын судай шашады.. (89)
Немесе,
Бұлайша талғап Сансызбай,
Қарамсаққа қол салды
Бір салғанда мол салды,
Садақты қолға алады,
Толықсып тұрған кәпірді,
Талғап тартып қалады. (21)
Енді жырда кішерейту қалай берілген, соған мысал келтірелік.
Қалынға соққан қырандай,
Қанатымнан қайрылдым,
Тасқа тиіп тұяғым,
Табанымнан тайырылдым (97)
Қалың жолды қақ жарып,
Арық қойдай тырысып, Тарта тарта Жібектің алақанына тозады. (114)
1887 және 1900 жылғы басылымдарды салыстырып көркемдік стилін біршама аштық. Енді 1894 ж Қыз Жібек хикаясы, 1957, 1959 жылғы басылымдар туралы бір ауыз сөз айтқанды жөн көрдік. 1894 жылғы Қазан қаласында басылған нұсқасы. Мұнда жырдың кіріспесі қара сөзбен әңгімеленіп беріледі. Мазмұны жырланғаннан көрі, көбінесе қара сөзді әңгімесі басым. Жалпы, 1894, 1957, 1959 жылғы басылымдардың мазмұн желісі бір. Тек қана кейбір сөздерде әлқиссаның түсінігінде ауытқулар бар. Мысалы, 1894 жылда жазатын (93), 1957 жылда Жауаптұғын немесе 1894 жылда Мекке таман барамын болса (95), 1957 жылда Мекке тарап барамын - деп өзгеріске ұшыраған.
Қорыта айтқанда тіл байлығы ерекшелігі жағынан Қыз Жібек жыры қазақ ауыз әдебиетінде жеке дара тұрған ғажап туынды, шын мәніндегі шедевр екендігіне күмән жоқ.
2. 2. Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
Қыз Жібек жырында көптеген сын есімдер кездеседі. Олардың барлығында да танымдық мәндері бар. Ғалым С.Исаев еңбегінде cын есім қосымшаларды жіктеуде өзгешелік кездеседі. Ол сөзжасам қосымшаларының бір тармағы етіп - функциялық қосымшалар деген бөлікті қосады. Бұл қосымшалар - -дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -ғы, -гі қосымшалары. Ғалым бұл қосымшаларды жаңа сөз де тудырмайтын, форма да тудырмайтын, контексте ғана өмір сүретін сөзжасам қосымшаларының ерекше қолданысы деп атайды [].
Жоғарыда аталған қосымшалар қазақ тілі грамматикаларында көбінесе сөз тудырушы қосымшаларға жатқызылды. Ал түркітануда бұл қосымшалар туралы әртүрлі пікір бар. Мысалы, осы қосымшалардың тілдік табиғатын алғаш сөз еткен татар ғалымы В.М.Насилов оларды "аффиксы включение" терминімен атап, қосымшалардың екі жігіне үшінші топ етіп қосады []. Татар ғалымы Ф.А.Ганиев -лық, -лік, -сыз, -сіз қосымшаларын "жартылай функционалды" суффикстер деп атайды. Ғалым бұл қосымшаларды екі тұрғыдан да қарауға болады деп көрсетеді. "В научно-описательных грамматиках каждый полуфункциональный суффикс рассматривается в полном объеме. Между тем они должны быть охарактеризованы с двух точек зрения грамматики и с точки зрения лексических и грамматических значений этих суффиксов" []. Куман тілдерінің зерттеушісі М.А.Хабичев -сыз, -сіз, -лы, -лі, -лық, -лік қосымшаларын "синкретикалық аффикстер" деп атап, оларды сөз де, форма да тудыратын, яғни екі функция орындайтын аффикстер деп көрсетеді. "Часть аффиксов выполняет синкретическую, т. е. слово и формообразующую роль" [].
Қазақ тіл білімінде жоғарыда сөз болған қосымшалардың тілдік табиғаты туралы ең алғаш тың пікір айтқан ғалым Ы.Е.Маманов болды. Ғалымның "Лекциялар курсы" қазақ тілі морфологиясының өзекті мәселелеріне, оның ішінде сөзжасам мен формажсамның аражігі мен есім сөз таптарының құрамында қаралып жүрген қосымшалардың сөзжасамдық, формажасамдық қызметтерін анықтауға арналған. Ы.Е.Мамановтың жетекшілігімен шәкірті Қ.Шаяхметов "Екі функциялы аффикстер" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады []. Зерттеуші қазақ тіліндегі сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДАРЫН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
ЖЕТІСУ АУДАНЫ №177 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕП
Агабек Сымбат
9 сынып
Тақырыбы: ҚЫЗ ЖІБЕК ЖЫРЫНДАҒЫ СЫН ЕСІМДЕРДІҢ
ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Бағыты: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және болашақ дамуы бар саяхат
маршруттары
Секциясы: Тіл білімі
Ғылыми жетекшісі: Сагындикова Райхан Бериковна
№177 жалпы білім беретін мектептің
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Ғылыми кеңесшісі: Қазақ Ұлттық аграрлық университеті
Қазақ және орыс тілдері кафедрасының меңгерушісі
Ф.к.к,доцент С.И Жапаков
Алматы, 2020
Аннотация
Оқушы ғылыми - зерттеу жұмысы Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасаған.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден - біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көптігіне талдау жасаған.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет - ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан баяндалатындығын зерттеп,жырда кездескен сын есімдерді жан-жақты зерттеу жұмысы барысында кеңінен тоқталған.
Ғылыми жұмысты сауатты, көркем тілмен жеткізген. Өзіндік ойлары мен мақсаттарын ұтымды пікірлермен көрсете білген. Ғылыми жұмыстағы тұжырымдар теориялық жағынан негізделіп, нақты мысалдармен дәйектелген. Ғылыми жоба жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімдегі екі тарау мен тараушалардан, қорытынды бөліммен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу жұмысының барысында баяндау,жүйелеу,салыстыру,түсіндіру әдістері қолданылған.
Қазіргі жастарға лиро-эпостық жырлардың құнды екенін дәлелдей
отырып, ұлттық сананы рухани құндылықпен жаңғырту керектігін баса айтқан.
Ғылыми жетекшісі: №177ЖББМ қазақ тілі және әдебиеті пәнінің
мұғалімі Сагындикова Райхан Бериковна
Аннотации
Поскольку исследовательской работой студента является познавательный характер прилагательных в песне Кыз Жибек, во введении дается обзор особенностей лирического и эпического произведения, истории его изучения и развития, а также его языка и прилагательных.
Лирический эпос передавался из поколения в поколение из уст в уста, передавался из поколения в поколение и передавался следующему поколению.
Как и Песнь героев, он проанализировал множество вариантов лирического эпоса.
По сравнению с песнями героев, стихи на тему любви рассказывают о жизни, обычаях и чувствах людей, а также в ходе всестороннего изучения прилагательных, встречающихся в песнях.
Свои научные работы он изложил грамотным и художественным языком. Он умел рационально выражать свои мысли и цели. Выводы научной работы теоретически обоснованы и подтверждены конкретными примерами. Структура исследовательского проекта состоит из введения, двух глав и подразделов в основном разделе, заключительного раздела и списка использованной литературы. В исследовании использованы методы повествования, систематизации, сравнения, интерпретации.
Доказательство ценности лирико-эпических песен для современной молодежи
Он подчеркнул необходимость возрождения национального сознания духовными ценностями.
Научный руководитель: №177 Школа казахского языка и литературы.
педагог Сагындикова Райхан Бериковна
Annotation
Since the research work of student is a cognitive nature of the adjectives in the song "Kyz Zhibek", the introduction provides an overview of the peculiarities of lyric-epic works, the history of its study and development, and its language and adjectives.
The lyric epic has been passed down from generation to generation by word of mouth, passed down from one generation to another and passed on to the next generation.
Like the Song of Heroes, he analyzed the many versions of the lyric epic.
He compared the heroes' songs with the themes of love, which are described in detail in the way of life, customs and feelings of the people, and in the course of a comprehensive study of the adjectives found in the song.
He presented his scientific work in a competent and artistic language. He was able to express his thoughts and goals in a rational way. The conclusions of the scientific work are theoretically based and supported by specific examples. The structure of the research project consists of an introduction, two chapters and subsections in the main section, a concluding section and a list of references. Methods of narration, systematization, comparison, interpretation were used in the research.
Proving the value of lyric-epic songs for today's youth
He stressed the need to revive the national consciousness with spiritual values.
Research supervisor: №177School of Kazakh language and literature
teacher Sagyndikova Raikhan Berikovna
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Сын есімдердің тіл білімінде зерттелуі
1.2. Сын есімдердің морфологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 9
Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
2.1. Қыз Жібек жырындағы көркемдік-бағалауыш сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. 2. Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты ... ... .19
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
Ғылыми зерттеу күнделгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Тақырыбымыздың өзектілігі: Эпос дегеніміз (гректің, eposn - баяндау, тарихқа жүгініп айту,әңгімелеу) - қазақ көркем әдебиеттің бастапқы негізгі тектерінің бірі, толықтыра кетсек, өмір шындығын кеңінен қамтып,толықтай суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын ерекше жанр. Лиро-эпостың туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауызша таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
Лиро-эпостық шығарманың арқауы - автор үшін ішкі субъективтік шындық емес, сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы - мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог - монологтары - эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе - адам болса, эпостағы басты нәрсе - оқиға екенін ескертеді. (Эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп қарастырып келеді. Олар батырлық эпос, лиро-эпос және тарихи эпос.
Жұмыстың тақырыбы Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды қажет деп таптық.
Лиро-эпос - лиро-эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып келеді.
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік, ынтызарлықтар жырланады. Бұл поэмаларда ерліктен гөрі мұңлық - зар басым болып келеді.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден - біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет - ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Тақырыптың зерттеу деңгейі: Қазақ лиро-эпостық шығармаларын үлкен-үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның біріншісі - қазақ халқының тума шығармалары. Олардың бір тобы халық арасына кең тарап баспа бетінде жарияланып үлгерсе (Қозы Көрпеш - Баян - сұлу, Қыз Жібек, Айман Шолпан), тағы бір тобы қолжазба күйінде Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы. Екінші топқа шығыстың классикалық әдебиетінің сюжетінің негізінде жасалынған Ләйлі-Мәжнүн, Тахир- Зухра, т.б. хикаялар жатады. Ә. Қоңыратбаев өзінің Қазақ фольклорының тарихы деген еңбегінде де осы пікірді қолдайды.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті. Ал қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б. зерттеушілердің еңбегі бар.
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып табылады. Батырлық жырлар мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай деген сауалға тұңғыш рет М.Әуезов жауап іздеген еді. Зерттеуші батырлық және лиро-эпос жырларының 3 түрлі жанр ерекшелігіне тоқталады.
Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырбы - сүйіспеншілік.
Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста реалистік арна үстем;
Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-эпоста қазақ қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері көрсетіледі, - деп атады М.Әуезов.
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [1, 195]
Зерттеудің нысаны:Лиро-эпос тақырыбына бұрын - соңды үлкенді-кішілі мақалалар, кейде жеке зерттеулер жазылып келеді. Қашан және қандай зерттеу жұмысын алсақ та бір кісіден басталып, сол автордың есімімен аяқтала бермейтіні рас. Көбінесе күрделі тақырыпты жан-жақты қамти отырып, терең тексеру жөніндегі кездесетін талас ойларды түйіп, белгілі бір қорытындыға ену үшін әдетте көптеген ғалымдардың жемісті зерттеулерін қажет етеді.
Лиро-эпос жырларының қайсысы болса да олар жөнінде құнды пікірлер айтылған. Ш.Уалиханов, В.В.Радлов, Г.Н. Потаниндерден бастап қазақ фолклортанушы ғалымдары қазақ халқының ауыз әдебиетін, сондай-ақ лиро-эпос үлгілерінің кейбіреулерін өте жоғары бағалаған. Осындай ғалымдарымыздың қатарында ең алдымен М.Әуезовті атаған жөн. Аса көрнекті ғалым, қазақ ауыз әдебиетінің көптеген түрлерін зерттеумен бірге, лиро-эпос жырларына да арнаулы еңбектер жазған. Автор өзінің зерттеулерінде лиро-эпос жанрының шығу даму жолына, өзіне тән ерекшеліктеріне, көркемдік қасиеттеріне тоқтала отырып, терең талдау жасаған. [2; 50-58]
Жұмыстың мақсаты - зерттеу еңбектерді салыстыра отырып өзіндік ой білдіру. Бұл тағы да классикалық туындының ұлылығын тани түсуге өз септігін тигізеді деген сеніміміз зор.
Жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім екі бөлімнен тұрады, біріншісінде - тарихи - нұсқалары, версиялары арасындағы ұқсастық пен алшақтықты аша түсуді көздесе, екінші бөлімінде Қыз Жібек жырының тілі, ондағы қолданылған көркемдегіш - бейнелегіш тәсілдер мен сын есім туралы сөз етіледі.
Зерттеу жұмысымыздың жаңалығы бар деп ойлаймыз. Себебі мұнда Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды қажет деп таптық, жан-жақты талдау жасадық. Дастанның ең құнды жағының өзі оның тілінің таза, бай, көркем болып жасалуында. Қыз Жібек жырында көптеген сын есімдер кездеседі. Олардың барлығында да танымдық мәндері бар. Қазақ халқына кеңінен танымал көркем жырлардың бірі - Қыз Жібек жыры. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, дүниеге көзқарасын, ұғымын білдіретін әңгеме.
Қыз Жібек жыры, әңгімесі қазақ халқының сол кездегі көшпелі салтын білдіреді, сондай салт, сондай дәстүр орнаған қоғамда туып-өскен адамның көзқарасы қандай екенін көрсетеді. Ескі көшпелі өмірдің сұлу табысы деп бағалауға сай жырлардың бірі- Қыз Жібек екені даусыз.
І. СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Сын есімдердің морфологиялық сипаты
Басқа тілдердегі сияқты, қазақ тілінде де сөздер беретін мағынасы жағынан грамматикалық категориялары, сөз түрлендіруші және сөз тудырушы формалары жағынан топ-топқа бөлінеді. Сөз таптарын айқындауда, бір сөз табын екінші бір сөз табынан ажыратуда ол сөздердің сөйлемдегі қызметінің де үлкен мәні бар. Сөздердің сондайлық ерекшеліктеріне қарай жүйелеудің нәтижесінде пайда болған сөз табының бірі - сын есім.
Қазақ тіліндегі сын есімдер әдетте тұлғасына қарай негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Негізгі сын есімдерге жататындар: үлкен, кіші, биік, аласа, жуан, кең, тар, таяз, ақ, қара, көк, жақсы, жаман, ұлы, сұлу, әдемі, дөрекі, өжет, паң, ауыр, бос, кәрі, жас, жылы, ащы, тұщы, шикі, жеңіл, жүйрік, шабан т.б.
Келтірген сындарды негізгі деп қарайтынымыз, олар заттың сыр сипат, белгі, сапа тағы толып жатқан қасиеттерін көрсеткенде, өзінің түпнұсқасымен бірден сипаттайды. Екіншіден, форма жағынан негізінен жалаң түбірден тұрады, көпшілігі ары бөлшектеуге келмейді. Демек, негізгі сындарда сындық мағына оның түбірлік негізінде, онымен тығыз байланысты, бірге пайда болған. Сөйлем құрамынан бөлек тұрғанда да онда сындық мағына бар.
Туынды сын есім. Бұл негізінен екі түрлі жолмен жасалады.
1. Жұрнақ жалғану арқылы, бұл туынды сын есім жасалуының ең бір құнарлы жолы. Бұған жататындар: малды, малсыз, қысқы, күлкішіл, жүрдек, бауырмал, көңілшек, ұшқалақ, үйірсек.
2. Екі сөздің іргелес тұрып, тізбегін жазбай жүріп қолдануы арқылы қалыптасуынан пайда болады. Бұған жататындар: қара торы, ақ құба, т.б. туынды сын есімнің жұрнақ жалғану арқылы жасалуын синтетикалық, сөздердің қалыптасуы арқылы жасалуын аналитикалық тәсіл деуге болады.
Сын есімнің синтетикалық тәсіл арқылы пайда болуы қазақ тіліндегі, сондай-ақ, түркі тілдеріндегі туынды сын есімнің жасалуының ең бір құнарлы жолы болып табылады.
Қазақ тіліндегі басқа сөз таптары сияқты сын есімнің де жұрнақтары екіге бөлінеді:
1) сөз түрлендіруші; 2) сөз тудырушы. Сөз түрлендіруші жұрнақтарға шырай жұрнақтары жатса, сөз тудырушы жұрнақтар сын есім жасайды.
Зат есімнен сын есім тудыратын жұрнақтар: -лы -лі, -ды-ді, -ты - ті жұрнақтары. Қазақ тілінің академиялық грамматикасынла, Н.Сауранбаев, Ж.Шәкенов, Ә.Төлеуов, А.Ысқақов, М.Серғалиев еңбектерінде туынды сын есім жасайтын жұрнақтардың мынадай түрлері берілген: -лы-лі, -ды-ді, -ты-ті, -қы-кі, -ғы-гі, -сыз-сіз, -қыш-кіш, -ғыш-гіш, -шыл-шіл, -лас-лес, -дас-дес, -тас-тес, -дар-дер, -тар-тер, -улы-улі, -ша-ше, -шақ-шек, -ымды-імді, -ыңқы-іңкі, -ынды-інді, -мыс-мыш, -ымтал, -ыс-іс-с, ыр-ір, -ар-ер, -у, -ын-ін-н, -ағаш-егеш, -қалақ-келек, -ғалақ-гелек-алақ-лақ т.б.
Туынды сын есім жасайтын өнімсіз жұрнақтар: -соқ, -мер, -кеш, -ғой, -мал, -кес, -қос, -жан, -сымақ. Кейбір қосымшалар кейде өзі жалғанған сөздің лексикалық мағынасын өзгертіп, жаңа лексема тудыра алмайды. Мысалы: -дай-дей, -сыз-сіз, -ғы-гі, -қы-кі ( -дағы-дегі), -ша-ше т.б. қосымшалар туралы осыны айтуға болады.
Бұл қосымшалар тілде әртүрлі сипатталып жүр. Бірінде оларды сөз тудырушы қосымшалар деп таныса, И.Маманов бұл қосымшаларды әрі сөз жасаушы, әрі форма жасаушы деп қарастырады [].
Сөйтіп, қатыстық сындар зат есім, үстеу, етістік сияқты басқа сөз таптарынан болатындықтан, олардың нақтылы мағыналары да өздерінің жасалуына негіз болған сөздермен байланысты.
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы деуіміздің екі түрлі дәлелі бар екендігін, бірі - сын есімде форманттың жоқтығын, бұл оны зат есімнен бөліп алуға керекті белгі (критерий) екендігін, екінші - сын есімнің синтаксистік қызметі, негізінен анықтауыш екендігін айтқан. Автор сын есімнің өз алдына сөз табы екеніне бұдан басқа да бірнеше дәлел келтіреді. Мәселен, жоғарыда айтылған еңбекте сын есімнің төрт түрлі сипатының бар екендігін:
1) лексикалық мағынасының болуын; 2) шырай жұрнағының - рақ, -рек, -ті жалғай алуын; 3) зат есімге тән жұрнақ-жалғаулардың тікелей қосылмайтындығын; 4) сөйлемде анықтауыш мүше қызметін атқаратынын егер осы төрт түрлі белгі бір жерден түйісіп шықса, онда сын есім болатынын, егер бұл сипаттары үйлеспесе, онда сын есім болмайтынын, сын есімге қоятын өлшеуіміздің осы екендігін айтқан.
Сын есімнің өзіне тән мынадай белгілері бар:
1. Шырай жұрнақтарын қабылдайды.
2. Сын есімнің мәнін кейбір үстеулер арқылы күшейтуге болады. Мысалы, өте жақсы, тым сұлу, ерен жүйрік, асқан қу, сәл үлкен, мейлінше мықты т.б.
3. Жұрнақтары болады.
4. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалады.
5. Сынның сапасын кішірейтіп көрсететін - ғана, -қана формасы айрықшаланады.
6. Сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады.
Сын есімдер көптік, септік, тәуелдік жалғауларын қабылдағанда заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Бұл кезде олардың бойында заттық мағынамен бірге сындық мәнді білдіру де қабілеті болады. Сонымен бірге сын есімдер өзге сөз таптарынан сөзжасамдық қабілетімен де оңашаланады. Сөзжасам өрісі кең, ауқымды тілдегі барлық процестер мен нормаларды қамтиды. Сөзжасам саласында тілдер өзіндік ерекшеліктері мен белгілер жүйесіне сүйенеді. Мәселен, мұндай белгілер тіл-тілде әрбір сөз табына сай сөзжасамдық арнайы жұрнақтарымен танылады. Сол сияқты сын есімдер күрделі сөзжасамдық қабілетінің болуымен де ерекшеленеді. Күрделі сөзжасам процестері тілдің барлық заңдылықтарына сай жүреді де, олар қосарлана, тіркесе отырып, синтаксистік қызметі мен беретін мағынасына байланысты тізбектер жасайды. Нәтижесінде күрделі сөзжасамдық жүйе қалыптасып, сын есімдер пайда болады.
Сын есімдердің синтаксистік белгілерін сөз еткенде, біріншіден, олардың қандай сөйлем мүшесі бола алатындығын атап айту керек. Сөйлемде сын есімдердің қызметі - анықтауыш мүше болу.
Екіншіден, синтаксистік белгі ретінде олардың белгілі бір сөз табымен тіркесу қабілеті алынады. Әрбір сөзді жан-жақты тануда, оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік қызметі, оның ішінде де тіркесу қабілеті оны басқа сөздерден (немесе сөз табынан) ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуы тиіс, - дей келе Т.Сайрамбаев, дұрысында әрбір сөздің синтаксистік қызметі сөйлем мүшесі ретінде функциялық белгісі болса, белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу қабілеті оның синтаксистік белгілерінің басты түрі деп көрсетеді [].
Сын есімдер заттың сыр-сипатын, әр алуан белгісін, қасиеттерін тікелей де, басқа заттарға қатынастары арқылы да білдіреді. Дәстүрлі грамматикада сын есімдерді сапалық және қатыстық сындар деп бөлу осы негізге сүйенетіні анық.
Сапалық сындар заттың, құбылыстың тұрақты қасиеттерін білдіретін болса, қатыстық сындар заттың қасиетін тікелей емес, екінші бір затқа, құбылыс немесе қимыл-әрекетке қатынасы арқылы білдіреді. Сын есімдерді бұлайша саралау олардың семантикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Мысалы, Ж.Шәкенов сапа сынына тән сегіз бірдей ерекшелікті көрсетеді:
1. сапа сындарында сапа сол сөздің түр-тұлғасының өзінде сол сөздің өзімен табиғи бір пайда болады;
2. сапа сындарына шырай тән;
3. сапа сындарына жататын сөздердің бірқатары әрі сындық, әрі заттық мағынаны білдіреді;
4. сапалық сындардың бірқатары мағынасы жағынан бір-біріне жақын келіп, заттың сынын анағұрлым жете, дәл білдіруге мүмкіндік берерлік сипатта болады;
5. сапа сындары бір-біріне қарама-қарсы белгі-қасиетті қамтып жатады;
6. сапа сындары жұрнақтар арқылы басқа сөз табына көшуге икем тұрады;
7. бірқатар сапа сындары зат бойындағы сыр-сипаттардың толымсыздығын, жетімсіздігін білдіреді;
8. сапа сындары ішінде күшейткіш мәнде жұмсалатындары бар дейді [].
Сапалық сын есімдер жалпы сын есім сөз табының негізгі ұйытқысы болып табылатын сөздер. Өйткені сын есім категориясына тән ерекшеліктердің барлығы да осы сапалық сындардың бойынан табылады. Сын есімдерді топтау олардың негізгі мағыналары мен қасиеттеріне лайық алынған топтау екендігін ескерсек, әрбір тілдегі сын есімдердің мағыналық топтарын зерттегенде жекелеген тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен ортақтықтары аңғарылады. Мысалы, қазақ тіліндегі сын есімдерді проф Ә.Болғанбаев мағыналық жағынан мынадай топтарға бөледі: 1. адамға қатысты сындар; 2. мал мен хайуанаттарға қатысты сындар; 3. адам мен жан-жануарларға қатысты сындар; 4. жансыз заттарға қатысты сындар; 5. барлық заттарға ортақ сапалық сындар [].
Қазақ тілінде сапалық сын есімдерді А.Ысқақов заттың түрі мен түсін, сыры мен сапасын, көлемі мен аумағын, дәмі мен иісін білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздер деп жіктесе, ал Ә.Төлеуов сын есімдердің басты-басты мағыналық топтарын былайша көрсетеді: зат пен нәрсенің түр-түсін, сапасын, салмағын, көлемін, белгісін, көркін, сипатын, мезгілін білдіретін сөздер дейді [].
Сын есімдердің екінші бір үлкен тобы - қатыстық сындар.
Ғалым Ж.Шәкенов: Белгі (сапа) сындары заттардың бойындағы сыр-сипат, белгі-қасиеттерді бірден бейнелесе, қатыстық сындар заттардың бір-бірімен қарым-қатынасқа еніп, байланысуынан барып айқын бейне алған сипатын бейнелеуге негізделеді деп, қатыстық сындарды сапалық сын есімдерден мынадай белгілері арқылы ажыратады:
1. Сапалық сын есімдер заттың түрлі сынын, сипатын түбір тұлғасында тұрып бейнелесе, қатыстық сындардың беретін мағынасы оның түбірімен ғана емес, ол түбірден сын есім жасайтын жұрнақпен және оның анықтайтын сөзімен де байланысты.
2. Сапалық сын есімдер заттың белгісін түрлі дәрежеде күшейтіп, тым солғындатып, бәсеңдетіп білдірсе, ал қатыстық есімдер заттың еблгісін білдіруде ондай түрленуге түспейді.
3. Сапалық сындар мен қатыстық сын есімдер бір-бірінен синтаксистік қызметі жағынан да ажыратылады. Егер сапалық сын есімдер сөйлемде өзінің негізгі анықтауыш қызметімен қатар етістіктің алдынан келіп, пысықтауыш қызметін де атқарса, қатыстық сындар тек кейбір жағдайда ғана болмаса, негізінен анықтауыш қызметін ғана атқарады.
4. Сапалық сын есімдерге жататын сөздер басқа сөздермен омонимдес сипатта болады. Мысалы: ақ, қара сөздері түсті, қимылды, зат атауын да білдіреді. Ал қатыстық сын есімдерге жататын сөздерде ондай қасиет жоқ, яғни олар басқа сөздермен омонимдік сипатта жұмсалмайды.
Сапалық және қатыстық сын есімдердің ерекшеліктері, өздеріне тән негізгі қасиеттері бір-бірімен байланысты. Сондықтан сын есімнің бұл екі мағыналық түрлерін бір-бірінен ажыратып отырудың ең басты белгісі - олардың құрылысы мен мағынасы. Құрылысына қарай қатыстық сындар басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы синтетикалық тәсілмен жасалып, заттың, құбылыстың түрлі белгілерін екінші бір зат, құбылыс, не қимылдың қатысы арқылы білдіреді. Соның негізінде олар сөйлемде екінші бір ұғымға қатысты мәнде қолданылады. Ал сапа сындары түбір тұлғада тұрып-ақ сапалық белгіні білдіреді.
ҚЫЗ ЖІБЕК ЖЫРЫНДАҒЫ СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
2.1. Қыз Жібек жырындағы көркемдік-бағалауыш сөздердің қолданылуы
Қыз Жібек жыры қазақ халқының сүйіп оқитын көркем шығармасы. Неге десеңіз, ол өзінің көркемдік стилімен оқырманды өзіне баурап алады. Жырдың сарыны, әуені батырлар жырының желісіндей айтуға ыңғайлы. Тыңдаушысын жалықтырмайды. Бір оқиғадан соң екінші оқиға қара сөзбен байланысып, түсініктеме беріле жалғасып отырады. Жырда қазақтың салт-дәстүрі, тұрмыс ерекшелігі, сауда-саттықпен айналыса бастаған кезеңі, орыс отаршылдығымен бірге енген сөздерді кездестіруге болады. Сол сияқты, Қыз Жібек жырында естірту, жоқтау, жұбату, айтыс, жырлай арнау, зарлай арнау, сыңсу т.б. кездеседі. Жырдың өне бойына зер салып, тоқталғанымызда айшықтау мен троптың түрлері жиі кездесетінін байқауға болады.
Әсіресе аттың шабысын, батырдың ұрысын суреттегенде Алпамыс, Қобыланды батырлар жырына ұқсайды. Қыз Жібек жырының бірнеше нұсқасы барын білеміз. Сол нұсқаларының кез келгені өзіндік жырлану стилімен көзге түседі.
Академик, жазушы М.Әуезов Қыз Жібек жыры туралы, қазақтың өткеннен қалған эпостық мұрасының ішінде, Қыз Жібек жыры асқан көркемдігімен ерекшеленіп, оқшау танылады. Дастанның мол да алуан түрлі формасы оның күрделі де шебер композициялық құрылысы үйлесе үндесіп келген деген.
М.Әуезовтың сөзімен айтсақ, алуан түрлі формасы дегеніміз не? Ол жырдағы естірту, арнайы жырлау, қоштасу, араздасу, түс көру, әмеңгерлік, көңіл айту, өтініш, айтыс, бата, тілек т.б салт жоралғылар мен көркемдегіш құралдар жиынтығы болып табылады. Қазақ әдебиетіңнің тарихы деген еңбекте де Қыз Жібек жырының көркемдігі біршама ашылған, бірақ авторлық ұжым Қыз Жібек жырының мазмұндық ерекшелігін, кейіпкерлердің ерекшелігін таңдауды мақсат тұтқан.
Дастанның ең құнды жағының өзі оның тілінің таза, бай, көркем болып жасалуында. Сан алуан әсірелеу, көркем ұқсатулардан басқа кейбір жеке-жеке сөздердің шеберлігі де сұлу, жатық. Ай қараңғы көшесі, айдың өткен кешесі дейтін сөз кестесінің көркемдігі бұған дәлел бола алады. Жырда мұндай образды сөз кестесі өте көп. Асуда асу бел дейді, аса бір соққан жел дейді дейтін сөз шумақтары да сыртынан қарағанда әншейін ғана бір сөз ұйқасы сияқты деп айтылған. [] []
Басыр басыр, басырды, аққа құлып жасылды, - дейтін жырдағы ақынның тілінің шеберлігіне, композициялық көркемдігіне шолу жасап, бағыт-бағдар береді. Әрине, бір екі ауыстыру (метафора) ұлғайту (гипербола), кішірейту (литота) мысалдар келтірілген. Ол төмендегіндей:
Қанатым де қияғым,
Табаным да тұяғым,
Көлге біткен құрағым,
Суырылып озған пырағым.
Кішірейтуге (литота):
Дария шалқар көлеміз
Жер болып қалған суалып.
Қыз Жібек жырының көркемдігі, кейде кейіпкердің іс-әрекетін төрт түлік малға салыстыру арқылы көрсетеді. Жырда бұл теңеулердің кездесуі түсінікті де. Өйткені қазақ тікелей мал шаруашылығымен ұзақ жылдар араласқандықтан, жырға да өзінің таңбасын қалдырған. Кезінде, зерттеуші С.Толыбеков 1959 жылы өткен қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми теориялық конференцияда жасаған баяндамасында: В миро эпической поэме Кыз Жибек главная геройня поэмы, красавица и ханская дочь говорит про себя, что она подобно течению реки, народ бережет ее как свой скот, весь род ухаживают за ней, как стадом овец. Ее дяда Каршига, обращаясь к Кыз Жибек говорит ей: Ты мой камыш, растущий на озере, ты мой лучший скакун. О Кыз Жибек говорится, что она как скаковый конь ее движения плавны как движение трехгодалого барана, она ходит неспеша, выпрямившись, как темно-бурый марал, она как тающее масло, она же, подобно жирному яженку и.т.д. []
Жырдың өзіне тән стилін, тілін көркемдік тұрғысынан қарастырған ғалым Қ. Жұмалиев: біздің айтайын дегеніміз тілінің жалпы көркемдігі емес, басқа жырларда жоқ, кейбір ерекшеліктері, жырда кездесетін (эллипсис)сөз тастап кету туралы да, - деп өз ойын білдіреді.
Жұмалиев Қ. Сөз тастап кету, бір жағынан жыр жыршының ойының логикасының кеңдігін, ұтқырлығын көрсетсе, екінші жағынан оқырманның ойлау қабілетін дамытуға септігін тигізеді. М. Ғабдуллин де өзінің жыр туралы пікірін айта келіп, былай түйеді: Қыз Жібек ақындық тіл жағынан да әдемі жырдың бірі. Неше түрлі әсірелеу, көріктеу, кейіптеулер, әдемі теңеулер, сөз айшықтары жиі ұшырайды. Жыршы ақын халықтың тіл байлығын пайдалана отырып, аз сөзге көп мағына сыйғыза білген. []
Осындай жақсы ойды сабақтай келіп, Ә.Қоңыратбаев Қыз Жібек жырының тілінде троп пен фигура мол кездесетіндігін айта келіп, сөйлемнің түрлі сезімдерді білдіретін арнаулы фигуралық түрлері эпостан да, сөйлеу тілінен де алынған дейді. (Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихиАна тілі). Қыз Жібек жырына көз тоқтатып, көңіл бөлген академик З.Қабдолов. Сондай-ақ, біздің көркемдегіш сөздеріміздің көпшілігі баяғы бабалар дәуірінен бері қарай мың мәртебе қолданылып келеді. Ол әсіресе ауыз әдебиетінде тұнып тұр, деп, төмендегіндей мысал келтіреді.
Әуелдей бас қосқаным Жағалбайлы;
Жылқысын көптігінен баға алмайды,
Өлгені Төлегеннің рас болса,
Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды? []
Бұндай көрікті ойдың кемелінен көріне білген әдебиеттер өте көп, соның бірі, Бойжеткеннің тал бойынан табылуға тиісті тағы бір қасиет-сымбаты мен көркі. Мәселен, халқымыздың қыз сұлулығы туралы ежелден қалыптасқан талғам түсінігі, Қыз Жібек жырында былайша жырланады:
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай. []
Осындай жырдың стилінен хабар берген лебіздердің тізбегін соза беруге болады.
Жырдың стилін айтпас бұрын, жырдың екі нұсқасын алып, оның мазмұнына салыстырмалы тексеру жасаймыз. Сонда ғана қай жырдың стилінің көркем екендігіне көзіміз жетеді. Оның үстіне алдымызда жырдың стилі мен тілі тұр, ал жырдың мазмұндық көркем дәрежесін білмей жырдың басқа да түрін аша қою қиын іс.
Ендігі әңгіме Қыз Жібек жырының 1887 ж жазылған Мұсабай нұсқасы мен Қыз Жібектің хикаясы Қазан, 1900, Жүсіпбек Шайхысламұлы нұсқаларын салыстырып, мазмұн ерешелігіне тоқталыс жасайық.
Эпос пен ғашықтар жырында да кездесетін кейіптеу табиғат құбылысына, жан-жануарға тәуелді болып, келтіреді. Өз өмірінің бір кезеңін екінші құбылыспен береді. Қыз Жібек жырындағы, Төлеген өлейін деп жатқанда, әуелеп ұшқан бес қазға өзінің хал-жайын сипаттап жеткізеді. Еліне айтып баруын сұрайды.
Мысалы: Мұсабай ақынның нұсқасында:
Сәлем айтып Төлеген,
Бес қазға сонда сөйледі.
Қайырыла кетіп қоңыр қаз.
Сіздер елге барғанда,
Күзекке тартып болар жаз (22).
Бес қазы шулап ұшып жөнеді.
Арада жалғыз қонады
Таң сарғайып атқанда,
Төлегеннің елін,
Алты жасар Сансызбай,
Жылқы баққан жеріне,
Бес қаз ұшып келеді.
Сансызбай қазды көреді,
Жалғыз ағам Төлеген
Көре алдың ба қоңыр қаз?
Сонда қаздар сөйлейді.
Аса рудың еліне
Төлегенді көрдік,-деп,
Жалғыз ағаң Төлеген
Тулап жатыр екен,-деп (24)
Жүсіпбек қожа Шайхысламұлының нұсқасында:
Әуелеп ұшқан алты қаз,
Жерге неге қонбайсың?
Сіздер тірі, мен өлі,
Жатырсың неге демейсің?
Қасірет, қайғы қалымды,
Неге келіп білмейсің?
Тілсіз мақұлық жануар,
Бірге келген жолдасым,
Қасыма неге келмейсің? (90)
Алдыңнан шығып Сансызбай,
- Көкешім менің Төлеген,
Көрдім бе? десе не дейсің?
Сауыттың көзі сөгіліп,
Сетіней кетті дегейсің. (90)
Міне, осы екі жырда да, Төлеген ұшып бара жатқан қаздарды киелі санап, жалбарынып көмек сұрайды. Төлегеннің қоңыр қаздарға жалбарынып- жауап сұрауы, басқа көне жырдан ауысқан болуы керек. Мұндай жалбарынуды, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырында да кездестіреміз. Құбылтудың бір түрі алмастыру. (метономия). Жырда ол былай көрініс тапқан.
Мұсабай Жыраудың нұсқасында:
Сұлу тауып ала алмай (7)
Он екі жорғаның мойнына (8)
Бір зергерге барады (9)
Бір шоқ қара көрінді (20)
Сүй деп сақау жөнеді (39)
Бір тайыңды тілепті (39)
Сансызбай мінді аттың беліне. (48)
Жүсіпбекқожа Шайхысламұлы нұсқасында:
Тұлпардың қалған тұяғы (109)
Асындым алмас беліме (109)
Ерлер мінер тұлпарды (107)
Атаңа лағнет, алпыс ит (89)
Иттердің қылған зорлығай (88)
Қу бауырды қия алмай (81)
Өледі кемпір- шалыңыз. (58)
Қыз Жібек жырының көркемдігі, әр бір оқыған жырда кездесіп отырады. Әсіресе, 1900 жылғы басылымда Қыз Жібектің көшінің сән-салтанаты, кетіп бара жатқан қыз-келіншектер, ақ бәйбішелер, бәрі жүзіктің көзінен өткендей сұлу сүреттеледі. Ал, бұл көрініс 1887 жылғы басылымда оншалықты көркем суреттелмеген. Осы орайда салыстырмалы түрде Қыз Жібектің бейнесі суреттелген жерінен үзінді келтіріп, қатар беріп көрелік.
Мұсабай жырау нұсқасында:
Алтауының қарындасы,
Жібек сұлу деген бар екен,
Айтулының өзі екен,
Қырымдағы сұлу қыз екен,
Оймақтай аузы түрілген,
Ішкен асы асалдың,
Тамағынан көрінген,
Қостан әйкен тағынған,
Жүз теңгелік опа ендік,
Екі бетке жағылған (88)
Жүсіпбекқожа нұсқасында:
Қыз Жібектің құрметі,
Жаһаннан асқан сәулетті,
Ләйлі-Мәжнүн болмаса,
Өзгеден артық келбеті,
Үш қыз бар қасында-ай,
Өзі он төрт жасында-ай,
Көбісінің өкшесі,
Бұқараның гауһар тасындай,
Ақ маңдайы жарқылдап,
Танадай көзі жарқылдап. (69)
Қандай әсем сурет. Психологиялық параллемизм бар, екі затты ұқсату бар. Қыз Жібек ақ емес, наурыздың ақша қарындай, ақтан да ақ, осыдан артық ағартуға бола ма? Қыз Жібектің беті қызыл емес, ақ тауықтың қанындай қызыл. Осыдан артық Қыз Жібектің бетін қызартуға бола ма? Әрине, жоқ. Бағана көш салтанаты туралы сөз болғандықтан, енді нақты мысалмен осы көшті көрсетелік.
Мұсабай жырау нұсқасы:
Қыз Жібектің аулы
Жылғалы сайдан көшіпті,
Уық буын шешіпті,
Жібек көштің соңында
Сексен қазға жетіпті,
Он екі жорға жегіпті. (11)
Жүсіпқожа нұсқасы:
Бір көш шықты түбектен,
Көш алдына қараса
Бір қыз кетіп барады,
Отыз түйе жетелеп,
Сары мая үлектен,
Мұрындағы сары жез,
Бұйдасын ескен жібектен
Толған айдай толықсып
Бұралып кетіп барады. (61)
Осы жырдағы көшті бастап бара жатқан, сары мая, сары жез мұрындыққа тағылған жібек бұйда, оны жетелеп, толықсып бара жатқанның бірі-бәрі, бірін-бірі толықтырып жырға ерекше күй және әр беріп тұр. Мұндай жыр сұлуын тебіренбей оқу мүмкін емес. 1887 жылғы Мұсабай жыраудың нұсқасын кейінгі кезде көп түзеп, өңдеуге түскені анық байқалады. Керісінше бұл жырда кеткен олқылықтың орны 1900 жылғы басылымда айқын көрінеді.
1900 жылғы нұсқада астарлаудың сан алуан түрлері кездеседі. Мысалы: Ай мүйізді қошқардың, Бөрі тартар қоңынан (65), Іңірде шайтан көшкендей, құланның атты қодығы, Алдыма жанған шырағым, Біреу үрлеп өшіріп, Желкесін қиды бидайық (86). Жырда ұлғайтудың түрлері батырлар жырынан ауысқан сияқты да әсер береді. Мысалы,
Кірістен оғы кетеді,
Топ арғынға жетеді,
Селдірлеген шетінен,
Жетеуінен өтеді,
Аруағы оның асады,
Төлеген сынды мырзаның
Қанын судай шашады.. (89)
Немесе,
Бұлайша талғап Сансызбай,
Қарамсаққа қол салды
Бір салғанда мол салды,
Садақты қолға алады,
Толықсып тұрған кәпірді,
Талғап тартып қалады. (21)
Енді жырда кішерейту қалай берілген, соған мысал келтірелік.
Қалынға соққан қырандай,
Қанатымнан қайрылдым,
Тасқа тиіп тұяғым,
Табанымнан тайырылдым (97)
Қалың жолды қақ жарып,
Арық қойдай тырысып, Тарта тарта Жібектің алақанына тозады. (114)
1887 және 1900 жылғы басылымдарды салыстырып көркемдік стилін біршама аштық. Енді 1894 ж Қыз Жібек хикаясы, 1957, 1959 жылғы басылымдар туралы бір ауыз сөз айтқанды жөн көрдік. 1894 жылғы Қазан қаласында басылған нұсқасы. Мұнда жырдың кіріспесі қара сөзбен әңгімеленіп беріледі. Мазмұны жырланғаннан көрі, көбінесе қара сөзді әңгімесі басым. Жалпы, 1894, 1957, 1959 жылғы басылымдардың мазмұн желісі бір. Тек қана кейбір сөздерде әлқиссаның түсінігінде ауытқулар бар. Мысалы, 1894 жылда жазатын (93), 1957 жылда Жауаптұғын немесе 1894 жылда Мекке таман барамын болса (95), 1957 жылда Мекке тарап барамын - деп өзгеріске ұшыраған.
Қорыта айтқанда тіл байлығы ерекшелігі жағынан Қыз Жібек жыры қазақ ауыз әдебиетінде жеке дара тұрған ғажап туынды, шын мәніндегі шедевр екендігіне күмән жоқ.
2. 2. Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
Қыз Жібек жырында көптеген сын есімдер кездеседі. Олардың барлығында да танымдық мәндері бар. Ғалым С.Исаев еңбегінде cын есім қосымшаларды жіктеуде өзгешелік кездеседі. Ол сөзжасам қосымшаларының бір тармағы етіп - функциялық қосымшалар деген бөлікті қосады. Бұл қосымшалар - -дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -ғы, -гі қосымшалары. Ғалым бұл қосымшаларды жаңа сөз де тудырмайтын, форма да тудырмайтын, контексте ғана өмір сүретін сөзжасам қосымшаларының ерекше қолданысы деп атайды [].
Жоғарыда аталған қосымшалар қазақ тілі грамматикаларында көбінесе сөз тудырушы қосымшаларға жатқызылды. Ал түркітануда бұл қосымшалар туралы әртүрлі пікір бар. Мысалы, осы қосымшалардың тілдік табиғатын алғаш сөз еткен татар ғалымы В.М.Насилов оларды "аффиксы включение" терминімен атап, қосымшалардың екі жігіне үшінші топ етіп қосады []. Татар ғалымы Ф.А.Ганиев -лық, -лік, -сыз, -сіз қосымшаларын "жартылай функционалды" суффикстер деп атайды. Ғалым бұл қосымшаларды екі тұрғыдан да қарауға болады деп көрсетеді. "В научно-описательных грамматиках каждый полуфункциональный суффикс рассматривается в полном объеме. Между тем они должны быть охарактеризованы с двух точек зрения грамматики и с точки зрения лексических и грамматических значений этих суффиксов" []. Куман тілдерінің зерттеушісі М.А.Хабичев -сыз, -сіз, -лы, -лі, -лық, -лік қосымшаларын "синкретикалық аффикстер" деп атап, оларды сөз де, форма да тудыратын, яғни екі функция орындайтын аффикстер деп көрсетеді. "Часть аффиксов выполняет синкретическую, т. е. слово и формообразующую роль" [].
Қазақ тіл білімінде жоғарыда сөз болған қосымшалардың тілдік табиғаты туралы ең алғаш тың пікір айтқан ғалым Ы.Е.Маманов болды. Ғалымның "Лекциялар курсы" қазақ тілі морфологиясының өзекті мәселелеріне, оның ішінде сөзжасам мен формажсамның аражігі мен есім сөз таптарының құрамында қаралып жүрген қосымшалардың сөзжасамдық, формажасамдық қызметтерін анықтауға арналған. Ы.Е.Мамановтың жетекшілігімен шәкірті Қ.Шаяхметов "Екі функциялы аффикстер" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады []. Зерттеуші қазақ тіліндегі сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz